Xornal de Tabeirós-Terra de Montes

Unha mámoa no Samarco de Pardesoa

27/10/2024

O colectivo Capitán Gosende descobre unha mámoa nos Toxais da Carballa, sitio arqueomítico da aldea do Samarco

Calros Solla

A carón de Xavier Cortizo, no goio da mámoa dos Toxais da Carballa.

O domingo 20 de outubro, os exploradores do Capitán Gosende citámonos coa boa xente do Samarco (Pardesoa-Forcarei) para percorrermos xuntos o camiño que comunica a aldea co denominado “castro das Mouteiras”, un xacemento catalogado por Patrimonio no ano 2002 (GA36018045). Había tempo que planeabamos pór o pé nese contraforte do monte do Samarco, afectado polo damóclico proxecto de construción do tren de alta velocidade Madrid-Vigo.

O “castro das Mouteiras” afástase un quilómetro escaso do casarío, dirección suroeste, situándose a unha altitude de 628 m. O mapa sombreado ou a fotografía do “Voo americano” do ano 56-7 permite albiscar aquilo que sobre o terreo se lle oculta aos ollos. Os visores corroboran que o sitio arqueolóxico posúe forma oval. O topónimo “Mouteiras” evoca un terreo choído de chantos, marcos ou pedrafitas. Velaquí as dimensións do ben catalogado: uns 125 m de lonxitude de eixe maior (medido dende o bordo exterior do foxo perimétrico) e uns 100 m de eixe menor (ídem); uns 350 m de lonxitude de perímetro exterior e uns 225 m de lonxitude de perímetro interior.

