Xornal de Tabeirós-Terra de Montes

Limpeza reivindicativa do muíño das Raposeiras

21/6/2025

O colectivo Capitán Gosende realiza en Meilide (Cerdedo) a limpeza desta antiga construción, que xa consta no Catastro de Ensenada

Calros Solla

Equipo de voluntarios participantes na limpeza. Foto Alicia Garrido..

Di a copla: “Eu non quero ser muiñeiro nin varrer o tremiñado, que despois, no outro mundo, piden contas do roubado”. Sen desdeñar o consello, o sábado 14 de xuño, ben de mañá, unha cuadrilla en peonaxe formada por membros dos colectivos Capitán Gosende e Vaipolorío démonos cita á porta do muíño das Raposeiras (Meilide-Cerdedo). Levábanos o sentido rozar a matogueira do seu resío e, a maiores, retirar o cascallo do interior da construción. Por mor do abandono e a falla de mantemento, a cuberta do muíño (a dúas augas: tella país, cangos e ripas) abateuse sobre o piso, pé e moa, ocultándoos á vista e ofrecendo unha imaxe de contristada prostración.Moer non se moeu, porén, investíronse cinco horas de traballo na “varredura” do tremiñado, retirando con aixadas e pas a entulleira (amasillo de tellas, terra e madeira podre) que imposibilitaba o acceso e a perfecta contemplación dos seus atributos. (Véxanse as fotos do antes e do despois).
O muíño das Raposeiras, obra de canteiros locais, integra o patrimonio arquitectónico da parroquia e, malia a súa humildosa condición, é unha das edificacións civís máis notábeis de Cerdedo, entre outras razóns, pola súa antigüidade.
O das Raposeiras xa figura no censo de muíños do Catastro de Ensenada. Polo que respecta á freguesía de Cerdedo e xurisdición de Montes –Cerdedo sempre de Montes–, o “Interrogatorio” elaborouse no mes de novembro do ano 1752. Lemos no Catastro: “Molinos: ...Otro llamado das raposeiras, sito en el Rio, daponte mouteira [denominación do curso baixo do río do Seixo], es de canle y piedra negra muele ocho meses al año le regularon en siete ferrados de fruto, los tres de mijo maiz, dos decenteno, y dos demijo menudo, son ynterezados Bernardo de fraguas=Pedro deBouzas=Juan mouteira y otros”. O topónimo “Pontemouteira” evoca unha ponte ou pontella –desaparecida– que atravesaba o río na estrema das aldeas de Abelaíndo e Meilide. A antiga ponte deulles nome ás leiras contiguas: As Pontemouteiras. A forma “mouteira” fálanos da existencia no lugar dun marco fronteirizo. No Catastro, o treito medio do río recibe o nome de “río de Agullas”. As Aghullás (ou Aghullases) son leiras da aldea de Abelaíndo.
O muíño das Raposeiras, construído na marxe dereita do río é o nº 48 dos 51 (uns máis arruinados ca outros) que compoñen o mostrario etnográfico do río do Seixo (Consúltese: Cerdedo. Materiais para o estudo da freguesía de San Xoán de Cerdedo. Inventario xeral, 2002).
O río, cuxa nacenza se localiza no alto do monte do Seixo, atravesa a aldea da Cavadosa e a seguir, as agras de Chamadoira, Biduído, Abelaíndo, Cavenca e Meilide, desembocando no río do Castro (afluente do Lérez) tras a poza do Cura, na aba da capital cerdedesa.
O muíño das Raposeiras é un muíño de herdeiros. No século XVIII, a auga levada impulsaba o rodicio precipitándose por unha canle estreita (óese “calexa”). Reformado posteriormente, o muíño adoptou o sistema de cubo: depósito de pedra no que se acumula a auga, obrigándoa a saír por un estreito conduto inferior (canela) que a proxecta a presión cara ás penas do rodicio. Nel “tiñan horas” boa parte dos veciños de Meilide. Mediado o século pasado, as familias más beneficiadas eran os Neto da Aldea de Baixo e as Marcas da casa das Raposeiras. Véndome herdeiro da miña quenda de moenda, ordenar a súa limpeza era misión inescusábel. Eis o dereito de uso, rexistrado nun documento familiar: “Os Márquez de Meilide [os meus devanceiros] moen, cada quince días, dende as nove da mañá do sábado até as seis da tarde do domingo” (O código da vincha. Retrincos I, 2002, páx. 172). Abofé, fomos pola nosa vez (risos).
O aparello accionaba unha moa de pedra “neghra” ou “borneira” (granito silvestre), especializada no moído dos grans de millo “maís” (Zea mays), aínda que, segundo testemuños recadados, baixándolle convenientemente o tempero (pau do leveadoiro), tamén trituraba grans de centeo (Secale cereale), fariña destinada a arrequecer as enfornadas de mestura. O tempero regula o grao de fricción da moa (peza dinámica) no pé (peza estática).
Antigamente, as familias cocían (o pan) cada quince días (cadra coa rolda da moenda). De haber centeo, amasábase de mestura, pois melloraba a calidade do pan. O desexábel sería “metade-metade”, mais como a colleita de centeo sempre era pouca, “cadaquén facía como podía”. Os grans de centeo portábanse ao muíño no chamado folecho da mestura. O normal era engadirlle ¼ de fariña centea ao máis de fariña milla, moída un chisco basta. O pan elaborado só con fariña milla “non tiña ligha; todo era farangullas”. Con esta proporción tamén se evitaba que o pan “collese becerra”, é dicir, que ás bolas e aos moletes lles chusmigase o miolo.
Volvendo á tarefa do pasado sábado, de entre a morea de cascallo rescatamos o rodicio do muíño (forxado), que, librada a estancia do seu empezo, apoiamos nunha das paredes para contextualizar a súa exhibición. Amais do pé, a moa (coa segorella encaixada) e o rodicio, o muíño conserva o burro, do que penduran uns ganchos de ferro para alzar e voltear a moa que requiría ser picada, e mais o banco de picar (mesado de pedra). O banco de picar asenta no reverso dunha moa luída. Da entulleira, rescatamos dúas ras e unha agulla, de seixo; unha pá, dúas vasoiras e outros ferranchos; así mesmo, un lote de tellas artesás, que atopamos enteiras. No exterior, o muíño adobíase cun pé e dúas moas, desbotados por non teren aproveitadura. Ogallá os obxectos exhumados non sexan obxecto de furto.
