Xornal de Tabeirós-Terra de Montes

Roteiro Coto ao monte Xesteiras

1/6/2025

O vindeiro sábado 7 de xuño, o monte Xesteiras converterase no epicentro da memoria histórica da nosa comarca coa celebración do roteiro Coto. Esta iniciativa busca revivir a dura experiencia de Manuel Coto Chan, un veciño da Estrada, natural de Cuntis, que se viu obrigado a fuxir e vivir na clandestinidade no monte Xesteiras a partir do golpe de estado de 1936. Coto Chan, natural da parroquia de Couselo, plasmou a súa dura historia no caderno "Memorias dun proscrito", un testemuño imprescindible sobre a supervivencia e a resistencia nun dos períodos máis escuros da nosa historia recente.

A xornada, que promete ser unha profunda inmersión na memoria democrática, arrancará ás 10:00 horas da mañá dende a antiga Casa Escola de Couselo, en Cuntis. Dende alí, os participantes emprenderán unha ruta que os levará polos lugares clave na vida de Coto Chan como fuxido. Un dos puntos máis significativos será a coñecida como "Pedra de Coto"*, un refuxio natural onde se protexía das partidas facciosas que o perseguían. Durante o percorrido, faranse paradas estratéxicas na casa que lle deu acubillo e noutros puntos de interese directamente relacionados coas súas memorias, permitindo aos asistentes conectar coa crúa realidade que viviu.

O monte Xesteiras, testemuña silenciosa de moitas destas historias, adquire así un papel protagonista. Este espazo natural, coñecido hoxe polas súas paisaxes e sendeiros, foi para moitos, coma Manuel Coto, un lugar de supervivencia e resistencia fronte á represión. O roteiro ofrecerá a oportunidade de coñecer non só a historia persoal de Coto Chan, senón tamén a realidade social e política da época en Galiza.

Ao finalizar o percorrido, os asistentes recibirán un exemplar do libro "Memorias dun proscrito", unha obra fundamental para entender a represión franquista dende a perspectiva dos que a sufriron. A presentación do libro e o peche da xornada contarán coa intervención dos seus coautores: Marcos Borrageros, Adrián Coto (bisneto de Manuel Coto Chan) e David Otero. Eles achegarán máis detalles sobre a vida de Manuel Coto, o proceso de recompilación das súas memorias e o contexto histórico da época.

Esta iniciativa, organizada pola asociación cultural “Vagalumes” conta coa colaboración da veciñanza de Couselo, busca non só honrar a memoria de Manuel Coto Chan, senón tamén manter viva a lembranza de todas as persoas represaliadas e promover o coñecemento dun período fundamental para comprender a nosa identidade como pobo.

Anímase a toda a cidadanía a participar neste roteiro para coñecer de primeira man unha parte da nosa historia que non debe ser esquecida. Recoméndase levar calzado e roupa axeitada para a camiñada.

0 Comentários

A Montaña Máxica que xurdiu da nada

1/6/2025

0 Comentários

A mitoloxía do monte do Seixo e o proxecto de preservación e divulgación do seu patrimonio material e inmaterial agromaron en Cerdedo hai 25 anos

Portalén, a soleira do Outro Mundo.

Calros Solla

Malia que lles proia a algúns, o albo fotográfico máis solicitado na comarca de Terra de Montes é hoxendía a peneda de Portalén, no monte do Seixo. Souben da “porta ao Outro Mundo” recén inaugurado o novo milenio, e fago gala de terlle ofrecido a primicia da súa existencia á galeguidade. Convido os desinformados –conscientes ou inconscientes– a consultar as hemerotecas, mesmo lles facilito o traballo: “Verbo Xido inaugura la segunda ruta Padre Sarmiento con una marcha por el Seixo” (Faro de Vigo, 12-12-2002). Antes, así se maten, rien de rien.
En decembro de 2005, tras non poucas visitas guiadas e co gallo da publicación do libro Almanaque de encantos. Mitoloxía da Terra de Cerdedo, a prensa local nos dedicaba os seguintes titulares: “Os míticos vixías do monte Seixo” (FdV), “A montaña máxica de Cerdedo” (LVdG), “Patria de lenda: Máis alá do monte Seixo” (DdP)... A feliz iniciativa acadaba, en apenas tres anos, a súa consolidación. Lemos, por exemplo, no prestixioso blog “Arqueotoponimia” (outubro, 2021): O Alén mítico déunolo a coñecer a descuberta de Calros Solla, que fai anos recobrou a memoria colectiva da famosa Portalén, nome poético que lle deu á Porta do Outro Mundo (A Porteliña-Barcia do Seixo, A Lama) na súa obra ‘Almanaque de encantos’ (2005).