Nun labor de milenios, os axentes naturais aterraron a gabia, o parapeto e os vestixios construtivos (se os houber) da superficie acoutada, e tamén ocultaron unha ampla avenida (uns 100 m de lonxitude visíbel e uns 17 m de largo) que, na dirección leste-oeste, acada o recinto murado pola súa sección sueste. Hai seis anos –dezaseis anos despois da súa catalogación–, a prensa local (Faro de Vigo: “¿Un henge en Forcarei?”, 2-9-2018) facíase eco interrogativo da súa existencia.
Malia o sitio arqueolóxico de Pardesoa figurar consignado no catálogo de Patrimonio coa denominación “castro”, nós preferimos identificalo cun “henge” (anglicismo), aludindo unha estrutura arquitectónica prehistórica, caracterizada pola presenza dun foxo circular ou elíptico e mais o ribazo subsecuente; ou ben cun curro prehistórico, empregado para ameixoar o gando no monte; ambas as dúas estruturas, datábeis no Neolítico. Non sería, pois, o xacemento de Pardesoa un espazo habitacional da céltica Idade do Ferro (+/- 2.000 anos de antigüidade), senón un espazo ritual, sagrado, cerimonial, ou unha cerrada gandeira duns 6.000 anos de antigüidade.
Se o de Pardesoa for “henge”, engadiríase á listaxe in crescendo de sitios arqueolóxicos afíns, achados na Galiza nos últimos tempos: A Roda (Barreiros), As Lavandeiras (Xove), A Mourisca 1 e 2 (Cervo), As Portaleiras (Laracha-Cerceda)... (Léase Faro de Vigo: “Descuberta dun crómlech en Cerdedo”, 3-4-2024).
Se for un curro neolítico, o de Pardesoa sumaríase na comarca ao Coto da Roda (na estrema das parroquias de Castrelo e Parada-Cerdedo) e á Roda da Ameixoada (parroquia de Figueiroa-Cerdedo); ambos os dous, dados a coñecer no seu día polo colectivo Capitán Gosende (Faro de Vigo: “O Coto da Roda, un curro neolítico”, 23-9-2012; Faro de Vigo: “A Roda da Ameixoada, un novo curro prehistórico en Cerdedo, 2-12-2012). O Coto da Roda foi catalogado por Patrimonio en 2014; a Roda da Ameixoada agarda ad calendas graecas. Se a autoridade local quixese facer forza en prol da súa pronta catalogación, nós apludiriamos o esforzo. A perder ninguén é rico.
Xacando, algún arqueólogo castelanfalante se deixou caer polo “castro das Mouteiras”, e informou os veciños da existencia no seu monte dun “hoyo” (o foxo do xacemento). Dende aquelas, o pobo failles saber aos visitantes que no coto das Mouteiras hai un “ollo”, atribuíndolle ao fenómeno a condición de apotropaica sentinela do poboado. Na transmisión oral do saber tradicional opera unha máxica artesa onde se amasan os mitos.
Volvendo á paseata do domingo, avanzabamos en boa compaña polo antigo camiño de carro dos Tallós ou das Mouteiras (hoxe ancheado polos madeireiros), afagando a vista coas cores outonizas da fraga. Á altura das leiras coñecidas polos Toxais da Carballa, o señor Manuel –que nos guiaba– sinalou unha prominencia do terreo, situada á beira dereita da verea. Nomeou o sitio O Burato da Moura.
Adobiou o señor Manuel aquel montelo cunha lenda tan saborosa coma elucidadora: “Dicían os vellos que dende aquí ata O Curriño (onde hoxe verdea a carballeira do Samarco), a uns 700 m de distancia cara ao norte, téndense soterradas dúas vighas: unha de ouro e outra de alcatrán. Se os cacheadores de tesouros bateren na rebusca coa vigha de alcatrán, un pavoroso incendido arrasaría a contorna”.
Sentado diante dun mapa, comprobei que debuxando, de sur a norte, unha liña recta entre o Burato da Moura e O Curriño, o trazo atravesaba a aldea, pasando por riba da capela do San Marcos, sita nun punto intermedio.
Feitas as pertinentes comprobacións, o colectivo Capitán Gosende alédase de pór en coñecemento dos lectores o achado doutra mámoa inédita en Montes; esta, en terras de Pardesoa, na avenida neolítica dos Tallós, a uns 200 m de distancia do “henge” das Mouteiras.
O túmulo megalítico coñecido popularmente como Burato da Moura, que os veciños non identificaban como mámoa, debera asentarse no rexistro de Patrimonio a carón da denominación “Mámoa dos Toxais da Carballa”, para facilitar a súa localización; mesmo así, velaquí as súas coordenadas.- X: 556.205; Y: 4.708.618; 618 m de alt.
A mámoa, visibelmente vulnerada, posúe na actualidade un diámetro de 22 m. O diámetro da foca de espoliación acada os 5 m. A coiraza está colonizada por carballos e bidos de bo porte, amais dun gateño silveiral. Segundo o noso informante, os carballos habían ter uns cincuenta anos. Antano, aqueles predios daban boas pataqueiras. O muro do camiño atravesa de leste a oeste a sección sur da mámoa. O alargamento do carreiro (hoxe, 3 m de ancho) fixo desaparecer parte da sección sur do túmulo.
Retomando o asunto das “vighas de ouro e alcatrán”, a curta distancia da mámoa dos Toxais da Carballa, cara ao norte, localízase o predio chamado Fonte da Lameiriña (manancial). In illo tempore, naquela braña apareceu unha pequena imaxe en pedra do san Lucas. A figuriña representa o apóstolo redactando o seu evanxeo, co libro pousado no lombo dun boi (iconografía canónica). A imaxe consérvase no altar maior da capela, á dereita dunha talla do san Marcos, que ocupa o fornelo central. Este paradoxo explícase pola errónea interpretación que os naturais fixeron do topónimo “Sumarco”, aínda vivo na microtoponimia da zona, leiras inmediatas ao devandito sitio do Curriño, onde, ao parecer, pousan as cabeceiras das “vighas encantadas”.
O topónimo Sumarco (>Samarco) –como ben deduciu Carme Hermida– non é un haxiotopónimo, senón índice de que o poboado se estabeleceu nunha cota inferior respecto a un histórico (e desaparecido?) marco de deslinde, probabelmente fincado perto das veigas chamadas Sumarco ou Curriño (estrema coa parroquia de Ventoxo, ao norte), ou ben, respecto a unha pedra alta, existente até hai pouco no medio dun valo que amolloaba a terra do Samarco e do Sisto (ao sur). Uns 25 m de muro aínda son visíbeis, á beira esquerda do camiño dos Toxais da Carballa.
Por todo o exposto, a mámoa do Burato da Moura debe estudarse poñéndoa en contexto co curro da Mouteira, coa Fonte da Lameiriña e mais co Curriño. O colectivo Capitán Gosende suma a décimo quinta mámoa ao seu labor de descuberta en Terra de Montes.

Tras a gratificante andaina, agasallóusenos con café e rosca en cas de Xavier Cortizo. As veciñas do Samarco presentes no parladoiro adiantaron algún relato truculento dos que na noite do 2 de Santos se escoitarán na sobrecea do Roteiro da Pantalla: o home de lume de Presqueiras, a pantasma de Pousada, os tres anxos de Guisande...
Hai moitos xeitos de vivir a comarca de Montes. Eu, ao socairo da polarización política e da hipnose das redes sociais, prefiro botarme ao monte cos amigos do Capitán Gosende. Vémonos polos camiños da vida, sempre cos pés na terra.

Localización da mámoa dos Toxais da Carballa (der.) e do henge das Mouteiras (esqu.) (Samarco-Pardesoa).

Curro ou henge do Coto da Roda (Parada-Castrelo).

Curro ou henge da Roda da Ameixoada (Figueiroa).

0 Comentários

A primeira pedra do cruceiro do Hío púxose en Cerdedo

13/10/2024

1 Comentário

Os motivos labrados por Ignacio Cerviño nas caras do pedestal do cruceiro do Pego (Parada) reprodúcense no cruceiro do Hío

Calros Solla

Fotografía do cruceiro do Pego (Parada), tras os traballos de limpeza efectuados polo colectivo Capitán Gosende en 2012.

Fotografía do anverso da cruz do cruceiro do Pego (Parada), obtida por Reimóndez Portela.

