Xornal de Tabeirós-Terra de Montes

As pedras que saben de nós ( I )

10/2/2025

0 Comentários

A Laxamoura, a pedra da fin do mundo.

Escolma de penedos selleiros que, en Cerdedo, arrollan outras tantas redomas enchidas de saber popular

Peneda da Laxamoura, no monte de Meilide (Cerdedo).

Calros Solla

A Laxamoura
Na lomba de poñente do monte do Seixo (monte comunal de Meilide), a uns 590 m en liña recta e cara ao sueste da aldea de Meilide (parroquia de Cerdedo) e a uns 2’4 quilómetros en liña recta e cara ao norte do Outeiro do Coto (1.015 m de altutude), cimeira da montaña, localízase a Laxamoura.

O afloramento granítico da Laxamoura abrangue, na actualidade, unha superficie duns 3.745 m2 (aprox., a metade dun campo de fútbol). A peneda da Laxamoura sitúase a uns 625 m de altitude. O desnivel existente entre o pedregal e o casarío de Meilide supera os 200 m.
A Laxamoura (coordenadas.- X: 551.271; Y: 4.707.963) é o frontispicio do monte do Seixo de face á vilela de Cerdedo.
Ben seguro, a tonalidade escura da pedra vista, en contraste cos afloramentos do arredor, outorgoulle o chamadeiro. A rocha reve auga boa parte do ano, hábitat propicio para o tapiz de fungos e liques. O líquido chusmiga e discorre polas paredes case verticais do fragueiro que, coma espello, reflicten os raios do sol. O fenómeno apréciase dende a distancia e tómase como prognóstico do tempo borrascoso: “Cando a Laxamoura chora, augha rogha”.
Amais de arauto do tempo meteorolóxico, a Laxamoura é limiar do tempo cronolóxico, pois, a pena coñécese tamén co apelativo de “pedra da fin do mundo”. Moito se preocuparon os meus confidentes de me advertir que “cando cheghe a hora, estremecerán os montes; o Seixo derreterá coma cera; oiranse as sete voces; escurecerá o sol”; a Laxamoura envorcará do seu asento e, a tomballóns, precipitarase ladeira abaixo, devastando ao seu paso todo o que atope por diante. Este episodio seica se recolle na Biblia, así coma o paradoiro dos tesouros, no libro de san Cibrán.
De seguir unha traxectoria rectilínea, o callimbro acadará de primeiras o rueiro do Campo de Meilide –o Loreto nos garde!–; a seguir, achandará o quinteiro das Raposeiras, boleará veloz pola valiña, pulará polo Campo do Cura arriba, apachocando o templo parroquial e, aterrando estrondoso do seu último chimpo, encaixarase na fondeira do Lérez acá da ponte Valoutas.
Mentres sobreveña e non a rotura do sétimo selo, ao agocho da Laxamoura, a deidade indíxena da Moura, transfigurada quer en anciá venerábel quer en araña tecedeira ha seguir velando o tesouro das esencias: “No alto vive, no alto mora, no alto tece a tecedora”; ou, mesturando esta tradición coa meteorolóxica: “Que chova, que chova, saia a Vella da cova; a paxariña canta e o día levanta; que si, que non, que chova a gholfarón polas cornas dun castrón”.
Ben sabemos os rapaces de Meilide que cando o arco da vella camba no ceo do Seixo, a Moura entretense gradeando a solaina das setecores e o seu rico cadal fica expedito para quen, librando a arañeira, ouse botarlle a man. Ai, quen fora novo e non fora tolo!

O fauno mamote (Castelao, 1941).

A Pena Mamadeira

Entre os pelados pedrestais do Serrapio (parroquia de Pedre) e o marco do Coto das Antas, estrema co santo Isidro, pasa hoxe inadvertida a Pena Mamadeira. Ao parecer, naquela laxe granítica tallou a providencia co cicel da erosión dous seos túrxidos, ou mesmo a feitura dunha muller completa.
Vai para dúas décadas, un informante do lugar de Fornelos (Campo Lameiro) faloume da Pena (ou Pedra) Mamadeira e do costume, hoxe obsoleto, de acudiren os homes –mormente, os anellos–, no principiar do ano, a fregar os corpos naqueles peitos petrificados. A usanza tiña por obxecto untarse do celme vital que supostamente desprendía o xacigo, garantíndolles aos ofrecidos “un ano máis de vida”. Dar coa Pena Mamadeira é, deste etnógrafo, materia pendente.
N’O código da vincha (2012) trouxen a colación o debuxo en cor do fauno que Castelao plasmara na páxina 147 do seu Diario 1921: “deitado na herba, beneficiándose dun dos xenerosos peitos que agroman do chan”. Nesta ocasión, amezo unha acuarela (36x46 cm) que, reproducindo o mesmo motivo e formante da colección “Faunalia”, foi pintada polo de Rianxo en 1941 durante a súa estadía na Arxentina. Engado, para que non quede atrás, que na fronde do Carballo Escuro (parroquia de Folgoso) habita un ser metade humano metade godallo que os naturais nomean Bode ou don Bode. Alegorías da natureza en cío.
Á Pena Mamadeira do Serrapio e aos faunos de Castelao acáenlles as palabras do dramaturgo Alejandro Casona: “liturgia supersticiosa, viejas raíces paganas hundidas en el musgo de la Galicia ancestral”.