Non hai tanto, o muíño das Raposeiras aínda conservaba o seu brandoeiro de madeira (caixón), unha moega dotada de trampa ou freo (para evitar que o muíño moese en van), a quenlla coa súa ponticela e co seu tarabelo, un erguedoiro (leveadoiro) de manivela (tívoo de cruz); no inferno: a canela e o aferidoiro (peadoiro) unido ao arame da trampa; o touzo, o veo, o raeiro...
Os usuarios de antano aínda rememoran o señor Mighel do Raposo, veciño de Meilide, encargado de darlles, cando conviña, os picados ao pé e mais á moa (valéndose da escoda e do trinchante). Tamén, ao señor Mosqueira de Limeres, práctico en “sestear” o eixe do aparello, é dicir, en axustar o veo na buxa para que o muíño traballase dereito. Velaquí, os derradeiros mesteirais compoñedores do muíño das Raposeiras. Que en paz estean.
Lembro, nos anos 80, ir moer ao muíño na compaña da miña avoa, a señora Isolina das Raposeiras. A chave agardaba pola veceira no seu postoiro, agochada baixo unha tella da sopena. Dentro, a penumbra; o roular xordo e compasado das rodas, o triquetraque do tarabelo, o recendo a fariña, pedra faiscada e humidade; unha raiola de sol endereitando o po en suspensión... Fóra, a luz do día, cegadora; o ruxir da corrente, matando os outros sons do mundo: a psicodelia da moenda.
De cada vez, triturábase un promedio de 25 kg de cereal, obtendo dous ou tres foles de farelo (“fariña prós porcos”), un fol de fariña “pra cocer” e unha foleca de fariña “do óleo” (a que pousaba xunta ao pé), para cociñar as papas e mais as filloas.
No sentido da corrente, o muíño do Rapenlo antecede ao das Raposeiras. Tras o muíño do Rapenlo construíuse o encalco (calzada) do muíño das Raposeiras, que desvía a auga cara á levada (presa) do muíño en cuestión (uns 200 m de lonxitude). Nos setembros secos (“En setembro secan as fontes ou os ríos levan as pontes”), cumpría derivar a auga da presa Ghrande cara ao río, para que os muíños –de Pedraboa embaixo– tivesen caudal abondo para poderen moer. Á beira do muíño das Raposeiras, as mulleres acondicionaban unha zona de lavado para tirarlles todo o proveito á espera ou á viaxe: “Nin prá misa nin pró muíño espere un polo veciño”.
No tocante ao patrimonio inmaterial, a porta do muíño das Raposeiras é unha das pezas do conxunto que paga a pena preservar, pois nas súas táboas talláronse –e aínda son visíbeis– tres riscos de Salomón en ángulo recto: talismáns da fartura, protectores do ollomao (envexa), e que, a maiores, lle outorgan ao edificio a calidade de acubillo no que se gorecer da estarrecedora Pantalla (a Santa Compaña): “Anda de día, que a noite é miña!”. Polo que respecta á cachotaría, padieiras, machetas e tranqueiros (da porta ou do fachal), non advertimos ningunha outra inscrición profiláctica.
Tras a nosa intervención do día 14, o muíño das Raposeiras loce digno e fermoso; non dá pan pero tampouco o pide. Así e todo, ninguén rexeitaría un investimento que lle devolvese a función. Os muíños convidan a viaxarmos no tempo e a enfariñarnos cos labores e costumes de antano. Se as paredes falasen...
Rematada a limpadura, aproveitamos a xeira para anotar as dimensións do edificio.
Dende o lugar de Meilide, accédese ao muíño das Raposeiras xa polo camiño das Cañoteiras, xa polo das Cacharelas. As veigas contiguas noméanse Liñares e Seidoiros. Os Liñares repoboáronse recentemente con espécimes caducifolios. O topónimo testemuña o pretérito cultivo do liño, perto do río, para facilitar o seu empozado. Os Seidoiros conservan o arboredo autóctono de ribeira: ameneiros, bridos, abeleiras... –moito me sabían de neno aquelas abelás, malia non as deixarmos acadar a sazón da secura.
Á altura dos Seidoiros tamén se atopa o mansío do pozo dos Cas, onde amais de tomar baños a canda a rapazada de Meilide, pesquei a miña primeira troita –unha de tres; do talle–. Recordo, coma se fose hoxe, empregar un aparello infalíbel: unha longa cana de bambú, en cuxo extremo se anoaba un anaco de sillela (sedela) que, á súa vez, se unía a un anzol armado con saltón.
Noutrora, o pozo dos Cas destinouse a cadafalso das camadas (cans e gatos) non desexadas, de aí o nome.
Da outra banda do río, a aldea de Cavenca, empolicada na cabeceira dos Aghros, leiras costaneiras.
Ao escuro do muíño das Raposeiras deille un bico primeirizo a unha moza, e nas arañeiras enfariñadas dos recunchos quedou prendida para sempre a miña mocidade: “Unha noite no muíño, unha noite non é nada...”.
O colectivo Capitán Gosende, con fraterno agarimo, quere agradecer a Xosé Feijoo, de Vaipolorío, e a Luís Vázquez, do Samarco, a súa colaboración nestoutra xornada de limpeza reivindicativa. Non damos feito. Cerdedo esmorece e o seu patrimonio con el. Abducida polos meles do turismo a granel (gando do aire), a autoridade desnortada, no canto de realzar a paisaxe e o patrimonio de noso –o verdadeiro atractivo–, entrégase con denodo á cementada electoral dos Peghos e Morouzós.
Recollida a ferramenta, como é preceuto, fomos matar a sede a unha taberna de Cerdedo. Brindouse. Cadaquén pagou o seu.
Corroborada a ingratitude dos vivos, confiamos en que cando nos toque ir para o outro mundo, un deus muiñeiro ou unha deusa panadeira nolo teñan en conta. De non ser así, ben saben os lectores que, á Pantalla, de cando en cando, tamén lle poñemos unha candea a arder. Hai que ter amigos até no inferno.