Óese por aí que no tocante á autoría do sublime cruceiro do Hío (Cangas) existen dúas correntes de opinión: os que defenden o cicel do cotobadés Xosé Cerviño García (Augasantas, 1843-1922), e os que, pola contra, lle atribuímos a súa feitura á mestría do seu veciño e parente Ignacio Cerviño Quinteiro (Augasantas, 1834-O Porriño, 1905). Dígolles que non existe tal dicotomía.
Os que se obstinan en prol da intervención de Xosé Cerviño fano sen acreditar documentación ningunha, apelando tan só á forza da tradición oral, que no seu caso equivale apenas ao ruxerruxe ou ao falar para a feira. Nin tan sequera poden apelar á arbitraxe de Castelao, pois en As cruces de pedra na Galiza (1950), o de Rianxo amentou un “Calviño” como autor da escultura. Esta errónea asignación non desmerece en absoluto o esforzo investigador de Castelao, tan monumental coma os cruceiros que enxalza, senón que invalida a única referencia documental argüída polos que se obstinan en negarlle a Ignacio Cerviño o pan e o sal.
Xa no século XVIII, a corrente ilustrada –que nos levantou das patas de diante– instaba a analizar o consuetudinario á luz da razón, en troco de parapetarse tras dunha tradición consolidada por séculos de imposición e escurantismo: “Sapere aude”, convídanos dende aquelas o filósofo I. Kant.
Criticaremos pois a tradición sempre e cando vexamos nela unha carga que se soporta sen outra razón que o pasado. Asumiremos a razón como a capacidade de adquirir coñecementos coa experiencia e a investigación. Tanto é así que non teremos inconveniente en rectificar o que haxa que rectificar asemade se nos presenten datos obxectivos que refuten non unha corrente de opinión, senón o cúmulo de evidencias que a día de hoxe sinalan Ignacio Cerviño –o mestre Cerviño– como o autor, entre outras excelencias, do cruceiro do Hío.
A autoridade local quizais o descoñeza, mais para os que en Cerdedo defendemos a valía e a preservación do noso patrimonio histórico-artístico, a figura de Ignacio Cerviño sérvenos para ostentar o cruceiro do Pego (parroquia de Parada) ao considerármolo a obra xeratriz do cruceiro do Hío. Eríxese o cruceiro do Pego –hogano, vandalizado e abandonado– como escultura predecesora, xa que, como explicaremos, o mestre Cerviño labrou nela motivos orixinalísimos, que despois reproduciría na súa obra cimeira.
Xa en 2012 –hai unha ducia de anos–, no artigo “A labra precursora de Ignacio Cerviño” (Faro de Vigo, 7-10-2012; ídem, As pedras da tribo. Retrincos II, 2014, páxs. 41-54) defendiamos coa bibliografía necesaria que, en 1859, con 25 anos –e probabelmente xa antes–, Ignacio Cerviño residía en Cerdedo. En agosto do ano 59, Cerviño casa coa cerdedesa Ramona Beiro Mosquera. O 3 de novembro de 1860 nace en Cerdedo a súa primeira filla, Vicenta Cerviño Beiro, que será bautizada na parroquial de San Xoán. Ese mesmo ano e dende Cerdedo, Ignacio Cerviño e mais a súa familia trasládanse a Madrid, para el se matricular na Real Academia de Bellas Artes de San Fernando. O investigador Anxo Coia (“Aproximación á vida e obra de Ignacio Cerviño”, Tabeirós-Montes, 3-12-2017) emprega este particular para salientar que non estamos diante dun diletante, senón dun profesional que, dotado dunha innata xenialidade e avezado no oficio coa cuadrilla de seu pai –o mestre canteiro Antonio Cerviño–, aspiraba a perfeccionar a súa técnica e a súa arte nunha institución de acreditado prestixio. O propio Coia (“O dilema da autoría do cruceiro do Hío”, blog A Illa dos Ratos, 8-4-2022) documenta que, en 1852, sete anos antes, a Antonio Cerviño se lle adxudicara a construción da bóveda central da igrexa do Hío. Non debera resultar difícil atar cabos.
Consonte a documentación achegada por Rodríguez Fraiz (Canteiros e artistas de Terra de Montes, 1982, páx. 455), o reitor de Parada-Castrelo encárgalle a Ignacio Cerviño a feitura do cruceiro do Pego. En marzo de 1859, o párroco abóalle a cantidade de 400 reais polo choio. En maio do ano seguinte, o cura entrégalle outros 200 reais, procedidos de la echura del crucifijo y demás recomposiciones del mismo crucero del Pego. Intuímos que este segundo pago viña satisfacer o derradeiro prazo da débeda ou remunerar unha temperá restauración do cruceiro, abatido quizais polos temporais na invernía do ano 59.