Outeiro dos Píos ou Outeiro Rachado (Parada-Figueiroa).

O Outeiro dos Píos

Fixando o deslinde entre as parroquias de Parada e Figueiroa érguese o Outeiro dos Píos, tamén coñecido por Outeiro Rachado (coordenadas.- X: 551.269; Y: 4.710.790). O penouco sitúase a uns 540 m de altitude. Que o Outeiro dos Píos é punto de referencia testemuñouse na corrección que en 2018-19 os comuneiros de Parada e Figueiroa fixeron dos seus lindes (mapas.xunta.gal). Curiosamente, pouco antes, en 2017, publicárase o libro O legado dos homes pequenos. Gravados rupestres de Cerdedo, onde entre outros moitos achados, dabamos conta da descuberta do petróglifo do Outeiro Rachado, acaecido en xuño de 2016 (páxs. 233-43). Os de Parada desprazaron a fronteira interparroquial uns 200 m cara ao oeste, asumindo o petón que, amais de elemento sobranceiro na paisaxe, é soporte dun gravado rupestre, marca ancestral e perdurábel.
Polo que respecta ao petróglifo, achego a descrición que do mesmo facilitei en 2016: “Na parte inferior da rampla rochosa, labrouse un conxunto de 11 coviñas, concavidades de pequeno tamaño (3/4 cm de diámetro) e profundidade, que, unidas cun trazo, semellan unha punta de frecha que apunta cara ao sueste. Así mesmo, a escasos centímetros e nun nivel superior, gravouse un risco curvilíneo de 70 cm de lonxitude e 6 cm de ancho que, a xeito de canle, comunica dúas pías naturais” (Faro de Vigo-Montes, 26-6-2016).

Botémoslle unhas areas de sal ao asunto. O 18 de febreiro de 1878, o xuíz municipal da Estrada Luís Pastor Sieiro Gayoso –eventual de primeira instancia e, á sazón, irmán do alcalde de Cerdedo Ulpiano Sieiro Gayoso– denuncia o roubo perpetrado na parroquial de Parada na noite do 14 ao 15 do mes e ano en curso. O instrutor pon os santos en novena: “A todas las autoridades civiles y militares y agentes que constituyen la policia judicial ... encargo a las mismas practiquen las más activas diligencias para la busca y captura de los malhechores y efectos sustraídos”. Deseguido, enumeramos os obxectos roubados: “una cruz parroquial, un caliz de plata y dos cajones de ánimas con el dinero que contenían”.
No dicir da xente, días despois de se publicar nos Boletíns o edicto, todo ou parte do sacumado apareceu oculto nas grechas e fendeduras do Outeiro dos Píos, a 1’4 quilómetros de distancia do templo parroquial. Nada se soubo dos infelices cacos. A cruz guieira fora mala de esconder.
Estas sécolas lembráronme unha andrómena semellante recollida en dita parroquia. Quen sabe se unha non naceu da outra. A rexouba, que tamén ten como escenario o Outeiro dos Píos, retrotráenos ao tempo da francesada. Poucas as grazas, ensileina no libro O pote do ouro. Novas de tesouros na Galiza (2022, páxs. 118-19): “A finais de abril de 1809, ao tempo que os franceses cruzaban o Lérez pola ponte romana, o sancristán de Parada, ao mandado do crego, agochou as alfaias litúrxicas do San Pedro nunha regaña do Outeiro dos Píos, petouto granítico que fixa a estrema con Figueiroa. Días despois, corridos os gavachos da parroquia, quixo o sancristán recuperar as xoias, mais viuse incapaz de desatoalas do seu escondedoiro: unha bátega enchoupara o metal e este upara até encaixar na grecha. Coñécese que os obxectos (cáliz, copón e patena) foran elaborados nunha aliaxe porosa. Non quedou outra ca contratar os servizos dunha cuadrilla de canteiros que, a por de cuñas e guillos, fenderon o penedo. Dende aquelas, a pedra tamén se coñece por Outeiro Rachado”.

Continuará...

Face oeste do penedo diminuída por extracción.

0 Comentários

Cerdedo en media ducia de documentos

2/2/2025

1 Comentário

Os Neto, mestres canteiros; De Coto, desertor da guerra da Independencia; o selo municipal; o cerdedés falecido en Mauthausen; a “Causa General”; Graham Greene en Cerdedo