Advertidos polo que dixen e publiquei, ao longo de máis de dúas décadas, milleiros e milleiros de visitantes ascenderon a montaña sagrada do Seixo, fotografaron Portalén ou fotografáronse ao seu carón, propagando xa de palabra, xa naquela incipiente Internet a boa nova da súa descuberta e dos seus atributos rituais. Dixo Cunqueiro que moito lle satisfacía botar lendas a roular, que antes ou despois volvían a el por boca doutra xente. Asegúrolles que moito me chista ter xerado un cativador relato lendario que, a cada pouco, chega a min, como proveniente dun remoto pasado.
Afirmei xacando que, se me cadrase vivir hai un século, coñecida a noticia de Portalén e evidenciando o seu éxito, a Igrexa axiña se ocuparía de cristianizar o lugar –inescusábel, o peto das esmolas–. Aínda están a tempo, pois non cabe dúbida que, a canda os itinerarios xacobeos –que inzan coma ferrán–, a pagá peregrinación a Portalén tamén gaña adeptos (ou devotos) día tras día. O Concello de Cerdedo ben puido tirar proveito do chope, pero os seus estrategas, sobrados de fachenda e faltosos de enxeño, nin deron nin dan para máis.
Así e todo, considero necesario lembrar de cando en cando que o que hoxe se ten por herdanza inmaterial da comunidade, foi en orixe un ruxerruxe, o froito dunha providencial pescuda etnográfica que, principiada a finais dos anos noventa, me levou a recoller na contorna non só a toponimia do Seixo e do Cando, senón a identificación naquela cimeira dunha trintena de estacións mitolóxicas –pedras con lenda– da man dos meus selleiros informantes (deles teño soidades), oriúndos dos concellos de Cerdedo, Forcarei, A Lama e Cotobade. Entre elas, xaora, Portalén.
Tampouco está de máis recordar que o resultado das miñas investigacións deu para dúas monografías –editadas e felizmente reeditadas–: Monte do Seixo. Reivindicación da Montaña Máxica (2007, 2021) e Monte do Seixo. O santuario perdido dos celtas (2008, 2021, 2024 –en castelán– e 2025). Amais: innúmeros artigos en xornais, webs e revistas especializadas, charlas e presentacións por toda a xeografía do país (v.g.: o III Congreso Internacional sobre a Cultura Celta, Narón, 2011) e, en paralelo, incontábeis roteiros guiados (Roteiro da Montaña Máxica: máis de 5.000 participantes), soadas celebracións (XXXIX Romaxe de Irimia, 2016: 2.000 persoas congregadas no alto Seixo)..., cos que, boca-orella, no pasar do tempo e dende aquel venturoso Nadal de 2002, se deu xerado o fenómeno cultural coñecido por “monte do Seixo”, “Montaña Máxica”, “Portalén” etc.
Portalén e a súa regazada lendaria, transcrita por vez primeira no Almanaque de encantos. Mitoloxía da Terra de Cerdedo (1ª ed., 2005), ten sido causa inspiradora para a creación, por exemplo, de pezas musicais de estilo variado (v.g.: a composición “Alén” de Eduardo Soutullo, coa que o músico conseguiu o Premio Aeos en 2019), de fotografías, pinturas, ensaios, reportaxes de prensa e TV, documentais e incluso novelas de distinta pelaxe. Houbo quen se apurou en localizar por aí adiante outras “Portalén”, a ver se batía coa trabe de ouro; decatándose de que non abonda con atopar unha pedra feituca, senón que cómpre adobiala belamente e porfiar na súa promoción. O nome de Portalén nomeou, á súa vez, eventos, asociacións culturais, proxectos empresariais... Algúns destes fascinados usuarios honráronme coa cortesía da cita; outros, “esqueceron” o que é de obriga. Deuse o caso dun novelisto de aquí ao lado que, dezaoito anos despois de dármola a coñecer, cacarexou oufano na prensa que recén el descubrira Portalén enfuscada no neboeiro. Con tal de gañar un peso na feira, hainos dispostos a facer o ridículo. Aínda por riba, a súa artimaña atraeu a Portalén a magufada.
Enorgullézome do éxito alleo e de que moitos viñesen botar as redes ao meu caladoiro, pois corrobora a valía e oportunidade deste labor de recolla e transmisión. Pola contra, non oculto que me provoca fastío testemuñar como, escudándose na impostura, degorados polos minutos de gloria, se atropelan individuos afanados en porfillar a criatura e, asemade, matar o pai, aplicando aquilo do “quítate ti, que me poño eu”. Portalén, amais de soleira do Outro Mundo, tense convertido en espello da conciencia de cadaquén. Retratados quedan para a posteridade.
Magóame presenciar como os que van de sabidos repiten coma loros o que a súa cabeza lles dá a entender, sen tan sequera consultar, en prol da fidelidade, as fontes xenuínas ao seu dispor –quen alumeou o manancial aínda está vivo–, nin respectar a memoria de quen mo transmitiu. Reitérolle á audiencia que as denominacións “Montaña Máxica”, “Portalén” ou “Porta do Alén” son creación literaria, plasmada nos meus libros co obxectivo de enxalzar a sabenza popular que a min se me confiou. Aqueles que empregan tales denominacións sen citar a orixe cometeron e cometen un uso indebido e vergoñoso da propiedade intelectual. Como dixen, fican retratados.
Naquel Roteiro Sarmiento celebrado en Cerdedo en decembro de 2002, os concorrentes oíron por vez primeira o chamadeiro Portalén a carón dos nomes das outras vinte e nove estacións míticas do Seixo. Co apoio dos milleiros de persoas convocadas en Cerdedo polas asociacións Verbo Xido, primeiro, e Capitán Gosende, despois (2002-2025); coa axuda dos medios de difusión ao alcance, das publicacións e das charlas –todo de balde e sen aceptar subsidio de administración ningunha–, a eufonía e singular feitura de Portalén callaron no maxín do pobo, forxando un símbolo, erixindo o sanctasanctórum do Seixo, un santuario montesío e pagán de nova creación. O Proxecto Montaña Máxica (léase: Faro de Vigo, 20-4-2007: “Una montaña mágica en Cerdedo”) converteuse da nada en polo inescusábel de atracción cultural, superando calquera outra iniciativa desenvolvida por particulares ou institucións no territorio cerdedés –salvante o Campo das Laudas.
Incomódame oír xente da comarca falando de Portalén, do Marco do Vento, da Cruz do Seixo, do milladoiro de Onde Morreu o Home..., exhibindo a súa ignorancia e silenciando sistematicamente o traballo desinteresado de quen llelo puxo en bandexa. Incomódame que lles neguen o pan e o sal aos veciños de Cerdedo, Forcarei e A Lama que gardaban na memoria as lendas que enfeitan o Seixo e Portalén: Manuela de Barro, Arxentina de Carballás, Clarita de Meilide, Xosé da Fonte, Manuel de Ratel, Vinicio da Cavadosa etc. etc.
Os inventores da pólvora fan festa con xofre alleo, pois nada habería hoxe de que gabarse se non fose por estes xenerosos informantes –ningún outro na comarca– e, permítaseme a inmodestia, por quen mostrou interese en escoitalos e en difundir o celme dos seus coñecementos.
A mitoloxía do monte do Seixo é un artefacto etnográfico-literario resultado da creación e da recreación popular, xa que humildemente me inclúo na cadea de transmisión do noso acervo. Este labor entregouse á comunidade de xeito absolutamente desinteresado.
Dito exercicio de recollida, escolma e sementeira tiña e ten un obxectivo: librar o monte do Seixo e Cando da chatarra eólica, promovida pola mesma ideoloxía que hogano pretende asoballar Galiza. O Proxecto Montaña Máxica, que botou a andar en 2002, propuña unha alternativa ecolóxica, identitaria, íntima e persoal: a palabra como arma incruenta, enarborada para enfrontar e paliar a desfeita física e moral perpetrada na montaña do Seixo. Como vaticinei daquela, deseguido o mal se estendeu a outras montañas da nosa xeografía. Cando, hai máis de dúas décadas, lle dei comezo á miña campaña de concienciación, sentinme coma predicador no deserto.
A divulgación dos seres míticos de Cerdedo, os amuletos e talismáns (LVdG, 5-5-2006), o panteón do Seixo (Portalén, o Marco do Vento, a Santa Mariña, a Moura trinitaria, o Castro Grande...) naceron en Cerdedo naquel Nadal de 2002. Moito galbán se ten aproveitado da lodada.

