A Pantalla, Compaña (“Santa” é eufemismo ou apotropismo), Antaruxa, Reste, Hoste, Rolda ou Visión son denominacións dun ente mitolóxico complexo, común mutatis mutandis á inmaterialidade celtoatlántica (Fairy Host en Irlanda, Sluagh en Escocia, toili en Gales...) e adoito concibido na Galiza e nas súas zonas de influencia (a antiga Gallaecia) como aglutinación ou amálgama de fenómenos afíns ou achegados; sáibanse: as xans, as xas, a Sociedade do Óso, As da noite, A boa xente (pantasmas de vivos, ánimas en pena, comitivas nocturnas...), a Estadea –que ás veces a encabeza–, a Estantía, a Ánima soa, o Urco, o Veto, a Raposa das Moreiras, o Can sen dono, o gato Niquitates, a Cabra cega, o paxaro Piú, as sombras etc., etc.; ríspetos e temíbeis, arautos en por xunto do pasamento propio ou alleo: Memento mori.
No eido da ultratumba, convennos de primeiras diferenciar os entes “embridados”, asumidos polos vivos, dos entes indómitos, inopinados, aqueles que escapan ao noso control.
A ultratumba cotiá e interiorizada intégrana os defuntos de estimación, as pantasmas familiares, os antepasados venerados (deuses lares e manes: “Dis manibus sacrum”). Mantéñense vixentes en tanto son lembrados; a verdadeira morte é o esquecemento. Equipáranse en xerarquía aos santos. Algúns transcenden o ámbito familiar e acadan o comunitario (v. g.: o Varelo de Limeres). Operan de intermediarios coa divindade. Dedícanselles no fogar altares e gloriñas con ou sen retrato, acéndenselles candeas, fánselles rogativas (“Voulle pór unha veliña a arder á túa avoa –dioladescanse–, pra que te axude coa selectividade”), pídeselles consello (v. g.: na Portalén solsticial). A eles –mentres se risca en cruz a masa do pan– encoméndaselles a coza (“Benia a quen todo nolo deixou!”). Na noite de ánimas, acoden propicios á mesa para se alimentar dos sobexos (“Esta migalla déixolla prás ánimas”); tamén se suman á lupanda da Noiteboa (v. g.: o Xan Fiz); gárdanselles cadeiras e cubertos. Aparécensenos, mainos, ao pé da cama (v. g.: os chantóns). Acadan corporeidade ou son intuídos a través das visións, as aparicións, os agoiros, os avisos (v. g.: as avelaíñas, a Cobra marza, o Bieito)... Ofrécenselles misas para acougalos; faise por satisfacer as súas demandas sen demora. Están suxeitos ao arbitrio da ritualidade: o Día de Defuntos prégase polos propios e polos da parroquia extensa. As ánimas do purgatorio –a cuxa salvación se lles erixiron templos, cruceiros e petos– vanse redimindo paseniño, á calor do lume purificador (lume mol) avivado polo rezo e a esmola (“Vai polas ánimas!”). O destino final das ánimas purgantes é sempre o ceo...
Por outra banda, os entes imprevisíbeis, insondábeis, refractarios á domesticación; os que non se atopan nun estado beatífico nin se avirán a unha virtuosa progresión son: a Pantalla e os análogos xa citados (xans, xas, Sociedade do Óso, Estadea, Ánima soa...) e outros activos funestos (o cabalo do Misiegho, o dedo solto, a mosca da morte, o cabalo de Picón, as vellas de Piúz, visións/aparicións hostís (repertorio da Tía Caniza))...
En Cerdedo (Terra de Montes), o crisol da Pantalla arrequécese con todas estas influencias (“cousas da Pantalla”). A aqueles que falan ou se interesan por ditos asuntos se lles apón a condición de “pantalleiros”. Sospéitase que moitos estean “empantallados” ou “antaruxados”; “anda coa/na Pantalla”.
