Xornal de Tabeirós-Terra de Montes

Cita coa tradición oral en Folgoso

8/7/2025

A Sección de Literatura de Tradición Oral da AELG grava en Folgoso os saberes de María Fraíz Canaval

Calros Solla

María Fraíz e Calros Solla.

Na mañá do sábado 5 de xullo, o colectivo Capitán Gosende colaborou coa Sección de Literatura de Tradición Oral da Asociación de Escritores en Lingua Galega (AELG) co obxecto de documentar en formato de audio e vídeo unha mostra perdurábel do amplo e variado saber da cerdedesa María Fraíz Canaval.
María Fraíz –María da Vrea–, de 92 anos de idade, é natural do lugar de Covas (Folgoso-Cerdedo). Posuidora dunha memoria prodixiosa, atesoura no seu maxín unha cumprida mostra do noso acervo tradicional: coplas, oracións, recitados, adiviñas, trabalinguas, refráns, contos, romances, cancións... A comezos deste ano e co gallo da homenaxe ás cantareiras e á poesía popular no Día das Letras Galegas, Edicións Morgante publicou Saberes de María da Vrea. Tradición oral da freguesía de Folgoso (Cerdedo). O libro foi presentado na Biblioteca de Soutelo de Montes (Forcarei) o pasado 10 de maio. O moito público asistente foi testemuña das portentosas calidades de María Fraíz, non só memorísticas, senón tamén como narradora oral.
Lémbrolles con gozo que os membros da SLTO decidiron hai uns meses concederlle por unanimidade á nosa veciña o premio Mestra da Memoria 2025. A cerimonia de entrega dos Premios Mestras/Mestres da Memoria celebrarase con toda solemnidade na cidade de Lugo o vindeiro mes de outubro. María Fraíz Canaval recollerá o seu galardón a carón do grupo de investigación etnográfica Equipo Chaira (Antonio Reigosa, Mercedes Salvador, Ofelia Carnero e Xoán R. Cuba), merecentes así mesmo deste senlleiro recoñecemento.
O colectivo Capitán Gosende hónrase de que a tradición oral da comarca de Terra de Montes fose recoñecida xa en catro ocasións con tan alta distinción: Manuela Cortizo Medal –Manuela de Barro– (Barro de Arén-Cerdedo, Mestra da Memoria 2013); Alsira Gil Ramos, Orosia Gil Ramos e Ólida Diz Ramos –As Pandeireteiras da Alén– (A Alén, Xirargha-Beariz, Mestras da Memoria 2017); Aurelio Ramos Ogando (A Alén, Xirargha-Beariz, Mestre da Memoria 2021) e María Fraíz Canaval –María da Vrea– (Folgoso-Cerdedo, Mestra da Memoria 2025).
Recolleuse o valioso cadal de Manuela Cortizo Medal na publicación Cantares de Manuela de Barro. Achegas ao cantigueiro de Cerdedo (2008, 2012) e Aurelio Ramos Ogando é protagonista de excepción en O pote do ouro. Novas de tesouros na Galiza (2022).
En Cerdedo acontecen cousas extraordinarias, pero están nos libros.

Un intre da sesión de gravación.

0 Comentários

A alborada eléctrica en Cerdedo

2/7/2025

0 Comentários

Calros Solla

Estado actual do antigo transformador de Portocelos (Meilide).

Publicidade da empresa Lámparas Iria.

Recibo da luz da Eléctrica de Sotelo de Montes (xullo de 1953).

