Barbude (San Martiño)*

Manuel Reimóndez Portela

Con este nome é coñecida a parroquia desde tempos perdidos na lembranza, aínda que se chamara Barbude, logo Barbud e actualmente Barbude.
Con todo, facendo un estudo máis rigoroso podemos dicir que Barbude provén das palabras " Bar-Buda". "Bar" é unha base ou raíz precéltica que significa altura ou desnivel; a palabra "Buda" ou "Bude(tu)" é unha derivación latina que significa espadaña ou xunco.
A parroquia pertence á zona chamada da Ulla Baixa coas de Arnois, Castro, Riobó, Berres, Oca, Moreira, Paradela e Ribeira. Polo oeste a Santeles e parte de Paradela e Aguións.
Nos libros de Fábrica a principios do século XX é cando empeza a aparecer Barbud.
LINDES: ten por lindeiros esta parroquia ao norte á de Paradela, polo sur con Moreira e Aguións, polo leste ten a Ribeira e polo oeste a Santeles e parte de Paradela e Aguións.
Tendo en conta a orde alfabética ten o número 8 entre as demais do concello.
En canto atinxe á superficie correspóndelle o número 37 con 380 hectáreas. Ten 224 habitantes de feito. Na actualidade son 114 habitantes de feito.
COMUNICACIÓNS: polo oeste da parroquia vai a estrada provincial 213, paralela ao río Liñares na maior parte que desde a Vila vai á ponte Ulla por Ribeira, Berres e Arnois.
Esta é a principal estrada da parroquia que a pon en comunicación con Térras de Montes e de Pontevedra cara á costa ou por Ponte Ulla coa nacional 525 coma Santiago ou Ourense.
Despois de facer a concentración parcelaria esta parroquia viuse cruzada de pistas sendo a máis importante a que cruza desde Paradela ao sur de Trasmonte, preto xa da Ponte Nogueira e polo tanto de Aguións e da vila estradense.
Desde esta pista desvíanse outras a cada lugar e máis ás parroquias veciñas de Ribeira e Moreira.
Os antigos camiños de carro so se ven ñas comunicacións aos montes.
O camiño Real viña da Estrada por Preguecido de Toedo, entraba no lugar de Trasmonte de Barbude para sair á devesa de Paradela, camiño da tan importante barca de Sarandón. No mapa de Galicia de Tomás López (ano 1784) vemos trazado un camiño real, que viña da Estrada polo Preguecido de Aguións, cruzaba o río Liñares pola ponte das Cañizas, e dirixíase cara a Trasmonte. Seguía polo Porsinote e á Devesa de Paradela cara Sarandón.
HIDROGRAFÍA: o río importante da parroquia é o Liñares, afluente do Ulla que lie serve de Linde a Barbude polo oeste, separándoa de Aguións.
O Liñares recibe o Regueiro de Lagarteira, que nace en Ouxarega. Na vertente cara ao N-L atópase o regueiro de Vilar, que nace en "Vilagude de Moreira e pasa polo lugar das Carballas de Arriba e de Abaixo á parroquia lindante de Ribeira, no lugar de Trasmonte, paraxe de Salgueiro; construíuse un estanco de auga que subministra a minicentral eléctrica de Paradela, pertencente á empresa Hidroeléctricas Cortizo.
PONTES: non ten a parroquia pontes importantes, contase so o pontillón da Lagarteira sobre do regato do mesmo nome.
A ponte de Cálvelo sobre do Liñares á altura do monte do Salgueiro, hoxe desfeita da que existe un proxecto de restauración.
E tiña unha ponte para paso de persoas e mais da auga de Liñares, en Pina, para pasar á banda de alá en Toedo, onde se atopaba a planta da luz eléctrica da que falaremos. Hoxe tamén está desfeita.
FONTES: cóntanse na parroquia as seguintes fontes:
A fonte da Varcia en Trasmonte. A fonte do San Martiño no mesmo lugar de San Martiño. A fonte Seca preto do San Martiño. A
antiga fonte está en ruinas, construíuse unha nova para recollida de auga de consumo e lavadoiro.