Na comarca, o traballo de campo desenvolvido verbo da Pantalla dende os anos 90 até a actualidade permíteme estabelecer unha dupla tipoloxía de informantes: as testemuñas directas (é dicir, aqueles que seica a viron) e aqueles que oíron falar dela.
Os que bateron coa Pantalla din ter enxergado na noite unha fileira de luciñas, máis ou menos ordenada, encarreirada, procesional; ou unha luciña (ou luciñas) quedas, boiantes, na agarda do camiñante que avanza ou recea. Tamén, sen albiscar luminaria ningunha, obrigados a botar porta fóra por mor dos labores noitevos (moenda, torna da auga...), confesaron percibir ruídos estraños e desacougantes (renxer de cadeas, zunidos, murmurios, rezos apagados, ladaíñas...), sentir friaxe ou cheiro a cera ardente. Precedendo os fenómenos, a natureza silencia ou entra en pausa.
Quen oíu falar da Pantalla ou –xa nos nosos días– quen leu sobre o asunto prodígase en detalles: fileira penitente que avanza vagarosa a unha cuarta do chan, encarapuchados, rostros escurecidos ou irrecoñecíbeis; visten sabas, camisóns, saións, hábitos (mormente, o franciscano), sotanas: atavíos esfarrapados; béldragos rachados, negros, grisallos, brancos luxados... Tamén a compoñen procesionantes descubertos, atilados coa mortalla (o fato de gala, o traxe da festa, o das viaxes): pucha, chaqueta fendida polas costas, camisa branca, gravata, dengue, mantelo; sudarios, queixadas; roupaxes empoeiradas; facianas esvaídas. O súmum do prodixio é a chamada “misa de ánimas”, oficiada por un crego cadáver ou antaruxado.
No tocante á súa parafernalia, disque a fúnebre procesión pode portar un cadaleito (un só); amais: cirios e farois esmuxicados, soan campaíñas, arrástranse cadeas ou esporas, alcatreo de ceras e aceites quentes; o vivo –recoñecíbel e esmacelado– encabeza o cortexo e terma dunha luz máis intensa ou dunha cruz guieira (tamén, pode soster un caldeiro de auga bieita e hisopo); non é raro que participen ministros da Igrexa (e poden ir de a cabalo); ás veces, un can (“o cadelo da Pantalla”) fai de pechacancelas.
Os informantes que a viron e moitos dos que oíron falar dela por boca de vedoiros (v. g.: o señor Lino de Pedre) consideran: “que non é cousa boa; non son ánimas do purgatorio, non están á espera de nada; non son os nosos defuntos, non precisan das misas nin das nosas pregarias; son cousa do demo; son mortos pero non son os nosos –vínculos co mito xermánico da Cacería salvaxe–; son mortos que non teñen quen lles chore; son ánimas en pena; todo o mal está en cruzarse no seu camiño: cómpre desandar ou buscar agocho (v. g.: o muíño das Raposeiras (Meilide), en cuxa porta se tallaron tres pentalfas); un debe gardarse de coller a cruz que che ofrecen: cruzar os brazos; abaixar a cabeza; retrucar: “Cruz xa teño!” –co raiar do día, a cruz vólvese tibia chamuscada de defunto–; un debe valerse de “cousas boas” –amuletos e talismáns–: rillar unha codia de pan, acomodar no peto ou na faldriqueira a cruz do Santísimo ou o óso ou a cinza dun defunto –amuletos neutralizadores–, facer no chan o risco de Salomón (cingulum Salomonis, pentáculo), o risco de a oito ou armar unha cruz con garabullos –talismáns–; deitarse decúbito prono, subir os chanzos dun cruceiro; de cadrar o avistamento no magosto, absterémonos de apañar as castañas do chan... Ao parecer, as choronas de Presqueiras (antigas carpideiras) eran inmunes.
Se non actuarmos co debido respecto ou precaución, correremos o risco de levar unha malleira (“Non sabes de onde che caen!”), de que nos recruten (“Lévante canda eles!”) ou de ficarmos antaruxados de por vida (“perder o rello”) (v. g.: o Batuquiñas).
