Xornal de Tabeirós-Terra de Montes

Curioso achado en Cerdedo

20/1/2022

Detalle da boca do morteiro (Foto J. Soto).

Calros Solla

O pasado 9 de xaneiro, aldea por aldea, ocupados na catalogación dos reloxos de sol existentes na parroquia de Cerdedo, batemos con dúas pezas de pedra granítica de curiosa feitura no resío dun casar abandonado. Os cachotes labrados, ocultos pola matogueira, amoreábanse a canda outros restos de pedra informe.
A peza de meirande tamaño semella un pé de canastro ou de emparrado. Nas inmediacións non atopamos vestixio da construción ou estrutura da que puidese provir. A súa feitura lembrounos o cotaño dunha árbore tallada e desenraizada. A base, sen cicelar, mide 47x35 cm. A cana, ben traballada, coma o toro dunha árbore de porte medio (uns 20 cm de diámetro), fai que o pedestal acade os 92 cm de altura. O corte da parte superior é plano.
A pedra pequena semella un morteiro, é dicir, un recipiente de material duro que se utiliza en usos domésticos ou en laboratorios para machucar certas substancias (dic. Rag). O morteiro acada os 48 cm de alto. Máis elíptico ca cilíndrico, as súas dimensións son de 32x26 cm. Na parte superior ábrese unha concavidade cónica de 24 cm de fondo e 15 cm de boca. As paredes interiores presentan o desbastamento propio do uso. Arredor da boca, tallóuselle un adobío moldurado. A base, de corte recto, presenta no centro unha pequenísima concavidade. Non se atopou o mazo ou esmagador que, coidamos, tamén debía ser de pedra. No tocante ao peso, o morteiro pode superar os 60 quilogramos, converténdoo nun utensilio difícil de manexar.
Posto que, na morea, non atopamos outras pezas labradas, déusenos por pousar o morteiro enriba do pé. As pedras son da mesma natureza, mais a estabilidade do conxunto non resultou satisfactoria.

Feitas as preceptivas anotacións, procedemos a agochar no lugar o tesouro etnográfico, co obxecto de mantelo afastado de ollos agoadizos.
Consultados os nosos informantes comarcáns respecto ao suposto morteiro (mesmo auxiliados das fotografías), ningún deles lembrou ter visto ou empregado un útil das referidas características. De calquera xeito, facemos por divulgar o achado, convencidos de que os lectores nos axudarán a resolver o enigma.

Pé e morteiro (Foto J. Soto).

Conxunto (Foto A. Garrido).

Conxunto (Foto J. Soto).

Mediado de auga (Foto J. Soto).

0 Comentários

Inventario dos reloxos de sol de Cerdedo ( I )

16/1/2022

0 Comentários

Calros Solla

O Cuadrante do Quinteiro de Baixo de Abelaíndo (debuxo de Mogaro).

No limiar do ano 22, o colectivo Capitán Gosende emprendeu a tarefa de inventariar os reloxos de sol que no pasado e no presente reinaron ou aínda reinan nas aldeas do territorio cerdedés. En Cerdedo, o reloxo de sol tamén se nomea cuadrante, e a súa existencia fica indelébel nos chamadeiros dalgunhas vivendas: a casa do Cuadrante ou O Cuadrante, metonimia reveladora.
En virtude do movemento aparente da nosa estrela, os reloxos de sol indican a hora valéndose da sombra proxectada polo gnomon (ou nariz) nunha superficie (vertical ou horizontal) na que se riscou unha escala horaria.
En xeral, nas casas de Cerdedo, os reloxos de sol sitúanse, como adobío exento, encol dos penais do pinche (xa no cumio, xa no empezo do pipal). Nas paredes das casas tamén poden aparecer exentos sobre peaña ou beiril, enfornelados ou mesmo embutidos. Nos canastros, prefírense as sopenas do pinche como alzadeiro, podendo conxugarse coa cruz ou co lampión (cantacuco). Nas igrexas, os reloxos de sol locen exentos, asentados nalgún plano horizontal da portada ou embutidos nas paredes laterais. Non se atoparon reloxos de sol adobiando as cubertas dos pombais.
Reloxos de sol da parroquia de Cerdedo
Consonte as investigacións realizadas a finais da década dos noventa (consúltese: Cerdedo. Materiais para o estudo da freguesía de San Xoán de Cerdedo. Inventario xeral, 2002), na parroquia cerdedesa había noticia de 13 reloxos de sol, distribuídos do seguinte xeito polas quince aldeas que a forman:

Abelaíndo:

O Cuadrante, nun dos pinches da casa de Manuela de Ramona (a casa do Cuadrante), no Quinteiro de Baixo. Desapareceu do seu postoiro con anterioridade aos anos noventa. Dispomos dun debuxo de Mogaro, elaborado segundo a precisa descrición dos veciños. Elaborado en pedra de gran, o Cuadrante era un reloxo de sol circular exento e de bo tamaño, asentado nun pedestal (1 m aprox. de altura). Orientábase cara ao sur.

Arén:

Un reloxo na casa de Elsita, no San Miguel. Desapareceu do seu postoiro con anterioridade aos anos noventa.

Barro:

Un reloxo de sol na casa de Carme de Vilas, no Fondo do Lugar. Desapareceu do seu postoiro con anterioridade aos anos noventa.

Carballás:

Un reloxo de sol na casa dos Carballeiros. Desapareceu do seu postoiro con anterioridade aos anos noventa.