Porén, seguimos estando por quí, e no tocante á Montaña Máxica, mandaremos calar a quen faga falla. Hoxe como hai vinte e cinco anos, salvemos o Seixo e o país enteiro da invasión eólica, da megaminaría, das celulosas... e dos que, servíndose dos logros do voluntariado, degoxan meter o seu con día. Citar honra; citar é de lei. De ben nacidos e ser agradecidos.

Lembranza de Manuela Cortizo e Xosé Cortizo (Barro de Arén-Cerdedo), transmisores das lendas do Seixo.

Primeira visita guiada ao monte do Seixo (Faro de Vigo, 12-12-2002).

Ao pé de Portalén (ano 2007).

Calros Solla ao pé de Portalén (ano 2020), dezaoito anos despois da súa descuberta.

Intervención no III Congreso Internacional da Cultura Celta (Narón, 2011).

Presentación en Cerdedo do libro Almanaque de encantos (2005).

Roteiros guiados polo Seixo (1).

Roteiros guiados polo Seixo (2)

Roteiros guiados polo Seixo (3).

Tríptico do Roteiro da Montaña Máxica (ano 2006).

Unhas dúas mil persoas déronse cita no monte do Seixo co gallo da XXXIX Romaxe de Irimia, ano 2016.

0 Comentários

Limpeza reivindicativa da ponte de Arén

20/5/2025

0 Comentários

Membros dos colectivos Vaipolorío e Capitán Gosende tras os labores de limpeza da ponte.

Os colectivos Vaipolorío e Capitán Gosende unen forzas en prol da recuperación e conservación da ponte de Arén

Estado no que se atopaba a ponte de Arén.

A ponte de Arén tras a limpeza.

Calros Solla

Para os que celebramos a lingua galega –a oral e a escrita– todos os días do ano, investir este 17 de maio en reivindicar a salvagarda e valorización do noso patrimonio histórico non é extravagancia, senón imperiosa necesidade de denunciar –a fouce e podón– que o patrimonio material e inmaterial da Galiza configura un todo indisociábel e que todo el, por desgraza, está a mercé das políticas de acabación. Facer é o mellor xeito de dicir, por tanto, calquera data se nos mostra óptima para aproar a desventura, honrar a nosa condición de seres sociais e asociados e facer valer a forza indispensábel do voluntariado.