Calros Solla

1. Os irmáns Neto, mestres canteiros.

2. Igrexa parroquial de San Xoán Bautista (Cerdedo, séc. XVIII).

3. Igrexa parroquial de Santo Amedio de Millarada (Forcarei, séc. XVIII).

Os Neto, saga de mestres canteiros

O primeiro dos documentos que exhibimos, extraído dun repositorio dixital, é un oitavo de papel verxurado no que, a lapis, en data indeterminada, se escribiu a nota seguinte:
“Jph, y Grego Nieto vez.s de Cerdedo / buenos canteros trabajaron en / Castilla, hicieron las Yg.las de Millarada, y Cerdedo, esta tiene una facha / da muy arreglada de ordn. Dórico”.
O mestre canteiro Xosé Neto e mais o seu irmán Gregorio (“Nieto” é castelanización da forma galega orixinal) foron os artífices da actual igrexa parroquial de San Xoán de Cerdedo, cuxa construción promoveu o reitor Román Moas e Barreiro no ano 1779. Conforme se le no lintel da porta principal, as obras desenvolvéronse ao longo de dous anos, substituíndo e ampliando as antigas estruturas medievais. Da época medieval fica tan só a sancristía, baixo bóveda nervada. A reforma do templo arrequeceuse coa adquisición de varias tallas, saídas do obradoiro compostelán de Xosé Gambino: o Ecce Homo, A Dolorosa e, quizais tamén, o san Miguel, imaxe custodiada na capela do lugar de Arén. Xosé Neto sería así mesmo o autor da escultura do san Xoán Bautista “inter turres”, como así o acredita a copla popular: “Cerdediño, Cerdediño / Cerdediño prós amores / a fonte ao pé da estrada / e san Xoán no medio das torres”.
Por tradición oral, chegounos que, en abril de 1809, en plena Guerra da Independencia, un destacamento de franceses chegou a Cerdedo. Amais doutras desfeitas persoais e materiais, guindaron ao chan a escultura do Bautista. Xosé Neto Neto, fillo de Xosé Neto, encargouse da súa restitución. Explicou un dos nosos informantes que, se cadra, sendo os “dragóns” a elite do exército galo, os gavachos non dubidaron en apear do seu pedestal o heroe que, conforme a crenza popular, vencera a serpe voadora do Sangal.
Xosé Neto, mestre de obras e escultor, naceu en Cerdedo nas primeiras décadas do século XVIII. Amais dos templos parroquiais de Cerdedo e Millarada (Forcarei), Neto dirixiu (ano 1769 e ss.) a construción da capela da Nosa Señora do Castro de Montes (Presqueiras (San Miguel)-Forcarei) e, tras pórlle o ramo á igrexa de Cerdedo, enfrontou a ampliación da parroquial de Quireza, en cuxa parede sur non esqueceu embutir un reloxo de sol.
Na portada neoclásica da igrexa parroquial de Cerdedo, unha cornixa moldurada separa o corpo principal dos dous campanarios e mais o balaustrado que os une. Ben seguro, o feitío deste elemento motivou o autor da nota a falar de “orde dórica”.

4. Boletín de alistamento de Francisco Xosé de Coto.

O desertor da guerra co francés

Do Arquivo do Reino de Galicia seleccionamos un dos boletíns individuais de alistamento na “Legión de Voluntarios del Ribero”, milicia galega erixida en azoute do exército napoleónico.
O 20 de xuño de 1810, o cerdedés Francisco Xosé de Coto e Coto, de 16 anos de idade, é detido en Porto (Portugal), onde residía, acusado de deserción. Nota: “Fue aprendido por la partida”. O soldado De Coto alistárase na Lexión de Voluntarios do Ribeiro. Entre 1809 e 1814, a Lexión do Ribeiro, ao mando de Bernardo González “Cachamuíña”, tomou parte en numerosas batallas contra o francés invasor, especialmente en Asturias e Castela.
O mozo Xosé de Coto estaba solteiro, tiña por oficio “carretos” (carreteiro), posuía unha estatura de 4 pés e 8 polgadas (uns 130 cm), cabelo castaño, cellas ao pelo, relixión “católica, apostólica e romana”, ollos pardos, fronte “rigular”, nariz afiado, color trigueño, barba “pouca” e boca “rigular”. Consonte os máis datos persoais que se consignan no boletín, era natural de Cerdedo, freguesía de San Xoán, xurisdición de Montes, bispado de Santiago e reino de Galicia. Sen máis. “Y por no saber firmar, hace la señal de cruz, ante el señor comisionado José Benito Munín”.
Este Munín, “comisionado para recoller desertores e mozos galegos en Portugal”, era parente do destemido “Cachamuíña”.

5. Selo municipal de Cerdedo.

O selo municipal

Do Archivo Histórico Nacional escolmamos un documento manuscrito, redactado en 1876 e referente ao deseño e entrada en vigor do cuño municipal:
“Este sello fue construído en el año de 1842 por el Ayuntamiento que regía en el mismo, en cuya época se hizo forzoso el uso del mismo a los Ayuntamientos; siendo el que hasta la fecha se ha usado y se sigue usando.
El emblema del Cordero que contiene es alusivo al de S. Juan Bautista, por llamarse esta parroquia, cabeza del municipio, S. Juan de Cerdedo y hallarse en la torre de la iglesia el busto de dicho santo con el mismo”.
Albíscase no timbre o año nimbado, termando coa man dereita dunha cruz e filacteria –“Ecce Agnus Dei”–. O zoomorfo móstrase en pé –cabeza revirada–, encol do Libro dos Sete Selos (O Apocalipse, da autoría de Xoán de Patmos, de Xoán o Presbítero ou de Xoán o Evanxelista –se é que non son a mesma persoa–, ou de ningún deles. Sexa como for, o emblema cerdedés conxuga a iconografía dos dous Xoáns: o Bautista (o precursor de Xesús) e o Apokaleta. Arredor do año (alegoría de Cristo), lese: “Ayuntamiento Constitucional de Cerdedo”.
No escudo moderno do concello, o cordeiro nimbado represéntase deitado –cabeza cara a diante– sobre o Libro dos Sete Selos, sostendo entre as patas ou coa pata dereita unha cruz que serve de pau a un estandarte branco ondeante, ao que se lle incorporou unha cruz latina de trazos vermellos.
Na portada da igrexa parroquial, a vidreira que pecha o ollo de boi enféitase coa figura dun año ergueito, portador dunha cruz e estandarte cruzado coas cores da bandeira galega.