É uns pozos de rega da que se serven os veciños como son: o do Espiño, o de Areal e do Prado nos lugares nomeados.
Próximos ao castro atópanse os mananciais de Fonteladróns, que dan idea da importancia da proximidade á auga por parte dos habitantes castrexos.
OROGRAFÍA: a parte oeste da parroquia, ou mellor a N-O, é monte, sendo de subliñar nel o castro Barbude e a chamada Penadona, no linde entre Barbude e Paradela, moi coñecida na redonda. Por iso a parroquia mira ao norte cunha importante pendente, ao leste con moi pouca así como polo sur, e ao oeste con moita pendente cara o Liñares alá no fondo polo N-O.
PAISAXE: a paisaxe é digna de admirarse dende o castro e a Penadona; alá polo leste e norte ás térras chans de Ribeira e Moreira cara aos ancorados, ou Callobre e o monte de San Sebastián da Cabana; polo norte as térras de Ribeira e Berres con Arnois e Castro e non digamos a fermosura do gran val de Paradela aos seus pés, coas térras da banda de alá do Ulla coroadas polo pico Sacro camiño de Compostela.
CASTROS: Castro de Trasmonte
Atópase entre San Martiño e Trasmonte desta parroquia nun pequeño monte podéndose acceder a el a pé ou en vehículo fronte á igrexa ou capela de Barbude.
A paisaxe é das máis fermosas e suxestivas da comarca con vistas a térras de Vedra, Ponte Ulla e Pico Sacro cara a Compostela. É un miradoiro cara ao norte extrordinario.
É un castro un pouco alongado, ten uns 121 metros no eixe N-S e uns 103 no L-O. Dende este castro poden verse outros: Castro-Loureiro, Matalobos, Castrovite, San Miguel de Castro e Santeles.
Polo seu tamaño e a súa situación extratéxica, moi probablemente desem- peñou un papel moi importante con respecto a outros castros naquela época de civilización prerromana e romana. Hoxe en día o castro está moi deteriorado.
Este castro xa o estudou Bouza Brey ( "Castros de la Comarca de La Estrada") e dinos que estivo rodeado dun gran cinto de murallas, que se conservan nalgúns puntos do lado sur: "esta muralla de aparejo irregular se forma por piedras de tamaño considerable las más cércanas a la base como correspondía para sostener el peso de la tierra y piedras pequeñas que en terraplén rodean todo el castro.
Cabe suponer que el muro existió en todo el recinto, pero las piedras fueron destinadas para las casas y otras empleadas en el amojonamiento de parcelas y muros de contención.
No se observan más que un punto de entrada; la única puerta que posiblemente tuvo el castro. A los dos lados las defensas aumentan considerablemente siendo posible que existiesen dos cubos, hoy pozo visibles, porque día tras día el rodaje de los carros va profundizando el camino y arrastrando los materiales de la muralla".
Fala despois dunha fotografía de Fraguas eos seus alumnos visitando o castro.
E segue: "presenta este castro una particularidad en la acrópolis que es la que de que mientras que la acrópolis por lo general se encuentra seguida, aquí está separada por una muralla en la sección N-E que va aproximadamente desde la mitad del castro en dirección este hasta la defensa.
La acrópolis en la mitad del castro (por el sur); las construcciones fueron totalmente destruidas, porque en el se celebran las fiestas del lugar... no han cambiado el sitio primitivo de su celebración... pero el ansia de allanar bien el campo de baile hace desaparecer las construcciones.
En el resto se pueden ver aún una serie de habitaciones de tipo circular con aparejo pobre en algunas, siendo en otras poco mejor. En el centro del castro hay una piedra con gran cantidad de signos esféricos o cazoletas grandes, algunos de los cuales están casi borrados por los chiquillos que los días de fiesta hacen de esta piedra centro de sus actividades.
(casa de Mercedes Reimóndez) onde facía de pía para beber os animais... cedeuna ao Museo da Estrada onde se atopa."
Achados deste castro están clasificados no traballo de J. Rey Castiñeira e M. Rodríguez Calviño "Novas imaxes da arqueoloxía castrexa estradense a través das coleccións Bouza - Brey e Fraguas Fraguas do Museo do Pobo Galego" (Mise. hca. e cult. nQ 4).