Os vedoiros, persoas que posúen a capacidade de “ver cousas” (v.g.: anticipar o finamento dos máis), contemplan ou intúen de acolleito o paso da Pantalla, e mesmo permiten que a través deles calquera de nós poida dar testemuño (mormente, os incrédulos), así nos collen da man esquerda ou nos pisan o mesmo pé. A condición de vedoiro e vedoira adquírena polo xeral os benxamíns de sete irmáns, os que de cativos foron lambidos na face polo lobo ou polo Can sen dono, os albinos, os concibidos no Venres Santo ou os que na pía de batear foron unxidos –por engano do crego– co óleo dos defuntos.
Na parroquia de Cerdedo, os paseos da Pantalla circunscríbense a tres itinerarios consuetudinarios e a un calendario non pautado (a Hoste ten querenza pola noite de Defuntos e pola de San Xoán):
–A comitiva parte do adro da parroquial de San Xoán (antigo camposanto), descende pola Torrente, atravesa o río do Castro pola ponte medieval (escenario do “enxembramento”) e esvaece no adral de Santo Antonio (capela e cruceiro de ánimas).
–O cortexo parte do antigo camposanto de Cavenca (O Salvador), baixa pola corredoira do Rapenlo (ou avanza polo camiño dos defuntos de cara á Cavadosa) e se some nas chamadas Veighas das Almas (Os Portamuíños), na beira esquerda do río do Seixo).
–A rolda arrinca do antigo camposanto de Arén (San Miguel) e atravesa o río do Castro polos pasos do Souto (un dos peares riscouse coas letras “JF” –marca de canteiro–, interpretado polo pobo como “Juicio Final”) até acadar a Pontapiñoa e Os Peghos.
Todas tres poden, por arte de birlibirloque, plantarse á porta dalgún fregués, anunciando o seu óbito próximo.
Faise evidente que malia os escenarios experimentaren cambios ou transformacións ao longo da historia (desacralización, traslado, desaparición), a Pantalla, a hoste antiga, segue considerándoos como puntos de referencia. Cando menos, até o de agora; non sei como tomará a Pantalla atravesar o “fermosismo” dunha área de autocaravanas –a enésima ocorrencia dos estrategas municipais.
O colectivo Capitán Gosende desexa reivindicar o valor simbólico da Pantalla, metáfora redentora que o propio Castelao empregou no seu discurso “Alba de Gloria” (25-7-1948), pronunciado no exilio bonaerense. O Consello da Cultura Galega cualificou “Alba de Gloria” como “cimeira da oratoria galega” e “cerna do relato identitario da Galiza”, cadrando coa exposición homónima celebrada en Compostela en 2018 e comisariada polo profesor Manuel Gago.
Encabezan a Pantalla de Castelao un fato de individuos notábeis, ben definidos e identificábeis: os galegos inmortais, persoeiros que representan a Historia do país –non é acaso que a lidere o decapitado heresiarca Prisciliano. Deseguido, unha multitude de luciñas, persoas anónimas: o pobo, que representamos a Tradición: “Esa moitedume de luciñas representa o pobo, que nunca nos traizoou, a enerxía colectiva que nunca perece, a esperanza celta que nunca cansa. Esa infinda moitedume de luciñas e vagalumes representa o que nós fomos, o que nós somos e o que nós seremos sempre, sempre, sempre.”.
En Capitán Gosende pregoamos que a forza identitaria da tradición debe ser arrebolada contra os que ousan negala, desvirtuala, minorizala; contra os que agreden decontino, taimada e teimosamente, o noso patrimonio material e inmaterial (Altri, parques eólicos, minaría; couto á nosa lingua...). Canto mal perpetrado!! Canto tempo perdido!!
