Xornal de Tabeirós-Terra de Montes

Limpeza reivindicativa da ponte de Arén

20/5/2025

0 Comentários

Membros dos colectivos Vaipolorío e Capitán Gosende tras os labores de limpeza da ponte.

Os colectivos Vaipolorío e Capitán Gosende unen forzas en prol da recuperación e conservación da ponte de Arén

Estado no que se atopaba a ponte de Arén.

A ponte de Arén tras a limpeza.

Calros Solla

Para os que celebramos a lingua galega –a oral e a escrita– todos os días do ano, investir este 17 de maio en reivindicar a salvagarda e valorización do noso patrimonio histórico non é extravagancia, senón imperiosa necesidade de denunciar –a fouce e podón– que o patrimonio material e inmaterial da Galiza configura un todo indisociábel e que todo el, por desgraza, está a mercé das políticas de acabación. Facer é o mellor xeito de dicir, por tanto, calquera data se nos mostra óptima para aproar a desventura, honrar a nosa condición de seres sociais e asociados e facer valer a forza indispensábel do voluntariado.

O sábado 17 de maio, membros dos colectivos Capitán Gosende de Terra de Montes e Vaipolorío de Pontevedra unimos forzas e erixímonos peonaxe de antano para librar da matogueira do desleixo a cerdedesa ponte de Arén, construída en tempos da II República sobre o río do Castro.
A ponte de Arén, edificada no ano 1934 pola Corporación republicana de Cerdedo presidida polo alcalde Antonio Sueiro Cadavide leva anos demandando a atención da autoridade concernida. Xa en 2018 (e antes) o colectivo Capitán Gosende empregou os medios de divulgación ao seu alcance para queixarse do calamitoso estado de conservación da que é –salvante a arquitectura medieval– a obra civil máis relevante que Cerdedo lle pode ofrecer a quen nos visita (abstéñase o turismo terraplanista). Así o expresamos hai sete anos:
“O colectivo Capitán Gosende esixe das autoridades a limpeza e consolidación da ponte de Arén (Arén), da ponte dos Portamuíños (Meilide-Cavenca), da ponte do Cervas (Lourido-Limeres) e da ponte do Laceiras (Vichocuntín-Limeres). As devanditas catro pontes e pontellas foron construídas durante a II República, presidindo a alcaldía o honorábel Antonio Sueiro Cadavide (Antonio do Lagharto): labrego, canteiro, carpinteiro, gaiteiro, emigrante e político. A noticia da súa construción publicouse no xornal El Pueblo Gallego (18-8-1933) e recolleuse no libro Así aprenderán a non ter ideas (2016, páx. 238).
Amais das enumeradas, sábese que a ponte sobre o regueiro de Portapazas, en Fondós (Quireza), tamén foi iniciativa da Corporación republicana. Cinco pontes en apenas uns meses de goberno municipal...
A ponte de Arén é unha magnífica e monumental obra de cantaría en perpiaño. A súa construción principiou en xullo de 1933. Unía os lugares de Arén e Cernados (parroquia de Cerdedo), camiño da feira de Soutelo. Ergueuna a cuadrilla de Xosé Benito García (pai e fillos). Xosé Benito, músico e canteiro local, foi director dunha das bandas de música do municipio (1934-1951). A ponte, de dous ollos, edificouse sobre o río do Castro, afluente do Lérez. Taboleiro recto acompañado de peitorís, sostidos por dúas bóvedas rebaixadas cuxos extremos descansan encol de tres grosos piares de cabeza arredondada, un deles fundamentado no medio do leito fluvial. A densa fraguiza (silveiras e toxos) volveuna impracticábel. Nun dos perpiaños do antepeito anterior gravouse ‘La Corporación-1934’, ano da súa inauguración” (Faro de Vigo, 13-10-2018).
Coñecendo a vinculación existente entre os integrantes de Vaipolorío e o exercicio musical, poden imaxinar a simpatía espertada por Xosé Benito García (1878-1956), canteiro e músico multinstrumentista, fillo do tamén músico Campio García e proxenitor doutros tres músicos e canteiros: Campio, Manuel e Benito. Campio e Manuel colaboraron co seu pai na construción da ponte de Arén.
No libro As bandas de música de Cerdedo (2010) saliéntase a vida e obra do noso persoeiro: “Director e mestre de músicos ... sobranceiro personaxe, fundamental na historia das bandas de música de Cerdedo ... era quen de tocar múltiples instrumentos, case todos os da banda, e tamén o acordeón. Destacaba especialmente co bombardino, o clarinete, o saxofón e a caixa ... a achega máis grande que fixo Xosé Benito García á sociedade cerdedense foi unha importante tarefa didáctica, que trouxo como resultado a aparición da útima gran xeración de músicos de Cerdedo” (páxs. 98-102).
No eido político, Xosé Benito García militaba nas fileiras do PSOE no ano 1935, formación liderada en Cerdedo polo carpinteiro Xosé Torres Paz, asasinado pola canalla fascista en agosto do 36. Tras a sublevación, os fillos de Xosé Benito foron obxecto de malleiras por parte do fascio local.
A ponte de Arén é unha sinfonía de granito, executada por unha orquestra ben afinada de punteiros e ciceis. Mans prodixiosas as de outrora, que pola semana picaban na pedra e en día santo atinaban cos pistóns do bombardino.
A ponte de Arén é alegoría do período republicano. Ponte soñada por Antonio Sueiro Cadavide, nado na aldea de Limeres: músico, canteiro, líder agrarista e emigrante en Crockett (California). Alí, Antonio do Lagharto foi testemuña da inauguración do Carquinez Bridge (1927), na ruta San Francisco-Sacramento. De retorno, elixido en 1931 primeiro alcalde democrático de Cerdedo, Sueiro porfiou en facer realidade, na ruta Arén-Cernados, unha análoga infraestrutura, tan útil coma monumental. Chegado o ano 36, uns tanxían os instrumentos da liberdade e do progreso, outros brandiron as pistolas da rabia e da regresión.
Dúas preguntas martélanme as tempas: por que é motivo de vangloria sacrificar a valiña de Piñoa, As Cañoteiras, Os Peghos, As Touqueiras... en troco dun aparcadoiro para autocaravanas? Con que diñeiro (ou vontade) se garantirá o mantemento da dita cementada, se, a día de hoxe, o Concello non é quen de conservar tan sequera a ponte de Arén? Cando río arriba o xurro turístico atinxa a revolta de Piñoa, os cerdedeses estarán bañándose na poza do Cura.
Cheos de razóns, os de Capitán Gosende propuxémoslles hai unhas semanas aos compañeiros de Vaipolorío dedicarlle unha xornada de limpeza reivindicativa á ponte de Arén. A asociación Vaipolorío leva 25 anos ocupada na protección, estudo e divulgación do río dos Gafos. A súa entusiasta adhesión non se fixo agardar. Cadráronse axendas nun tris. Fai máis quen quere ca quen pode.
Conforme o convindo, ás 10 da mañá do sábado 17, xuntámonos catorce persoas no lugar de Arén, ao pé da ponte, dotados xaora da pertinente ferramenta: desbravadoras, motoserra, guinchas, fouces, podóns...
Acometido por mans expertas, o bravío imperante axiña deveu en labra miúda. Choiar a carón dos de Vaipolorío é unha regalía. Finalizado o traballo groso, non houbo preguiza para continuar co labor fino; endebén, ansiabamos que a ponte se mantivese expedita o maior tempo posíbel (véxanse as fotos do antes e do despois). Fomos especialmente coidadosos en deixar a inscrición fundacional da ponte perfectamente lexíbel.
Metidos en gastos, tallouse coa motoserra unha grosa abeleira arraigada baixo o peitoril posterior da ponte. A raizame ameazaba con botar a baixo as fiadas de muro. Entrementres, outros nos afanabamos na documentación das características construtivas, medindo e remedindo a estrutura.
Sinóptico de medidas: Altura da ponte: 6’90 m dende o leito do río até a parte superior dos peitorís; 6’13 m dende o leito até a imposta. Lonxitude do taboleiro: 17’10 m entre peitorís. Altura dos peitorís: 77 cm; arestas superiores biseladas. Anchura do taboleiro: 3’55 m por dentro dos peitorís; 4’04 m por fóra dos peitorís; 4’30 m até o bordo das impostas. A inscrición, labrada no centro do antepeito anterior ocupa a face interior dun perpiaño de 60x40x23 cm; lese: “La Corporación-1934”.
Viñéronsenos á cabeza os meses que, man a man –coma hogano–, Vaipolorío e Capitán Gosende nos ocupamos de inventariar o patrimonio inmobiliario do río dos Gafos (léase: Auga mol en pedra dura, Morgante, 2023). Grazas a esta actividade colaborativa, fomos quen de fincar a décimo segunda lauda no Campo das Laudas (2-6-2024), labrada polo escultor Marcos Escudero e dedicada á memoria do mestre Manuel Sueiro Iglesias e do músico e hostaleiro Manuel García Beiro, republicanos cerdedeses represaliados pola dereita golpista.
Como dixen, o patrimonio material válelle de áncora ao inmaterial. A memoria, o saber tradicional, de natureza fluída, busca fixarse ás pedras coma lámparo. A salvagarda da paisaxe autóctona é cuestión irrenunciábel.
E furgando no miolo do intanxíbel, deu tempo a compartir coa gratísima compaña o mañuzo de contos e lendas que inspiraron aqueles predios ribeiráns: os mouros laboriosos do castro de Arén; a Moura que, de lonxe, derramou bágoas ao se despedir do castro; a Laxa do Castro, portaleira secreta e corredía das tres minas (ouro, prata e alcatrén); o Rabelo, cacheador de tesouros; a cova das Ribadas, agocho de fuxidos; o anano Pelouro, confidente do mestre de obras Pedro de Arén e testamenteiro da súa rica herdanza; o trasno do muíño do Souto das Pazas; o pazo dos Churruchaos, que só se adiviña baixo a luz do contrasol; o pozo da Torre, niñeiro da colosal serpe Bichoca; os postoiros escollidos polo san Miguel para agochar as chaves doutros tantos cadeados cos que o arcanxo prendeu o demo no rocho da capela; o Turco da Pilara, cuxos ladros escorrentaron os franceses polos Carrascos arriba...