6. Certificado de defunción de Martiño Ferreiro (Mauthausen, 1941).

7. Martiño Ferreiro Álvarez.

O republicano Martiño Ferreiro no Arquivo Arolsen

Nos fondos dixitalizados do Arquivo Arolsen (“International Center on Nazi Persecution”), atopamos documentación do cerdedés Martiño Ferreiro Álvarez, político republicano nado no lugar do Outeiro, parroquia de Quireza en 1892.
A comezos de 1939, Martiño Ferreiro atravesou a fronteira francesa fuxindo da persecución franquista. Foi confinado no campo de refuxiados de Argelès-sur-Mer (Pireneos Orientais). Combateu o nazismo en Francia. Caeu prisioneiro da Wehrmacht en xuño de 1940, sendo trasladado ao campo de exterminio de Mauthausen (Austria) o 13 de decembro dese mesmo ano. Martiño Ferreiro falecerá no campo auxiliar de Gusen o 23 de novembro de 1941.
Os documentos que damos a coñecer son os que constitúen o seu certificado de defunción (“todfallsaufnahme”), timbrados polo xulgado de Mauthausen o 9 de decembro de 1941: Nome e apelidos do falecido, oficio (“maurerpolier”, mestre de obras), idade (49 anos), data e lugar de nacemento (Quireza, 13-9-1892), relixión (“rk”, católica), estado civil (casado), residencia (rúa Asturias nº 1-A Coruña), data e lugar de falecemento (“Konzentrationslager Mauthausen”, 23-11-1941, cara ás 6:30 h), cónxuxe (Palmira Ramil Medín). As nove preguntas seguintes do formulario ficaron en branco. O certificado volveu timbrarse o 10 de novembro de 1948.
A ficha seleccionada para ilustrar o ítem de Martiño Ferreiro é unha das 190 millóns de imaxes dixitalizadas, correspondentes á documentación custodiada no Arquivo Arolsen no tocante a campos de concentración, traballos forzados e persoas desprazadas por mor do nazismo criminal. Creado polos aliados tras a II Guerra Mundial, o edificio da institución sitúase na localidade alemá de Bad Arolsen (Hesse).

8. Causa General, 1941-Resposta do Concello de Cerdedo.

A “Causa General”

Do Archivo Histórico Nacional rescatamos a carta de resposta remitida polo Concello de Cerdedo o 22 de marzo de 1941 a Ernesto de Palacios y Prieto, fiscal instrutor delegado da “Causa General de Pontevedra”.
Por orde de Xerardo Lorenzo González –o primeiro alcalde franquista de Cerdedo–, o secretario municipal Secundino Bugallo Sieiro redacta e asina:

“Me complazco en devolver a VS. sin llenar, el adjunto estado nº 1, que me envió con su escrito de 20 del mes en curso, por no haber personas residentes en este término municipal que hayan sido muertas o desaparecidas durante la dominación roja.
Dios guarde a VS. muchos años.
Cerdedo 22 de marzo 1941.
El alcalde [Por orde: Secundino Bugallo (sinatura)]”.

Por decreto do 26 de abril de 1940, o fiscal do Tribunal Supremo instrúe a “Causa General”, co obxectivo de averiguar os delitos cometidos en todo o territorio do Estado durante a chamada “dominación roja”.
A teor da causa, o 20 de marzo de 1941, requíreselle á alcaldía de Cerdedo a seguinte información: “Relación de personas residentes en este término municipal, que durante la dominación roja fueron muertas violentamente, o desaparecieron y se cree fueron asesinadas”.
Secundino Bugallo Sieiro, secretario municipal, responde: “Ninguna”. Érache boa a “dominación”!
Pola contra, en Cerdedo, a represión franquista provocou 20 mortos e centos de represaliados.
Secundino Bugallo Sieiro, antigo alcalde riestrista e home forte da dereita máis reaccionaria, era cuñado de Francisco Varela Garrido “Pancho”, o secretario municipal republicano asasinado polos fascistas en xullo de 1937.
En Cerdedo, a autoridade non fai cumprir as Leis da Memoria.