O colectivo empregou e emprega o símbolo da Pantalla para honrar o noso rutilante legado cultural e, ao tempo, denunciar o estado de prostración de Cerdedo e da Galiza. “Esperta do teu sono, fogar de Breogán!”, e por máis que se cante para avivecernos, o himno semella arrolo. A comitiva espectral da Pantalla depositou en 2016 un cadaleito ás portas da casa do concello de Cerdedo, desafiuzado por obra e desgraza do enmedoñado continuísmo. A Pantalla dos Gosende volve camiñar cinco anos despois (2010-2019: unha década de roteiros, interrompida pola pandemia); reactívase pois, dende Terra de Montes, unha actividade cultural pioneira e inspiradora. Cantas Pantallas non se teñen botado a andar polo país adiante des aquel mes de Santos de 2010! Non obstante, os actos que non teñen por obxectivo afianzar o noso feito diferencial fican en insulsos, manseliños e inútiles xogos florais. Canto máis feble sexa o noso espírito máis fascistas atravesarán ouveando a Porta do Camiño.

A noite do sábado 2 de novembro, a Pantalla percorrerá as congostras de Pardesoa, invocada pola lareira acolledora dos veciños do Samarco e o apoio do concello de Forcarei. De novo, deixaremos testemuño de que, malia as tebras circunstantes, o pobo segue a camiñar reclamando o futuro que se lle nega. Anda de día que a noite é miña. En diante as dez, deixa a noite pra quen é.

E velaí que no vento chairo deste día,
postos a pasos de conquistas,
vaian estas nosas palabras
feitas á man,
escrivividas a perto túa
para lelas  a corazóns de proximidade
postas a sentepensar de pobo.

E así contigo … Manuel, poeta noso,
ti propio de andar en agardo nos desexos,
acelerador de rebeldías, 
traballaches tanto
poñendo luz ás grandes falsidades,
a pensamento limpo de vixente poesía, 
para determinar en pobo identidade de nación.

Por iso así…saborexamos docemente…
a túa madureza intelectual.
posta en limpo sempre na militancia
e así… en irmandade… sentímonos no chamo
de contigo compartir loita e camiño
para poñer á vista os manipuladores
que serven en mesas finas tantas mentiras.
E velaí tamén Manuel…
a compás do paso do nubeiro pola Chaira
hoxe sostemos as miradas por así  vernos
na traxectoria comunal da túa memoria
e así imos no canto das esperanzas,
nas vontades,
cos corazóns latexantes… cos alentos.

pois a cada ano Manuel
a compás de conciencias espertando
sen precisar outro sol que nos mornee
queremos atarnos á terra patria
na luz brillante e forte da nosa estrela
plena de delicadeza… de acariños,
na rebeldía toda popular…feita ela… identidade.

Setembro a oito de 2024.

A Manuel Sueiro

A finais do século XIX, os camiños da vida conduciron a Limeres (parroquia de Cerdedo) unha vagabunda indixente que, amais de fame e penurias, traía no colo un cativo afectado dunha discapacidade mental; fillo de pai descoñecido, fillo do mundo. Tempos aqueles, así rebenten hoxe os abolicionistas do Estado social!
A muller, da que non se lle recorda o nome, percorría a parroquia pedindo polas portas, subsistindo mercé á caridade e ao acollemento dos montañeses. Consumida pola inopia malsá e acometida dunhas febres, cadroulle a morte en Limeres –fíxolle Deus mil favores–, deixando o seu fillo enfermo de quince anos ao albedrío da fada. Cumpríase a primeira década do século XX.
Os limeregos, xente de proverbial solidario, porfillaron o mociño, garantíndolle a mantenza. Ao rapaz, por razóns tamén ignotas, apúxoselle o chamadeiro d’o Varelo (ou Vareliño); eis o Varelo de Limeres. Deste xeito, principiou a tecerse a historia e a lenda do personaxe que, aínda hoxe, os naturais teñen ou lembran por santo. Escribo consonte as saudades do amigo Manuel Sueiro López, quen, hai uns días, no Liceo ourensán, arredor dunha mesa de café, rememorou a personalidade arrebatadora do Varelo. Xa en Faro de Vigo (18-11-2014), por boca doutros informantes, ocupei unhas liñas en rescatar o Vareliño do esquecemento.