O sábado 17 de maio, membros dos colectivos Capitán Gosende de Terra de Montes e Vaipolorío de Pontevedra unimos forzas e erixímonos peonaxe de antano para librar da matogueira do desleixo a cerdedesa ponte de Arén, construída en tempos da II República sobre o río do Castro.
A ponte de Arén, edificada no ano 1934 pola Corporación republicana de Cerdedo presidida polo alcalde Antonio Sueiro Cadavide leva anos demandando a atención da autoridade concernida. Xa en 2018 (e antes) o colectivo Capitán Gosende empregou os medios de divulgación ao seu alcance para queixarse do calamitoso estado de conservación da que é –salvante a arquitectura medieval– a obra civil máis relevante que Cerdedo lle pode ofrecer a quen nos visita (abstéñase o turismo terraplanista). Así o expresamos hai sete anos:
“O colectivo Capitán Gosende esixe das autoridades a limpeza e consolidación da ponte de Arén (Arén), da ponte dos Portamuíños (Meilide-Cavenca), da ponte do Cervas (Lourido-Limeres) e da ponte do Laceiras (Vichocuntín-Limeres). As devanditas catro pontes e pontellas foron construídas durante a II República, presidindo a alcaldía o honorábel Antonio Sueiro Cadavide (Antonio do Lagharto): labrego, canteiro, carpinteiro, gaiteiro, emigrante e político. A noticia da súa construción publicouse no xornal El Pueblo Gallego (18-8-1933) e recolleuse no libro Así aprenderán a non ter ideas (2016, páx. 238).
Amais das enumeradas, sábese que a ponte sobre o regueiro de Portapazas, en Fondós (Quireza), tamén foi iniciativa da Corporación republicana. Cinco pontes en apenas uns meses de goberno municipal...
A ponte de Arén é unha magnífica e monumental obra de cantaría en perpiaño. A súa construción principiou en xullo de 1933. Unía os lugares de Arén e Cernados (parroquia de Cerdedo), camiño da feira de Soutelo. Ergueuna a cuadrilla de Xosé Benito García (pai e fillos). Xosé Benito, músico e canteiro local, foi director dunha das bandas de música do municipio (1934-1951). A ponte, de dous ollos, edificouse sobre o río do Castro, afluente do Lérez. Taboleiro recto acompañado de peitorís, sostidos por dúas bóvedas rebaixadas cuxos extremos descansan encol de tres grosos piares de cabeza arredondada, un deles fundamentado no medio do leito fluvial. A densa fraguiza (silveiras e toxos) volveuna impracticábel. Nun dos perpiaños do antepeito anterior gravouse ‘La Corporación-1934’, ano da súa inauguración” (Faro de Vigo, 13-10-2018).
Coñecendo a vinculación existente entre os integrantes de Vaipolorío e o exercicio musical, poden imaxinar a simpatía espertada por Xosé Benito García (1878-1956), canteiro e músico multinstrumentista, fillo do tamén músico Campio García e proxenitor doutros tres músicos e canteiros: Campio, Manuel e Benito. Campio e Manuel colaboraron co seu pai na construción da ponte de Arén.
No libro As bandas de música de Cerdedo (2010) saliéntase a vida e obra do noso persoeiro: “Director e mestre de músicos ... sobranceiro personaxe, fundamental na historia das bandas de música de Cerdedo ... era quen de tocar múltiples instrumentos, case todos os da banda, e tamén o acordeón. Destacaba especialmente co bombardino, o clarinete, o saxofón e a caixa ... a achega máis grande que fixo Xosé Benito García á sociedade cerdedense foi unha importante tarefa didáctica, que trouxo como resultado a aparición da útima gran xeración de músicos de Cerdedo” (páxs. 98-102).
No eido político, Xosé Benito García militaba nas fileiras do PSOE no ano 1935, formación liderada en Cerdedo polo carpinteiro Xosé Torres Paz, asasinado pola canalla fascista en agosto do 36. Tras a sublevación, os fillos de Xosé Benito foron obxecto de malleiras por parte do fascio local.
A ponte de Arén é unha sinfonía de granito, executada por unha orquestra ben afinada de punteiros e ciceis. Mans prodixiosas as de outrora, que pola semana picaban na pedra e en día santo atinaban cos pistóns do bombardino.
A ponte de Arén é alegoría do período republicano. Ponte soñada por Antonio Sueiro Cadavide, nado na aldea de Limeres: músico, canteiro, líder agrarista e emigrante en Crockett (California). Alí, Antonio do Lagharto foi testemuña da inauguración do Carquinez Bridge (1927), na ruta San Francisco-Sacramento. De retorno, elixido en 1931 primeiro alcalde democrático de Cerdedo, Sueiro porfiou en facer realidade, na ruta Arén-Cernados, unha análoga infraestrutura, tan útil coma monumental. Chegado o ano 36, uns tanxían os instrumentos da liberdade e do progreso, outros brandiron as pistolas da rabia e da regresión.
Dúas preguntas martélanme as tempas: por que é motivo de vangloria sacrificar a valiña de Piñoa, As Cañoteiras, Os Peghos, As Touqueiras... en troco dun aparcadoiro para autocaravanas? Con que diñeiro (ou vontade) se garantirá o mantemento da dita cementada, se, a día de hoxe, o Concello non é quen de conservar tan sequera a ponte de Arén? Cando río arriba o xurro turístico atinxa a revolta de Piñoa, os cerdedeses estarán bañándose na poza do Cura.
Cheos de razóns, os de Capitán Gosende propuxémoslles hai unhas semanas aos compañeiros de Vaipolorío dedicarlle unha xornada de limpeza reivindicativa á ponte de Arén. A asociación Vaipolorío leva 25 anos ocupada na protección, estudo e divulgación do río dos Gafos. A súa entusiasta adhesión non se fixo agardar. Cadráronse axendas nun tris. Fai máis quen quere ca quen pode.
Conforme o convindo, ás 10 da mañá do sábado 17, xuntámonos catorce persoas no lugar de Arén, ao pé da ponte, dotados xaora da pertinente ferramenta: desbravadoras, motoserra, guinchas, fouces, podóns...
Acometido por mans expertas, o bravío imperante axiña deveu en labra miúda. Choiar a carón dos de Vaipolorío é unha regalía. Finalizado o traballo groso, non houbo preguiza para continuar co labor fino; endebén, ansiabamos que a ponte se mantivese expedita o maior tempo posíbel (véxanse as fotos do antes e do despois). Fomos especialmente coidadosos en deixar a inscrición fundacional da ponte perfectamente lexíbel.
Metidos en gastos, tallouse coa motoserra unha grosa abeleira arraigada baixo o peitoril posterior da ponte. A raizame ameazaba con botar a baixo as fiadas de muro. Entrementres, outros nos afanabamos na documentación das características construtivas, medindo e remedindo a estrutura.
Sinóptico de medidas: Altura da ponte: 6’90 m dende o leito do río até a parte superior dos peitorís; 6’13 m dende o leito até a imposta. Lonxitude do taboleiro: 17’10 m entre peitorís. Altura dos peitorís: 77 cm; arestas superiores biseladas. Anchura do taboleiro: 3’55 m por dentro dos peitorís; 4’04 m por fóra dos peitorís; 4’30 m até o bordo das impostas. A inscrición, labrada no centro do antepeito anterior ocupa a face interior dun perpiaño de 60x40x23 cm; lese: “La Corporación-1934”.
Viñéronsenos á cabeza os meses que, man a man –coma hogano–, Vaipolorío e Capitán Gosende nos ocupamos de inventariar o patrimonio inmobiliario do río dos Gafos (léase: Auga mol en pedra dura, Morgante, 2023). Grazas a esta actividade colaborativa, fomos quen de fincar a décimo segunda lauda no Campo das Laudas (2-6-2024), labrada polo escultor Marcos Escudero e dedicada á memoria do mestre Manuel Sueiro Iglesias e do músico e hostaleiro Manuel García Beiro, republicanos cerdedeses represaliados pola dereita golpista.
Como dixen, o patrimonio material válelle de áncora ao inmaterial. A memoria, o saber tradicional, de natureza fluída, busca fixarse ás pedras coma lámparo. A salvagarda da paisaxe autóctona é cuestión irrenunciábel.
E furgando no miolo do intanxíbel, deu tempo a compartir coa gratísima compaña o mañuzo de contos e lendas que inspiraron aqueles predios ribeiráns: os mouros laboriosos do castro de Arén; a Moura que, de lonxe, derramou bágoas ao se despedir do castro; a Laxa do Castro, portaleira secreta e corredía das tres minas (ouro, prata e alcatrén); o Rabelo, cacheador de tesouros; a cova das Ribadas, agocho de fuxidos; o anano Pelouro, confidente do mestre de obras Pedro de Arén e testamenteiro da súa rica herdanza; o trasno do muíño do Souto das Pazas; o pazo dos Churruchaos, que só se adiviña baixo a luz do contrasol; o pozo da Torre, niñeiro da colosal serpe Bichoca; os postoiros escollidos polo san Miguel para agochar as chaves doutros tantos cadeados cos que o arcanxo prendeu o demo no rocho da capela; o Turco da Pilara, cuxos ladros escorrentaron os franceses polos Carrascos arriba...

A mañá deu para moito: ensinamos e aprendemos; rimos a cachón coas ocorrencias e chocalladas duns e doutros –non deixamos cacique con cabeza.
Retratámonos oufanos a pé de obra e, recadados os apeiros, fomos aplacar o aguillón da larica –os ríos abren o apetito– a un estabelecemento hostaleiro da comarca. Non recee o Concello, que non lle imos pasar as facturas; nós non vivimos disto, vivimos para isto.
Benia aos de Vaipolorío; nunca camiñaremos sós! Cante o melro!

