O colectivo Capitán Gosende realiza en Meilide (Cerdedo) a limpeza desta antiga construción, que xa consta no Catastro de Ensenada
Calros Solla
O muíño das Raposeiras, obra de canteiros locais, integra o patrimonio arquitectónico da parroquia e, malia a súa humildosa condición, é unha das edificacións civís máis notábeis de Cerdedo, entre outras razóns, pola súa antigüidade.
O das Raposeiras xa figura no censo de muíños do Catastro de Ensenada. Polo que respecta á freguesía de Cerdedo e xurisdición de Montes –Cerdedo sempre de Montes–, o “Interrogatorio” elaborouse no mes de novembro do ano 1752. Lemos no Catastro: “Molinos: ...Otro llamado das raposeiras, sito en el Rio, daponte mouteira [denominación do curso baixo do río do Seixo], es de canle y piedra negra muele ocho meses al año le regularon en siete ferrados de fruto, los tres de mijo maiz, dos decenteno, y dos demijo menudo, son ynterezados Bernardo de fraguas=Pedro deBouzas=Juan mouteira y otros”. O topónimo “Pontemouteira” evoca unha ponte ou pontella –desaparecida– que atravesaba o río na estrema das aldeas de Abelaíndo e Meilide. A antiga ponte deulles nome ás leiras contiguas: As Pontemouteiras. A forma “mouteira” fálanos da existencia no lugar dun marco fronteirizo. No Catastro, o treito medio do río recibe o nome de “río de Agullas”. As Aghullás (ou Aghullases) son leiras da aldea de Abelaíndo.
O muíño das Raposeiras, construído na marxe dereita do río é o nº 48 dos 51 (uns máis arruinados ca outros) que compoñen o mostrario etnográfico do río do Seixo (Consúltese: Cerdedo. Materiais para o estudo da freguesía de San Xoán de Cerdedo. Inventario xeral, 2002).
O río, cuxa nacenza se localiza no alto do monte do Seixo, atravesa a aldea da Cavadosa e a seguir, as agras de Chamadoira, Biduído, Abelaíndo, Cavenca e Meilide, desembocando no río do Castro (afluente do Lérez) tras a poza do Cura, na aba da capital cerdedesa.
O muíño das Raposeiras é un muíño de herdeiros. No século XVIII, a auga levada impulsaba o rodicio precipitándose por unha canle estreita (óese “calexa”). Reformado posteriormente, o muíño adoptou o sistema de cubo: depósito de pedra no que se acumula a auga, obrigándoa a saír por un estreito conduto inferior (canela) que a proxecta a presión cara ás penas do rodicio. Nel “tiñan horas” boa parte dos veciños de Meilide. Mediado o século pasado, as familias más beneficiadas eran os Neto da Aldea de Baixo e as Marcas da casa das Raposeiras. Véndome herdeiro da miña quenda de moenda, ordenar a súa limpeza era misión inescusábel. Eis o dereito de uso, rexistrado nun documento familiar: “Os Márquez de Meilide [os meus devanceiros] moen, cada quince días, dende as nove da mañá do sábado até as seis da tarde do domingo” (O código da vincha. Retrincos I, 2002, páx. 172). Abofé, fomos pola nosa vez (risos).
O aparello accionaba unha moa de pedra “neghra” ou “borneira” (granito silvestre), especializada no moído dos grans de millo “maís” (Zea mays), aínda que, segundo testemuños recadados, baixándolle convenientemente o tempero (pau do leveadoiro), tamén trituraba grans de centeo (Secale cereale), fariña destinada a arrequecer as enfornadas de mestura. O tempero regula o grao de fricción da moa (peza dinámica) no pé (peza estática).
Antigamente, as familias cocían (o pan) cada quince días (cadra coa rolda da moenda). De haber centeo, amasábase de mestura, pois melloraba a calidade do pan. O desexábel sería “metade-metade”, mais como a colleita de centeo sempre era pouca, “cadaquén facía como podía”. Os grans de centeo portábanse ao muíño no chamado folecho da mestura. O normal era engadirlle ¼ de fariña centea ao máis de fariña milla, moída un chisco basta. O pan elaborado só con fariña milla “non tiña ligha; todo era farangullas”. Con esta proporción tamén se evitaba que o pan “collese becerra”, é dicir, que ás bolas e aos moletes lles chusmigase o miolo.
Volvendo á tarefa do pasado sábado, de entre a morea de cascallo rescatamos o rodicio do muíño (forxado), que, librada a estancia do seu empezo, apoiamos nunha das paredes para contextualizar a súa exhibición. Amais do pé, a moa (coa segorella encaixada) e o rodicio, o muíño conserva o burro, do que penduran uns ganchos de ferro para alzar e voltear a moa que requiría ser picada, e mais o banco de picar (mesado de pedra). O banco de picar asenta no reverso dunha moa luída. Da entulleira, rescatamos dúas ras e unha agulla, de seixo; unha pá, dúas vasoiras e outros ferranchos; así mesmo, un lote de tellas artesás, que atopamos enteiras. No exterior, o muíño adobíase cun pé e dúas moas, desbotados por non teren aproveitadura. Ogallá os obxectos exhumados non sexan obxecto de furto.
Non hai tanto, o muíño das Raposeiras aínda conservaba o seu brandoeiro de madeira (caixón), unha moega dotada de trampa ou freo (para evitar que o muíño moese en van), a quenlla coa súa ponticela e co seu tarabelo, un erguedoiro (leveadoiro) de manivela (tívoo de cruz); no inferno: a canela e o aferidoiro (peadoiro) unido ao arame da trampa; o touzo, o veo, o raeiro...