A mañá deu para moito: ensinamos e aprendemos; rimos a cachón coas ocorrencias e chocalladas duns e doutros –non deixamos cacique con cabeza.
Retratámonos oufanos a pé de obra e, recadados os apeiros, fomos aplacar o aguillón da larica –os ríos abren o apetito– a un estabelecemento hostaleiro da comarca. Non recee o Concello, que non lle imos pasar as facturas; nós non vivimos disto, vivimos para isto.
Benia aos de Vaipolorío; nunca camiñaremos sós! Cante o melro!

Xosé Benito García, director da Banda de Música de Cerdedo.

0 Comentários

Entrevista a Manuela de Barro (2008)

20/4/2025

0 Comentários

Tesouros etnográficos de Cerdedo

0 Comentários

A restauración in extremis da ponte de Pedre

16/3/2025

0 Comentários

En xaneiro de 1859, Manuel Xil, alcalde de Cerdedo, advertiu a Deputación da derruba inminente do monumento e reclamou a súa restauración

Calros Solla

Desaparecido conxunto patrimonial da Pontapedre.- ponte baixomedieval, cruz e muíño de Sieiro (Arquivo ATOPO, 1986).

Hai cento sesenta e seis anos, en xaneiro do ano 1859, Manuel Xil, alcalde de Cerdedo, remitiulle á Sección de “Caminos y puentes” da Deputación Provincial de Pontevedra un escrito no que denunciaba o estado ruinoso da ponte de Pedre, ao tempo que demandaba a súa reparación.
Aínda que a feitura medieval da ponte é incuestionábel, descoñécese a data exacta de construción. Na agarda do documento esclarecedor e para non errar o tiro, asumiuse para a fábrica unha chave de séculos que abrangue do XII ao XV. Os que se inclinan pola décimo segunda centuria apelan á tradición oral, que lle atribúe a obra ao canteiro Petrus Petri (Pedro de Pedre), segundo crenza popular, o proxenitor do Mestre Mateo. Aqueloutros que prefiren adscribila á época baixomedieval recorren á índole oxival dos abovedados.
N’A conxura dos Gosende. Retrincos III (2015, páxs. 52-3), ofrecín datos abondos para a elaboración da carta de identidade do inmóbel:
A ponte de Pedre posúe uns 60 m de lonxitude. O seu largo oscila entre os 2’95 m e os 3’30 m. A altura dos peitorís acada os 60 cm, aínda que hai seccións nas que non levanta máis dos 50 cm.
A construción érguese encol de tres arcos, lixeiramente apuntados, de disímiles dimensións. A clave do arco mor afástase do leito uns 8 m, a do arco meán, uns 6 m, e a do arco pequeno, uns 4 m. A luz do arco mor é duns 12 m, a do meán é duns 9 m e a do arco pequeno é duns 6 m.
Como ben se deduce, a ponte gaña, arco a arco, dous metros de altura e tres metros de luz.
O arco meirande sitúase á esquerda da ponte, segundo a dirección da corrente. O arco pequeno, que fai as funcións de aliviadoiro, localízase á dereita da construción. Na actualidade, malia a moita chuvia do inverno, o río só enfía o ollal do arco grande.
A ponte refórzase con dous tallamares (en contra da corrente) e dous contrafortes (na cara posterior). Construído entre o arco mor e o meán, o tallamar meirande posúe 4 m de avante e acada os 4’60 m na súa parte máis ancha. Construído entre o arco meán e o aliviadoiro, o tallamar pequeno posúe 2’75 m de avante e acada os 3’50 m na súa parte máis ancha. O contraforte meirande presenta 4’80 m de ancho frontal e 3’25 m de fondo. O contraforte pequeno, 3’30 m de ancho frontal e 1’47 m de fondo.
A ponte de Pedre edificouse sobre o río Lérez, impulsando ou consolidando un itinerario comercial e de peregrinación que, sur-norte, comunicaba a comarca de Montes coa vila do Baño e mais coa cidade do Apóstolo. Así nolo corroborou o padre Sarmiento que, en 1745, de camiño á casa familiar das Raposeiras (Meilide), se desviou até a Pontapedre para darlle satisfacción á súa insaciábel curiosidade:
Bajé a ver el puente de Pedre, que está cerca. Es puente sin cal, muy antiguo, de tres ojos. Creo sería el camino de los romanos de Braga a Lugo ... El puente, como dije, es de fina sillería cuadrada, pero sin señal de cal, y, creo, será romano. Tiene tres ojos circulares ... Este puente es pasaje real, y preciso para pasar desde la provincia de Tui a Los Baños y a La Estrada, y distan del puente de tres a tres leguas y media (Viaje a Galicia (1745), 1745).
San Esteban de Pedre, cuatro leguas de Pontevedra, en donde está la puente de Pedre y de piedra, no se halla otra hasta la de Pontevedra sobre la ría [a ponte do Burgo]. El puente de Pedre, que he visto, es muy antiguo, y por ella vi pasar muchos portugueses y gallegos de la provincia de Tuy (Colección de voces y frases gallegas, 1746-1770).
Non é desatino pensar que, probabelmente, en 500 ou 700 anos, salvante exiguos labores de mantemento, a ponte non fora sometida a un proceso exhaustivo de restauración ou consolidación. A comunicación do alcalde Xil, cuxa providencial iniciativa librou o monumento da derruba e desaparición, infórmanos ademais da súa consideración como fito de deslinde (a media ponte) entre os concellos de Cerdedo e O Campo (actual Campo Lameiro) e entre as parroquias de Pedre e Montes (Santo Isidro). Por Sarmiento (1745) e o Madoz (1848) sabemos que Montes era parroquia anexa a Morillas. É dicir, a aldea do Serrapio –da outra banda do río–, hoxe integrada na parroquia de Pedre, pertencía naquela altura a Montes. A súa incorporación ao concello de Cerdedo data do ano 1897.