PEDRAS: importante é a chamada Penadona preto do castro (ao norte del) onde van os de Paradela botar a pólvora polas festas, (actualmentexa non van) alí hai unha pequena peneda... a Penadona, ou sexa dunha dona moi importante que houbo en Paradela.
Ten a parroquia un cruceiro á banda de arriba da estrada a Ponte Ulla, nun monte que se ve moi ben desde a estrada... é de subliñar que lie chaman o Cruceiro de Porsinote, xa que ao sitio lie chaman tamén así, porque alí se persignaban diante do cruceiro, como era costume diante de todos.
Así é o cruceiro:
Situación: parroquia de Barbude, lugar de Trasmonte, a carón da estrada A Estrada-Ponte Ulla.
Descrición: plataforma: unha gran pena. Pedestal: cúbico, con beira saínte na parte superior. Columna: octogonal, comeza cadrada. Capitel: comeza redondo e remata cuadrangular con volutas e catro querubíns. Cruz: latina, octogonal, sen figuras, fáltalle un brazo da cruz. Altura: uns tres metros.
Inscrición: no pedestal: CRISTO Vive... (ilexible)
Conservación: mala
Tradición: vén de tradición que foi instalado alí con motivo dunha morte.
No monte de Barbude, preto do castro, hai unha canteira de pedra propia para facer filloas.
Hallazgos: "tres piezas de molino de mano, dos piezas de piedra de afilar. Una pieza de serpentina posiblemente utilizada para gravar... porque presenta un extremo terminado en diedro.
Varias piezas de cuarzo blanco, una piedra jabonosa, varios trocos de cerámica rotos de antiguo... dos trozos de cerámica de color, un trozo de ánfora de pequeño tamaño decorada con canelones etc..."
A tapa da pedra dun sartego procedente deste castro rompérona e está metida nunha parede dunha palleira de alí preto, ao lado da igrexa, o sartego tíñano nunha casa do lugar de Carballas de Abaixo
LENDAS: o castro de Barbude é moi afamado, na súa cima está a "eirá dos mouros".
Chámanlle "o castro barbudo" xa que segundo a tradición alí viviu un home moi grande e forzudo con longuísimas barbas, ao que lie tiñan moito medo os veciños, que vivían asustados. Suponse que de aquí He vén o nome á parroquia, "Barbudo"... "Barbude", e tamén "Barbud". No pozo de Formento, así chamado xa que alí din que ferve a auga ao caer (ten unha pequeña fervenza). Atópase no Uñares preto de Pina... e alí a mañanciña de San Xoán, antes de raiar o sol, aparece unha galiña con pitos de ouro.
HISTORIA: dinos Jerónimo del Hoyo no ano 1607 o seguinte: "Sant Martiño de Barbud. Anexo de Santa María de Paradela.
En esta feligresía de San Martín hay ocho feligreses...
Los fructos todos a la cura que valen veinte cargas de pan. Presentación del cabildo de Santiago. La fábrica tiene de renta ocho ferrados de pan y lo que monta una quinta de un monte que dicen Cimadevila"
Catastro de Ensenada: os importantes datos que contén o "Catastro del Marqués de la Ensenada" poden verse no capítulo dedicado a el onde corresponde ao couto de Tabeirós, alí atópase entre as demais parroquias que compoñían este couto.
En canto aos datos que ofrecemos ñas demais parroquias correspondentes ao "Diccionario Geográfico Estadístico, Histórico de España y sus posesiones de Ultramar", de Pascual Madoz dos anos 1846-1850, non o podemos facer con esta xa que non figura neste importante dicionario.
No censo do ano 1824 tiña 209 habitantes.
Dinos Álvarez Limeses no ano 1936 en "Geografía General del Reino de Galicia":
"Barbud (San Martín). Dista 48 kilómetros de Pontevedra y 8 de La Estrada y limita al norte con Paradela de cuya parroquia es anejo, al sur con Moreira, el este con Ribeira y al oeste con Vea (Santa Cristina).