Interior do muíño antes da intervención.

Estado actual do interior do muíño.

O muíño comesto pola matogueira.

O muíño tras os labores de roza e limpa.

Símbolos protectores gravados na porta do muíño.

0 Comentários

Roteiro Coto ao monte Xesteiras

1/6/2025

0 Comentários

O vindeiro sábado 7 de xuño, o monte Xesteiras converterase no epicentro da memoria histórica da nosa comarca coa celebración do roteiro Coto. Esta iniciativa busca revivir a dura experiencia de Manuel Coto Chan, un veciño da Estrada, natural de Cuntis, que se viu obrigado a fuxir e vivir na clandestinidade no monte Xesteiras a partir do golpe de estado de 1936. Coto Chan, natural da parroquia de Couselo, plasmou a súa dura historia no caderno "Memorias dun proscrito", un testemuño imprescindible sobre a supervivencia e a resistencia nun dos períodos máis escuros da nosa historia recente.

A xornada, que promete ser unha profunda inmersión na memoria democrática, arrancará ás 10:00 horas da mañá dende a antiga Casa Escola de Couselo, en Cuntis. Dende alí, os participantes emprenderán unha ruta que os levará polos lugares clave na vida de Coto Chan como fuxido. Un dos puntos máis significativos será a coñecida como "Pedra de Coto"*, un refuxio natural onde se protexía das partidas facciosas que o perseguían. Durante o percorrido, faranse paradas estratéxicas na casa que lle deu acubillo e noutros puntos de interese directamente relacionados coas súas memorias, permitindo aos asistentes conectar coa crúa realidade que viviu.

O monte Xesteiras, testemuña silenciosa de moitas destas historias, adquire así un papel protagonista. Este espazo natural, coñecido hoxe polas súas paisaxes e sendeiros, foi para moitos, coma Manuel Coto, un lugar de supervivencia e resistencia fronte á represión. O roteiro ofrecerá a oportunidade de coñecer non só a historia persoal de Coto Chan, senón tamén a realidade social e política da época en Galiza.