Neste senso, convén saber que o cruceiro de Ignacio Cerviño non era o primeiro que se erixía anexo á ermida do Pego, pois en 1651 –208 anos antes–, Xoán Bouzas Beiro canteiro-escultor de Meilide (Cerdedo) materializa a encarga do por aquel entón crego de Parada-Castrelo: por quanto junto y arriba de la hermita de Ntra. Señora do Pego es muy necesario de acerse un crucero de piedra con sus baras y escultura, y en el acer una imaxen de Cristo y Imaxen de Ntra. Señora de la Soledad y otras cosas. Taxouse a encomenda en 50 ducados. Segundo consta en documentación de 1859, os servizos de Ignacio Cerviño foron requiridos para substituír o cruceiro de Xoán Bouzas, despezado por mor dun vendaval (Faro de Vigo, 2-11-21; ídem, É ruín porque o fan. Retrincos VI, 2024, páx. 178).
Coincido con Anxo Coia en que o fuste actual do cruceiro do Pego puidera non ser da fábrica de Ignacio Cerviño, senón reaproveitamento do tallado por Xoán Bouzas no século XVII. Agora ben, non teño dúbida de que, atendendo as evidencias que até este momento manexamos, o crucifixo e o pedestal son legado de Ignacio Cerviño. O varal do cruceiro do Pego, enfeitado coa imaxe do santo Antonio e asignado a Bouzas Beiro remítenos –consonte os documentos– ao primitivo cruceiro da parroquial de Cerdedo (En que el dicho Juan de Bouças a de azer el dicho crucero de piedra y la coluna del a de ser como la del crucero de Cerdedo con la imaxen del Sr. San Antonio en medio de dicha coluna...; Rdez. Fraiz, páx. 66), substituído en 1900 polo actual de Xosé Ferreiro e en paradoiro descoñecido.
Por desgraza, en 2001, o crucifixo do cruceiro do Pego veuse ao chan, ao parecer, por unha frustrada tentativa de roubo. Algúns fragmentos da cruz gárdanse nunha casa particular da aldea da Insua (Parada) á espera dunha conxunción astral que lle devolva a integridade.
Xa que logo, ao agocho da fraguiza do Pego, consérvanse hogano a plataforma, o pedestal, o varal e o capitel. Cando menos, o pedestal, o capitel e a cruz son obra de Ignacio Cerviño.
Poño arestora a atención no pedestal, pois esta peza é clave para confirmar a miña hipótese: Se Ignacio Cerviño é o autor dos motivos que ornan as catro caras do pedestal do cruceiro do Pego, Ignacio Cerviño é o autor do cruceiro do Hío.
Para argumentar a miña teoría, reproduzo o xa publicado en As pedras da tribo (páxs. 45-47): “Tanto o cruceiro do Pego coma o cruceiro do Hío enfeitan o seu baseamento con escenas bíblicas. Nas catro caras frontais do pedestal cúbico do cruceiro do Pego, en mediorrelevo, represéntanse catro pasaxes de cando os nosos Primeiros Pais sucumbiron á tentación: 1) Adán e Eva, ledos, no Paraíso (cara leste) 2) O demo gaioleiro (cara norte) 3) A serpe enrodelada na maceira (cara oeste) e 4) A parella amosando vergoña e contrición tras cometer o pecado orixinal (cara sur). O pedestal do cruceiro do Pego é un cómic de pedra narrado en catro viñetas.
Na escena primeira, Adán e Eva, mimetizados coa edénica matogueira, cóllense das mans. Na escena segunda, o demo rabilongo brande ameazante unha guincha (a figura perdeu a cabeza e os brazos). Na escena terceira, o demo, mudado a cobra, cingue a árbore da ciencia (a figura perdeu a cabeza, mais conserva o picado das escamas). Na escena cuarta, Adán e Eva amosan pesar polo pecado cometido (a figura de Eva perdeu o antebrazo dereito, co que cobre os seos), coa man esquerda agocha a crica; Adán oculta a pixa coa man dereita. Válense ambos de cadansúa folla de parra.
No cruceiro do Hío, nun dos catro fornelos da base, represéntase a Eva aceptando a mazá que lle ofrece a diabólica serpe e, noutro, a Adán no intre da fatídica deglución; ambos os dous, a carón da árbore do ben e do mal, ateigada da gorentosa froita prohibida.
Tanto o Adán e a Eva do pedestal do cruceiro do Pego (escena 1) coma o Adán e a Eva dos fornelos basais do de Hío disimulan a súa nudez inocente tras a fronde do Paraíso, resolta en circunvolucións de pureza.
Así mesmo, tanto o Adán do pedestal do cruceiro do Pego (escena 4) coma o Adán (exento) do fuste do cruceiro do Hío levan unha man, a esquerda, á cabeza. As Evas ocultan os seos co brazo. Tanto en Cerdedo coma en Cangas, a parella loce longos cabelos.
A figura do Adán que bota unha man á cabeza en sinal de arrepentimento é un tópico iconográfico xa anticipado, verbigracia, polo miniaturista do Códice Emilianense (século X) para a capitular “L”; polo escultor Wiligelmo, nos baixorrelevos da fachada da catedral de Módena (século XII); ou por Fra Angélico, no retablo “A Anunciación” (século XV), conservado no Museo do Prado.