A Cavadosa:

Un reloxo de sol na casa da Martiña, no Lugar de Riba. Outro, na casa de Lidia Caramés (ant. casa de Rosaria), no Lugar de Baixo, e outro na casa de Flores de Sieiro, tamén no Lugar de Baixo.
O reloxo de sol da casa da Martiña desapareceu nos anos noventa e apenas fica o testemuño dunha vella fotografía. Peza cuadrangular, biselada, oblonga e antropomorfa de granito. Reloxo de sol de tipoloxía circular.
O reloxo de sol da casa de Flores de Sieiro, arrecunchado no beiril do curral, é un sinxelo prisma cuadrangular de base rectangular tallado en pedra de gran. As faces anterior e posterior teñen remate triangular. Conserva o nacedoiro do gnomon.
O reloxo de sol da casa de Lidia Caramés é un prisma cuadrangular de base rectangular de pedra de gran, exento, de pequeno tamaño e fasquía antropomórfica, que asenta nun pedestal. Tipoloxicamente, o reloxo pódese clasificar como circular. A peza cuadrangular ten os cantos inferiores achafranados, e cingue a parte superior das faces laterais e frontal cun rebordo pingado no que se integra o reloxo. Por debaixo do resalte do reloxo, entrevese unha hexapétala inscrita nunha circunferencia. Oriéntase cara ao sur e carece de gnomon.

Cerdedo:

–O San Pedro, no barrio de San Pedro (núcleo urbano).
–Un reloxo de sol na casa da Gueiteira, nos Carballos. O reloxo da casa da Gueiteira desapareceu do seu postoiro con posterioridade aos anos noventa.
O reloxo do San Pedro é un conxunto escultórico exento de pedra de gran. Representa o san Pedro na compaña dun meniño (quizais, un anxo) pedestre e espido. O apóstolo, vellouco, calvo e de barba crecha, ataviado con túnica pregada e refucida, mostra dúas chaves na man dereita (a de ouro e a de prata; as chaves do “atar e desatar”, é dicir, a potestade de absolver ou excomungar). Coa axuda do neno, terma coa man esquerda dun libro (atributo apostólico). Ambas as dúas figuras érguense descalzas sobre un pedestal de cantos arredondados. No frontal da peaña sobresae unha cartela cuadrangular, ocupada polo reloxo de sol, de tipoloxía circular. O reloxo oriéntase cara ao sueste, carece de gnomon, mais conserva restos da pintura negra que remarcaba os sucos horarios.
Á beira da estrada xeral, a casa tradicional da que formaba parte o reloxo foi substituída por unha nova edificación. Enriba do lintel da porta de acceso á vivenda, abriuse un fornelo rectangular para conter a escultura. Ao parecer, o inmóbel primixenio era propiedade dun frade, promotor da talla.
O estudoso Xosé Luís Basanta (1924-2016) consignou este reloxo no seu libro Relojes de piedra en Galicia (1986, páx. 99, fotografía 33). O arquivo gráfico do Museo de Pontevedra conserva unha fotografía en branco e negro do mesmo (nº de rexistro: 19961).

Cernados:

Un reloxo de sol na casa de Ramona Cerdeira. Desaparecido do seu postoiro con posterioridade aos anos noventa.

Limeres:

Un reloxo de sol nunha casa do quinteiro da Agolvada. Desaparecido do seu postoiro con posterioridade aos anos noventa.

Meilide:

Un reloxo de sol encol dos penais dun canastro de Portocelos. Desaparecido do seu postoiro con posterioridade aos anos noventa.

A Revolta:

Un reloxo de sol na casa da Ferreira, na Revolta de Riba.
O reloxo da casa da Ferreira, sobre peaña, álzase nun extremo dunha das paredes laterais da vivenda. Componse dunha peza de pedra de gran cuadrangular de base rectangular na que se inscribe o reloxo. Encol da pedra do reloxo pousan o busto dun gaiteiro orellán, barbado e amonteirado, flanqueado por dúas figuriñas de corpo completo: un gaiteiro (pola dereita) e un frautista (pola esquerda), toucados con cadanseu bonete. O gnomon oriéntase cara ao sudoeste.
A actual casa da Ferreira e froito dunha restauración levada a cabo no ano 1984. Cremos que o reloxo data dese ano.
En conclusión, até onde alcanza a memoria, 10 das 15 aldeas da parroquia de Cerdedo contaban cun ou varios reloxos de sol. Dos 13 reloxos de sol enumerados, na actualidade só fican no seu postoiro 4: o reloxo de sol da casa de Lidia Caramés (ant. casa de Rosaria) e o da casa de Flores de Sieiro, na aldea da Cavadosa; o San Pedro, nun edificio do barrio de San Pedro, no núcleo de Cerdedo; e o reloxo de sol da casa da Ferreira, na aldea da Revolta. 5 dos 13 reloxos xa estaban en paradoiro descoñecido na década dos noventa. 4 reloxos desapareceron nos anos posteriores.
Escusamos salientar que os resultados obtidos na freguesía de Cerdedo denotan unha gravísima, e cremos irreparábel, perda patrimonial.

Continuará...

O San Pedro, reloxo de sol do barrio de San Pedro (Cerdedo).

Reloxo de sol da casa da Martiña (A Cavadosa).

Reloxo de sol da casa da Ferreira (A Revolta).

Reloxo de sol da casa de Lidia Caramés (A Cavadosa).

Reloxo de sol da casa de Flores de Sieiro (A Cavadosa).

0 Comentários

A preguerrilla: Antecedentes da resistencia armada contra o fascismo na comarca de Tabeirós-Terra de Montes

25/12/2021

0 Comentários

Xoán Carlos Garrido

A besta triunfante que se achega

O primeiro Xefe Provincial da Falanxe, o estradense Manuel Castro Pena, abaixo, intervindo nun acto "de exaltación do fascismo internacional.