Ao finalizar o percorrido, os asistentes recibirán un exemplar do libro "Memorias dun proscrito", unha obra fundamental para entender a represión franquista dende a perspectiva dos que a sufriron. A presentación do libro e o peche da xornada contarán coa intervención dos seus coautores: Marcos Borrageros, Adrián Coto (bisneto de Manuel Coto Chan) e David Otero. Eles achegarán máis detalles sobre a vida de Manuel Coto, o proceso de recompilación das súas memorias e o contexto histórico da época.

Esta iniciativa, organizada pola asociación cultural “Vagalumes” conta coa colaboración da veciñanza de Couselo, busca non só honrar a memoria de Manuel Coto Chan, senón tamén manter viva a lembranza de todas as persoas represaliadas e promover o coñecemento dun período fundamental para comprender a nosa identidade como pobo.

Anímase a toda a cidadanía a participar neste roteiro para coñecer de primeira man unha parte da nosa historia que non debe ser esquecida. Recoméndase levar calzado e roupa axeitada para a camiñada.

0 Comentários

A Montaña Máxica que xurdiu da nada

1/6/2025

0 Comentários

A mitoloxía do monte do Seixo e o proxecto de preservación e divulgación do seu patrimonio material e inmaterial agromaron en Cerdedo hai 25 anos

Portalén, a soleira do Outro Mundo.

Calros Solla

Malia que lles proia a algúns, o albo fotográfico máis solicitado na comarca de Terra de Montes é hoxendía a peneda de Portalén, no monte do Seixo. Souben da “porta ao Outro Mundo” recén inaugurado o novo milenio, e fago gala de terlle ofrecido a primicia da súa existencia á galeguidade. Convido os desinformados –conscientes ou inconscientes– a consultar as hemerotecas, mesmo lles facilito o traballo: “Verbo Xido inaugura la segunda ruta Padre Sarmiento con una marcha por el Seixo” (Faro de Vigo, 12-12-2002). Antes, así se maten, rien de rien.
En decembro de 2005, tras non poucas visitas guiadas e co gallo da publicación do libro Almanaque de encantos. Mitoloxía da Terra de Cerdedo, a prensa local nos dedicaba os seguintes titulares: “Os míticos vixías do monte Seixo” (FdV), “A montaña máxica de Cerdedo” (LVdG), “Patria de lenda: Máis alá do monte Seixo” (DdP)... A feliz iniciativa acadaba, en apenas tres anos, a súa consolidación. Lemos, por exemplo, no prestixioso blog “Arqueotoponimia” (outubro, 2021): O Alén mítico déunolo a coñecer a descuberta de Calros Solla, que fai anos recobrou a memoria colectiva da famosa Portalén, nome poético que lle deu á Porta do Outro Mundo (A Porteliña-Barcia do Seixo, A Lama) na súa obra ‘Almanaque de encantos’ (2005).