Outras posturas adánicas características, reproducidas polos nosos canteiros, son as de levar as dúas mans á cabeza, ás dúas mans ás partes pudendas, ou ben unha man á colloada e a outra á gorxa (bocado, castaña, mazá ou noz de Adán).
Consonte os expertos, o aceno de Adán o erixe cabeza da humanidade pecadora, fronte a Cristo, cabeza da humanidade redimida. Pola súa banda, o pobo entende que Adán, coitado, leva a man a cabeza porque é consciente das consecuencias do seu acto, ou tamén, porque, perdida a súa calidade inmortal, experimenta por vez primeira a dor física. Entendámonos, Adán, desterrado do Paraíso, estrea a súa mortalidade cunha cefalea.
O chapitel do cruceiro do Pego enféitase con catro anxos alados e follas de acanto. A mesma composición, aínda que máis elaborada, se pode admirar no chapitel do cruceiro do Hío”.
Malia que menos refinados, os orixinalísimos motivos labrados en 1859 por un Ignacio Cerviño de 25 anos nas caras 1 e 4 do pedestal do cruceiro do Pego (a matogueira pudorosa e o Adán que bota a man esquerda á cabeza) foron trasladados con requinte trece anos despois ao sobrepedestal e ao fuste do cruceiro do Hío por un Ignacio Cerviño de 38 anos, tras pasar pola Real Academia de San Fernando (1860 e ss.) e deseguido vincularse física, espiritual e laboralmente a Cangas e ao Hío. Ignacio Cerviño, casado en segundas nupcias, bautiza unha filla no Hío en abril de 1872 (Coia, A.: “A identidade do mestre Cerviño”, Faro de Vigo, 30-6-2024).
Esta vinculación ao territorio transcende a tradición oral e concrétase en abondosa obra feita. Lembremos que durante o período 1866-1879, amais do cruceiro do Hío (1872), Ignacio Cerviño e a súa cuadrilla tallan en madeira 24 figuras, cerna e reclamo da Semana Santa canguesa: a Mesa dos Apóstolos (Santa Cea); o san Xoán, a Verónica, as Tres Marías, o Francisquiño da Ferramenta, o Carnasedo (centurión trompeteiro), o Nazareno, Simón o Cireneo, os dous Carallotes (Procesión do Santo Encontro ou dos Carallotes) e o Cristo do Descendemento, a súa obra cumio en madeira (Iglesias, B. & Gil, M.: “A Semana Santa de Cangas”, blog A Illa dos Ratos, 21-3-2024). Súmenselles o mausoleo do Ranqueta (1873), a bóveda da parroquial de Coiro (1887), a escultura da Fonte de Santiago (1890)...
Xaora, Ignacio Cerviño merece do pobo de Cangas xa non un “recanto”, senón unha ampla avenida, facéndose no presente 190 anos do seu nacemento e 119 do seu pasamento. Pola mesma, o cruceiro do Pego e o panteón das Capitás deberan en Cerdedo depararlle ao mestre Cerviño honra e recoñecemento.
O selo inconfundíbel de Ignacio Cerviño perdura no cruceiro do Pego –obra de xuventude– e na quintaesencia do desencravo do Hío. Este pormenor a canda o inmenso e esclarecedor traballo de investigación de Anxo Coia (continuador dos estudos de E. Eiroa e E. Fdez. de la Cigoña) axúdanme a constatar que Ignacio Cerviño puxo en Cerdedo a “primeira pedra” do cruceiro do Hío. Mente aberta, investigación e observación; non hai outro camiño. Papeis calan barbas.
Atrévome finalmente, nun alarde de autocrítica, a pór en cuestión os meus apontoados argumentos. Se efectuadas as visitas de contraste aos devanditos cruceiros –desestimando considerar o feitío dun escultor incipiente ou o alto grao de deterioro das esculturas–, alguén conclúe que as figuras basais do cruceiro do Pego non son da autoría de Ignacio Cerviño, afirmo co mesmo fundamentado orgullo de persoa comprometida co patrimonio de noso que o cotobadés Ignacio Cerviño achou inspiración no traballo do cerdedés Bouzas Beiro, copiando os modelos do pedestal do cruceiro do Pego na composición do cruceiro do Hío. Por fas ou por nefas, as evidencias son esmagadoras.
Ignacio Cerviño –o mestre Cerviño–, escultor en pedra e madeira, baixote, cara larga y trigueña, morre no Porriño á idade de 71 anos en loanza de multitudes (Galicia, A Habana, 26-11-1905).
Reflexione a autoridade local. Gárdese de asistir a aquelarres ou ao parto dos montes e promova en Cerdedo –por exemplo– a celebración da Romancha do Arjina, continuación daquela Festa do Canteiro cerdedesa dos anos 70. No Hío, van pola terceira edición (Memorial Ignacio Cerviño) e os de Capitán Gosende somos tratados con moito agarimo e deferencia. Nesta festa de exaltación do gremio da pedra, o libro O vervo xido. A fala secreta dos canteiros de Cerdedo (2011) sempre esgota as existencias; en Cerdedo, nin consta na biblioteca pública.
Reflexione a autoridade local, e fágase o necesario para que en breve prazo poidamos ver restaurado o cruceiro do Pego. Oreta en pinzas, domine nostre.