La atraviesa la carretera de La Estrada a Puente Ulla y el río Uñares, que la fertiliza y hace su terreno de regular calidad, produciendo cereales, patatas y hortalizas. Existe un hermoso castro de gran altura, de altura, de magnífica vista panorámica. Su fiesta principal es la de San Lázaro que dura varios días."
IGREXA PARROQUIAL
Sendo obispo Hermenegildo polo ano 847 cedeulle ao monxe Letimio en Paradela, onde había unha comunidade relixiosa de monxes, entre outras cousas... "otra iglesia dedicada al Salvador en el Castro de Barbude (San Martín de Barbude) que había adquirido por concesión del plebisterio luvérico, sobre la propiedad de estas iglesias (refírese tamén á de Santa Eulalia) movieron pleitos a Letimio en distintas ocasiones y ante diversos jueces. El pleito sobre Barbude lo falló el Conde D. Gonzalo, fundador del Monasterio de Camanzo y padre de la reina Doña Aragonta. Letimio en cuyo favor se falló el pleito ofreció como obsequio al noble Conde un amuleto de color bayo apreciado en nueve sueldos." (José Sanmartín Sobrino no seu libro "Un país llamado La Estrada" p. 124.
A igrexa de Barbude ten unha portada alintelada con moldura plana, ventá da mesma estrutura, pilastras que enmarcan a fachada e espadaña central de dobre van...Presenta un muro lateral sur con canzorros románicos. Ábsida máis estreita cá nave. Sancristía pegada ao norte e cornixa moldeada con talón.
Dentro, capela e nave con cuberta de madeira a dúas augas e un arco triunfal de medio punto con pilastras.
Recentemente restaurouse o San Martiño do altar maior, unha talla barroca.
O San Martiño ten tres imaxes: unha moi antiga, ecuestre, tallada so por unha cara. Outra onde o santo está de bispo, e unha terceira, máis moderna, tamén ecuestre.
Barbude é a única parroquia da Estrada que non ten cemiterio, os veciños entérranse no de Paradela. É anexo de Paradela. Barbude é unha parroquia constituída como tal e así figura no Nomenclátor Oficial de Galicia, aínda que eclesiásticamente dependa de Paradela, o que constitúe unha singularidade dentro do Concello da Estrada.
"Trasmonte-Barbude que le pertenecía con los hijos del Conde de Traba" nos di San Martiño.
Inscrición das campás da igrexa:
Grande: JESÚS MARIA Y JOSÉ por J. LISTE EN ORAZO AÑO DE 1870.
Pequena: JESÚS MARÍA Y JOSÉ por FRANC CALBELO J. LISTE EN ORAZO AÑO DE 1883. Construína Liste Orazo e doouna Francisco Cálvelo, emigrante enriquecido en América. No ano 1999 ante a escaseza de campanarios ñas parroquias, fíxose un curioso "curso de campaneiros", do 8 de maio ao 19 de xuño todos os sábados ás 21 horas e organizado pola Asociación de Amigos do Castro de Barbude, do que foron profesores Manuel Castiñeiras (teoría ), Daniel Rey Agrelo (experto sancristán de San Pedro de Ancorados), que tivo uns vinte asistentes, saídos con bo adestramento en tocar as campás.
FESTAS: o San Martiño é o patrón da parroquia e celébrano o día 11 de novembro. O día 12 é o Santo Antón e o domingo seguinte é a do Rosario.
San Lázaro, celebrado o domingo de Pascua, con verbena o sábado. Esta festa era de moita devoción, a xente ofrecíalle carne, uñas de porco, bicos, cacheiras etc..Tamén son numerosos os exvotos ao pé deste santo. A saída da misa maior efectúase unha poxa da carne ofrecida ao santo.
INDUSTRIAS: non ten industrias importantes a parroquia, aínda que tiñan dous muíños chamados do Salgueiro no río Uñares, onde ía a xente moer alí desde lonxe. Están en funcionamento e en proceso de restauración.
Próxima á parroquia realizouse a instalación dunha minicentral que produce electricidade a partir da presa dos muíños, subindo ao estanque.
Actualmente existe o laboratorio de “Manuel Corral", de próteses dentais.