Mediado o século XIX, o itinerario que se valía da ponte de Pedre perdera relevancia. Mesmo así, a ponte foi singular escenario de escaramuzas durante a francesada (suicidio de Rosiña Neto) e a carlistada (cabalgadas de Mateo Guillade).
Xa en 1927, o contratista de obras públicas cerdedés Manuel Fontao García dirixía a bo ritmo a construción do camiño veciñal que, salvando o río de Quireza a través da ponte de pedra –a ponte do Serrapio, uns 370 m, río arriba, da Pontapedre– atravesaría o territorio unindo a aldea do Serrapio cos outros núcleos de poboación da valiña (Bugarín, Fondós, Os Castros...).
A ponte de Pedre sumírase pois na decadencia e no esquecemento, aínda que, cando menos, seguía sendo imprescindíbel para os usuarios do muíño maquieiro de catro moas (o muíño de Sieiro), instalado ao seu carón, na ourela dereita do Lérez.
Esta suposición cadraría co relato recollido en 1998 no Serrapio. Os veciños contaron como, no século XIX, a ponte medieval, oculta baixo a matogueira, fora descuberta por un fato de troiteiros que remontaban o río. O asunto posúe trazos de verosimilitude se lembramos que, en xullo de 2013, o colectivo Capitán Gosende deu a coñecer o tesouro etnográfico da aldea vella de Vichocuntín, da que, capado o porco, todo o mundo sabía. Dáseme por pensar que os pescantíns –quizais, de fóra de Cerdedo– foron os que lle trasladaron á autoridade local a importancia do seu achado e a crítica situación na que se atopaba.
Sexa como for, en xaneiro de 1859, o alcalde Xil advertiu á Sección de Camiños e Pontes da Deputación do estado de acabación desta histórica infraestrutura. Curiosamente, no selo municipal que acompaña o documento anexo o año sanxoanesco non terma de estandarte ningún:

Amenazando ruina el puente que se halla sobre el río Lérez, situado en los confines de la parroquia de Pedre de este municipio y las de Sn. Isidro de Montes del de Campo, cuyo puente divide al medio los dos distritos, y siendo de indispensable necesidad su conservación y reparación para la comunicación de los dos citados ayuntamientos y para preveer (sic) una desgracia, es de la mayor urgencia el que V.S. se sirva oficiar con el arquitecto del partido, u otro que tenga a bien, para que pase a reconocer dicho puente y proponga el medio de su reparación, para que en urgencia acuerde V.S. los medios para llevar a cabo la obra que se proyecte.
Dios guarde a V.S. muchos años
Cerdedo, 2 de enero de 1859
Manuel Gil

O 22 de xaneiro, o secretario da devandita Sección puxo en coñecemento do gobernador civil da provincia de Pontevedra (hogano, presidente da Deputación) a reclamación do alcalde cerdedés:

Sr. gobernador
Atendido el estado ruinoso de este puente y la necesidad apremiante de la reparación que expone el alcalde, la Sección propone a V.S. se oficie al director de Caminos para que practique su reconocimiento, formando a la vez el presupuesto de las obras necesarias para su reparación.
V.S. sin embargo resolverá lo mejor
22 de enero de 1859
F. Buendía

Marzo, 24. El director de Caminos D. José Mª Bolo pasa a V.S. el presupuesto y concreciones de la obra del puente Pedre en el distrito de Cerdedo, cuyo importe asciende a 8.822 reales.

Marzo, 26. A la sección para los fines que correspondan
Sr. gobernador
Siendo la reparación de esta puente reclamada por el alcalde de Cerdedo, la Sección entiende ¿? decirles el costo a que asciende el presupuesto, y que a vuelta de correo manifiesten los recursos con que cuentan para sufragarlos a fin de, en su vista, poder acordar la subasta de las obras.
31 de marzo de 1859
F. Buendía

Elaborado o proxecto e mais orzamento da obra, e co visto e prace do gobernador, o secretario da Sección de Camiños e Pontes informou o alcalde de Cerdedo. Manuel Xil retrucou, argüíndo a falta de liquidez das arcas municipais e a pertinencia de esixirlle colaboración ao estremeiro concello do Campo (Campo Lameiro):

En contestación a la comunicación de V.S. 3 del corriente [abril], respecto a las obras del puente de Pedre, debo manifestarle que este Ayuntamiento no cuenta con recurso alguno para sufragar las obras, correspondiendo la mitad de ellas al Ayuntamiento del Campo, por hacer la mitad del expresado puente la división del ayuntamiento.
Lo que pongo en conocimiento de V.S. para que resuelva lo que tenga por conveniente
Dios guarde a V.S. muchos años
Cerdedo, 20 de mayo de 1859
El alcalde Manuel Gil

A seguir, reproduzo o “Presupuesto de la reparación” e o “Pliego de condiciones” elaborados polo director de Camiños Xosé Mª Bolo y Peñas:

Adjunto remito a su señoría el pliego de condiciones facultativas, y presupuesto de las obras que es indipensable ejecutar para la seguridad del puente Pedre sobre el río Lérez; según me lo previene V.S. en su comunicación, fecha 12 del corriente.
Dios guarde a V.S. muchos años. Pontevedra marzo 24 de 1859
Jose Mª Bolo y Peñas.

Distrito municipal de Cerdedo
Presupuesto de la reparación del puente Pedre

Provincia de Pontevedra
Distrito municipal de Cerdedo

Presupuesto de las obras que es indispensable ejecutar para la seguridad del puente Pedre sobre el río Lérez; mandado formar por orden del Sr. gobernador de la Provincia con fecha doce del corriente mes [marzo].