Criouse o Varelo na aldea a canda os outros rillotes. Provéuselle dun habitáculo onde gorecer o sono e acordouse por unanimidade roldar o seu coidado e a súa diaria manutención. Este compromiso mantívose vixente durante décadas, prescribindo co pasamento do noso home.
A veciñanza de Limeres tallou nun tareco de castiñeiro a listaxe dos cabeza de casa (dez ou doce familias), para ben dispor, xornada a xornada, o reparto e control da responsabilidade contraída (“o pau do Varelo”). O pau, coma testemuño da remuda, deixábase na porta de quen debía asumir a encomenda ao día seguinte. De se conservar aínda o “pau do Varelo” en calquera rocho ou faiado, moito me satisfaría podelo ter nas mans e tirarlle unha fotografía. Se non está de ser, valla este artigo como proba para as xeracións presentes e futuras.
A bonhomía do Varelo axiña transcendeu a ribeira do río das Cervas. O petís –despois, mozo miudiño e moreno– gañou a por de dicires e faceres a estima do pobo, pois, de natural agarimoso, afábel e optimista, trufaba a súa cándida sinxeleza de valores humanos que afiuzaban a convivencia e o espírito comunitario: “Era un toliño cordial e apracible”. Que se saiba, non se conserva retrato ningún do singular persoeiro.
Distinguíase o Varelo no coidado dos pequechos, impedindo que ninguén lles puxese unha man enriba, velándoos e protexéndoos de calquera perigo. De feito, non había receo en confiarlle o coidado das máis tenras criaturas: “Non había medo que tirase co neno, levábaos coma quen leva un ovo na man”. O colo do Varelo acalentaba os meniños, e a choremia axiña mudaba en riso ou sono acougado.
–Mañá, quen ten o Varelo?

–Pois, tócalles ás Carballas. Voulles pousar o pau na porta.
Co raiar do día, os veceiros ían na procura do Varelo. Traíano para a súa casa, dábanlle o almorzo, o xantar e a cea –cadaquén segundo as súas posibilidades– e con eles pasaba todo o día; alá onde fosen –á feira, a unha festa...–, levaban a canda eles o Varelo: “Á noite, devolvíase o Varelo ao seu cuarto, e entregábaselle o pau ao seguinte da lista”. A súa presenza estimábase en avegosa. A súa circunstancia correra a comarca. Ninguén ousaba facer burla do Varelo; o Varelo era respectado, protexido e aloumiñado por todos. Tácito quid pro quo, coidar do san Varelo, obra de misericordia, afastaba o mal e chamaba pola saúde e a fartura.

Rexía en Limeres un outro acordo non escrito: ninguén podía poñer o Varelo a traballar, nin servirse del para adiantar labor. Ben ao contrario, a súa sagrada folganza aviábase coas mellores galas, pois era herdeiro da moita roupa desusada vinda de alenmar, chegada á aldea nos baúis dos emigrantes: camisas de colo redondo, pantalóns de raión, zapatos de pel de crocodilo... O Varelo posuía un inesgotábel fondo de arcón: “Lucía a mellor roupa do lugar”. O Vareliño sempre andou aseado e impecabelmente vestido.
Sábese que nunha ocasión, un veciño tivo a ocorrencia de mandar o Varelo picar unha pouca leña. Mal acordo. Cando chegou a ouvidos dos máis, recriminárono severamente e castigárono privándoo da súa compaña. Grande foi o desgusto na familia. Para os de Limeres, atender o Varelo non era unha carga, era unha beizón: “Borráronos do pau; perderon o dereito de ter o Varelo”.
Amais da súa beatífica condición, malia o seu falar entrecortado, o Varelo era moi bo conteiro, polo que a súa participación nos xuntoiros da colectividade –día santo ou día solto– amenizaba o lecer e propiciaba o riso e a humorada.