A comezos do ano 1951 ergueuse na aldea de Meilide (parroquia de Cerdedo) o transformador eléctrico de Portocelos. O xornal El Pueblo Gallego do 30 de decembro de 1950 (páx. 6) publicou a nova:
Autorización.- Por la Delegación de Industria se autorizó a don David Otero Gómez, de Codesás-Forcarey, para instalar una línea eléctrica que arranca de las proximidades de Cerdedo y termina en Meilide, instalando un transformador en este último lugar.
O transformador de Portocelos reducía a tensión do fluído eléctrico, acomodándoo ao consumo doméstico. A enerxía xerábase nun salto de auga que os irmáns Otero, industriais forcareieses, construíran no curso alto do Lérez. Os Otero explotaron o encoro hidroeléctrico (Central Eléctrica de Sotelo de Montes) como concesionarios de Fenosa.
Hoxe, malia que foncho e “desacralizado”, o transformador de bloque pardento aínda permanece incólume, camuflado na fraga avesía. Esconxurando a negrura dos “anos da fame”, a luz eléctrica acadou os fogares da parroquia cerdedesa recén inaugurada a década dos 50.
Amais da subministración da aldea de Meilide, a luz distribuíase, pau a pau, polas aldeas de Carballás, Barro, Arén, Cavenca e A Revolta. Ao tempo, outro transformador, o das Brañas (no monte de Lourido), permitiu que a electricidade chegase ás aldeas de Lourido, Biduído, Chamadoira e San Bernabé. Alancando o río do Seixo, o tendido atinxiu tamén o casarío do remoto Abelaíndo.
Cando se fixo a luz na aldea de Meilide, miña nai –nonaxenaria– aínda non cumprira os vinte anos. Miña avoa, cativada pola novidade, ordenou dotar a casa das Raposeiras cunha ducia de lámpadas (bombillas). Ben distribuídas, aquelas incandescencias embotelladas iluminarían tanto o interior coma o exterior da vivenda.
O progreso non foi en balde nin de balde. Levar a luz á casa de cadaquén supuña un importante desembolso. Consultados os usuarios doutrora, no libro Cerdedo. Materiais para o estudo da freguesía de San Xoán de Cerdedo. Inventario xeral (2002, páx. 95), escribín: “Aquel que quixese desfrutar dos beneficios da nova enerxía víase na obriga de comprar e chantar os paus de “baixa”, erguer o pescante e introducir a pipa (cóbado porcelánico) na parede, colocar o contador, solventar a instalación interior e dispor, a maiores, de sete mil pesetas –que xa eran cartos– para achegar o tendido...”.
No interior da casa das Raposeiras conectáronse sete lámpadas: unha en cada cuarto (no cuarto grande, no cuarto do balcón, no cuarto do cabo e no cuarto de respecto) e, metidos en gastos: no corredor, na cociña e na corte –que pensarían as vacas vendo raiar aquel solciño por tras a montaña de estrume?
No exterior da casa, conectáronse cinco lámpadas: unha, no corredor da eira (axiña luciron dúas); outra baixo o tanque da auga, outra na porta do curral e outra no balcón de cara á valiña.
Dentro e fóra, alumaban lámpadas de 20 watt; despois, puxéronse de 40 W. A potencia das lámpadas era pouca, pois, consonte miña nai, “a idea era telas acendidas cando fixesen falta; non as ter de adorno”.
Hai anos, remexendo nas gabetas dun desusado aparador, atopei o envoltorio dunha lámpada marca “Iria”. Inaugurada en 1929, Iria S.A. foi unha industria padronesa dedicada á fabricación de lámpadas eléctricas. Fundada por Estanislao Pérez Artime (Tanis de la Riva), o complexo fabril instalouse na localidade de Iria Flavia, perto da estación do ferrocarril de Padrón. A pesar da competencia feroz mantida con outras empresas de material eléctrico do Estado, “Lámparas Iria” foi quen de facerse un oco no mercado galego, mellorando notabelmente os seus resultados co estalido da Guerra Civil. Cara a 1950 a empresa enfrontou a súa decadencia (Tanis de la Riva falecera en 1945). Iria S.A. segue existindo na actualidade, secasí, en estado de inactividade.
Xaora, no verán do ano 51 obrouse o milagre na casa das Raposeiras. Enroscadas as lámpadas en cadanseu portalámpadas, miña avoa agardou que escurecese e activou todas as chaves. Aquela prodixiosa alborada fixo máis curtas as noites máis curtas, e máis longos os días máis longos. Coas luces acesas, nai e filla botaron porta fóra e baixaron polo camiño do Souto até as Cañoteiras (a uns 200 m de distancia), para contemplar con aglaio e satisfacción como a súa casiña esmuxicaba na longa noite de pedra.
Meu avó de Abelaíndo –xa viúvo– non quedou atrás. O 31 de xullo de 1951 aboou o primeiro recibo expedido pola Eléctrica de Sotelo de Montes. “Total pesetas: 10’92”. O celo que o meu devanceiro puxo na orde e conservación do papelorio permíteme hoxe falar con coñecemento de causa. Na “Póliza de abono para suministro de energía eléctrica” asinada por meu avó, figura que a tarifa contratada para a casa sita no Quinteiro de Acolá era de 6 kW ao mes. De maio a outubro o prezo do kW era de 1’40 ptas.; de novembro a abril, de 1’15 ptas. No recibo indicábase que o importe bruto (prezo por consumo: 8’40 ptas.) se vía incrementado cos impostos “del Tesoro” y “Municipal”, amais do “Paro obrero 10%”. Asinaba ou cuñaba o escrito o empresario Davide Otero.
Na casa do Gheiteiro, a instalación activaría sete lámpadas, cun consumo total de 140 watt (dedúcese, sete lámpadas de 20 W cada unha). Dous anos despois, o avó Xosé xa pagaba de luz 16’35 pesetas.
A casa do avó Xosé, hogano deshabitada, aínda conserva aquel circuíto eléctrico primitivo: o pescante, a pipa, interruptores con mecanismo rotativo e, atinxindo as distintas estancias, cables paralelos espidos, sostidos e afastados por illadores de porcelana. Como me explicou un vello informante nunha ocasión: “A luz ten que chegar ao seu destino polos carrís, coma o tren; se non, descarrila”.