Presupuesto

Por extraer un roble bastante voluminoso, deshacer y construir cuarenta y cinco metros cúbicos en los dos botareles del puente que dicen por el costado de abajo al poniente con la misma piedra y sobrante de los pretiles viejos del mismo, a veinte cada uno ... 900 r.

Por extraer los encabezados roble, deshacer y construir de nuevo siete metros lineales por cada costado en los murallones del puente que dicen al sur, y concluyen en el camino que va por la cancilla a las Vegas del Barco, con su misma piedra ... 300

Por extraer otro monstruoso roble, deshacer pate del murallón del norte que le (sic) contiene y construir en los muros de esta parte cuarenta metros cúbicos de mampostería concertada, a treinta y seis cada uno ...144

Por el asiento de cincuenta metros lineales del pretil viejo en la imposta de los arcos, a tres cada uno ... 150

Por setenta y ocho metros lineales de nueva hechura para completo de la imposta, a veinte cada uno ... 1.560

Por ciento veinte y ocho ídem ídem de pretil, a treinta cada uno ... 3.840

Por sesenta y cuatro ídem ídem de afirmado, a ocho cada uno ... 512

Por limpiar el puente de urces, zarzas y malezas ... 120

Asciende este presupuesto a ... 8.822 reales.

Condiciones facultativas

1ª) El contratista queda obligado al cumplimiento de las condiciones que rigen en la reparación del puente Pedre, además de las generales aprobadas por Real Decreto de 18 de marzo de 1846.

2ª) Los robles que contienen los murallones y estribos del puente serán desalojados con todas sus raíces, y para impedir la reproducción de estos, que en algún tiempo pueda arruinar la fábrica, como en el día se notó haber sido la única causa, se carbonizarán a fuego activo todas las raíces que no puedan extraerse completamente.

3ª) Los sillares de los murallones y botareles serán asentados en mortero compuesto de dos partes de arena y una de cal sobre la primera hilada de los mismos que no haya sufrido alteración alguna por la causa referida.

4ª) Los dos botareles que han de reconstruirse concluirán en la parte superior con un escarpe que tenga a lo menos cuarenta y nueve grados de inclinación.

5ª) Los muros que han de construirse y enlazarse con los del puente por el costado del norte, empezarán en la esquina del muro de D. Valentín Garrido, con el ancho de un metro, y concluirá su coronación con una losa que tenga de ancho seis decímetros y de espesor tres, alineando el muro que dice al costado del molino con la dirección de los arcos y buscando en su mayor altura la inclinación del puente más arriba del pie de la cruz.

6ª) La mampostería de los muros será bien concertada, en términos que ningún mampuesto bajará de un pie cuadrado, y toda la obra de reparación quedará atizonada de metro en metro cuadrado.

7ª) El relleno de trece metros lineales entre los referidos muros se hará por la prestación personal del distrito municipal de Cerdedo.

8ª) La imposta de la fábrica tendrá de espesor el mismo que tienen los pretiles viejos después de blancos a pico por la parte visible, como componentes de la misma.

9ª) Los pretiles tendrán de espesor un pie, y de alto nueve decímetros, machiembrados y labrados al por maior, sentados en buena lechada a plomo del dovelaje, dejando de vuelo a la imposta, tres pulgadas.

10ª) La piedra para la obra será de la que se halla en el monte Serrapio, a medio quilómetro de distancia de la misma.

11ª) La caja para el firme quedará hecha con la misma imposta, estendiéndose en ella una ligera capa de arena sobre el trasdós.

12ª) El firme constará de dos capas de piedra que tenga de espesor, en el centro, la primera, siete pulgadas, y cuatro a los costados, siendo su maior volumen de tres pulgadas por arista.

13ª) La segunda capa constará de cinco pulgadas de espesor en el centro, y cuatro ídem a los costados, siendo el mayor volumen de pulgada y media por arista, entendiéndose que la dicha capa no se estenderá hasta que la primera se halle bien apretada y reconocida por el facultativo.

14ª) El firme concluirá con una capa de recebo de arena de mina que tenga dos pulgadas de espesor, y todo ello apisonado a satisfacción del inspector; separándose de encima las aguas de tres en tres metros lineales por los conductos de los pretiles, y por útimo concluirá el contratista con el cinteo de la obra reparada después de reconocidas sus juntas.

Pontevedra, marzo 24 de 1859
José Mª Bolo y Peñas

O documento é de inestimábel valor, pois, amais de nos ofrecer unha diagnose do depauperado inmóbel, achega datos sobre a súa arquitectura primixenia. A saber:

–En 1859, dous grosos carballóns flanqueaban os muros da ponte pola banda do Serrapio, afectando a estabilidade da estrutura. As árbores quizais fosen contemporáneas á ponte. Extirpáronse os carballos e procedeuse á reconstrución dos paramentos. A raizame da matogueira tamén afectaba a consistencia dos dous contrafortes da face posterior da ponte. Desbravouse o mato e afogueiráronse os cepos dos carballos para garantir a súa erradicación. Os contrafortes, unha vez reconstruídos, deberían presentar na súa parte superior unha escarpa de, cando menos, 49º de inclinación.
–A ponte de Pedre dotábase, xa en orixe, de peitorís. Polas notas do padre Sarmiento sabemos que, mediado o século XVIII, algúns dos bloques de pedra formantes dos peitorís se precipitaran ao río, e que tanto nos antepeitos da face anterior da ponte coma nos da posterior se tallaran inscricións, aludindo, con certeza, ao ano e ao artífice da fundación:
En el borde del puente hay letras, y en otra piedra que cayó en el río, hay otras; pero supe después que las había y así no las vi. Volví después al mismo puente, y me enseñaron, en el plano horizontal del borde oriental, las piedras que tenían letras; pero estaban las piedras tan llenas de moho (que llamaron en el país “gañada”) que sólo distinguí una M, una V y, creo, una R, y no más; tres o cuatro piedras del borde, que cayeron en el río, y aún se ven desde el puente al poniente, dicen tienen letras. Esas se leerán mejor pues no tendrán moho y dicen que en verano se podrán sacar con facilidad a tierra (Viaje a Galicia (1745), 1745).
Tenía inscripción en las piedras del borde, pero las más están caídas en el río, y sería bien que algún curioso las juntase y leyese la inscripción cuyas tres letras separadas que vi son romanas (Colección de voces y frases gallegas, 1746-1770).
Os operarios reutilizaron as pedras do peitoril orixinal –as que aínda estaban en pé e, probabelmente, as que se precipitaran ao leito do río– para asentar parte da imposta sobre os arcos (uns 50 m lineais). Dedúcese pois que “xuntar as letras” das inscricións vai ser tarefa case imposíbel. As pedras dos antepeitos orixinais, tras seren apicoadas as súas caras visíbeis, compuxeron as impostas sobre as que asentan os antepeitos na actualidade. Intuímos que as pedras dos peitorís orixinais eran irregulares (como as da ponte Parada), sendo substituídas en 1859 polos bloques graníticos actuais, encaixados a machoefemia.
As impostas da ponte completáronse con outros 78 m lineares de pedra, de nova feitura.
Amais das inscricións fundacionais, os canteiros medievais que traballaron na ponte de Pedre deixaron nos perpiaños innúmeras marcas gremiais, primorosamente recollidas en 1920 polo mestre de Quireza Fernando Rey Vidal, e por petición da Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra.
Así mesmo, nunha lousa do vértice do taboleiro, o veciño do Serrapio Manuel Carballal Iglesias labrou o alzado da cara sur da construción: tres arcos en declive e cruz. Acompañou o deseño co seu nome e data: “1937” “Manolo C. I.”. 47 anos despois, alguén engadiu a data “30-7-1984”. Manuel Carballal morreu en Madrid por mor dunhas febres tifoides (quizais o seu óbito aconteceu na data tallada a posteriori na ponte). Manuel Carballal era irmán de Antonio Carballal Iglesias (Antonino). Antonio Carballal, combatente antifranquista; fuxido; foi detido no Serrapio en xullo do 43: “destacado extremista con actuación en la zona roja en la guerra de liberación” (El Ideal Gallego, 4-7-1943). Antonio casou cunha filla espuria de Lis Quibén, decisión que, ao parecer, lle salvou a vida (léase: “O mestre que nos aprendeu as letras da Pontapedre”, Pontevedra Viva!, 22-12-2024).
–Pola marxe dereita, a sección construtiva comprendida dende o remate dos peitorís até a fusión coa verea de cara ao Serrapio suplementouse na restauración de 1859. Nesta marxe, o antepeito posterior acaróase ao pedestal da cruz. A cruz, en paradoiro descoñecido, outorgáballe á ponte a calidade de marco ritual do bautismo prenatal (ou enxembramento). Canda a obra, a verea gañou largura e rectitude para facilitar o transporte do material construtivo.
–Conforme as “condicións facultativas”, a pedra empregada na restauración extraeuse da canteira do monte do Serrapio que por aquel entón pertencía á parroquia de Montes do concello do Campo (Campo Lameiro). Ao municipio de Cerdedo correspondeulle mobilizar o persoal necesario para estender e compactar o recheo do firme sobre o taboleiro da ponte.
–Tras a restauración, as lousas do taboleiro, hoxe visíbeis, foron cubertas con dúas capas de pedra e unha capa de “area de mina”, na que se abriron canles de desaugadoiro que vertían ao río polos buracos deixados entre os bloques dos peitorís.
–Os traballos de restauración ascenderon a 8.822 reais.
–O muíño de maquía (coñecido por muíño de Sieiro) xa existía en 1859. A comezos dos anos oitenta do século XX, o proxecto de construción, río abaixo, do macroencoro de Dorna, levou a Fenosa á expropiación da ribeira do Lérez e a do seu afluente o Quireza. Aproveitando a lodada, en 1986 (ou 87) o muíño de Sieiro “voou” cara ao lugar de Marcenlos (Codeseda-A Estrada) en troco dunhas 300.000 pesetas. A aldea do Serrapio foi obxecto dun espolio patrimonial sen precedentes.
Como xa expuxen en Retrincos III (2015, páx. 54), do muíño e da súa pretérita localización ofrecen testemuño un fermoso debuxo a plumiña de Agostiño Portela Paz, inserto no libro As pontes do Lérez (1987); unha outra ilustración, aparecida en Faro del Lunes (17-12-1984), que acompaña unha reportaxe sobre Cerdedo, publicada no suplemento “Enciclopedia viva de los pueblos de la provincia”, e un manelo de fotografías pertencentes ao arquivo persoal do activista Augusto Fontám. Un debuxo do alzado do muíño, elaborado polo arquitecto Ángel Canabal Chamosa, arrequece un seu artigo sobre a perda da arquitectura rural en Terra de Montes, publicado en Diario de Pontevedra (6-12-1987) (léase, amais: “Nas ribeiras do Lérez, onde nace a aurora”, Faro de Vigo, 29-1-2017). Engado arestora á listaxe tres fotografías do conxunto etnográfico (ponte, muíño e cruz) realizadas en 1986 polo Servizo de Arquitectura da Deputación de Pontevedra (Arquivo Atopo).
–Ben seguro, a salvagarda da ponte de Pedre esixida polos veciños opositores ao macroencoro converteuse nun dos argumentos máis potentes daquela loita (A terra é nosa e non da Fenosa!!). Oín que, á desesperada, unha claudicante autoridade local pensou mesmo en solicitar que a ponte de Pedre fose trasladada pedra a pedra ao núcleo de Cerdedo.
–O colectivo Capitán Gosende solicitou en reiteradas ocasións a limpeza e consolidación das pontes de Cerdedo (medievais e modernas) (léase, v. g.: “Capitán Gosende denuncia o abandono das pontes medievais de Cerdedo”, Faro de Vigo, 9, 12 e 31-8-2018). Xa antes, en maio de 2013, membros do colectivo puxeron en pé parte do antepeito anterior da ponte de Pedre, que levaba anos derrubado sobre o taboleiro (léase: “Capitán Gosende ao rescate da Pontapedre”, Faro de Vigo, 13-5-2013); engadindo a maiores un panel informativo de elaboración propia, no que se salientaba algún dos asuntos abordados neste capítulo. O panel informativo durou no sitio apenas uns días. Á autoridade municipal acordáronlle as pontes no ano 2021.

Hai tanto que dicir da ponte de Pedre que a información contida no cartel “oficial” chantado a carón da ponte, amais de estar escrita nun galego ateigado de grallas, reflicte un profundo descoñecemento do ben que se pretende interpretar:

–Empregar a denominación “ponte de Serrapio” (cando menos, “do Serrapio”) no canto de “ponte de Pedre” é un completo desatino. A coñecida como ponte do Serrapio foi construída en época moderna sobre o río Quireza, na estrada PO-230, a uns 370 m de distancia da Pontapedre.
–O padre Sarmiento (non “pai” Sarmiento) achéganos información da ponte de Pedre no seu caderno de viaxe de 1745 (non no seu periplo de 1754). En 1975, o profesor José L. Pensado editou e anotou os apuntamentos do frade, intitulados “Viaje a Galicia (1745)”. En 2006, a editorial Toxosoutos publicou a versión en galego: “Viaxe a Galicia (1745)”. “Viaxe por Galicia” é invento; “viaxe” é sustantivo feminino.
–Os enfrontamentos librados polas Alarmas de Montes contra as tropas napoleónicas aconteceron na comarca no ano 1809 (non en 1808).

–A tal “reforma posterior” é a de 1859, a promovida polo alcalde Manuel Xil, evento que motivou este artigo.
–Etc.

Os xestores culturais de Cerdedo seguen “aparcando de oído”. Hai cabezas que nunca collerán o sal. Días atrás, semanas ao cabo.

A cruz da Pontapedre, desaparecida (Arquivo Atopo).

A Pontapedre (cara sur), na actualidade.

A ponte de Pedre e mais o desaparecido muíño de Sieiro (Arquivo Atopo).

Sinatura de Manuel Xil, alcalde de Cerdedo en 1859.