9. Graham Greene refrescando o viño nas augas do Lérez, 1984.

Graham Greene en Cerdedo

Leopoldo Durán Justo, nado no lugar de Penedo, concello de Avión, en 1917, e falecido en Vigo en 2008, foi crego (de ideoloxía franquista), profesor e escritor. Estudoso da obra do novelista británico Graham Greene (1904-1991), Durán doutorouse en Filoloxía inglesa (King’s College) cunha tese sobre o sacerdocio na narrativa de Greene, e en Filosofía e Letras (U. Complutense) cun traballo sobre o “substrato teolóxico” na obra do mesmo autor. Durán e Greene coñecéronse en 1973. Dende aquelas, mantiveron unha estreita amizade que os levou a percorrer xuntos milleiros de quilómetros pola xeografía peninsular: quince viaxes entre 1976 e 1989. A experiencia inspirou en Greene a novela Monseñor Quijote (1982), levada ao cine en 1987.
En 1996, Leopoldo Durán publicou en Espasa Calpe o libro Graham Greene. Amigo y hermano, a versión castelá de Graham Greene. Friend and Brother, editado dous anos antes por HarperCollins.
Arrimando a brasa á nosa sardiña, das páxinas 196-7 extraemos os seguintes parágrafos, ben relevantes para intrahistoria de Cerdedo que, durante anos, locus amoenus, acolleu o asueto desta singular parella de viaxeiros estivais:

“[Oseira] 14 de agosto de 1984. Después del desayuno y de los abrazos cariñosos, salimos de Osera camino del parador de Cambados. Haríamos picnic por el camino ... En Cerdedo, el próximo lugar de nuestro viaje, rodamos una escena cinematográfica. En este pueblo a orillas del río Lérez, tuvimos uno de los picnics más deliciosos, que repetimos a lo largo de los años en el mismo lugar. La primera vez nos separamos de Cerdedo unos 200 metros, buscando una sombra con agua fresca para nuestro picnic. De pronto, nos encontramos con el sitio ideal. Yo creo que fue el mejor lugar que, a lo largo de muchos años, encontramos en España o Portugal. Al lado mismo del río había un eucalipto cortado. Aquel largo tronco nos proporcionaría asiento y mesa incomparables, donde poner nuestra frugal comida, y sentarnos al mismo tiempo.
Pero el detalle que más nos encantaba era que el río Lérez pasaba con murmullo apenas perceptible, a dos metros de nosotros. Aún en los días más calurosos de verano, el agua del río estaba muy fría. La enfriaba la providencia para que nosotros pudiésemos sumergir allí las botellas por unos minutos. Teníamos la impresión de que el propio vino blanco ... se sentía feliz. Era tan ideal este rincón del Lérez, que quedó grabado en nuestra memoria el día que lo descubrimos. Tratábamos luego de gozar de aquel oasis siempre que nos caía de camino.
Uno de estos días felices, Graham imaginó una escena cinematográfica. Yo iría a sacar las botellas del río, como si fuese a pescar algo; el ‘Tercer Hombre’ [Aurelio Verde, profesor universitario e chofer eventual] sacaría las fotografías. Graham contemplaría la escena. Y él dio la señal:
«Vamos allá. Leopoldo será el actor; Aurelio, el operador; yo, el director de escena.»
Lástima que en la fotografía sólo aparezca yo pescando las botellas. Al año siguiente cambiaríamos los papeles. Esta vez sería Graham el actor pescando botellas, y el operador le sacó dos o tres excelentes fotografías.”.

Se Leopoldo Durán, oriúndo de Avión, non trabucou o Lérez co seu afluente o Castro e “separándonos de Cerdedo uns 200 metros”, deducimos que o recuncho fluvial paradisíaco que tanto apraceu os ilustres visitantes non pode ser outro que o Lérez ao seu paso pola Veiga dos Muíños (léase: Faro de Vigo, 6-1-2013). O muíño do Santés, o muíño dos Ranchelos, a Serra de Rosendo, o muíño dos Netos –nobres ruínas–..., un tesouro etnográfico e paisaxístico que, se a divina providencia non o remedia, a humana incompetencia o asoballará sen arranxo baixo o viaduto do TAV.

Por certo, sería bo que o responsábel municipal de cultura se preocupase por localizar a curtametraxe filmada en 1984 por Greene, Durán e Verde en Cerdedo. Inestimábel promoción. A perder ninguén é rico.

1 Comentário

Plenario de Queremos Galego

30/1/2025

0 Comentários

O MOME acolle o vindeiro venres, día 31 de xaneiro, ás 20:00 un plenario comarcal de Queremos Galego, no que a plataforma de entidades en defensa da nosa lingua se reunirá para perfilar conxuntamente a gran manifestación nacional que terá lugar o 23 de febreiro, Día de Rosalía, entre a Alameda de Santiago e a Praza do Obradoiro.

Tendo en conta a situación de emerxencia lingüística en que nos atopamos, cómpre que a sociedade galega se active e se mobilice para frear a perda de falantes. Por iso, gustaríanos contar coa vosa presenza no plenario, para entre todos avaliar a situación da nosa lingua, así como a definición das accións a realizar partindo da proposta de puntos mínimos e medidas urxentes exposta en novembro por Queremos Galego, para comezar a reverter a situación actual e repoñer o noso idioma en todos os espazos onde está excluído.