Advertidos polo que dixen e publiquei, ao longo de máis de dúas décadas, milleiros e milleiros de visitantes ascenderon a montaña sagrada do Seixo, fotografaron Portalén ou fotografáronse ao seu carón, propagando xa de palabra, xa naquela incipiente Internet a boa nova da súa descuberta e dos seus atributos rituais. Dixo Cunqueiro que moito lle satisfacía botar lendas a roular, que antes ou despois volvían a el por boca doutra xente. Asegúrolles que moito me chista ter xerado un cativador relato lendario que, a cada pouco, chega a min, como proveniente dun remoto pasado.
Afirmei xacando que, se me cadrase vivir hai un século, coñecida a noticia de Portalén e evidenciando o seu éxito, a Igrexa axiña se ocuparía de cristianizar o lugar –inescusábel, o peto das esmolas–. Aínda están a tempo, pois non cabe dúbida que, a canda os itinerarios xacobeos –que inzan coma ferrán–, a pagá peregrinación a Portalén tamén gaña adeptos (ou devotos) día tras día. O Concello de Cerdedo ben puido tirar proveito do chope, pero os seus estrategas, sobrados de fachenda e faltosos de enxeño, nin deron nin dan para máis.
Así e todo, considero necesario lembrar de cando en cando que o que hoxe se ten por herdanza inmaterial da comunidade, foi en orixe un ruxerruxe, o froito dunha providencial pescuda etnográfica que, principiada a finais dos anos noventa, me levou a recoller na contorna non só a toponimia do Seixo e do Cando, senón a identificación naquela cimeira dunha trintena de estacións mitolóxicas –pedras con lenda– da man dos meus selleiros informantes (deles teño soidades), oriúndos dos concellos de Cerdedo, Forcarei, A Lama e Cotobade. Entre elas, xaora, Portalén.
Tampouco está de máis recordar que o resultado das miñas investigacións deu para dúas monografías –editadas e felizmente reeditadas–: Monte do Seixo. Reivindicación da Montaña Máxica (2007, 2021) e Monte do Seixo. O santuario perdido dos celtas (2008, 2021, 2024 –en castelán– e 2025). Amais: innúmeros artigos en xornais, webs e revistas especializadas, charlas e presentacións por toda a xeografía do país (v.g.: o III Congreso Internacional sobre a Cultura Celta, Narón, 2011) e, en paralelo, incontábeis roteiros guiados (Roteiro da Montaña Máxica: máis de 5.000 participantes), soadas celebracións (XXXIX Romaxe de Irimia, 2016: 2.000 persoas congregadas no alto Seixo)..., cos que, boca-orella, no pasar do tempo e dende aquel venturoso Nadal de 2002, se deu xerado o fenómeno cultural coñecido por “monte do Seixo”, “Montaña Máxica”, “Portalén” etc.
Portalén e a súa regazada lendaria, transcrita por vez primeira no Almanaque de encantos. Mitoloxía da Terra de Cerdedo (1ª ed., 2005), ten sido causa inspiradora para a creación, por exemplo, de pezas musicais de estilo variado (v.g.: a composición “Alén” de Eduardo Soutullo, coa que o músico conseguiu o Premio Aeos en 2019), de fotografías, pinturas, ensaios, reportaxes de prensa e TV, documentais e incluso novelas de distinta pelaxe. Houbo quen se apurou en localizar por aí adiante outras “Portalén”, a ver se batía coa trabe de ouro; decatándose de que non abonda con atopar unha pedra feituca, senón que cómpre adobiala belamente e porfiar na súa promoción. O nome de Portalén nomeou, á súa vez, eventos, asociacións culturais, proxectos empresariais... Algúns destes fascinados usuarios honráronme coa cortesía da cita; outros, “esqueceron” o que é de obriga. Deuse o caso dun novelisto de aquí ao lado que, dezaoito anos despois de dármola a coñecer, cacarexou oufano na prensa que recén el descubrira Portalén enfuscada no neboeiro. Con tal de gañar un peso na feira, hainos dispostos a facer o ridículo. Aínda por riba, a súa artimaña atraeu a Portalén a magufada.
Enorgullézome do éxito alleo e de que moitos viñesen botar as redes ao meu caladoiro, pois corrobora a valía e oportunidade deste labor de recolla e transmisión. Pola contra, non oculto que me provoca fastío testemuñar como, escudándose na impostura, degorados polos minutos de gloria, se atropelan individuos afanados en porfillar a criatura e, asemade, matar o pai, aplicando aquilo do “quítate ti, que me poño eu”. Portalén, amais de soleira do Outro Mundo, tense convertido en espello da conciencia de cadaquén. Retratados quedan para a posteridade.
Magóame presenciar como os que van de sabidos repiten coma loros o que a súa cabeza lles dá a entender, sen tan sequera consultar, en prol da fidelidade, as fontes xenuínas ao seu dispor –quen alumeou o manancial aínda está vivo–, nin respectar a memoria de quen mo transmitiu. Reitérolle á audiencia que as denominacións “Montaña Máxica”, “Portalén” ou “Porta do Alén” son creación literaria, plasmada nos meus libros co obxectivo de enxalzar a sabenza popular que a min se me confiou. Aqueles que empregan tales denominacións sen citar a orixe cometeron e cometen un uso indebido e vergoñoso da propiedade intelectual. Como dixen, fican retratados.
Naquel Roteiro Sarmiento celebrado en Cerdedo en decembro de 2002, os concorrentes oíron por vez primeira o chamadeiro Portalén a carón dos nomes das outras vinte e nove estacións míticas do Seixo. Co apoio dos milleiros de persoas convocadas en Cerdedo polas asociacións Verbo Xido, primeiro, e Capitán Gosende, despois (2002-2025); coa axuda dos medios de difusión ao alcance, das publicacións e das charlas –todo de balde e sen aceptar subsidio de administración ningunha–, a eufonía e singular feitura de Portalén callaron no maxín do pobo, forxando un símbolo, erixindo o sanctasanctórum do Seixo, un santuario montesío e pagán de nova creación. O Proxecto Montaña Máxica (léase: Faro de Vigo, 20-4-2007: “Una montaña mágica en Cerdedo”) converteuse da nada en polo inescusábel de atracción cultural, superando calquera outra iniciativa desenvolvida por particulares ou institucións no territorio cerdedés –salvante o Campo das Laudas.
Incomódame oír xente da comarca falando de Portalén, do Marco do Vento, da Cruz do Seixo, do milladoiro de Onde Morreu o Home..., exhibindo a súa ignorancia e silenciando sistematicamente o traballo desinteresado de quen llelo puxo en bandexa. Incomódame que lles neguen o pan e o sal aos veciños de Cerdedo, Forcarei e A Lama que gardaban na memoria as lendas que enfeitan o Seixo e Portalén: Manuela de Barro, Arxentina de Carballás, Clarita de Meilide, Xosé da Fonte, Manuel de Ratel, Vinicio da Cavadosa etc. etc.
Os inventores da pólvora fan festa con xofre alleo, pois nada habería hoxe de que gabarse se non fose por estes xenerosos informantes –ningún outro na comarca– e, permítaseme a inmodestia, por quen mostrou interese en escoitalos e en difundir o celme dos seus coñecementos.
A mitoloxía do monte do Seixo é un artefacto etnográfico-literario resultado da creación e da recreación popular, xa que humildemente me inclúo na cadea de transmisión do noso acervo. Este labor entregouse á comunidade de xeito absolutamente desinteresado.
Dito exercicio de recollida, escolma e sementeira tiña e ten un obxectivo: librar o monte do Seixo e Cando da chatarra eólica, promovida pola mesma ideoloxía que hogano pretende asoballar Galiza. O Proxecto Montaña Máxica, que botou a andar en 2002, propuña unha alternativa ecolóxica, identitaria, íntima e persoal: a palabra como arma incruenta, enarborada para enfrontar e paliar a desfeita física e moral perpetrada na montaña do Seixo. Como vaticinei daquela, deseguido o mal se estendeu a outras montañas da nosa xeografía. Cando, hai máis de dúas décadas, lle dei comezo á miña campaña de concienciación, sentinme coma predicador no deserto.
A divulgación dos seres míticos de Cerdedo, os amuletos e talismáns (LVdG, 5-5-2006), o panteón do Seixo (Portalén, o Marco do Vento, a Santa Mariña, a Moura trinitaria, o Castro Grande...) naceron en Cerdedo naquel Nadal de 2002. Moito galbán se ten aproveitado da lodada.