Xosé Benito García, director da Banda de Música de Cerdedo.

0 Comentários

Entrevista a Manuela de Barro (2008)

20/4/2025

0 Comentários

Tesouros etnográficos de Cerdedo

0 Comentários

A restauración in extremis da ponte de Pedre

16/3/2025

0 Comentários

En xaneiro de 1859, Manuel Xil, alcalde de Cerdedo, advertiu a Deputación da derruba inminente do monumento e reclamou a súa restauración

Calros Solla

Desaparecido conxunto patrimonial da Pontapedre.- ponte baixomedieval, cruz e muíño de Sieiro (Arquivo ATOPO, 1986).

Hai cento sesenta e seis anos, en xaneiro do ano 1859, Manuel Xil, alcalde de Cerdedo, remitiulle á Sección de “Caminos y puentes” da Deputación Provincial de Pontevedra un escrito no que denunciaba o estado ruinoso da ponte de Pedre, ao tempo que demandaba a súa reparación.
Aínda que a feitura medieval da ponte é incuestionábel, descoñécese a data exacta de construción. Na agarda do documento esclarecedor e para non errar o tiro, asumiuse para a fábrica unha chave de séculos que abrangue do XII ao XV. Os que se inclinan pola décimo segunda centuria apelan á tradición oral, que lle atribúe a obra ao canteiro Petrus Petri (Pedro de Pedre), segundo crenza popular, o proxenitor do Mestre Mateo. Aqueloutros que prefiren adscribila á época baixomedieval recorren á índole oxival dos abovedados.
N’A conxura dos Gosende. Retrincos III (2015, páxs. 52-3), ofrecín datos abondos para a elaboración da carta de identidade do inmóbel:
A ponte de Pedre posúe uns 60 m de lonxitude. O seu largo oscila entre os 2’95 m e os 3’30 m. A altura dos peitorís acada os 60 cm, aínda que hai seccións nas que non levanta máis dos 50 cm.
A construción érguese encol de tres arcos, lixeiramente apuntados, de disímiles dimensións. A clave do arco mor afástase do leito uns 8 m, a do arco meán, uns 6 m, e a do arco pequeno, uns 4 m. A luz do arco mor é duns 12 m, a do meán é duns 9 m e a do arco pequeno é duns 6 m.
Como ben se deduce, a ponte gaña, arco a arco, dous metros de altura e tres metros de luz.
O arco meirande sitúase á esquerda da ponte, segundo a dirección da corrente. O arco pequeno, que fai as funcións de aliviadoiro, localízase á dereita da construción. Na actualidade, malia a moita chuvia do inverno, o río só enfía o ollal do arco grande.
A ponte refórzase con dous tallamares (en contra da corrente) e dous contrafortes (na cara posterior). Construído entre o arco mor e o meán, o tallamar meirande posúe 4 m de avante e acada os 4’60 m na súa parte máis ancha. Construído entre o arco meán e o aliviadoiro, o tallamar pequeno posúe 2’75 m de avante e acada os 3’50 m na súa parte máis ancha. O contraforte meirande presenta 4’80 m de ancho frontal e 3’25 m de fondo. O contraforte pequeno, 3’30 m de ancho frontal e 1’47 m de fondo.
A ponte de Pedre edificouse sobre o río Lérez, impulsando ou consolidando un itinerario comercial e de peregrinación que, sur-norte, comunicaba a comarca de Montes coa vila do Baño e mais coa cidade do Apóstolo. Así nolo corroborou o padre Sarmiento que, en 1745, de camiño á casa familiar das Raposeiras (Meilide), se desviou até a Pontapedre para darlle satisfacción á súa insaciábel curiosidade:
Bajé a ver el puente de Pedre, que está cerca. Es puente sin cal, muy antiguo, de tres ojos. Creo sería el camino de los romanos de Braga a Lugo ... El puente, como dije, es de fina sillería cuadrada, pero sin señal de cal, y, creo, será romano. Tiene tres ojos circulares ... Este puente es pasaje real, y preciso para pasar desde la provincia de Tui a Los Baños y a La Estrada, y distan del puente de tres a tres leguas y media (Viaje a Galicia (1745), 1745).
San Esteban de Pedre, cuatro leguas de Pontevedra, en donde está la puente de Pedre y de piedra, no se halla otra hasta la de Pontevedra sobre la ría [a ponte do Burgo]. El puente de Pedre, que he visto, es muy antiguo, y por ella vi pasar muchos portugueses y gallegos de la provincia de Tuy (Colección de voces y frases gallegas, 1746-1770).
Non é desatino pensar que, probabelmente, en 500 ou 700 anos, salvante exiguos labores de mantemento, a ponte non fora sometida a un proceso exhaustivo de restauración ou consolidación. A comunicación do alcalde Xil, cuxa providencial iniciativa librou o monumento da derruba e desaparición, infórmanos ademais da súa consideración como fito de deslinde (a media ponte) entre os concellos de Cerdedo e O Campo (actual Campo Lameiro) e entre as parroquias de Pedre e Montes (Santo Isidro). Por Sarmiento (1745) e o Madoz (1848) sabemos que Montes era parroquia anexa a Morillas. É dicir, a aldea do Serrapio –da outra banda do río–, hoxe integrada na parroquia de Pedre, pertencía naquela altura a Montes. A súa incorporación ao concello de Cerdedo data do ano 1897.
Mediado o século XIX, o itinerario que se valía da ponte de Pedre perdera relevancia. Mesmo así, a ponte foi singular escenario de escaramuzas durante a francesada (suicidio de Rosiña Neto) e a carlistada (cabalgadas de Mateo Guillade).
Xa en 1927, o contratista de obras públicas cerdedés Manuel Fontao García dirixía a bo ritmo a construción do camiño veciñal que, salvando o río de Quireza a través da ponte de pedra –a ponte do Serrapio, uns 370 m, río arriba, da Pontapedre– atravesaría o territorio unindo a aldea do Serrapio cos outros núcleos de poboación da valiña (Bugarín, Fondós, Os Castros...).
A ponte de Pedre sumírase pois na decadencia e no esquecemento, aínda que, cando menos, seguía sendo imprescindíbel para os usuarios do muíño maquieiro de catro moas (o muíño de Sieiro), instalado ao seu carón, na ourela dereita do Lérez.
Esta suposición cadraría co relato recollido en 1998 no Serrapio. Os veciños contaron como, no século XIX, a ponte medieval, oculta baixo a matogueira, fora descuberta por un fato de troiteiros que remontaban o río. O asunto posúe trazos de verosimilitude se lembramos que, en xullo de 2013, o colectivo Capitán Gosende deu a coñecer o tesouro etnográfico da aldea vella de Vichocuntín, da que, capado o porco, todo o mundo sabía. Dáseme por pensar que os pescantíns –quizais, de fóra de Cerdedo– foron os que lle trasladaron á autoridade local a importancia do seu achado e a crítica situación na que se atopaba.
Sexa como for, en xaneiro de 1859, o alcalde Xil advertiu á Sección de Camiños e Pontes da Deputación do estado de acabación desta histórica infraestrutura. Curiosamente, no selo municipal que acompaña o documento anexo o año sanxoanesco non terma de estandarte ningún:

Amenazando ruina el puente que se halla sobre el río Lérez, situado en los confines de la parroquia de Pedre de este municipio y las de Sn. Isidro de Montes del de Campo, cuyo puente divide al medio los dos distritos, y siendo de indispensable necesidad su conservación y reparación para la comunicación de los dos citados ayuntamientos y para preveer (sic) una desgracia, es de la mayor urgencia el que V.S. se sirva oficiar con el arquitecto del partido, u otro que tenga a bien, para que pase a reconocer dicho puente y proponga el medio de su reparación, para que en urgencia acuerde V.S. los medios para llevar a cabo la obra que se proyecte.
Dios guarde a V.S. muchos años
Cerdedo, 2 de enero de 1859
Manuel Gil

O 22 de xaneiro, o secretario da devandita Sección puxo en coñecemento do gobernador civil da provincia de Pontevedra (hogano, presidente da Deputación) a reclamación do alcalde cerdedés:

Sr. gobernador
Atendido el estado ruinoso de este puente y la necesidad apremiante de la reparación que expone el alcalde, la Sección propone a V.S. se oficie al director de Caminos para que practique su reconocimiento, formando a la vez el presupuesto de las obras necesarias para su reparación.
V.S. sin embargo resolverá lo mejor
22 de enero de 1859
F. Buendía

Marzo, 24. El director de Caminos D. José Mª Bolo pasa a V.S. el presupuesto y concreciones de la obra del puente Pedre en el distrito de Cerdedo, cuyo importe asciende a 8.822 reales.

Marzo, 26. A la sección para los fines que correspondan
Sr. gobernador
Siendo la reparación de esta puente reclamada por el alcalde de Cerdedo, la Sección entiende ¿? decirles el costo a que asciende el presupuesto, y que a vuelta de correo manifiesten los recursos con que cuentan para sufragarlos a fin de, en su vista, poder acordar la subasta de las obras.
31 de marzo de 1859
F. Buendía

Elaborado o proxecto e mais orzamento da obra, e co visto e prace do gobernador, o secretario da Sección de Camiños e Pontes informou o alcalde de Cerdedo. Manuel Xil retrucou, argüíndo a falta de liquidez das arcas municipais e a pertinencia de esixirlle colaboración ao estremeiro concello do Campo (Campo Lameiro):

En contestación a la comunicación de V.S. 3 del corriente [abril], respecto a las obras del puente de Pedre, debo manifestarle que este Ayuntamiento no cuenta con recurso alguno para sufragar las obras, correspondiendo la mitad de ellas al Ayuntamiento del Campo, por hacer la mitad del expresado puente la división del ayuntamiento.
Lo que pongo en conocimiento de V.S. para que resuelva lo que tenga por conveniente
Dios guarde a V.S. muchos años
Cerdedo, 20 de mayo de 1859
El alcalde Manuel Gil

A seguir, reproduzo o “Presupuesto de la reparación” e o “Pliego de condiciones” elaborados polo director de Camiños Xosé Mª Bolo y Peñas:

Adjunto remito a su señoría el pliego de condiciones facultativas, y presupuesto de las obras que es indipensable ejecutar para la seguridad del puente Pedre sobre el río Lérez; según me lo previene V.S. en su comunicación, fecha 12 del corriente.
Dios guarde a V.S. muchos años. Pontevedra marzo 24 de 1859
Jose Mª Bolo y Peñas.

Distrito municipal de Cerdedo
Presupuesto de la reparación del puente Pedre

Provincia de Pontevedra
Distrito municipal de Cerdedo

Presupuesto de las obras que es indispensable ejecutar para la seguridad del puente Pedre sobre el río Lérez; mandado formar por orden del Sr. gobernador de la Provincia con fecha doce del corriente mes [marzo].

Presupuesto

Por extraer un roble bastante voluminoso, deshacer y construir cuarenta y cinco metros cúbicos en los dos botareles del puente que dicen por el costado de abajo al poniente con la misma piedra y sobrante de los pretiles viejos del mismo, a veinte cada uno ... 900 r.

Por extraer los encabezados roble, deshacer y construir de nuevo siete metros lineales por cada costado en los murallones del puente que dicen al sur, y concluyen en el camino que va por la cancilla a las Vegas del Barco, con su misma piedra ... 300

Por extraer otro monstruoso roble, deshacer pate del murallón del norte que le (sic) contiene y construir en los muros de esta parte cuarenta metros cúbicos de mampostería concertada, a treinta y seis cada uno ...144

Por el asiento de cincuenta metros lineales del pretil viejo en la imposta de los arcos, a tres cada uno ... 150

Por setenta y ocho metros lineales de nueva hechura para completo de la imposta, a veinte cada uno ... 1.560

Por ciento veinte y ocho ídem ídem de pretil, a treinta cada uno ... 3.840

Por sesenta y cuatro ídem ídem de afirmado, a ocho cada uno ... 512

Por limpiar el puente de urces, zarzas y malezas ... 120

Asciende este presupuesto a ... 8.822 reales.