A loita guerrilleira contra o fascismo ten antecedentes na revolta de 1934 en canto accións políticas ilegais e na expresión popular xeneralizada e espontánea dos días de xullo do 36 nos que se tratou de frear o golpe militar.

Mais para entender que levou a moitos á conclusión de que había que coller as armas debemos ter en conta o que o fascismo é. Parte da concepción dunha xerarquía natural ou divina dos seres humanos que lexitima a aqueles superiores a dominar aos demais, e xa que logo, considera que a violencia é o xeito normal de lograr a obediencia dos inferiores, de conquistalos, de sometelos, de reducilos ao servizo do proxecto elevado daqueles caudillos que ocupan esa Xefatura polas súas virtudes inherentes e non polo consentimento popular.
Polo tanto a ameaza fascista que se estendía por Europa e que viña de trunfar en Alemaña é considerada por algúns sectores, a alturas do ano 34, que non se podía parar só “polas boas”, pois adversario non representaba unha ideoloxía máis fronte á cal abondaba con amosar as bondades da propia, senón que estaban fronte da negación de todo ideario, topábanse diante dun programa verificado de exterminio. Polo cal o antifascismo, que é plural e na súa maior parte pacifista e contrario ao uso da forza, acaba nalgúns casos a partillar, xustificar accións e mesmo levar a cabo loitas de tipo violento fronte a ese movemento aniquilador que perciben como un perigo certo nestes momentos.
A isto hai que sumar a desafección da República, cada vez maior na clase obreira e nos sindicatos e partidos de esquerda, que xunto coas organizacións nacionalistas, se sentían frustrados e decepcionados por un réxime que non atendía as súas demandas mentres ollaban con fascinación cara outros procesos revolucionarios e de liberación nacional que tiveran unha compoñente bélica.
Neste contexto o indulto ao golpista Sanjurjo e a entrada da CEDA no goberno considerouse sinal de alarma suficiente como para levar a cabo medidas de forza que en distinto grao se van producir ao longo do Estado a comezos de outubro de 1934, e que na Galiza terán ao PSOE e a UGT como dirección política principal, e a folga xeral e a sabotaxe como xeito de expresión máis común, aínda que tamén se deron confrontes máis graves como aconteceu en Ferrol. Ao fin a represión militar e a inhibición doutros sindicatos importantes como a CNT, que estaban desgastados polas súas propias batallas; impediu que esta acadara maior intensidade. Algo que seguramente estaba na intención dalgúns dirixentes socialistas pero que non era o propósito da maioría dos partidos de esquerda, nin de moitos membros do propio PSOE.
Agora ben, estes sucesos do 34 van constituír unha das coartadas que usarán os golpistas para imputarlle a provocación da guerra as propias forzas republicanas, tamén, no caso de xullo do 36, van alegar a existencia dunha revolución comunista fronte a cal se reaccionaba, como se non existise unha trama fascista previa organizada para tomar o poder. O fascismo sempre, hoxe tamén, falarán de conspiracións ocultas porque así por definición nunca terá que demostralas (xudeus, masóns,...), e así poderá atacar as institucións legais alegando que tras delas se atopa un poder ilexítimo. En definitiva, téntase do vello recurso de alegar a lexítima defensa fronte a unha suposta agresión para botarlle a culpa as vítimas da súa propia represión.