Porén, seguimos estando por quí, e no tocante á Montaña Máxica, mandaremos calar a quen faga falla. Hoxe como hai vinte e cinco anos, salvemos o Seixo e o país enteiro da invasión eólica, da megaminaría, das celulosas... e dos que, servíndose dos logros do voluntariado, degoxan meter o seu con día. Citar honra; citar é de lei. De ben nacidos e ser agradecidos.

Lembranza de Manuela Cortizo e Xosé Cortizo (Barro de Arén-Cerdedo), transmisores das lendas do Seixo.

Primeira visita guiada ao monte do Seixo (Faro de Vigo, 12-12-2002).

Ao pé de Portalén (ano 2007).

Calros Solla ao pé de Portalén (ano 2020), dezaoito anos despois da súa descuberta.

Intervención no III Congreso Internacional da Cultura Celta (Narón, 2011).

Presentación en Cerdedo do libro Almanaque de encantos (2005).

Roteiros guiados polo Seixo (1).

Roteiros guiados polo Seixo (2)

Roteiros guiados polo Seixo (3).

Tríptico do Roteiro da Montaña Máxica (ano 2006).

Unhas dúas mil persoas déronse cita no monte do Seixo co gallo da XXXIX Romaxe de Irimia, ano 2016.

0 Comentários

Limpeza reivindicativa da ponte de Arén

20/5/2025

0 Comentários

Membros dos colectivos Vaipolorío e Capitán Gosende tras os labores de limpeza da ponte.

Os colectivos Vaipolorío e Capitán Gosende unen forzas en prol da recuperación e conservación da ponte de Arén

Estado no que se atopaba a ponte de Arén.

A ponte de Arén tras a limpeza.

Calros Solla

Para os que celebramos a lingua galega –a oral e a escrita– todos os días do ano, investir este 17 de maio en reivindicar a salvagarda e valorización do noso patrimonio histórico non é extravagancia, senón imperiosa necesidade de denunciar –a fouce e podón– que o patrimonio material e inmaterial da Galiza configura un todo indisociábel e que todo el, por desgraza, está a mercé das políticas de acabación. Facer é o mellor xeito de dicir, por tanto, calquera data se nos mostra óptima para aproar a desventura, honrar a nosa condición de seres sociais e asociados e facer valer a forza indispensábel do voluntariado.