0 Comentários

A Estrada de Castelao

30/1/2025

0 Comentários

Desde o exilio escribe aos Estradenses un texto cheo de emoción no que di “A Estrada é o escenario en que se desenrolaron as máis punxentes escenas do meu pasado vivir. O mesmo apelido que eu levo procede da Ulla, dun avó meu que baixou á ribeira do mar coa mesma intención amorosa con que, decorridos moitos anos, rubín eu á montaña”.
Lembra as súas carballeiras sombrizas, o sabor das súas augas, as romarías e feiras, mais sobre todo as súas amizades e as loitas que con eles compartira. Andanzas amorosas e políticas que o levaron a percorrer estas terras.

Xoán Carlos Garrido

Coa Estrada non só ten unha relación afectiva pola súa parella de vida. Tamén terá unha forte implicación na súa actividade política.
Na súa obra teórica us do seu exemplo para poñer en evidencia o absurdo do réxime municipal español na nosa Terra pois a principios do século XX era o concello de maior número de habitantes da provincia, polo cal calquera empresa tiña que pagar taxas moito máis elevadas que noutros máis industriais, coma Vilagarcía, para implantarse. Hoxe está en noveno posto.
Este concello rural en decadencia económica e despoboamento tivo un pasado rebelde e cheo de iniciativas de desenvolvemento económico e cultural que tiveron o seu violento freo no 1936.
Castelao presenciou e participou nese ambiente esperanzador de xermolar de proxectos industriais e de creatividade artística. Mais ademais esa Estrada serviu de marco para moitas das súas obras que hoxe nos permite camiñar sobre os seus pasos na lembranza daquilo que puido ser e non deixaron que fose.

Castelao e amigos seus da Estrada como Otero Abelleira e Manuel García Barros

Primeira placa de homenaxe a Castelao na casa dos primos de Vixinia Pereira onde se creía entón que vivira el.