Fragmentos da cruz do cruceiro do Pego (foto de X. Carballo).

Cara 1 (leste) do pedestal do cruceiro do Pego.

Cara 4 (sur) do pedestal do cruceiro do Pego.

Edícula sur do pedestal do cruceiro do Hío.

Edícula oeste do pedestal do cruceiro do Hío.

Eva e Adán no fuste do cruceiro do Hío.

Sinatura e selo do escultor Ignacio Cerviño.

1 Comentário

Presentación do libro "Memorias dun proscrito" de Manuel Coto Chan

8/10/2024

0 Comentários

A Asociación Cultural “Vagalumes” presenta o libro “Memorias dun proscrito” que reproduce o diario de Manuel Coto Chan, Deputado provincial e concelleiro estradense, fuxido desde xullo do 36 até novembro do 38, en que é capturado polos fascistas.

Neste libro recóllese a edición facsímil, a transcrición e a tradución do manuscrito, acompañada dos traballos introdutorios e de contextualización do historiador Marcos Borrageros e de Adrián Coto, bisneto do autor do diario. Engádese ademais unha recreación ficcionada do escritor David Otero.

O libro presentarase o vindeiro venres 25 de outubro ás 20:00 h. no MOME (A Estrada). Intervirá Marcos Borrageros, Adrián Coto, David Otero e a xornalista e escritora Montse Fajardo.

O sábado 26 realizarase un roteiro que comezará ás 9:30 h. na casa en que Coto Chan estivo fuxido, situada na aldea do Pazo (Cuntis), e que rematará no penedo en que se resgardou durante aquel tempo, no cumio do monte Xesteiras.

0 Comentários

Taxinomía da ultratumba: a Pantalla e o seu valor simbólico

7/10/2024

0 Comentários

Abríndolle camiño á celebración do X Roteiro da Pantalla (Pardesoa, novembro de 2024)

Calros Solla

En 2016, a comitiva da Pantalla pousou un ataúde ás portas do Concello de Cerdedo.