0 Comentários

A ponte dos Portamuíños, unha longa aspiración veciñal

9/3/2025

0 Comentários

Esta ponte sobre o río do Seixo, arelada polos veciños de Meilide, Cavenca e A Revolta dende tempo inmemorial, fíxose realidade na II República

Calros Solla

A ponte dos Portamuíños, sobre o río do Seixo.

No eido das infraestruturas, a ponte dos Portamuíños foi para as aldeas de Cavenca e Meilide (parroquia de Cerdedo) tan esencial coma a ponte de Rande o é para as comarcas de Vigo e O Morrazo.
A ponte edificouse no ano 1933 a altura do lugar do Portamuíños, é dicir, o vao do río do Seixo (“porto a muíños”) que permite o acceso aos aparellos de moenda que, bens de herdeiros, arriba e abaixo da ponte, se esparexen en fileira. Os muíños déronlle nome ao vao e o vao deulles nome tanto ás leiras de ao redor –os Portamuíños– como á corripa que dende As Raposeiras baixa ao río: a congostra dos Portamuíños.
Etnógrafo de garda, non desaproveitarei a oportunidade de rememorar os chamadeiros dos muíños existentes no tramo final do río do Seixo, por desgraza todos eles arruinados. Río arriba, até a estrema con Abelaíndo: muíño das Quilinas (ou de Flora), muíño de Mighel, muíño de Manuel do Monte, muíño das Xilas (ou do (pozo) Fumeghas) e muíño de Pedraboa (ou da Pontemouteira). Río abaixo, até a embocadura no río do Castro: muíño de Bernaldo, muíño do Rapenlo, muíño das Raposeiras, muíño dos Seidoiros e muíño de Ánxel. Eu, que xa superei a cincuentena, aínda vin moer cinco dos dez muíños enumerados.
Ao respecto do muíño de Ánxel, contoume xacando un dos seus antigos usuarios que, no ano 1941 (fame neghra), alguén roubou nel unha pouca fariña. O ladrón, persoa necesitada pero de principios morais, escribiu unha nota que espetou na porta: “Neste muíño entrei; un saco de fariña levei; cando teña, xa o devolverei”.
Como deixei anotado n’O Embigo do Becho. Retrincos V (2021, páxs. 65-6), a ponte dos Portamuíños presenta taboleiro recto de trabes de pedra independentes, reforzado con raís ferroviarios, sobre dous piares de cabezas arredondadas que se alicerzan no leito do río. Estribos en aleta. Construción carecente de peitorís.
A ponte veu substituír uns antiquísimos pasais. Antes do parcelamento, executado nas aldeas de Meilide, Cavenca e A Revolta no ano 1960 e seguintes, o río do Seixo contaba cos pasais, pontes e pontellas que, a seguir e dende a nacenza, enumero: pontillón do muíño de Sieiro, ponte da Cavadosa (medieval), pasos de Reghaseis, ponte de Estrela do Cregho, ponte da Aghullás (ao parecer, derrubouna o sismo de Lisboa (1755)), ponte do muíño do Batán (de madeira, desaparecida), ponte da Laxa, pasos de Xosé de Bernaldo, pasos do Candengo, ponte da Pontemouteira (de madeira, desaparecida) e ponte dos Portamuíños.
Ben seguro, a construción da ponte dos Portamuíños viña sendo reclamada pola veciñanza dende había séculos. En 1745, no seu caderno de viaxe, o padre Sarmiento deixou constancia da súa perentoriedade. Así o expuxen en 2002, no Inventario xeral da parroquia de Cerdedo: “En maio de 1710, dende Cavenca, Sarmiento, mozo de quince anos, salvou o río do Seixo cruzando á altura dos antigos pasos, accedendo despois ás Raposeiras polo camiño dos Portamuíños: Caminé derecho a Limeres, su aldea [de Cerdedo], después pasé a otra su aldea Cavenca; después vadeé el río do Seixo, que no tiene puente, y luego me metí en la casa del lugar das Raposeiras. En decembro de 1745, dende Piñoa, Sarmiento, home cincuentenario, subiu ata o casarío polo citado camiño de pés [serventía], atravesando o agro: Pasé por Cerdedo; después pasé el río y puente Piñoa y llegué a la aldea das Raposeiras [...] En este viaje de ahora rodeé al puente Piñoa, porque no se podía vadear el río do Seixo” (Viaje a Galicia (1745), 1975, páxs. 157-8). A enchente invernal do río do Seixo e a ausencia de ponte nos Portamuíños impediu que, en 1745, o frade puidese repetir o itinerario de 1710.
Esburgando na documentación decimonónica custodiada no arquivo da Deputación de Pontevedra, dei con dous manuscritos datados en 1841 e 1842. Neles consta que, sete anos antes, os veciños das aldeas de Meilide, Cavenca e A Revolta, cansos ben seguro da inoperancia e incompetencia do concello de Cerdedo, sumaron forzas e diñeiro co obxectivo de facer realidade unha ponte tan arelada coma indispensábel. Axustaron a feitura da ponte en 800 reais. A cuadrilla de canteiros contratados polo pobo principia o labor facendo desaparecer os vellos pasais e asentando no seu lugar as primeiras pedras da ponte: zapatas, estribos e piares. Mais, axiña apareceron os atrancos. Un ou varios elementos mal avindos e de “longo brazo” denunciaron o emprendemento da maioría, ignoraron o criterio dos pedáneos e levaron o caso perante a xustiza de Tabeirós (en orixe, o actual partido xudicial da Estrada denominábase de Tabeirós; tras o arrouto fusionador de 2016, os cerdedeses preitean hoxe nos xulgados de Pontevedra). Aqueles litigantes insolidarios, amparados por unha corporación municipal mangoneada por feotas e rendistas, adoptaron a estratexia do silencio administrativo e da dilación para impedir a obra.
“Non nos fan xustiza, Señor!”, comporía tempo despois Castelao. Fartos de tanta aldraxe, os promotores da ponte “pontean” a administración local e, na procura de arranxo, apelan á Deputación Provincial aínda balbuciente. Reproduzo o escrito redactado polos voceiros aldeáns:

Sr. presidente y más individuos de la Ilma. Diputación de Pontevedra
Ilma. Diputación

Manuel Carballás, Manuel y Francisco Gosende, Manuel Cadavid, Francisco Caramés, Domingo Cadavid, Juan Antonio Carballás por sí y otros vecinos de los lugares Meilid, Cabenca y Rebolta de la parroquia de San Juan de Cerdedo, Ayuntamiento constitucional del mismo nombre, a V. E. exponen que en 1834 y 35 intentaron fabricar un puente de piedra en el riachuelo (río do Seixo) que pasa por entre los de Cabenca y Meilid, y para servicio de los tres indicados, y para evitar perjuicios y disgracias que pudiesen acaecer en los habitantes, a lo menos por tiempo de invierno y avenidas, como que ya se probaron algunas a motivo de unos pasales de piedra que en él hay para pasajes de gentes, nada más que para el verano; y sin embargo de ser sitio muy transitable de gentes, carros, ganados, lo cierto es que por el interés que reportaba dicho puente, ya se había ajustado a operarios en la cantidad de unos 800 reales por cuenta de los mismos pueblos y aquellos ya dieran principio a la empresa para ultimarla como era justo; y lo estaría ya hace mucho tiempo, a no haberse suscitado cuestión por algún otro vecino mal avenido y enemigo de la prosperación de los pueblos, cuyo expediente de halla paralizado desde aquel entonces, y en poder del escribano de número D. Benito Paseiro en este Partido Judicial de Tabeirós, como todo es constante y notorio, en vista de lo cual y para evitar cuestiones
Explican a V. E. se dignen mandar que el citado escribano haga remisión de dicho expidiente a esa Diputación para que con su vista, y aunque sea con la de previos informes, mandar se ultime el mencionado puente aunque sea por cuenta de los citados pueblos, lo que no dudan alcanzar los exponentes del recto proceder de V. E. y la mano fuerte de Justicia que en la misma obra.
Cerdedo, maio 12 de 1841
[Asinan e rubrican:] Manuel Cadavid, Domingo Cadavid, Manuel Gosende, Francisco Gosende, Josef Gosende