A relación de Castelao coa Estrada e a súa comarca, nos vinte cinco anos que transcorren desde o seu casamento até o exilio, tivo un impacto na súa obra, na que se recollen elementos patrimoniais, lendas e paraxes naturais, mais tamén no seu pensamento, a través da rede de relacións persoais e afectivas que teceu (García Barros, Otero Abelleira, Fraguas, Bouza Brey e sobre todo Losada Diéguez).
Os roteiros que veñen de facerse seguindo os seus pasos por esta bisbarra puxeron en evidencia o potencial de denuncia do desleixo e a necesaria posta en valor do espazo que no seu tempo amou e recreou o autor do “Sempre en Galiza”. Roteiros que da man de Vía Galega primeiro e logo en colaboración co Centro de Formación do Profesorado, foron guiados pola Asociación Cultural “Vagalumes” e que no último, nun día de cruento vendaval, contou con máis de cen docentes.
Comezamos a rastrexar o rastro de Castelao no Pico Sacro, que preside a paisaxe do val do Ulla, terras nas que ten as súas orixes o seu apelido máis senlleiro, que foi levado polo seu avó Xosé Ramón até a desembocadura do río, na busca de traballo para o seu oficio de carpinteiro, e onde casou en Rianxo coa nai da súa nai.
O Pico Sacro é un referente físico pero tamén metafísico para o nacionalismo galego. A orografía peculiar do terreo moldea unha conexión material coa propia situación insólita. Sobre ela deitase unha secular tradición de lendas e vivencias que sedimentan unha grande carga significativa para unha concepción de busca orixinaria do noso arraigo. Até o seu cumio subiu en peregrinaxe tamén Castelao, no 1924, de vacacións políticas forzadas por mor da ditadura. E alí, tal como recollen as páxinas do relato do seu compañeiro de viaxe, o escritor Ken Keirades, e as fotografías de Pedro Brey, sentiu a súa comuñón cunha natureza que o reforzou na fe na pervivencia dun país prohibido e negado máis unha vez pola forza do centralismo. E cando xa esa negación se fixo cunha extrema violencia, volveu sobre este montaña sagrada, na súa “Alba de Gloria”, coa que desde o exilio retomaba o fío dun pasado que confiaba que non ía ser interrompido polo fascismo, como non podía ser achandado o seixo e granito desa montaña para uniformalo coa estepa castelán.
No pé da saia do Pico atópase o Pazo de Oca, unha xoia do século XVIII que dá conta do poder dos Condes e Duques que o posuíron, para a súa regalía e lecer, e que hoxe ofrecen un atractivo aos visitantes especial polos seus fermosos xardíns. No seu día Castelao tamén percorreu eses corredores vexetais pero prestou atención ao que acochaba a beleza deses monumentos que tras do seu brillo ocultaban a miseria e pobreza de quen autenticamente soportou os custes da realización desas obras. As clases populares que son retratadas no seu relato de “Cousas”, a Marquesiña, xunto coa hipocrisía dunha casta que recibiu de nacemento os seus privilexios e non se responsabilizaba do froito dos seus abusos. Para ilustrar este conto escolleu a fonte deste pazo á que ia por auga a meniña, tal como difundiu o investigador e veciño do Pazo, Paulo Porta.
Seguindo na mesma obra literaria atopamos moi preto unha curiosa homenaxe ao relato “Onde hai un cruceiro” cunha laxa labrada coa ilustración desa “Cousa” e a cita dos primeiros parágrafos. A veciñanza de Ancorados quixo ver na súa virxe das Angustias a inspiración deste texto de Castelao.
E continuando o camiño un pouco máis e as follas deste libro toparemos con outra das súas breves narracións: “A ponte vella xa non rexe”. Estamos atravesando o río Liñares desde un carreiro abandonado por riba da ponte medieval. Actualmente está a medio caer polo empuxe da árbores que naceron nela e da enxurrada de auga, pero sobre todo polo desprezo das institucións que deberan coidala. Esta ponte foi no seu momento protagonista dalgúns dos seus debuxos coloreados e viñetas para os xornais, coa súa vexetación cubrindo a pedra e o derrube de parte dunha das súas varandas que lle é identificábel.
Entramos a través deste paso na parroquia de Lagartóns. Pisamos unha terra rebelde que no 1915 foi testemuña dunha revolta agraria que sería o orgullo de todo o campesiñado estradense ao vencer por un tempo ao temido Marqués de Riestra. Como resto desa páxina gloriosa queda en pé un monumento ao labrego que o seu tributo non resistiría a decepción pola claudicación de parte deste movemento agrarista diante do grande cacique da Caeira. Claudicación fronte a cal se erixiu por primeira vez na nosa Terra unha candidatura ás cortes cun signo ideolóxico claramente nacionalista: Antón Losada Diéguez en nome das Irmandades da Fala da Estrada. Mais o que deixou pegada deste lugar en Castelao foi o cruceiro de Ouzamerxe. Seguramente o máis antigo da bisbarra e que na súa altura só conservaba a virxe con Xesucristo no colo. Compre dicir que, como acontece con moitos outros, este cruceiro estaba caído até hai ben pouco. De feito atopábase nos despachos do concello. A A. C. Vagalumes fixo unha intensa campaña a prol da súa restauración que finalmente tivo lugar coa axuda da Deputación de Pontevedra. Chamouse a atención da situacións dos centos de cruceiros deste concello que estaban en perigo a pesares do seu grande valor artístico e patrimonial. De feito, outro cruceiro, que tamén debuxara Castelao, non tardou moito en ser destruído por unha grúa, referímonos ao da seguinte parroquia coa que nos imos topar: Guimarei.
Ademais das súas cruces e da curiosa escaleira do adro da igrexa, Castelao recolleu en moitas das súas estampas diferentes detalles do seu pazo e da súa torre medieval, que dan conta dun vello pasado luminoso pero que hoxe esmorecen en ruínas, cunhas administracións, comezando polo Concello, de costas completamente a preocupación polo seu estado e adquisición como ben público.
Entramos na vila por xunto o seu Museo que contén pezas persoais de Castelao e Virxinia pero que se atopa pechado polo goberno municipal desde hai 15 anos. Periodicamente anuncian a súa apertura para atenuar o escándalo tendo en conta os cartos que recibe e o seu nulo beneficio social. Habería que lembrar que durante esta etapa o presidente da corporación é o mesmo que hoxe ostenta a Consellería de Cultura. Agardemos que con máis sensibilidade cara este tipo de bens.
Mais antes de adentrarnos no casco urbano, xiramos cara unha das parroquias máis lembradas por Castelao nos seus deseños e nas súas evocacións: Ouzande.
Pinturas e debuxos recollen a ábsida da súa igrexa e os seus cruceiros, pero sobre todo alí foi o recanto vixiado ao que lle era permitido pasear coa súa namorada. Desde a casa de Virxinia podían verificar os seus “protectores” a pudorosa relación que cumpría os estándares da época. Logo tamén sería unha eira de xogos para o seu fanado fillo e lugar de paseo no que mesmo chegou a bater cunha estela galaico-romana que servía de apoio para unha cancela. Estela que recolleu e hoxe se atopa no Museo de Pontevedra.
Subindo desde esta parroquia pola rúa que leva o nome do seu cuñado, Pérez Viondi, topamos á dereita unha casa que no seu día erroneamente foi sinalada como de Virxinia cunha placa que lembraba a residencia nela do se home, pero que afectivamente ten moito que ver con el. Realmente é a dos primos da súa muller cos que el tivo grande afinidade, concretamente con Camilo (concelleiro do PG na Estrada) e María (dirixente tamén do PG neste concello). Esta última mesmo prolongaría a súa relación no exilio bonaerense cando alí se volveron topar logo de que lle asasinara o fascismo ao seu marido, Manuel Vázquez Cruz, fusilado o 2 de decembro do 36.
Deixando a casa familiar de Virxinia á esquerda entramos na praza da Farola, lugar sobre o que Castelao regresa nas súas acordanzas. Aínda que hoxe xa non ten a fonte cantareira que menciona no “Sempre en Galiza” pero si o edificio indiano que albergaba o casino no que tanto tempo pasou e ao que mesmo agasallou con dous cadros que hoxe se poden visitar na súa nova localización na saída cara Compostela. De fronte estaría a igrexa vella na que casou. Pero hoxe foi substituída por un edificio sen personalidade nin valor. Se tiramos cara a esquerda entraremos na praza do Mercado onde seguramente se produciu esa imaxe que lle quedou gravada do seu derradeiro mitin na Galiza. Tiñan anunciado que un avión ía acompañalos coa propaganda estatutista. O famoso avidador ferrolán Francisco Iglesias Brage comprometérase a deixar caer folletos desde a súa aeronave. A tardanza puxo nerviosos aos galeguistas que congregaran a milleiros de asistentes que comezaban a dubidar desta promesa. Cando finalmente sucou os ceos aproveitaron os galeguistas para berrar desde os altofalantes que era a proba de que os do PG sempre cumprían a súa palabra.
Esta anécdota tamén era moi lembrada por Antonio Fraguas, quen milagrosamente salvou a súa vida naqueles funestos días de xullo do 36.
Se baixamos cara o cemiterio de Figueiroa, no que se atopan os restos da súa muller e o seu fillo, a esquerda atopamos a pensión na que se aloxaba cando lle facía as beiras a Virxinia, trasladándose en autobús desde Santiago.
Se continuamos a aloxarnos por esa estrada cara o val de Vea atoparemos tamén como esas terras forneceron elementos da súa obra como a lenda do cruceiro da Gándara, erixido por unha familia como agradecemento por atopar a súa filla san, logo de que se perdera nun monte moi ateigado de lobos.
En dirección contraria, cara Terra de Montes, Castelao tamén fixo as súas incursións como testemuñan algúns dos seus deseños do mosteiro de Aciveiro e pola súa amizade co pintor Virxilio Branco de Presequeiras. E tamén, sobre todo, polas campañas políticas que o levaban a percorrer todos os arredores. Lembremos a crónica que dun dos seus mitins estradenses deu outro escritor galeguista desta comarca en A Nosa Terra: “A quen non lle está rexendo nos ouvidos aquela longa ovación que arrancou o popular Castelao, cando (direino nas mesmas verbas que el, por que non?) dixo que Galiza é unha vaca que tiña aquí o pesebre e os tetos en Madrid. De volta do mitin, en compañía dos veciños aldeáns, dicían estes, Iso si é falar, facía falta que deran un mitin cada oito días, en cada parroquia., para despertarnos dunha vez. Se non o fan así logo nos esqueceremos das verdades que dixeron”. Será por iso que se lle impediu definitivamente a Castelao recorrer estas terras para que non despertase a ninguén e mesmo se esqueceran del.