A Pantalla, Compaña (“Santa” é eufemismo ou apotropismo), Antaruxa, Reste, Hoste, Rolda ou Visión son denominacións dun ente mitolóxico complexo, común mutatis mutandis á inmaterialidade celtoatlántica (Fairy Host en Irlanda, Sluagh en Escocia, toili en Gales...) e adoito concibido na Galiza e nas súas zonas de influencia (a antiga Gallaecia) como aglutinación ou amálgama de fenómenos afíns ou achegados; sáibanse: as xans, as xas, a Sociedade do Óso, As da noite, A boa xente (pantasmas de vivos, ánimas en pena, comitivas nocturnas...), a Estadea –que ás veces a encabeza–, a Estantía, a Ánima soa, o Urco, o Veto, a Raposa das Moreiras, o Can sen dono, o gato Niquitates, a Cabra cega, o paxaro Piú, as sombras etc., etc.; ríspetos e temíbeis, arautos en por xunto do pasamento propio ou alleo: Memento mori.
No eido da ultratumba, convennos de primeiras diferenciar os entes “embridados”, asumidos polos vivos, dos entes indómitos, inopinados, aqueles que escapan ao noso control.
A ultratumba cotiá e interiorizada intégrana os defuntos de estimación, as pantasmas familiares, os antepasados venerados (deuses lares e manes: “Dis manibus sacrum”). Mantéñense vixentes en tanto son lembrados; a verdadeira morte é o esquecemento. Equipáranse en xerarquía aos santos. Algúns transcenden o ámbito familiar e acadan o comunitario (v. g.: o Varelo de Limeres). Operan de intermediarios coa divindade. Dedícanselles no fogar altares e gloriñas con ou sen retrato, acéndenselles candeas, fánselles rogativas (“Voulle pór unha veliña a arder á túa avoa –dioladescanse–, pra que te axude coa selectividade”), pídeselles consello (v. g.: na Portalén solsticial). A eles –mentres se risca en cruz a masa do pan– encoméndaselles a coza (“Benia a quen todo nolo deixou!”). Na noite de ánimas, acoden propicios á mesa para se alimentar dos sobexos (“Esta migalla déixolla prás ánimas”); tamén se suman á lupanda da Noiteboa (v. g.: o Xan Fiz); gárdanselles cadeiras e cubertos. Aparécensenos, mainos, ao pé da cama (v. g.: os chantóns). Acadan corporeidade ou son intuídos a través das visións, as aparicións, os agoiros, os avisos (v. g.: as avelaíñas, a Cobra marza, o Bieito)... Ofrécenselles misas para acougalos; faise por satisfacer as súas demandas sen demora. Están suxeitos ao arbitrio da ritualidade: o Día de Defuntos prégase polos propios e polos da parroquia extensa. As ánimas do purgatorio –a cuxa salvación se lles erixiron templos, cruceiros e petos– vanse redimindo paseniño, á calor do lume purificador (lume mol) avivado polo rezo e a esmola (“Vai polas ánimas!”). O destino final das ánimas purgantes é sempre o ceo...
Por outra banda, os entes imprevisíbeis, insondábeis, refractarios á domesticación; os que non se atopan nun estado beatífico nin se avirán a unha virtuosa progresión son: a Pantalla e os análogos xa citados (xans, xas, Sociedade do Óso, Estadea, Ánima soa...) e outros activos funestos (o cabalo do Misiegho, o dedo solto, a mosca da morte, o cabalo de Picón, as vellas de Piúz, visións/aparicións hostís (repertorio da Tía Caniza))...
En Cerdedo (Terra de Montes), o crisol da Pantalla arrequécese con todas estas influencias (“cousas da Pantalla”). A aqueles que falan ou se interesan por ditos asuntos se lles apón a condición de “pantalleiros”. Sospéitase que moitos estean “empantallados” ou “antaruxados”; “anda coa/na Pantalla”.
Na comarca, o traballo de campo desenvolvido verbo da Pantalla dende os anos 90 até a actualidade permíteme estabelecer unha dupla tipoloxía de informantes: as testemuñas directas (é dicir, aqueles que seica a viron) e aqueles que oíron falar dela.
Os que bateron coa Pantalla din ter enxergado na noite unha fileira de luciñas, máis ou menos ordenada, encarreirada, procesional; ou unha luciña (ou luciñas) quedas, boiantes, na agarda do camiñante que avanza ou recea. Tamén, sen albiscar luminaria ningunha, obrigados a botar porta fóra por mor dos labores noitevos (moenda, torna da auga...), confesaron percibir ruídos estraños e desacougantes (renxer de cadeas, zunidos, murmurios, rezos apagados, ladaíñas...), sentir friaxe ou cheiro a cera ardente. Precedendo os fenómenos, a natureza silencia ou entra en pausa.
Quen oíu falar da Pantalla ou –xa nos nosos días– quen leu sobre o asunto prodígase en detalles: fileira penitente que avanza vagarosa a unha cuarta do chan, encarapuchados, rostros escurecidos ou irrecoñecíbeis; visten sabas, camisóns, saións, hábitos (mormente, o franciscano), sotanas: atavíos esfarrapados; béldragos rachados, negros, grisallos, brancos luxados... Tamén a compoñen procesionantes descubertos, atilados coa mortalla (o fato de gala, o traxe da festa, o das viaxes): pucha, chaqueta fendida polas costas, camisa branca, gravata, dengue, mantelo; sudarios, queixadas; roupaxes empoeiradas; facianas esvaídas. O súmum do prodixio é a chamada “misa de ánimas”, oficiada por un crego cadáver ou antaruxado.
No tocante á súa parafernalia, disque a fúnebre procesión pode portar un cadaleito (un só); amais: cirios e farois esmuxicados, soan campaíñas, arrástranse cadeas ou esporas, alcatreo de ceras e aceites quentes; o vivo –recoñecíbel e esmacelado– encabeza o cortexo e terma dunha luz máis intensa ou dunha cruz guieira (tamén, pode soster un caldeiro de auga bieita e hisopo); non é raro que participen ministros da Igrexa (e poden ir de a cabalo); ás veces, un can (“o cadelo da Pantalla”) fai de pechacancelas.