O sábado 17 de maio, membros dos colectivos Capitán Gosende de Terra de Montes e Vaipolorío de Pontevedra unimos forzas e erixímonos peonaxe de antano para librar da matogueira do desleixo a cerdedesa ponte de Arén, construída en tempos da II República sobre o río do Castro.
A ponte de Arén, edificada no ano 1934 pola Corporación republicana de Cerdedo presidida polo alcalde Antonio Sueiro Cadavide leva anos demandando a atención da autoridade concernida. Xa en 2018 (e antes) o colectivo Capitán Gosende empregou os medios de divulgación ao seu alcance para queixarse do calamitoso estado de conservación da que é –salvante a arquitectura medieval– a obra civil máis relevante que Cerdedo lle pode ofrecer a quen nos visita (abstéñase o turismo terraplanista). Así o expresamos hai sete anos:
“O colectivo Capitán Gosende esixe das autoridades a limpeza e consolidación da ponte de Arén (Arén), da ponte dos Portamuíños (Meilide-Cavenca), da ponte do Cervas (Lourido-Limeres) e da ponte do Laceiras (Vichocuntín-Limeres). As devanditas catro pontes e pontellas foron construídas durante a II República, presidindo a alcaldía o honorábel Antonio Sueiro Cadavide (Antonio do Lagharto): labrego, canteiro, carpinteiro, gaiteiro, emigrante e político. A noticia da súa construción publicouse no xornal El Pueblo Gallego (18-8-1933) e recolleuse no libro Así aprenderán a non ter ideas (2016, páx. 238).
Amais das enumeradas, sábese que a ponte sobre o regueiro de Portapazas, en Fondós (Quireza), tamén foi iniciativa da Corporación republicana. Cinco pontes en apenas uns meses de goberno municipal...
A ponte de Arén é unha magnífica e monumental obra de cantaría en perpiaño. A súa construción principiou en xullo de 1933. Unía os lugares de Arén e Cernados (parroquia de Cerdedo), camiño da feira de Soutelo. Ergueuna a cuadrilla de Xosé Benito García (pai e fillos). Xosé Benito, músico e canteiro local, foi director dunha das bandas de música do municipio (1934-1951). A ponte, de dous ollos, edificouse sobre o río do Castro, afluente do Lérez. Taboleiro recto acompañado de peitorís, sostidos por dúas bóvedas rebaixadas cuxos extremos descansan encol de tres grosos piares de cabeza arredondada, un deles fundamentado no medio do leito fluvial. A densa fraguiza (silveiras e toxos) volveuna impracticábel. Nun dos perpiaños do antepeito anterior gravouse ‘La Corporación-1934’, ano da súa inauguración” (Faro de Vigo, 13-10-2018).
Coñecendo a vinculación existente entre os integrantes de Vaipolorío e o exercicio musical, poden imaxinar a simpatía espertada por Xosé Benito García (1878-1956), canteiro e músico multinstrumentista, fillo do tamén músico Campio García e proxenitor doutros tres músicos e canteiros: Campio, Manuel e Benito. Campio e Manuel colaboraron co seu pai na construción da ponte de Arén.
No libro As bandas de música de Cerdedo (2010) saliéntase a vida e obra do noso persoeiro: “Director e mestre de músicos ... sobranceiro personaxe, fundamental na historia das bandas de música de Cerdedo ... era quen de tocar múltiples instrumentos, case todos os da banda, e tamén o acordeón. Destacaba especialmente co bombardino, o clarinete, o saxofón e a caixa ... a achega máis grande que fixo Xosé Benito García á sociedade cerdedense foi unha importante tarefa didáctica, que trouxo como resultado a aparición da útima gran xeración de músicos de Cerdedo” (páxs. 98-102).
No eido político, Xosé Benito García militaba nas fileiras do PSOE no ano 1935, formación liderada en Cerdedo polo carpinteiro Xosé Torres Paz, asasinado pola canalla fascista en agosto do 36. Tras a sublevación, os fillos de Xosé Benito foron obxecto de malleiras por parte do fascio local.
A ponte de Arén é unha sinfonía de granito, executada por unha orquestra ben afinada de punteiros e ciceis. Mans prodixiosas as de outrora, que pola semana picaban na pedra e en día santo atinaban cos pistóns do bombardino.
A ponte de Arén é alegoría do período republicano. Ponte soñada por Antonio Sueiro Cadavide, nado na aldea de Limeres: músico, canteiro, líder agrarista e emigrante en Crockett (California). Alí, Antonio do Lagharto foi testemuña da inauguración do Carquinez Bridge (1927), na ruta San Francisco-Sacramento. De retorno, elixido en 1931 primeiro alcalde democrático de Cerdedo, Sueiro porfiou en facer realidade, na ruta Arén-Cernados, unha análoga infraestrutura, tan útil coma monumental. Chegado o ano 36, uns tanxían os instrumentos da liberdade e do progreso, outros brandiron as pistolas da rabia e da regresión.