Catro días despois de asinado e enviado o escrito, a Deputación comina o Concello a reclamar o expediente “extraviado” no xulgado e, ademais, solicita que se lle remita información da partida orzamentaria que a administración local estaría disposta a investir na construción da ponte.
Lonxe de satisfacer os requirimentos da Deputación, o Concello de Cerdedo ignorou as demandas da institución provincial.
A cousa non quedou aí. Dezaseis meses despois, os representantes dos veciños de Meilide, Cavenca e A Revolta volven dar queixas á Deputación. O Concello de Cerdedo non só seguía facendo ouvidos xordos ás súas peticións senón que, agora, os apremaba a restituír cos seus cartiños os antigos pasais. Transcribo tamén o informe elaborado pola propia Deputación:

Año de 1841
Obras públicas
Puentes
Ayuntamiento de Cerdedo

Manuel Carballás y otros vecinos de los lugares de Meilid, Cabenca y Rebolta, pertenecientes a la parroquia de S. Juan de Cerdedo, ocurrieron a esta Diputación en 12 de mayo del referido año exponiendo que en los de 1834 y 35 habían intentado construir un puente de piedra en el riachuelo que pasa por entre los dos primeros lugares para evitar por este medio las desgracias que solían ocurrir en tiempo de invierno por no haber sino unos pasales de piedra, transitables solo en verano, y ser además un punto muy frecuentado de gentes, carros y ganados; cuya obra ya tenían ajustada y contratada en 800 reales por cuenta de los mismos pueblos; y que habiéndose dado principio a ella, hubieron de suspenderla por haberse opuesto algún otro mal avenido con el bien público, dando lugar con tal oposición a la formación de un expediente que quedó paralizado desde quel entonces y en poder del escribano de número del Juzgado de 1ª instancia de Tabeirós D. Benito Paseiro; por lo que suplicaron se mandase que dicho escribano remitiese el expediente a esta Diputación, y de hecho se facultase a los pueblos mencionados para que ultimasen la construcción del puente de que se trata.
La Diputación en su vista, y con fecha 16 del citado mayo, acordó prevenir al Ayuntamiento de Cerdedo reclamase el expediente de que queda hecho mérito, manifestando, al remitirlo, con que orden y de que fondos se dispusiera para construir el puente.
En 15 de setiembre de 1842 [16 meses despois] volvieron a representar los expresados vecinos, quejándose de que el Ayuntamiento, lejos de haber cumplido con lo que se le mandó por el acuerdo de que queda dado razón, les apremiaba a componer los pasales, y no a construir el puente que tanto les convenía y tan necesario era.
En 26 se volvió a prevenir al Ayuntamiento que, con suspensión de todo procedimiento, remitiese inmediatamente los antecedentes que se le habían reclamado, bajo su responsabilidad.
Dedúcese que a Corporación protocaciquil de Cerdedo logrou a malas artes a paralización do proxecto construtivo. Descoñezo, pois non o preguntei cando tiven oportunidade, se os veciños se viron obrigados finalmente a repoñer os pasos. Non me estrañaría, pois, ao cabo, eran eles os que tiñan necesidade de atravesar o río a seco, cando menos no verán.
Un século despois, instaurada a II República, Antonio Sueiro Cadavide, Antonio do Lagharto, “o mellor alcalde de Cerdedo”, á fronte dunha Corporación municipal democrática, sanea o concello de cuchipandistas e, emendando unha histórica inxustiza, ordena a construción da ponte dos Portamuíños en xullo de 1933 (El Pueblo Gallego, 18-8-1933).
Dende aquelas, a ponte sostense, non sen vicisitudes, sobre o impetuoso Seixo (léase: “A derruba inminente da ponte dos Portamuíños”, Faro de Vigo, 13-10-2020) e, amais de vertebrar a oferta de lecer do Roteiro Sarmiento, permite que o amigo Nucho da Revolta traia o seu gando a pacer ao Campo das Laudas de Meilide.
Os membros da lexítima Corporación republicana, co seu alcalde á cabeza, foron asasinados, perseguidos, encarcerados, denigrados e borrados da memoria colectiva tras o golpe de Estado fascista de xullo de 1936.
En Cerdedo séguense honrando os artífices da rebelión e os prebostes da ditadura, nun noxento exercicio de silencio cómplice e tamaña ingratitude. Nós non esquecemos.

Escrito dos veciños de Meilide, Cavenca e A Revolta dirixido en 1841 á Deputación Provincial de Pontevedra.

Antonio Sueiro Cadavide, alcalde republicano de Cerdedo.

0 Comentários

O que non pasa nun ano pasa nun día

24/2/2025

0 Comentários

O mendigo pillabán; chispas eléctricas; as precursoras do Roteiro da Pantalla; o demo dos mistos; a loba coxa...: petiscos da intrahistoria de Cerdedo

Calros Solla

A loba do Seixo.

Vergonza é roubar
Na feira da Pascua de Padrón de abril de 1888 –feirón cabalar de orixe inmemorial– fixérase moito trato. Ao parecer, a vantaxe virou naquelora a favor dos adquirentes e non tanto dos ofertantes. É unha verdade que se di: “Non hai feira mala, cando un perde outro gaña”.

Por moita besta ou macho que trocase de mans no mercado de Padrón, a prensa da época (Crónica de Pontevedra, 5-4-1888) dedicoulle máis espazo ao calote dun esmoleiro cerdedés chamado Ramón Quintela. O renarte, aproveitando a lodada, rogaba a caridade da concorrencia finxindo estar eivado dun brazo: “...para hacer creer a la gente, llevando atado [el brazo] con una bolsa de bayeta amarilla forrada en su punta de un corcho, figurando hallarse manchada, al parecer, de pus”.
Decatouse do engano un alférez da Garda Civil de Noia, quen procedeu á súa detención. O noso Soto apostilaría: “A Garda Civil non é parva, cando atopa unha cabicha, di: ‘Aquí fumaron!’”. Ríspeto, o axente obrigou o mendiño “a despojarse ante todo el público del vendaje, el que quedó asombrado al observar, aparecía como de milagro completamente curado y útil para toda clase de trabajo, habiendo sido por lo tanto puesto en la cárcel a disposición del alcalde, para que proceda con él según lo que para tales casos marca la ley”.
Parafraseando a Valle-Inclán, “na Galiza poderá faltar o pan, pero o enxeño e o bo humor non se acaban”. Ignoro o destino do noso mendicante, mais, vállome da voz da experiencia para vaticinar que “a sorte do probe é de andar a pedir”.