COMERCIO: fíxose 1 empresa de construción (Construcción Garea) e 1 estanco.
ENSINO: os alumnos van ao colexio de CEIP de Figueroa.
DEPORTES: os deportes son os da pesca no troiteiro río de Liñares e a caza nos montes da parroquia, con coellos e perdices.
ECONOMÍA, VIVENDA, etc.: viven os veciños da agricultura e a gandería, teñen luz eléctrica en todas as casas así como iluminación pública. A vivenda mellorouse moito e a sanidade téñena nos médicos da vila, con ambulatorio e servizo de urxencias e algunha especialidade.
TELEFONÍA: combinada Trasmonte e San Martiño, e sen cable As Carballas.
OUTROS DATOS: segundo Pedro Varela, p. 139:
"Hubo un tiempo según documentos oficiales antiguos, en que la parroquia que nos ocupa se llamaba Barbudo, después por Corrupción paso a llamarse Barbude y hoy por supresión se escribe Barbud: el nombre primitivo lo adquirió de los castros del "Barbudo" que hay allí y son famosos, al decir de aquellas gentes, que van transmitiendo de generación en generación, la creencia de que domina en tales castros un hombre corpulento con luengas barbas. Aún hoy, a pesar del transcurso de los años presenta buen aspecto la fortaleza, no obstante haberse extraído mucha piedra del cinturón de defensa. La parte superior afecta una superficie circular que llaman "eirá dos mouros". Había en el Monte de San Martín donde el castro está situado,cuatro peñascos con la superficie labrada toscamente y socavados por la base en que aparecían unos huecos a que venía llamándoles "fornos dos mouros"
Tamén di: "Se asegura que esa parroquia fué dominio de los frailes de San Martín de Santiago, quienes la cambiaron a la señora Dona de Paradela, para agregarla a esta feligresía..."
"Hijo de Barbud fue el escribano D. Porto Carbón, de su familia quedó Don Bernardo Eyo. También fueron de allí Doña Carmen Varela, Doña Petra Romero y el distinguido avogado que desempeñó los cargos de Alcalde y Juez Municipal de La Estrada, Don Joaquín Porto.
TOPÓNIMOS máis sobresaíntes:
Son de subliñar Arca, A Arquiña, Cerrada da Arca, que nos fan pensar que alí debeu atoparse algunha arca. O cruceiro do Porsinote, de cuxo nome xa falamos. O pozo Formento, onde argurgulla a auga como se fervese, coa súa lenda de galiñas con pitas de ouro; por suposto o castro Barbudo, ou a Cerradiña do cruceiro, onde debeu haber un. Pina e os demais sinónimos polo que ten de afinidade coa "fábrica da luz". A Penadona. Os Penedos de Pazo, o Outeiriño das Cuneas, a Cerrada do Rei, na que non atopamos marcos con R.O que aquí lie chaman Viveiro Nacional, que debeu de ser un viveiro do rei xa que está xusto ao leste da chamada A Devesa do Rei, que pertence xa a Paradela... e por suposto o Barbudo, que dá nome ao castro e á mesma parroquia.
PLANTÍOS REAIS: na parroquia de Barbude pon o Catastro de Ensenada:
"Nota: La dehesa real de esta feligresía se halla en la feligresía de Santa María de Paradela en cuyo libro real se halla su cavida"
PERSOAS SOBRANCEIRAS
Entre 1728 e 1773 residiu en Barbude o escriban Pedro Arén Losada.
Igualmente naceu nesta parroquia Porto Antonio Carbón, escriban na xurisdición e couto de Viso dende 1771 a 1802.
Outros persoeiros destacados foron Carmen Varela e Petra Romero.
Naceu tamén o avogado Joaquín Porto, que foi alcalde da Estrada entre 1858 e 1859, e xuíz municipal.
Na primeira metade do século XX viviu na parroquia o mestre canteiro José Porto Redondo, coñecido pola súa obra de cruceiros e hórreos da comarca. Este doou unha cruz que se atopa no adro da igrexa parroquial de Paradela fronte á entrada principal.