Condiciones facultativas

1ª) El contratista queda obligado al cumplimiento de las condiciones que rigen en la reparación del puente Pedre, además de las generales aprobadas por Real Decreto de 18 de marzo de 1846.

2ª) Los robles que contienen los murallones y estribos del puente serán desalojados con todas sus raíces, y para impedir la reproducción de estos, que en algún tiempo pueda arruinar la fábrica, como en el día se notó haber sido la única causa, se carbonizarán a fuego activo todas las raíces que no puedan extraerse completamente.

3ª) Los sillares de los murallones y botareles serán asentados en mortero compuesto de dos partes de arena y una de cal sobre la primera hilada de los mismos que no haya sufrido alteración alguna por la causa referida.

4ª) Los dos botareles que han de reconstruirse concluirán en la parte superior con un escarpe que tenga a lo menos cuarenta y nueve grados de inclinación.

5ª) Los muros que han de construirse y enlazarse con los del puente por el costado del norte, empezarán en la esquina del muro de D. Valentín Garrido, con el ancho de un metro, y concluirá su coronación con una losa que tenga de ancho seis decímetros y de espesor tres, alineando el muro que dice al costado del molino con la dirección de los arcos y buscando en su mayor altura la inclinación del puente más arriba del pie de la cruz.

6ª) La mampostería de los muros será bien concertada, en términos que ningún mampuesto bajará de un pie cuadrado, y toda la obra de reparación quedará atizonada de metro en metro cuadrado.

7ª) El relleno de trece metros lineales entre los referidos muros se hará por la prestación personal del distrito municipal de Cerdedo.

8ª) La imposta de la fábrica tendrá de espesor el mismo que tienen los pretiles viejos después de blancos a pico por la parte visible, como componentes de la misma.

9ª) Los pretiles tendrán de espesor un pie, y de alto nueve decímetros, machiembrados y labrados al por maior, sentados en buena lechada a plomo del dovelaje, dejando de vuelo a la imposta, tres pulgadas.

10ª) La piedra para la obra será de la que se halla en el monte Serrapio, a medio quilómetro de distancia de la misma.

11ª) La caja para el firme quedará hecha con la misma imposta, estendiéndose en ella una ligera capa de arena sobre el trasdós.

12ª) El firme constará de dos capas de piedra que tenga de espesor, en el centro, la primera, siete pulgadas, y cuatro a los costados, siendo su maior volumen de tres pulgadas por arista.

13ª) La segunda capa constará de cinco pulgadas de espesor en el centro, y cuatro ídem a los costados, siendo el mayor volumen de pulgada y media por arista, entendiéndose que la dicha capa no se estenderá hasta que la primera se halle bien apretada y reconocida por el facultativo.

14ª) El firme concluirá con una capa de recebo de arena de mina que tenga dos pulgadas de espesor, y todo ello apisonado a satisfacción del inspector; separándose de encima las aguas de tres en tres metros lineales por los conductos de los pretiles, y por útimo concluirá el contratista con el cinteo de la obra reparada después de reconocidas sus juntas.

Pontevedra, marzo 24 de 1859
José Mª Bolo y Peñas

O documento é de inestimábel valor, pois, amais de nos ofrecer unha diagnose do depauperado inmóbel, achega datos sobre a súa arquitectura primixenia. A saber:

–En 1859, dous grosos carballóns flanqueaban os muros da ponte pola banda do Serrapio, afectando a estabilidade da estrutura. As árbores quizais fosen contemporáneas á ponte. Extirpáronse os carballos e procedeuse á reconstrución dos paramentos. A raizame da matogueira tamén afectaba a consistencia dos dous contrafortes da face posterior da ponte. Desbravouse o mato e afogueiráronse os cepos dos carballos para garantir a súa erradicación. Os contrafortes, unha vez reconstruídos, deberían presentar na súa parte superior unha escarpa de, cando menos, 49º de inclinación.
–A ponte de Pedre dotábase, xa en orixe, de peitorís. Polas notas do padre Sarmiento sabemos que, mediado o século XVIII, algúns dos bloques de pedra formantes dos peitorís se precipitaran ao río, e que tanto nos antepeitos da face anterior da ponte coma nos da posterior se tallaran inscricións, aludindo, con certeza, ao ano e ao artífice da fundación:
En el borde del puente hay letras, y en otra piedra que cayó en el río, hay otras; pero supe después que las había y así no las vi. Volví después al mismo puente, y me enseñaron, en el plano horizontal del borde oriental, las piedras que tenían letras; pero estaban las piedras tan llenas de moho (que llamaron en el país “gañada”) que sólo distinguí una M, una V y, creo, una R, y no más; tres o cuatro piedras del borde, que cayeron en el río, y aún se ven desde el puente al poniente, dicen tienen letras. Esas se leerán mejor pues no tendrán moho y dicen que en verano se podrán sacar con facilidad a tierra (Viaje a Galicia (1745), 1745).
Tenía inscripción en las piedras del borde, pero las más están caídas en el río, y sería bien que algún curioso las juntase y leyese la inscripción cuyas tres letras separadas que vi son romanas (Colección de voces y frases gallegas, 1746-1770).
Os operarios reutilizaron as pedras do peitoril orixinal –as que aínda estaban en pé e, probabelmente, as que se precipitaran ao leito do río– para asentar parte da imposta sobre os arcos (uns 50 m lineais). Dedúcese pois que “xuntar as letras” das inscricións vai ser tarefa case imposíbel. As pedras dos antepeitos orixinais, tras seren apicoadas as súas caras visíbeis, compuxeron as impostas sobre as que asentan os antepeitos na actualidade. Intuímos que as pedras dos peitorís orixinais eran irregulares (como as da ponte Parada), sendo substituídas en 1859 polos bloques graníticos actuais, encaixados a machoefemia.
As impostas da ponte completáronse con outros 78 m lineares de pedra, de nova feitura.
Amais das inscricións fundacionais, os canteiros medievais que traballaron na ponte de Pedre deixaron nos perpiaños innúmeras marcas gremiais, primorosamente recollidas en 1920 polo mestre de Quireza Fernando Rey Vidal, e por petición da Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra.
Así mesmo, nunha lousa do vértice do taboleiro, o veciño do Serrapio Manuel Carballal Iglesias labrou o alzado da cara sur da construción: tres arcos en declive e cruz. Acompañou o deseño co seu nome e data: “1937” “Manolo C. I.”. 47 anos despois, alguén engadiu a data “30-7-1984”. Manuel Carballal morreu en Madrid por mor dunhas febres tifoides (quizais o seu óbito aconteceu na data tallada a posteriori na ponte). Manuel Carballal era irmán de Antonio Carballal Iglesias (Antonino). Antonio Carballal, combatente antifranquista; fuxido; foi detido no Serrapio en xullo do 43: “destacado extremista con actuación en la zona roja en la guerra de liberación” (El Ideal Gallego, 4-7-1943). Antonio casou cunha filla espuria de Lis Quibén, decisión que, ao parecer, lle salvou a vida (léase: “O mestre que nos aprendeu as letras da Pontapedre”, Pontevedra Viva!, 22-12-2024).
–Pola marxe dereita, a sección construtiva comprendida dende o remate dos peitorís até a fusión coa verea de cara ao Serrapio suplementouse na restauración de 1859. Nesta marxe, o antepeito posterior acaróase ao pedestal da cruz. A cruz, en paradoiro descoñecido, outorgáballe á ponte a calidade de marco ritual do bautismo prenatal (ou enxembramento). Canda a obra, a verea gañou largura e rectitude para facilitar o transporte do material construtivo.
–Conforme as “condicións facultativas”, a pedra empregada na restauración extraeuse da canteira do monte do Serrapio que por aquel entón pertencía á parroquia de Montes do concello do Campo (Campo Lameiro). Ao municipio de Cerdedo correspondeulle mobilizar o persoal necesario para estender e compactar o recheo do firme sobre o taboleiro da ponte.
–Tras a restauración, as lousas do taboleiro, hoxe visíbeis, foron cubertas con dúas capas de pedra e unha capa de “area de mina”, na que se abriron canles de desaugadoiro que vertían ao río polos buracos deixados entre os bloques dos peitorís.
–Os traballos de restauración ascenderon a 8.822 reais.
–O muíño de maquía (coñecido por muíño de Sieiro) xa existía en 1859. A comezos dos anos oitenta do século XX, o proxecto de construción, río abaixo, do macroencoro de Dorna, levou a Fenosa á expropiación da ribeira do Lérez e a do seu afluente o Quireza. Aproveitando a lodada, en 1986 (ou 87) o muíño de Sieiro “voou” cara ao lugar de Marcenlos (Codeseda-A Estrada) en troco dunhas 300.000 pesetas. A aldea do Serrapio foi obxecto dun espolio patrimonial sen precedentes.
Como xa expuxen en Retrincos III (2015, páx. 54), do muíño e da súa pretérita localización ofrecen testemuño un fermoso debuxo a plumiña de Agostiño Portela Paz, inserto no libro As pontes do Lérez (1987); unha outra ilustración, aparecida en Faro del Lunes (17-12-1984), que acompaña unha reportaxe sobre Cerdedo, publicada no suplemento “Enciclopedia viva de los pueblos de la provincia”, e un manelo de fotografías pertencentes ao arquivo persoal do activista Augusto Fontám. Un debuxo do alzado do muíño, elaborado polo arquitecto Ángel Canabal Chamosa, arrequece un seu artigo sobre a perda da arquitectura rural en Terra de Montes, publicado en Diario de Pontevedra (6-12-1987) (léase, amais: “Nas ribeiras do Lérez, onde nace a aurora”, Faro de Vigo, 29-1-2017). Engado arestora á listaxe tres fotografías do conxunto etnográfico (ponte, muíño e cruz) realizadas en 1986 polo Servizo de Arquitectura da Deputación de Pontevedra (Arquivo Atopo).
–Ben seguro, a salvagarda da ponte de Pedre esixida polos veciños opositores ao macroencoro converteuse nun dos argumentos máis potentes daquela loita (A terra é nosa e non da Fenosa!!). Oín que, á desesperada, unha claudicante autoridade local pensou mesmo en solicitar que a ponte de Pedre fose trasladada pedra a pedra ao núcleo de Cerdedo.
–O colectivo Capitán Gosende solicitou en reiteradas ocasións a limpeza e consolidación das pontes de Cerdedo (medievais e modernas) (léase, v. g.: “Capitán Gosende denuncia o abandono das pontes medievais de Cerdedo”, Faro de Vigo, 9, 12 e 31-8-2018). Xa antes, en maio de 2013, membros do colectivo puxeron en pé parte do antepeito anterior da ponte de Pedre, que levaba anos derrubado sobre o taboleiro (léase: “Capitán Gosende ao rescate da Pontapedre”, Faro de Vigo, 13-5-2013); engadindo a maiores un panel informativo de elaboración propia, no que se salientaba algún dos asuntos abordados neste capítulo. O panel informativo durou no sitio apenas uns días. Á autoridade municipal acordáronlle as pontes no ano 2021.

Hai tanto que dicir da ponte de Pedre que a información contida no cartel “oficial” chantado a carón da ponte, amais de estar escrita nun galego ateigado de grallas, reflicte un profundo descoñecemento do ben que se pretende interpretar:

–Empregar a denominación “ponte de Serrapio” (cando menos, “do Serrapio”) no canto de “ponte de Pedre” é un completo desatino. A coñecida como ponte do Serrapio foi construída en época moderna sobre o río Quireza, na estrada PO-230, a uns 370 m de distancia da Pontapedre.
–O padre Sarmiento (non “pai” Sarmiento) achéganos información da ponte de Pedre no seu caderno de viaxe de 1745 (non no seu periplo de 1754). En 1975, o profesor José L. Pensado editou e anotou os apuntamentos do frade, intitulados “Viaje a Galicia (1745)”. En 2006, a editorial Toxosoutos publicou a versión en galego: “Viaxe a Galicia (1745)”. “Viaxe por Galicia” é invento; “viaxe” é sustantivo feminino.
–Os enfrontamentos librados polas Alarmas de Montes contra as tropas napoleónicas aconteceron na comarca no ano 1809 (non en 1808).

–A tal “reforma posterior” é a de 1859, a promovida polo alcalde Manuel Xil, evento que motivou este artigo.
–Etc.

Os xestores culturais de Cerdedo seguen “aparcando de oído”. Hai cabezas que nunca collerán o sal. Días atrás, semanas ao cabo.