Dúas preguntas martélanme as tempas: por que é motivo de vangloria sacrificar a valiña de Piñoa, As Cañoteiras, Os Peghos, As Touqueiras... en troco dun aparcadoiro para autocaravanas? Con que diñeiro (ou vontade) se garantirá o mantemento da dita cementada, se, a día de hoxe, o Concello non é quen de conservar tan sequera a ponte de Arén? Cando río arriba o xurro turístico atinxa a revolta de Piñoa, os cerdedeses estarán bañándose na poza do Cura.
Cheos de razóns, os de Capitán Gosende propuxémoslles hai unhas semanas aos compañeiros de Vaipolorío dedicarlle unha xornada de limpeza reivindicativa á ponte de Arén. A asociación Vaipolorío leva 25 anos ocupada na protección, estudo e divulgación do río dos Gafos. A súa entusiasta adhesión non se fixo agardar. Cadráronse axendas nun tris. Fai máis quen quere ca quen pode.
Conforme o convindo, ás 10 da mañá do sábado 17, xuntámonos catorce persoas no lugar de Arén, ao pé da ponte, dotados xaora da pertinente ferramenta: desbravadoras, motoserra, guinchas, fouces, podóns...
Acometido por mans expertas, o bravío imperante axiña deveu en labra miúda. Choiar a carón dos de Vaipolorío é unha regalía. Finalizado o traballo groso, non houbo preguiza para continuar co labor fino; endebén, ansiabamos que a ponte se mantivese expedita o maior tempo posíbel (véxanse as fotos do antes e do despois). Fomos especialmente coidadosos en deixar a inscrición fundacional da ponte perfectamente lexíbel.
Metidos en gastos, tallouse coa motoserra unha grosa abeleira arraigada baixo o peitoril posterior da ponte. A raizame ameazaba con botar a baixo as fiadas de muro. Entrementres, outros nos afanabamos na documentación das características construtivas, medindo e remedindo a estrutura.
Sinóptico de medidas: Altura da ponte: 6’90 m dende o leito do río até a parte superior dos peitorís; 6’13 m dende o leito até a imposta. Lonxitude do taboleiro: 17’10 m entre peitorís. Altura dos peitorís: 77 cm; arestas superiores biseladas. Anchura do taboleiro: 3’55 m por dentro dos peitorís; 4’04 m por fóra dos peitorís; 4’30 m até o bordo das impostas. A inscrición, labrada no centro do antepeito anterior ocupa a face interior dun perpiaño de 60x40x23 cm; lese: “La Corporación-1934”.
Viñéronsenos á cabeza os meses que, man a man –coma hogano–, Vaipolorío e Capitán Gosende nos ocupamos de inventariar o patrimonio inmobiliario do río dos Gafos (léase: Auga mol en pedra dura, Morgante, 2023). Grazas a esta actividade colaborativa, fomos quen de fincar a décimo segunda lauda no Campo das Laudas (2-6-2024), labrada polo escultor Marcos Escudero e dedicada á memoria do mestre Manuel Sueiro Iglesias e do músico e hostaleiro Manuel García Beiro, republicanos cerdedeses represaliados pola dereita golpista.
Como dixen, o patrimonio material válelle de áncora ao inmaterial. A memoria, o saber tradicional, de natureza fluída, busca fixarse ás pedras coma lámparo. A salvagarda da paisaxe autóctona é cuestión irrenunciábel.
E furgando no miolo do intanxíbel, deu tempo a compartir coa gratísima compaña o mañuzo de contos e lendas que inspiraron aqueles predios ribeiráns: os mouros laboriosos do castro de Arén; a Moura que, de lonxe, derramou bágoas ao se despedir do castro; a Laxa do Castro, portaleira secreta e corredía das tres minas (ouro, prata e alcatrén); o Rabelo, cacheador de tesouros; a cova das Ribadas, agocho de fuxidos; o anano Pelouro, confidente do mestre de obras Pedro de Arén e testamenteiro da súa rica herdanza; o trasno do muíño do Souto das Pazas; o pazo dos Churruchaos, que só se adiviña baixo a luz do contrasol; o pozo da Torre, niñeiro da colosal serpe Bichoca; os postoiros escollidos polo san Miguel para agochar as chaves doutros tantos cadeados cos que o arcanxo prendeu o demo no rocho da capela; o Turco da Pilara, cuxos ladros escorrentaron os franceses polos Carrascos arriba...

A mañá deu para moito: ensinamos e aprendemos; rimos a cachón coas ocorrencias e chocalladas duns e doutros –non deixamos cacique con cabeza.
Retratámonos oufanos a pé de obra e, recadados os apeiros, fomos aplacar o aguillón da larica –os ríos abren o apetito– a un estabelecemento hostaleiro da comarca. Non recee o Concello, que non lle imos pasar as facturas; nós non vivimos disto, vivimos para isto.
Benia aos de Vaipolorío; nunca camiñaremos sós! Cante o melro!