Naquel tempo, acreditar que a electricidade –incolora, inodora e insabora– discorría polos fíos até prender nuns candís carentes de aceite ou carburo esixía unha dose de fe comparábel a admitir que o san Bertolameu era avogoso do raio. Neste asunto, recoméndase crer sen meter os dedos na chaga. “No tocar, peligro de muerte”.

Recibo da luz da Eléctrica de Sotelo de Montes (xullo de 1951).

Pipa de porcelana.

0 Comentários

Limpeza reivindicativa do muíño das Raposeiras

21/6/2025

0 Comentários

O colectivo Capitán Gosende realiza en Meilide (Cerdedo) a limpeza desta antiga construción, que xa consta no Catastro de Ensenada

Calros Solla

Equipo de voluntarios participantes na limpeza. Foto Alicia Garrido..

Di a copla: “Eu non quero ser muiñeiro nin varrer o tremiñado, que despois, no outro mundo, piden contas do roubado”. Sen desdeñar o consello, o sábado 14 de xuño, ben de mañá, unha cuadrilla en peonaxe formada por membros dos colectivos Capitán Gosende e Vaipolorío démonos cita á porta do muíño das Raposeiras (Meilide-Cerdedo). Levábanos o sentido rozar a matogueira do seu resío e, a maiores, retirar o cascallo do interior da construción. Por mor do abandono e a falla de mantemento, a cuberta do muíño (a dúas augas: tella país, cangos e ripas) abateuse sobre o piso, pé e moa, ocultándoos á vista e ofrecendo unha imaxe de contristada prostración.Moer non se moeu, porén, investíronse cinco horas de traballo na “varredura” do tremiñado, retirando con aixadas e pas a entulleira (amasillo de tellas, terra e madeira podre) que imposibilitaba o acceso e a perfecta contemplación dos seus atributos. (Véxanse as fotos do antes e do despois).
O muíño das Raposeiras, obra de canteiros locais, integra o patrimonio arquitectónico da parroquia e, malia a súa humildosa condición, é unha das edificacións civís máis notábeis de Cerdedo, entre outras razóns, pola súa antigüidade.
O das Raposeiras xa figura no censo de muíños do Catastro de Ensenada. Polo que respecta á freguesía de Cerdedo e xurisdición de Montes –Cerdedo sempre de Montes–, o “Interrogatorio” elaborouse no mes de novembro do ano 1752. Lemos no Catastro: “Molinos: ...Otro llamado das raposeiras, sito en el Rio, daponte mouteira [denominación do curso baixo do río do Seixo], es de canle y piedra negra muele ocho meses al año le regularon en siete ferrados de fruto, los tres de mijo maiz, dos decenteno, y dos demijo menudo, son ynterezados Bernardo de fraguas=Pedro deBouzas=Juan mouteira y otros”. O topónimo “Pontemouteira” evoca unha ponte ou pontella –desaparecida– que atravesaba o río na estrema das aldeas de Abelaíndo e Meilide. A antiga ponte deulles nome ás leiras contiguas: As Pontemouteiras. A forma “mouteira” fálanos da existencia no lugar dun marco fronteirizo. No Catastro, o treito medio do río recibe o nome de “río de Agullas”. As Aghullás (ou Aghullases) son leiras da aldea de Abelaíndo.
O muíño das Raposeiras, construído na marxe dereita do río é o nº 48 dos 51 (uns máis arruinados ca outros) que compoñen o mostrario etnográfico do río do Seixo (Consúltese: Cerdedo. Materiais para o estudo da freguesía de San Xoán de Cerdedo. Inventario xeral, 2002).
O río, cuxa nacenza se localiza no alto do monte do Seixo, atravesa a aldea da Cavadosa e a seguir, as agras de Chamadoira, Biduído, Abelaíndo, Cavenca e Meilide, desembocando no río do Castro (afluente do Lérez) tras a poza do Cura, na aba da capital cerdedesa.
O muíño das Raposeiras é un muíño de herdeiros. No século XVIII, a auga levada impulsaba o rodicio precipitándose por unha canle estreita (óese “calexa”). Reformado posteriormente, o muíño adoptou o sistema de cubo: depósito de pedra no que se acumula a auga, obrigándoa a saír por un estreito conduto inferior (canela) que a proxecta a presión cara ás penas do rodicio. Nel “tiñan horas” boa parte dos veciños de Meilide. Mediado o século pasado, as familias más beneficiadas eran os Neto da Aldea de Baixo e as Marcas da casa das Raposeiras. Véndome herdeiro da miña quenda de moenda, ordenar a súa limpeza era misión inescusábel. Eis o dereito de uso, rexistrado nun documento familiar: “Os Márquez de Meilide [os meus devanceiros] moen, cada quince días, dende as nove da mañá do sábado até as seis da tarde do domingo” (O código da vincha. Retrincos I, 2002, páx. 172). Abofé, fomos pola nosa vez (risos).