Os usuarios de antano aínda rememoran o señor Mighel do Raposo, veciño de Meilide, encargado de darlles, cando conviña, os picados ao pé e mais á moa (valéndose da escoda e do trinchante). Tamén, ao señor Mosqueira de Limeres, práctico en “sestear” o eixe do aparello, é dicir, en axustar o veo na buxa para que o muíño traballase dereito. Velaquí, os derradeiros mesteirais compoñedores do muíño das Raposeiras. Que en paz estean.
Lembro, nos anos 80, ir moer ao muíño na compaña da miña avoa, a señora Isolina das Raposeiras. A chave agardaba pola veceira no seu postoiro, agochada baixo unha tella da sopena. Dentro, a penumbra; o roular xordo e compasado das rodas, o triquetraque do tarabelo, o recendo a fariña, pedra faiscada e humidade; unha raiola de sol endereitando o po en suspensión... Fóra, a luz do día, cegadora; o ruxir da corrente, matando os outros sons do mundo: a psicodelia da moenda.
De cada vez, triturábase un promedio de 25 kg de cereal, obtendo dous ou tres foles de farelo (“fariña prós porcos”), un fol de fariña “pra cocer” e unha foleca de fariña “do óleo” (a que pousaba xunta ao pé), para cociñar as papas e mais as filloas.
No sentido da corrente, o muíño do Rapenlo antecede ao das Raposeiras. Tras o muíño do Rapenlo construíuse o encalco (calzada) do muíño das Raposeiras, que desvía a auga cara á levada (presa) do muíño en cuestión (uns 200 m de lonxitude). Nos setembros secos (“En setembro secan as fontes ou os ríos levan as pontes”), cumpría derivar a auga da presa Ghrande cara ao río, para que os muíños –de Pedraboa embaixo– tivesen caudal abondo para poderen moer. Á beira do muíño das Raposeiras, as mulleres acondicionaban unha zona de lavado para tirarlles todo o proveito á espera ou á viaxe: “Nin prá misa nin pró muíño espere un polo veciño”.
No tocante ao patrimonio inmaterial, a porta do muíño das Raposeiras é unha das pezas do conxunto que paga a pena preservar, pois nas súas táboas talláronse –e aínda son visíbeis– tres riscos de Salomón en ángulo recto: talismáns da fartura, protectores do ollomao (envexa), e que, a maiores, lle outorgan ao edificio a calidade de acubillo no que se gorecer da estarrecedora Pantalla (a Santa Compaña): “Anda de día, que a noite é miña!”. Polo que respecta á cachotaría, padieiras, machetas e tranqueiros (da porta ou do fachal), non advertimos ningunha outra inscrición profiláctica.
Tras a nosa intervención do día 14, o muíño das Raposeiras loce digno e fermoso; non dá pan pero tampouco o pide. Así e todo, ninguén rexeitaría un investimento que lle devolvese a función. Os muíños convidan a viaxarmos no tempo e a enfariñarnos cos labores e costumes de antano. Se as paredes falasen...
Rematada a limpadura, aproveitamos a xeira para anotar as dimensións do edificio.
Dende o lugar de Meilide, accédese ao muíño das Raposeiras xa polo camiño das Cañoteiras, xa polo das Cacharelas. As veigas contiguas noméanse Liñares e Seidoiros. Os Liñares repoboáronse recentemente con espécimes caducifolios. O topónimo testemuña o pretérito cultivo do liño, perto do río, para facilitar o seu empozado. Os Seidoiros conservan o arboredo autóctono de ribeira: ameneiros, bridos, abeleiras... –moito me sabían de neno aquelas abelás, malia non as deixarmos acadar a sazón da secura.
Á altura dos Seidoiros tamén se atopa o mansío do pozo dos Cas, onde amais de tomar baños a canda a rapazada de Meilide, pesquei a miña primeira troita –unha de tres; do talle–. Recordo, coma se fose hoxe, empregar un aparello infalíbel: unha longa cana de bambú, en cuxo extremo se anoaba un anaco de sillela (sedela) que, á súa vez, se unía a un anzol armado con saltón.
Noutrora, o pozo dos Cas destinouse a cadafalso das camadas (cans e gatos) non desexadas, de aí o nome.
Da outra banda do río, a aldea de Cavenca, empolicada na cabeceira dos Aghros, leiras costaneiras.
Ao escuro do muíño das Raposeiras deille un bico primeirizo a unha moza, e nas arañeiras enfariñadas dos recunchos quedou prendida para sempre a miña mocidade: “Unha noite no muíño, unha noite non é nada...”.
O colectivo Capitán Gosende, con fraterno agarimo, quere agradecer a Xosé Feijoo, de Vaipolorío, e a Luís Vázquez, do Samarco, a súa colaboración nestoutra xornada de limpeza reivindicativa. Non damos feito. Cerdedo esmorece e o seu patrimonio con el. Abducida polos meles do turismo a granel (gando do aire), a autoridade desnortada, no canto de realzar a paisaxe e o patrimonio de noso –o verdadeiro atractivo–, entrégase con denodo á cementada electoral dos Peghos e Morouzós.
Recollida a ferramenta, como é preceuto, fomos matar a sede a unha taberna de Cerdedo. Brindouse. Cadaquén pagou o seu.
Corroborada a ingratitude dos vivos, confiamos en que cando nos toque ir para o outro mundo, un deus muiñeiro ou unha deusa panadeira nolo teñan en conta. De non ser así, ben saben os lectores que, á Pantalla, de cando en cando, tamén lle poñemos unha candea a arder. Hai que ter amigos até no inferno.