Chispas eléctricas

Medo se lles ten ás tormentas, e non é para menos. Se a tormenta for avéspora, o raio sería o seu ferrete. Antano, co zunir do nubeiro, a paisanaxe medrosa e prudente non botaba porta fóra sen mangar o carapucho ou portar no peto a profilaxe de amuletos ou talismáns, acaídos obxectos de poder: a pedra do raio (ou chispa), as estampas e/ou medallas da santa Bárbara ou do san Bertolameu...
O pobo identifica a pedra do raio quer co cristal de cuarzo tallado en seis caras pola natureza, quer cos machados ou aixolas prehistóricos exhumados na labra ou achados por acaso no camiño. O pobo acredita que a pedra de cuarzo é o ápice do raio e, considerando, que alí onde caeu a chispa, non volve percutir, mellor levala a canda un.
No tocante aos responsos, recito de memoria un anaco do rezo de san Bertolameu de Chamadoira, santo moi avogoso: “...Volve, san Bertolameu, á túa pousada e mesón, que eu che darei un don: que onde foses nomeado, non caerá pedra nin raio, nin xente ha morrer sen confesión...”.
Sen mellor pararraios, a aldea desamparada arrostraba o temporal encomendándose ao capricho da fada. Baixo o titular “Un rayo en Meilide”, leo en La Correspondencia Gallega (25-2-1914):
“Hallándose en la cocina de la casa de Encarnación Rodríguez dos niños de corta edad, cayó un rayo dejándoles sin sentido.
El hecho causó un pánico indecible, pues, al principio, se les creyó muertos, pero afortunadamente volvieron en sí a los pocos minutos.
El mismo rayo mató una vaca que se hallaba en la cuadra de dicha casa”.
Desta fecha, non houbo que lamentar danos persoais, pero, 32 anos despois, en El Ideal Gallego (12-5-1946):
“En un monte ... del municipio de Cerdedo, fueron sorprendidas esta tarde, por una fuerte tormenta que descargó sobre aquella comarca, dos niñas que cuidaban dos vacas. Cuando intentaban marchar a sus casas, fueron alcanzadas por un rayo que las dejó muertas en el acto”.

As precursoras do Roteiro da Pantalla

Co titular “‘Fantasmas’ en Cerdedo”, El Correo Gallego do 14 de xaneiro de 1942 informaba de que a Garda Civil da localidade puxera en coñecemento do gobernador o excéntrico proceder das cerdedesas Francisca Vidal Beiro e Encarnación García Beiro: “...las cuales, cubiertas con sábanas blancas y portando en la mano una campanilla, se dedicaban durante varias noches a atemorizar a una convecina suya que se veía en la precisión de abandonar su domicilio ante el pánico que la aparición de los ‘fantasmas’ le producía, refugiándose en casa de una hermana”.
“Ciérranse ventanas, atráncanse puertas. ¡Encomiéndate al santo! ¡A Santa Compaña!”, cantaruxaba Coppini en 1984.
En Cerdedo e Montes, os confrades da Pantalla son paradigma de cru realismo, inmersos nunha crúa realidade.

Xogar con lume

Noutrora, os vellos reprendían con severidade os cativos sorprendidos con calquera obxecto susceptíbel de provocar un incendio: chisqueiros, fósforos, guizos, a ferrisca (“irlabón”) e mais o pedernal... Grosso modo, na aldea todo estaba a unha muxica de arder; na urbe, a vida fai por envolverse de materiais ignífugos.
Agoirábannos os nosos maiores coa ameaza do “demo dos mistos”, cuxa presenza se invoca ou é presentida ao xogarmos con lume. En 2010, J. Bieites ilustrou a portada do libro Almanaque de encantos coa efixie do diantre pirómano, que ben oficiaría de padroeiro dos bombeiros. O cachán sedúcenos coa danza lumínica e calórica das lapas. É doado caer na tentación. A advertencia de pais e avós era directa e tallante: “Se enredades co lume, acabaredes mexando na cama; aparecerásevos o demo en soños e escaparánsevos os ouriños”.
A ancestral atracción polo lume foi hogano substituída pola hipnose das pantallas, e non precisamente polo ente espectral que rolda as congostras de Montes na noite de ánimas, nin tampouco pola máscara do Entroido limego. O diabo viuse na obriga de adaptarse aos novos tempos ou, se cadra, argallou as novas tecnoloxías para mellor exercer o seu labor de captación.
No inverno do ano 1942, a prensa recolleu un suceso ocorrido no lugar de Vichocuntín, parroquia de Pedre (El Compostelano, 20-2-1942). Dedúcese da lectura que, aquela fría mañá, o pérfido demo dos mistos espreguizou a galbana, cruzou a ponte do Lérez e escolleu por vítimas dous rillotes de once anos –Edelmiro e Perfecto–, presumibelmente aterecidos: “los niños jugaban con unas cerillas, prendieron fuego a un pajar contiguo a una edificación propiedad del padre del primero, y a la que se propagó el incendio, que ocasionó daños por valor de 15.000 pesetas”.
O lume ao pé da estopa, vén o demo e sopra.

A loba coxa

Entre os moitos relatos oídos e recadados arredor da Montaña Máxica aqueles que aluden á loba coxa son dos máis suxestivos. Recolleuse testemuño da súa pasada existencia no libro Monte do Seixo. O santuario perdido dos celtas, 2008: “Unha loba implacábel, alcumada a Coxa, rexía daquela a manda do Seixo. As batidas e acurralamentos nos que se enleara deixárana toquena e fanada. A súa astucia e fereza outorgábanlle foro para facer burla da morte”.
Por non augar o mito, no devandito traballo non precisei a sorte do animal, malia saber que fora alcanzada por un disparo de escopeta nos anos setenta do pasado século. A sona da Coxa atinxía naquel tempo os confíns da Terra de Montes.
Explicando o porqué das súas canas, contou o señor Xesús García que, nunha ocasión, batera desarmado coa Coxa na canella das Laceiras. O vello aseguroume que tras un incómodo fite a fite, a loba faloulle mentres se relambía: “Gharcía, branqueouche o pelo!”. E a quen non. Sen oportunidade de réplica, a fera escapuliuse pola xesteira arriba. Retratado por Virxilio Viéitez en 1968 xunta outros cazadores de Abelaíndo, García xa lucía para a foto a súa albela cabeleira.
Dáme o corpo que o nova recollida en El Pueblo Gallego (6-3-1979), intitulada “Loba muerta en batida”, fai referencia a esta prodixiosa alimaria, capitá da lobada:
“Una loba ha sido muerta en el transcurso de una batida celebrada en la jornada del domingo en el monte do Seixo.
Estas batidas se vienen celebrando para la caza de esta alimaña que tanto perjudica a las reses cuadrúpedas que viven en estado salvaje en el citado monte del municipio de Cerdedo, Forcarey, Lama y otros....”.

O gando ceibo co lobo ten preito, porén, nun recuncho da miña alma, a Coxa segue alancando arfante e irredutíbel polas engrobas e corgueiros do Seixo, garantindo a remuda perdurábel da súa manda