A revolución do 34 na comarca de Tabeirós-Terra de Montes

Manuel Coto Chan, cos seus fillos Gerardo e Lolita, no 1933

Francisco Varela Garrido

José Torres Paz

Lonxe dos centros de Vigo e Ferrol, ou Monforte no que o PSOE e a UGT tiñan grande incidencia tamén se produciron folgas e actos de sabotaxe fronte á deriva fascista que se denunciaba. Isto foi respondido contundentemente polo exército e a Garda Civil. Así, no caso que nos ocupa da Estrada e Terra de Montes, son apresados e xulgados por Consello de Guerra dirixentes socialistas e republicanos.
Este é o caso de Carlos González Estévez, Sabino Bugallo Valiñas, José Torres Paz, Francisco Varela Garrido, de Cerdedo, acusados de instigadores dun movemento subversivo que “se tramaba en las parroquias rurales por paisanos en número considerable provistos de armas de caza y cortas” e ao alcalde Antonio Sueiro pos “sustentador de los que atravesaron en la carretera árboles y piedras”. Neste sentido tamén é detido o alcalde da Estrada, Jesús Ignacio Puente Fontáns, acusado de connivencia cos folguistas que cortarán as comunicacións con este Concello. Os membros dos piquetes son tamén arrestados e xulgados: Manuel Pereira Rial, Manuel Vázquez Otero, Higinio Carracedo Ruzo e por último, Manuel Coto Chan no que nos deteremos máis neste traballo, se ben, todos os nomes devanditos serán comúns aos acontecementos de xullo do 36, resultando a maioría deles asasinados polos franquistas que xa lle tiñan botado o ollo.
O concelleiro e Deputado Provincial do PSOE Manuel Coto Chan é condenado a 1 ano, 8 meses e 21 días de prisión, xunto con Higinio e Manuel Vázquez, acusados do corte da liña telegráfica e telefónica con Pontevedra en Matalobos, e con Lalín, en Callobre, a noite do 5 ao 6 de outubro do 1934, causando uns danos valorados en 25 pesetas. Coto por isto irá parar ao Penal de El Dueso, en Cantabria, e non será liberado até o 14 de febreiro do 36.
Mais, sobre esta folga xeral compre deterse un pouco naqueles que inicialmente teñen as acusacións máis graves (asalto ao cuartel da Garda Civil) como é o devandito caso dos veciños de Cerdedo. O certo é que os feitos acontecidos non pasaron de ser unha sabotaxe de obstrución da estrada de Pontevedra a Ourense, mais tratan de atribuírlle unha pretensión hiperviolenta. Para isto tentan basearse nas súas lecturas e na posesión dunhas armas das que tiñan licencia. No caso do Alcalde, Antonio Sueiro Cadavid, topan na súa casa dinamita, cartuchos, mechas e detonadores, mais demostra que ten autorización para usar nas obras que está a facer. O caso é que se amplían os rexistros a demais dirixentes socialistas de Terra de Montes como José Cortizo Fortes, que se califica de “comunista peligroso” ou ao socialista Alfredo Iglesias para dar conta fundamentalmente da literatura marxista ou anarquista que posuían, que son encadeados por esta circunstancia. De feito pregúntase expresamente polas ideas políticas como se iso fose probatorio da existencia dunha potencial acción delitiva. Algo que xudicialmente vai ser difícil de soster nestes momentos, pero o levantamento do 36 vai permitir vencer este obstáculo legal.
Así temos que tamén son detidos e xulgados na Estrada José Vidal Puga, José Mª Pena López, Antonio Castro Fontanes e Manuel Campos Vázquez mais nestes momentos a represión sobre eles vese freada polas mínimas garantías legais dun Estado que se dicía de Dereito, a pesares de estar no bienio negro en mans da reacción. A este grupo acúsanos de pretender colaborar cos de Cerdedo nos seus plans de tomar o Cuartel da Garda Civil. E para isto logran sacarlle baixo ameaza unha confesión a Vidal Puga e xa postos, engádenlle a pretensión tamén de tomar o cuartel da Estrada. O caso é que recollidas as declaracións por parte do Xuíz, Fermín Bouza Brey, conclúe este que non son culpábeis de nada e ponos en liberdade. A Garda Civil volve a detelos e ábrelle un segundo atestado. Neste caso xa os remite a xurisdición militar, e engádese á Causa que se estaba a librar contra os veciños de Cerdedo. A instrución feita por Bouza vai lastrar e contradicir o relato fantasioso construído polos Gardas até tal punto que finalmente o Xulgado Militar se ve na obriga de sobreser a causa. Agora ben, esta experiencia vai marcar tanto aos represores como aos represaliados na segunda volta deste confronto dous anos despois.

O pobo toma as armas

José Mª Pena López no 1936. Detido tamén no 34, será executado no 1937

José Rodríguez Sangiao

Para dar conta da resposta armada popular ao golpe do 36 imos transcribir as palabras dun dos protagonistas da resistencia, Manuel Coto Chan, ao que nos referimos anteriormente:
“En La Estrada la noticia corrió como reguero de pólvora, empezando a llegar elementos del Frente Popular: en avalancha, habiendo a las ocho de la noche como unos mil hombres armados de escopetas y pistolas, para defender el Municipio de un posible ataque faccioso. El Ayuntamiento quedó abierto en sesión permanente bajo la presencia del titular; se consultó a Pontevedra que medida se debían tomar. El Gobernador contestó que se mantuviese el orden a todo trance y que se detuviera a todos los elementos considerados peligrosos.
Me nombraron Delegado de Orden Público, cargo que desempeñé hasta el día 22 día que nos hemos disuelto pacíficamente, durante esos cuatro días no se ha molestado a ningún vecino de La Estrada, reinó el orden más absoluto y el mayor respeto para todos los ciudadanos sin distinción de matices políticos. Cosa que los fascistas no han hecho con nosotros”.
Organízase a requisa de armas, a busca e captura dos elementos facciosos e finalmente o desprazamento a Pontevedra o 20 de xullo no que se produce o enfrontamento coas tropas, e con isto, a constatación da desigualdade manifesta entre un exército regular con armamento pesado e a aviación ao seu favor, e a xente do pobo, con escopetas de caza no mellor dos casos.
O 21 a Garda Civil destitúe á corporación e toma o poder na Estrada. O primeiro alcalde franquista, Pedro Gil Crespo, testemuñará que o concelleiro comunista José Rodríguez Sangiao ese mesmo día se presentou no Cuartel para falar co Alférez Xefe, quen finalmente lle encargan a Gil que o acompañe para recoller armas e dinamita, cousa que fixo, quedando citado para o día seguinte ás 5 da tarde para entregar máis. Ás 8 rematou a recollida entregando estas directamente no Cuartel.
Parece que a idea deste concelleiro do PCE era evitar que se vertera máis sangue e se minimizara os castigos aos que se rebelaran contra o exercito. Logo deste acto de boa fe os recentemente cesados cargos municipais acordan ir comer fronte ao Cuartel, e alí mesmo son apresados e conducidos aos penais de Pontevedra e finalmente a San Simón, até que son fusilados moitos deles o 5 de xuño de 1937. Entre eles o propio José Rodríguez, o alcalde, e outros concelleiros e dirixentes do Frente Popular.