Tamén naceu o mestre Tomas Alfonsín, que con inquedanza conseguiu no ano 1965 unha escola unitaria de primeira ensinanza, podendo deste xeito os rapaces de Barbude prescindir de acudir como ata entón á escola de Paradela.
Xesús Antonio Porto Iglesias, médico en Samos (Lugo), escribiu o libro "Barbude unha parroquia estradense do Val do Ulla", editado con financiamento do Concello no ano 1995.
ASOCIACIÓNS
Asociación Amigos do Castro de Barbude: constituída no ano 1995, esta asociación aglutina case 200 socios/as e ten unha importante dimensión nesta parroquia.
A escola de Gaitas, de Barbude, que é de música e baile tradicional, cunha matrícula de máis de 90 alumnos, recibe o ensino de José M. Porto Iglesias e o apoio de José Rivadavia e outros.
A partir dos froitos desta exemplar escola, xorde a Banda de Gaitas de Barbude, con case 40 compoñentes, que xa ten actuado no Día de Galicia en Madrid, en Portugal, Almonte etc.. O seu lugar de ensino é a antiga escola, hoxe rehabilitada e mesmo ampliada no ano 2003 coa colaboración do Concello, pola necesidade de dar cabida a toda a actividade que xera a escola.
Esta Banda de Gaitas gravou, o 17 de maio de 2002 en CD e casetes, o seu disco Barbude" cunha grande acollida por parte dos amantes da música tradicional.

* A Estrada rural.1990 Ed.. 2007.

Barbude*

Pedro Varela
Lindando con Paradela, sobre o río Liñares, está a parroquia de Barbude, que ten 50 cabezas de familia e 219 habitantes. Dista da capital do distrito uns 5 quilómetros.
Houbo un tempo, segundo documentos oficiais antigos, en que a parroquia que nos ocupa se chamaba Barbudo; despois por corrupción pasou a chamarse Barbude e hoxe por supresión escríbese Barbud. O nome primitivo adquiriuno dos Castros do Barbudo, que hai alí e que son famosos. Segundo a crenza que aquelas xentes van transmitindo de xeración en xeración, dominaba en tales castros un home corpulento con longas barbas. Aínda hoxe, a pesar do transcurso dos anos e da extracción de moita pedra do cinto de defensa, presenta bo aspecto a fortaleza. A parte superior consiste nunha área circular, que chaman «Eira dos Mouros». No monte de San Martiño, onde o castro está situado, había catro penedos coa superficie labrada rudamente e escavados pola base, de xeito que amosaban uns ocos aos que se lles viña chamando «Fornos dos Mouros».
Barbude consta dos lugares de Trasmonte, San Martiño, As Carballas de Arriba e As Carballas de Abaixo.
A parroquia linda, polo norte, con Paradela e Ribeira; sur, Aguións; leste, Moreira; oeste, Santeles.
Vías de comunicación: a estrada do Estado da Estrada a Ponte Ulla e camiños veciñais antigos. Entre Aguións, Santeles e Barbude corre o río Liñares; a presa de Pina tamén discorre, en parte, por termos desta parroquia.
Os veciños de Barbude están inscritos na Sociedade de Agricultores de Paradela e pertencen ao mesmo distrito escolar.
No eclesiástico: Barbude é anexo ou filial de Paradela; ten por patrón a San Martiño, e existe alí unha capela, advocación do mesmo Santo, que, ao parecer, foi construída no século XII. O seu estilo é románico-bizantino.
Festas anuais: a do San Martiño e mais outra, a do San Lázaro, inaugurada recentemente.
Asegúrase que esa parroquia foi dominio dos frades de San Martiño de Santiago, e que a cambiaron á Sra. Dona de Paradela, para agregala a esta freguesía.
Fillo de Barbude foi o escribán D. Porto Carbón; da súa familia quedou D. Bernardo Eyo. Tamén foron de alí Dona Carmen Varela, Dona Petra Romero e o distinguido avogado que desempeñou os cargos de alcalde e xuíz municipal da Estrada, don Joaquín Porto; fillo deste é o mestre de primeiro ensino D. José Porto Romero.
Reciben o correo por Ribeira.

*Pedro Varela, A Estrada, ​1923