A marquesiña e o Pazo de Oca

Ancorados homenaxea a Castelao polo seu estudo dos cruceiros

Cruceiro de Ouzamerxe

A ponte Liñares

Guimarei

Ouzande

Soutelo

* Publicado en "Sermos Galiza". Xaneiro 2025

0 Comentários

Queremos Galego celebra un plenario comarcal este venres, 31 de xaneiro, no MOME, para mudar o rumbo do galego.

22/1/2025

0 Comentários

O MOME acolle o vindeiro venres, día 31 de xaneiro ás 20:00 un plenario comarcal de Queremos Galego, no que a plataforma de entidades en defensa da nosa lingua se reunirá para perfilar conxuntamente a gran manifestación nacional que terá lugar o 23 de febreiro, Día de Rosalía, entre a Alameda de Santiago e a Praza do Obradoiro.

Todas as entidades e persoas que o desexen poden participar nestes plenarios para avaliar a situación da nosa lingua, así como na definición das accións a realizar partindo da proposta de puntos mínimos e medidas urxentes exposta en novembro por Queremos Galego, para comezar a reverter a emerxencia lingüística e repoñer o noso idioma en todos os espazos onde está excluído.

A coordinadora do encontro, Clara Iglesias Cortizo, recorda que “os datos de uso e coñecemento do galego que ofrece o IGE evidencian o estado de emerxencia lingüística extrema ao que chegamos”, mais tamén que “cada vez que a sociedade galega se activou pola súa lingua conseguiu frear a perda de falantes”. “Non podemos ter ningunha confianza”, lamenta Clara Iglesias, nun goberno da Xunta que leva 15 anos actuando contra acordos alcanzados por unanimidade e que contaron con grande participación social e ao que lle parece excesivo o 1% de galego nas plataformas de TV, xustiza, ou xoguetes, ou que ademais de prohibir nalgunhas materias o uso da nosa lingua fomenta nas outras o uso de materiais didácticos que non teñen nada de galego”. “Un goberno de Xunta”, engade, “que fala de pacto pola lingua mais non só non contestou as solicitudes de encontro, senón que xa está a propor o uso do castelán na TVG e a eliminación do dereito á atención en galego permitindo o seu descoñecemento polo funcionariado interino”.

“Si cremos que coa implicación da sociedade é posíbel reverter a situación do galego”, remata Clara Iglesias. “Comezar a facelo é o que pretendemos con este plenario comarcal ao que convidamos a todas as entidades e persoas que queiran darlle un novo pulo ao galego”.

Agradecemos a difusión e quedamos á vosa disposición para calquera ampliación ou dúbida.

0 Comentários