O monte organízase

Isaura Pazos, a muller de Higinio Carracedo, encarcerada xunto coas súas cuñadas logo de que lle asasinaran ao seu home en novembro do 38

Custaba crer que estaban diante dun fenómeno represivo tan cruel a respecto de períodos pasados. Mais pouco a pouco tómase conciencia do que representa o fascismo baleirándose a vila e as aldeas e enchéndose os montes. Mais a situación á intemperie de primeiras improvisada non era sostíbel no tempo. Constituíse de xeito espontáneo unha rede de axuda aos que estaban fuxidos. Foise artellando diferentes xeitos de control para avisar das incursións falanxistas e teceuse unha estrutura de “socorro” para colaborar coas familias dos afectados. Neste labor o papel das mulleres vai ser esencial. Finalmente tenta darse a esa resistencia clandestina unha dirección política. Neste sentido en xullo de 1938 constitúese o “Comité Popular Anti-fascista da Estrada” e escóllese como primeiro responsábel a Higinio Carracedo Ruzo, segundo a Lorenzo Puente, e terceiro a Luciano Louzao. Acórdase establecer Comités “de jóvenes de ambos sexos” en todas as parroquias e nunha circular nomeando a unha delegada como responsábel desta estrutura podemos ver que a encomenda é tomar nota de todos os que participaran nas matanzas buscando probas para poder acusalos cando chegue a hora, e finalmente inventariar as armas coas que se conta e a xente que está disposta a empuñalas cando se precise.
Mais o 28 de novembro do 38, debido a unha delación, vinte e seis falanxistas e catro Garda Civís subiron a dar caza aos dirixentes deste Comité, tamén chamado “dos condenados a morte”. Achéganse á aldea de Castro Ramiro, na Parroquia da Somoza para rexistrar a casa de Higinio Carracedo Ruzo, como fixeran outras veces, pero desta volta tiñan a certeza de que se atopaba alí. Finalmente encontran nunha corte contigua, baixo unha pia, a Manuel Coto Chan e José Silva Rey, un rapaz que desertara para ingresar nas filas do comité. Estes son torturados até que confesan que na casa efectivamente está Carracedo. Volven rexistrar e desde o interior dun forno no que este se atopaba encana a un falanxista e arroxa unha granada caseira construída por el contra un dos fascistas que estaba axexando a piques de descubrilo. Desátase un tiroteo e rodease a casa coa intención de plantarlle lume. Na casa estaba Carracedo coas súa muller, irmás e fillos. Diante desta situación decide saír enfrontarse directamente cos facciosos. El contra os 30 non é quen de salvar a vida. Aqueles activistas do 34 serán exhibidos como trofeos e Coto entra na vila sangrando e atado ao cabalo do xefe falanxista. Finalmente será condenado a morte, se ben a pena é conmutada pola de traballos forzosos en Brunete. Onde consumirá a súa saúde até que en 1944 é indultado, quedando en liberdade condicional, e ao cabo de dous anos falece na Estrada.

* Este texto foi publicado na serie "As guerrillas galegas ao descuberto" no xornal "Nós, diario" o 21 de decembro de 2021.

0 Comentários

Roxelio Arca Rivas e a incurábel ferida da memoria

24/12/2021

0 Comentários

Calros Solla

Roxelio Arca Rivas, veciño de Figueiroa, acusou ao xuíz da Estrada Fermín Bouza Brey e ao párroco Manuel López Vizcaíno de seren responsábeis indirectos do asasinato de seu pai Francisco Arca Valiñas, morto a mans dos falanxistas de Cerdedo.

Páxinas do mecanoscristo de Roxelio Arca Rivas.