Entre os relatos máis celebrados de cantos xurdiron do maxín do Varelo, a narración dos seus soños eróticos gaña a palma. Nas ruadas e seráns, os zolados afanábanse en tirarlle da lingua ao Varelo para que aledase a concorrencia coas súas fabulacións subidas de ton, porén, a súa candidez sempre se tomou por inofensiva.
O pemento introduciuse tardiamente nas hortas de Limeres. Sábese que Teresa de Mingos foi pioneira no cultivo desta solanácea. Certo día, Teresa fritiu uns pementos na tixola e, como tiña ao seu cargo o Varelo, deulle a probar a novidade. O Varelo, no canto de comelo, paseou o pemento polo lugar, collido polo rabo coma se fose un rato: “Varelo, que levas aí!?”, preguntábanlle os veciños. O Varelo respondía: “A señora de Mingos deume un figho mollado!”. Bendita inocencia.
As cartas que a Limeres remitía a parroquia emigrada, a maiores dos protocolarios encabezamentos (“Espero que al recibo de la presente se encuentren bien de salud, quedando la nuestra bien, gracias a Dios...”), todas remataban co retrouso: “Moitos recordos pró Varelo”. O cumprimento da encarga non se deixaba para despois: “Oe, Varelo; Antonio envíache recordos dende Buenos Aires!”. “Mamorias, mamorias, mándalle mamorias, moitas mamorias!”, respondía afagado o Varelo.
Un ebanista de Cerdedo empregou as súas horas libres en ir labrando finamente o cadaleito do Varelo. Paseniño, fórase instalando na contorna a crenza de que cando o Varelo deixase este mundo, “acontecería unha desgraza tremenda”. O Vareliño de Limeres morreu ás portas do verán de 1936, á idade de corenta anos. Non se recorda en Cerdedo funeral máis multitudinario que o que inhumou os seus despoxos nunha sepultura terreira do camposanto de San Xoán: “O Varelo era un santo; era o mesmiño ca un deus”.
Cando en 2006 Galiza ardeu polos catro costados, Cerdedo non se librou da vagada criminal. Unha veciña de Limeres, residente no estranxeiro, contemplou desolada nos informativos o estarrecedor avantar das lapas. Non dubidou aquela muller en pór a súa aldea natal baixo o amparo do avogoso Varelo, telefonando un familiar para que baixase a Cerdedo a falar co cura e ofrecerlle unhas misas ao santo popular. O cura dixo as misas e, ao parecer, non as quixo cobrar. Como se intúe, o lume mantívose lonxe dos eidos e casais de Limeres.
En 2017, o colectivo Capitán Gosende instituíu o seu “Salvoconduto de Honra” co obxecto de recoñecer e agasallar a quen investiu a súa existencia en honrar e enaltecer a Galiza libre e a galeguidade irredutíbel. Polo momento, foron merecentes da distinción a poeta Luz Fandiño (falecida en 2024), o escritor David Otero e o músico Baldomero Iglesias “Mero”. O colectivo, facéndose eco da fermosa tradición do Varelo e co fin de preservala, amentouno no texto xustificativo do pergameo: ...“Co gallo, a tropa dos Gosende, con gozo e satisfacción, saúdanx [x galardoadx] e piden –por intercesión do Vareliño de Limeres– que os deuses dos camiños x colmen de fortaleza e temperanza abondas para acadar todas as metas que se propoña”.
Manuel Sueiro Iglesias, o mestre Sueiro de Limeres, represaliado republicano, xa ten monólito no Campo das Laudas de Cerdedo. A inauguración da XII lauda resarce a mesquindade daquel territorio para coa familia Sueiro. A XII lauda posibilitou tamén afianzar a miña amizade con Manuel, Gonzalo, Carme..., os seus descendentes. Benia a vós. Abofé, o Varelo guichounos plácido dende a súa edícula.
Poño unha candea a arder pola alma do Varelo. Ogallá o santo do pobo nos sortee ben e nos faga inmunes a tanta moribundia institucional. O colectivo Capitán Gosende nunca deu puntada sen fío.