Os informantes que a viron e moitos dos que oíron falar dela por boca de vedoiros (v. g.: o señor Lino de Pedre) consideran: “que non é cousa boa; non son ánimas do purgatorio, non están á espera de nada; non son os nosos defuntos, non precisan das misas nin das nosas pregarias; son cousa do demo; son mortos pero non son os nosos –vínculos co mito xermánico da Cacería salvaxe–; son mortos que non teñen quen lles chore; son ánimas en pena; todo o mal está en cruzarse no seu camiño: cómpre desandar ou buscar agocho (v. g.: o muíño das Raposeiras (Meilide), en cuxa porta se tallaron tres pentalfas); un debe gardarse de coller a cruz que che ofrecen: cruzar os brazos; abaixar a cabeza; retrucar: “Cruz xa teño!” –co raiar do día, a cruz vólvese tibia chamuscada de defunto–; un debe valerse de “cousas boas” –amuletos e talismáns–: rillar unha codia de pan, acomodar no peto ou na faldriqueira a cruz do Santísimo ou o óso ou a cinza dun defunto –amuletos neutralizadores–, facer no chan o risco de Salomón (cingulum Salomonis, pentáculo), o risco de a oito ou armar unha cruz con garabullos –talismáns–; deitarse decúbito prono, subir os chanzos dun cruceiro; de cadrar o avistamento no magosto, absterémonos de apañar as castañas do chan... Ao parecer, as choronas de Presqueiras (antigas carpideiras) eran inmunes.
Se non actuarmos co debido respecto ou precaución, correremos o risco de levar unha malleira (“Non sabes de onde che caen!”), de que nos recruten (“Lévante canda eles!”) ou de ficarmos antaruxados de por vida (“perder o rello”) (v. g.: o Batuquiñas).
Os vedoiros, persoas que posúen a capacidade de “ver cousas” (v.g.: anticipar o finamento dos máis), contemplan ou intúen de acolleito o paso da Pantalla, e mesmo permiten que a través deles calquera de nós poida dar testemuño (mormente, os incrédulos), así nos collen da man esquerda ou nos pisan o mesmo pé. A condición de vedoiro e vedoira adquírena polo xeral os benxamíns de sete irmáns, os que de cativos foron lambidos na face polo lobo ou polo Can sen dono, os albinos, os concibidos no Venres Santo ou os que na pía de batear foron unxidos –por engano do crego– co óleo dos defuntos.
Na parroquia de Cerdedo, os paseos da Pantalla circunscríbense a tres itinerarios consuetudinarios e a un calendario non pautado (a Hoste ten querenza pola noite de Defuntos e pola de San Xoán):
–A comitiva parte do adro da parroquial de San Xoán (antigo camposanto), descende pola Torrente, atravesa o río do Castro pola ponte medieval (escenario do “enxembramento”) e esvaece no adral de Santo Antonio (capela e cruceiro de ánimas).
–O cortexo parte do antigo camposanto de Cavenca (O Salvador), baixa pola corredoira do Rapenlo (ou avanza polo camiño dos defuntos de cara á Cavadosa) e se some nas chamadas Veighas das Almas (Os Portamuíños), na beira esquerda do río do Seixo).
–A rolda arrinca do antigo camposanto de Arén (San Miguel) e atravesa o río do Castro polos pasos do Souto (un dos peares riscouse coas letras “JF” –marca de canteiro–, interpretado polo pobo como “Juicio Final”) até acadar a Pontapiñoa e Os Peghos.
Todas tres poden, por arte de birlibirloque, plantarse á porta dalgún fregués, anunciando o seu óbito próximo.
Faise evidente que malia os escenarios experimentaren cambios ou transformacións ao longo da historia (desacralización, traslado, desaparición), a Pantalla, a hoste antiga, segue considerándoos como puntos de referencia. Cando menos, até o de agora; non sei como tomará a Pantalla atravesar o “fermosismo” dunha área de autocaravanas –a enésima ocorrencia dos estrategas municipais.
O colectivo Capitán Gosende desexa reivindicar o valor simbólico da Pantalla, metáfora redentora que o propio Castelao empregou no seu discurso “Alba de Gloria” (25-7-1948), pronunciado no exilio bonaerense. O Consello da Cultura Galega cualificou “Alba de Gloria” como “cimeira da oratoria galega” e “cerna do relato identitario da Galiza”, cadrando coa exposición homónima celebrada en Compostela en 2018 e comisariada polo profesor Manuel Gago.
Encabezan a Pantalla de Castelao un fato de individuos notábeis, ben definidos e identificábeis: os galegos inmortais, persoeiros que representan a Historia do país –non é acaso que a lidere o decapitado heresiarca Prisciliano. Deseguido, unha multitude de luciñas, persoas anónimas: o pobo, que representamos a Tradición: “Esa moitedume de luciñas representa o pobo, que nunca nos traizoou, a enerxía colectiva que nunca perece, a esperanza celta que nunca cansa. Esa infinda moitedume de luciñas e vagalumes representa o que nós fomos, o que nós somos e o que nós seremos sempre, sempre, sempre.”.
En Capitán Gosende pregoamos que a forza identitaria da tradición debe ser arrebolada contra os que ousan negala, desvirtuala, minorizala; contra os que agreden decontino, taimada e teimosamente, o noso patrimonio material e inmaterial (Altri, parques eólicos, minaría; couto á nosa lingua...). Canto mal perpetrado!! Canto tempo perdido!!
O colectivo empregou e emprega o símbolo da Pantalla para honrar o noso rutilante legado cultural e, ao tempo, denunciar o estado de prostración de Cerdedo e da Galiza. “Esperta do teu sono, fogar de Breogán!”, e por máis que se cante para avivecernos, o himno semella arrolo. A comitiva espectral da Pantalla depositou en 2016 un cadaleito ás portas da casa do concello de Cerdedo, desafiuzado por obra e desgraza do enmedoñado continuísmo. A Pantalla dos Gosende volve camiñar cinco anos despois (2010-2019: unha década de roteiros, interrompida pola pandemia); reactívase pois, dende Terra de Montes, unha actividade cultural pioneira e inspiradora. Cantas Pantallas non se teñen botado a andar polo país adiante des aquel mes de Santos de 2010! Non obstante, os actos que non teñen por obxectivo afianzar o noso feito diferencial fican en insulsos, manseliños e inútiles xogos florais. Canto máis feble sexa o noso espírito máis fascistas atravesarán ouveando a Porta do Camiño.

A noite do sábado 2 de novembro, a Pantalla percorrerá as congostras de Pardesoa, invocada pola lareira acolledora dos veciños do Samarco e o apoio do concello de Forcarei. De novo, deixaremos testemuño de que, malia as tebras circunstantes, o pobo segue a camiñar reclamando o futuro que se lle nega. Anda de día que a noite é miña. En diante as dez, deixa a noite pra quen é.