Por condutos insospeitados chegou a min un documento que, aínda que redactado en 2002, fai referencia a feitos acaecidos en abril de 1935, en pleno Bienio Negro da II República (1933-36). Os sucesos ocorridos na parroquia cerdedesa de Figueiroa na Semana Santa de 1935, dos que hoxe nos ocuparemos, reportaranlle terríbeis consecuencias á familia Arca, especialmente tras o golpe de Estado de xullo de 1936, ao figuraren Francisco Arca Valiñas e Roxelio Arca Rivas (pai e fillo) nas listaxes negras do fascismo local. Velaquí, pois, o testemuño doutra ferida aberta que nunca deixou de deitar.
Porémonos en antecedentes apoiándonos no libro Así aprenderán a non ter ideas. Agrarismo, caciquismo e República en Cerdedo (Ed. Morgante, 2016), para mellor contextualizar os acontecementos:
En xaneiro de 1917, Manuel López Vizcaíno é nomeado coaxudtor de Santa Mariña do Incio (O Incio). En xullo do ano seguinte, noméano ecónomo de San Vicente de Vilamor (Folgoso do Courel). En decembro dese mesmo ano, toma posesión do curato de Vilamor. En abril de 1927, faise cargo da parroquia de Santa María do Alto de Xestoso (Monfero). En febreiro de 1931, proveniente da diocese de Lugo, López Vizcaíno, afervoado seareiro do carlismo, toma “colación canónica” da parroquia de San Martiño de Figueiroa, en Cerdedo (El Eco de Santiago, 10-2-1931).
Polo xornal madrileño ultraconservador El Siglo Futuro (“Diario Católico Tradicionalista”) do 28 de abril de 1933, sabemos que Manuel López, de Cerdedo, colabora con 5 pesetas nunha subscrición “Pro presos”. Sospeitamos que o tal Manuel López tiña por segundo apelido Vizcaíno, e os presos obxecto da súa solidariedade estaban relacionados con calquera dos moitos grupos ou organizacións dereitistas que conspiraban decote contra o réxime republicano.
Chegamos á primavera do ano 1935. Tras as eleccións xerais de novembro de 1933, a dereita e a extrema dereita alíanse e fanse co goberno da República, aplicando unha folla de ruta contrarreformista. O ambiente que, en 1935, se respiraba na parroquia de Figueiroa denotaba un crispado afastamento entre os simpatizantes da cenetista Sociedade de Agricultores e Obreiros “El Trabajo” e a cregaxe montaraz.
Dionísio Pereira (A II República e a Represión en Cerdedo, Verbo Xido, 2006), valéndose de testemuñas directas, achéganos as claves para entender o episodio de Figueiroa e a postura anticlerical de moitos cerdedeses:
É sabido que no devalar do período republicano (1931-1936), tivo lugar a primeira (case poderiamos dicir que a única) tentativa en España de separar o Estado da Igrexa católica. Unha das medidas que se tomaron daquela foi a de eliminar o control que sobre os cemiterios mantiña o clero católico, para garantir que calquera persoa puidera ser enterrada con dignidade dentro dos recintos funerarios, con independencia das súas crenzas e ideario. Tratábase, pois, de impedir a vergoñenta práctica de soterrar aos ateos e aos seguidores da relixión protestante en campo aberto (“coma os porcos”...) [...]. En Cerdedo, como en moitos lugares do Estado español, as necrópoles levaron durante aquel breve período o rótulo de “cementerio municipal” en troques de cemiterios parroquiais, para escándalo de cregos retrógrados. Entre eles, mesmo houbo un, falamos do abade de San Martiño de Figueiroa que, ademais, fixo todo o posíbel para impedir a construción dun novo camposanto fóra do entorno da igrexa parroquial. Aquel crego, ademais, pretendeu vender parte do igrexario de San Martiño sen dar contas aos veciños (páxs. 15-6).
No tocante á venda dunha porción do igrexario, López Vizcaíno actuará contravindo o artigo 12º da Lei de confesións e congregacións relixiosas, promulgada en maio de 1933. Para atinxir o seu obxectivo, o crego tirou de influencias, apelando a Federico Salmón, ministro de Xustiza durante o Bienio Negro (Véxase: Grandío Seoane, E.: Caciquismo e eleccións na Galiza da II República, A Nosa Terra, 1999).
Os reiterados desmandos deste párroco reaccionario e retador foron a causa do levantamento popular. O 20 de abril de 1935, o xornal católico El Compostelano publica:
Comunican de Cerdedo que, cuando el párroco de San Martín de Figueroa celebraba los divinos oficios del día, irrumpieron en el templo los vecinos Francisco Arca, su hijo Rogelio y otros, armados de piedras y palos, profiriendo blasfemias y amenazas contra el sacerdote y los fieles que se hallaban en el templo, muchos de los cuales huyeron. Al salir el párroco y algunos vecinos en persecución de los asaltantes, éstos les hicieron frente y les agredieron. Avisada la Guardia Civil, salió en persecución de los salvajes.
El hecho produjo general indignación en toda la parroquia.
A nova corre coma un regueiro de pólvora. O vespertino madrileño ultradereitista La Nación dedícalle o titular: “Caso de vandalismo. Unos zulús asaltan una iglesia durante los Oficios Divinos”. Pola súa banda, o antirrepublicano ABC resalta: “Varios individuos irrumpen violentamente en un templo durante los Oficios Divinos”.
O vigués El Pueblo Gallego (23-4-1935), baixo o titular “Alborotaron en un templo y agredieron al cura y sacristán”, informa da detención dos implicados:
En Cerdedo fueron detenidos los vecinos de la parroquia de Figueroa Francisco Arca, un hijo de éste, llamado Rogelio, Dositeo Cortizo, José María Vilas, Constantino Troitiño y Guillermo Baliñas Bugallo.
Estos sujetos, en la tarde del 18 actual, se presentaron en la iglesia durante la celebración de los oficios de Jueves Santo y promovieron dentro de ella un fuerte alboroto que obligó a suspender los cultos.
No contentos con ésto, esperaron a la salida al párroco y al sacristán, a los cuales maltrataron de palabra y obra, no habiendo pasado a mayores el suceso, merced a la intervención de los vecinos.
Faise eco o xornal barcelonés La Vanguardia do 24 de abril: “Detención de varios alborotadores”. Dende Madrid, El Siglo Futuro (“Dios, Patria, Rey”) do 23 de abril, baixo o titular: “La barbarie de unos sujetos en San Martín de Figueroa”, reproduce unha carta remitida á redacción polo propio Manuel López Vizcaíno:
Nos ha producido justísima indignación la lectura de una carta en la que el señor cura párroco de la iglesia de San Martín de Figueroa (Pontevedra) nos denuncia el hecho siguiente:
Discrepando con la unánime devoción y entusiasmo religioso de toda España en la pasada semana, unos desalmados, sin respeto alguno a la solemnidad del Jueves Santo, penetraron en la referida iglesia, tratando de agredirme primero a mí y luego a mi criado, y ejerciendo tal número de coacciones que me vi obligado, en evitación de un día de luto, a aconsejar a los fieles, que llenaban el templo, que lo abandonasen, y dar por terminados los sagrados oficios del día.
Como, a pesar de esto, los tales [¿?] continuaran amenazándome a mí y a mi sirviente, di aviso a la Guardia Civil del inmediato puesto de Cerdedo, notificándoles lo ocurrido y las blasfemias y palabras soeces que aquellos energúmenos proferían. La Guardia Civil levantó el oportuno atestado y, como consecuencia, detuvo a los autores del escandaloso suceso, que son Francisco Arca, apodado “Brillante”; su hijo Rogelio, Dositeo Cortizo Penelas, José María Vilas, Constantino Troitiño y Guillermo Valiñas [...¿?...] asombro mío fue aún mayor cuando, al ir el sábado al Juzgado de Cerdedo, me encontré a los individuos en cuestión en la puerta, libres y jactanciosos, coaccionando a los testigos y muy seguros de que tanto en este Juzgado como en el de Instrucción de La Estrada, nada habría de ocurrirles, puesto que son hechura de los superhombres del bienio inolvidable.
Trasladamos la denuncia al señor ministro de Gobernación o a quien corresponda, y nos lamentamos de que ese oprobioso acto haya sido quizá la sola nota discordante en medio del hermoso concierto de fervor católico que acaba de darse en España entera.
Uns meses despois, El Siglo Futuro (11-9-1935) consigna a Manuel López Vizcaíno nunha relación de doantes, co gallo da homenaxe ao militar requeté Aurelio González de Gregorio. O mesmo xornal (5-10-1935) consigna o cura nunha listaxe de doantes en prol da prensa tradicionalista. López Vizcaíno colabora con “quince pesetas en metálico”.
Co vento a favor, as aspiracións do crego acábanse facendo realidade. El Pueblo Gallego (9-11-1935) publica que, entre outras disposicións da Gaceta de Madrid (antigo BOE), consta a seguinte: Decreto autorizando a don Manuel López Vizcaíno, párroco de San Martín de Figueroa (Pontevedra), o a quien le represente, para que pueda efectuar la venta del trozo de terreno propiedad de la parroquia, conocido con el nombre de “Campo del Fondo”. Pódese intuír a onde foron parar os cartos do alleamento.
Roxelio Arca Rivas, fillo de Francisco Arca Valiñas, fíxonos sabedores do malestar da veciñanza: “Aquel cura tíñanos na moa do cabo”. Francisco Arca Valiñas e o seu camarada Secundino Bugallo Iglesias, adaís da Sociedade de Agricultores e Obreiros “El Trabajo”, serán torturados e asasinados o 11 de agosto de 1936 na Ponte do Barco (Pedre), obxectivo prioritario dos falanxistas de Cerdedo. Xerardo Bugallo Lois, fillo de Secundino, será asasinado rematada a Guerra Civil. Roxelio Arca Rivas sufrirá represalias e, ao longo da súa vida, a puga ferinte da inxustiza non emendada.
Cando aconteceu o golpe de Estado (17-18 de xullo de 1936), Roxelio Arca atopábase traballando en Madrid. Seguindo o relato de Dionísio Pereira e do propio Roxelio Arca (Álbum de guerra. Canteiros da Terra de Montes no Exército Popular da República, Difusora, 2008), o de Figueiroa, contando 23 anos de idade, alistouse voluntario no Grupo 33 da primeira columna confederal da CNT organizada na capital do Estado (Columna Del Rosal). Pouco despois, o Grupo 33 integrouse no 153 Batallón “Ferrer”, reconvertido posteriormente na 39 Brigada Mixta.
A 39 Brigada Mixta combateu na fronte de Aragón até decembro de 1936, cando os seus compoñentes foron trasladados a Madrid para gozaren duns días de descanso, antes de enfrontar a defensa da capital do Estado. Alí, o 21 de Nadal, na pensión galega onde se hospedaba, Roxelio Arca ten coñecemento do falecemento de seu pai: El vil asesinato de mi querido padre Francisco Arca Valiñas y de su compañero y amigo Secundino Bugallo, por los canallas, criminales y asesinos falangistas del municipio de Cerdedo, hecho ocurrido en la trágica noche del jueves 13 de agosto de 1936, y al saber la triste noticia, cuantas lágrimas vertieron mis ojos, lágrimas de pena, rabia e impotencia por lo sucedido, y de uno no ser capaz de protegerlos, mártires los dos compañeros de un ideal noble y justo (páx. 16).
Manuel López Vizcaíno impediu que se lles dese sepultura no cemiterio de Figueiroa aos corpos de Francisco Arca e Secundino Bugallo. Grazas ao cura Xosé Paramá Ferro, os cadáveres foron inhumados no camposanto da parroquia de Pedre. Tempo despois, as familias dos asasinados trasladaron as cinzas con discreción a Figueiroa. As lápidas de Francisco e Secundino aínda se conservan no cemiterio de Pedre.
O 14 de outubro de 1936, El Pueblo Gallego informa que, en apoio á sublevación fascista, López Vizcaíno entregara na Delegación de Orden Público de Pontevedra un trozo de oro. O 15 de agosto de 1938, El Diario de Pontevedra, en prol dos combatentes franquistas feridos, consigna a López Vizcaíno nunha relación de doadores de localidades dunha corrida de touros. O crego doa unha localidade de sol. El Pueblo Gallego do 12 de febreiro de 1963, baixo os titulares “Con gran brillantez se inauguró el Círculo Cultural ‘Vázquez de Mella’. Los actos constituyeron una enfervorizada manifestación de fe patriótica”, a delegación pontevedresa do xornal vigués informa que, co gallo das honras ao carlista Juan Vázquez de Mella, tamén se oficiou unha “misa por los caídos”: A las 12’30 se celebró una misa rezada por el alma de Mella y requetés y demás excombatientes caídos en la Cruzada, oficiada por el Rvdo. don Manuel López Vizcaíno, párroco de San Martín de Figueroa, dándole guardia de honor al altar, requetés uniformados con sus banderas y guiones.
O crego López Vizcaíno morreu en San Martiño de Figueiroa. A súa tumba terreña atópase a carón da porta grande do templo parroquial.
Entre 2002 e 2003, o xornal La Voz de Galicia editou e distribuíu a “Biblioteca Galega 120”, unha selección de obras de cento vinte escritores galegos en lingua galega. O número 23 dos volumes editados contén os poemarios Nao senlleira e Seitura, da autoría do xurista e polígrafo ponteareán Fermín Bouza Brey, xuíz da Estrada dende 1930. Un exemplar do volume 23 da Biblioteca Galega 120 chegou ás mans de Roxelio Arca Rivas, probabelmente ao pouco de se distribuír.
Axudándose dunha máquina de escribir, Roxelio Arca, con 89 anos de idade, empregou dúas cuartillas para perpetuar un pensamento que, dende había décadas, lle ardía nas entrañas. A seguir, a xeito de advertencia, apegou as cuartillas nas follas de cortesía do libro:

A los que lean este libro

Por las “Tinieblas de Jueves Santo”, en el año de 1935, el que escribió este libro, Fermín Bouza Brey, se encontraba de juez de Primera Instancia en el Distrito Judicial de La Estrada, y en connivencia con el cura de la parroquia de San Martín de Figueroa, Manuel López Vizcaíno, y por motivos políticos, nos procesa dicho juez, “por perturbación del culto católico”, al que suscribe Rogelio Arca Rivas, a mi padre Francisco Arca Baliñas y a José María Vilas, siendo detenidos y esposados por la Guardia Civil de Cerdedo, y conducidos a los calabozos municipales; y a las 48 horas, fuimos conducidos y esposados a la cárcel de La Estrada por la misma Guardia Civil de Cerdedo, como si fuéramos unos criminales; y desde la cárcel de La Estrada, fuimos conducidos a la cárcel de Pontevedra por la Guardia Civil de La Estrada, pero esta vez sin ser esposados; y desde la cárcel de Pontevedra, fuimos conducidos y sin esposar por la Guardia Civil, desembarcando en la cárcel de Vigo; ya juzgados y condenados a cuatro meses y un día de cárcel.
            Después de haber pasado por un sarcasmo de juicio oral en la Audiencia de Pontevedra, y haciéndonos pasar por muchos disgustos y sufrimientos.
            Y con estas actuaciones del juez Fermín Bouza Brey, acompañado del cura Manuel López Vizcaíno, fue el primer eslabón de la cadena del asesinato de mi querido padre Francisco Arca Valiñas, por los asesinos falangistas de Cerdedo, en la fatídica noche del 13 de agosto de 1936.
            En estas fechas para mí tan señaladas, el Gobierno de la nación, del “Bienio Negro”, era presidente del mismo Gil Robles.
            Y si hay un Dios Justiciero, el juez Fermín Bouza Brei y el cura Manuel López Vizcaíno tienen que estar ardiendo en lo más profundo del infierno.
            Que así sea.

            Figueroa – septiembre del año 2002.

[Asdo.: Rogelio Arca Rivas]

Fontes orais fixéronnos saber tamén que Roxelio Arca Rivas se opuxera tallantamente á iniciativa municipal de dedicarlle unha rúa a Bouza Brey en Cerdedo; quizais en 1992, ano no que ao autor se lle dedicou o Día das Letras Galegas.
En desagravio, Xesús Palmou, no seu artigo “Fermín Bouza Brey. O xuíz da Estrada” (A Estrada: Miscelánea histórica e cultural, vol. 13, 2003), afirma que, tras a sublevación militar do 36, Bouza Brey, no desempeño da súa profesión, salvara moitas vidas: Para evitar estes asasinatos, cando tiña sospeita de que algunha persoa podía ser paseada, galeguistas, demócratas, republicanos, mandábaos deter simulando a súa implicación nalgunha causa xudicial e cerrábaos no calabozo, evitando así que os atopasen. En consecuencia, malia que Bouza Brey tiña asinado o documento de adhesión ao Alzamento, imprescindible para continuar no seu cargo de xuíz, transcende a súa desafección e, no mesmo ano 36, foi denunciado e sometido a un expediente por “desinhibición e galeguista” (páx. 101).
            Roxelio Arca Rivas faleceu en Figueiroa o 6 de novembro de 2010 aos 97 anos de idade. O de 7 de novembro de 2021, o colectivo Capitán Gosende inaugurou no seu Campo das Laudas (As Raposeiras-Meilide) o oitavo monólito na memoria de Francisco Arca Valiñas, Secundino Bugallo Iglesias, Xerardo Bugallo Lois e Roxelio Arca Rivas, vítimas da represión fascista en Cerdedo.

O crego Manuel López Vizcaino

0 Comentários

Taller de música represaliada con Xurxo Souto

13/12/2021

0 Comentários

O obradoiro terá lugar no MOME o vindeiro 17 de decembro ás 20.30 h con entrada de balde

XURXO SOUTO
Cantante, acordeonista, escritor, actor, director e locutor galego. É licenciado en Filoloxía Clásica, pero a súa actividade máis coñecida foi a de líder e vocalista de Os Diplomáticos de Monte-Alto, entre 1990 e 2001.
Desde 1986 comezou a traballar en diversos programas de radio en galego (coma A tropa da tralla), colaborou con varias publicacións (coma a revista Bravú) e foi subdirector de programas da Radio Galega, onde tamén dirixía Aberto por reformas, un espazo caracterizado por emitir exclusivamente música en galego.
Forma parte do grupo Os Tres Trebóns, onde se encarga da voz e do acordeón.
MÚSICA REPRESALIADA, MEMORIA
O obradoiro serve para tomar conciencia de como o imaxinario que impuxo a Ditadura franquista segue a funcionar e a definir en parte o presente. Búscase descubrir o esplendor musical que lle roubaron á sociedade facendo un percorrido polos proxectos musicais destruídos tras o golpe de Estado de 1936 e reivindicar a dignidade das e dos artistas que sufriron a represión (algunhas e algúns mesmo perderon a vida) neses días de barbarie, un traballo sobre o que ata o de agora non existe investigación e no que se pretende abrir camiño.
Partirase de diferentes testemuñas orais e dalgunha referencia literaria coa pretensión de que esas achegas sirvan
de estímulo para que as persoas que participen no obradoiro conten as historias das e dos artistas do seu contorno.

0 Comentários