O aparello accionaba unha moa de pedra “neghra” ou “borneira” (granito silvestre), especializada no moído dos grans de millo “maís” (Zea mays), aínda que, segundo testemuños recadados, baixándolle convenientemente o tempero (pau do leveadoiro), tamén trituraba grans de centeo (Secale cereale), fariña destinada a arrequecer as enfornadas de mestura. O tempero regula o grao de fricción da moa (peza dinámica) no pé (peza estática).
Antigamente, as familias cocían (o pan) cada quince días (cadra coa rolda da moenda). De haber centeo, amasábase de mestura, pois melloraba a calidade do pan. O desexábel sería “metade-metade”, mais como a colleita de centeo sempre era pouca, “cadaquén facía como podía”. Os grans de centeo portábanse ao muíño no chamado folecho da mestura. O normal era engadirlle ¼ de fariña centea ao máis de fariña milla, moída un chisco basta. O pan elaborado só con fariña milla “non tiña ligha; todo era farangullas”. Con esta proporción tamén se evitaba que o pan “collese becerra”, é dicir, que ás bolas e aos moletes lles chusmigase o miolo.
Volvendo á tarefa do pasado sábado, de entre a morea de cascallo rescatamos o rodicio do muíño (forxado), que, librada a estancia do seu empezo, apoiamos nunha das paredes para contextualizar a súa exhibición. Amais do pé, a moa (coa segorella encaixada) e o rodicio, o muíño conserva o burro, do que penduran uns ganchos de ferro para alzar e voltear a moa que requiría ser picada, e mais o banco de picar (mesado de pedra). O banco de picar asenta no reverso dunha moa luída. Da entulleira, rescatamos dúas ras e unha agulla, de seixo; unha pá, dúas vasoiras e outros ferranchos; así mesmo, un lote de tellas artesás, que atopamos enteiras. No exterior, o muíño adobíase cun pé e dúas moas, desbotados por non teren aproveitadura. Ogallá os obxectos exhumados non sexan obxecto de furto.
Non hai tanto, o muíño das Raposeiras aínda conservaba o seu brandoeiro de madeira (caixón), unha moega dotada de trampa ou freo (para evitar que o muíño moese en van), a quenlla coa súa ponticela e co seu tarabelo, un erguedoiro (leveadoiro) de manivela (tívoo de cruz); no inferno: a canela e o aferidoiro (peadoiro) unido ao arame da trampa; o touzo, o veo, o raeiro...
Os usuarios de antano aínda rememoran o señor Mighel do Raposo, veciño de Meilide, encargado de darlles, cando conviña, os picados ao pé e mais á moa (valéndose da escoda e do trinchante). Tamén, ao señor Mosqueira de Limeres, práctico en “sestear” o eixe do aparello, é dicir, en axustar o veo na buxa para que o muíño traballase dereito. Velaquí, os derradeiros mesteirais compoñedores do muíño das Raposeiras. Que en paz estean.
Lembro, nos anos 80, ir moer ao muíño na compaña da miña avoa, a señora Isolina das Raposeiras. A chave agardaba pola veceira no seu postoiro, agochada baixo unha tella da sopena. Dentro, a penumbra; o roular xordo e compasado das rodas, o triquetraque do tarabelo, o recendo a fariña, pedra faiscada e humidade; unha raiola de sol endereitando o po en suspensión... Fóra, a luz do día, cegadora; o ruxir da corrente, matando os outros sons do mundo: a psicodelia da moenda.
De cada vez, triturábase un promedio de 25 kg de cereal, obtendo dous ou tres foles de farelo (“fariña prós porcos”), un fol de fariña “pra cocer” e unha foleca de fariña “do óleo” (a que pousaba xunta ao pé), para cociñar as papas e mais as filloas.
No sentido da corrente, o muíño do Rapenlo antecede ao das Raposeiras. Tras o muíño do Rapenlo construíuse o encalco (calzada) do muíño das Raposeiras, que desvía a auga cara á levada (presa) do muíño en cuestión (uns 200 m de lonxitude). Nos setembros secos (“En setembro secan as fontes ou os ríos levan as pontes”), cumpría derivar a auga da presa Ghrande cara ao río, para que os muíños –de Pedraboa embaixo– tivesen caudal abondo para poderen moer. Á beira do muíño das Raposeiras, as mulleres acondicionaban unha zona de lavado para tirarlles todo o proveito á espera ou á viaxe: “Nin prá misa nin pró muíño espere un polo veciño”.
No tocante ao patrimonio inmaterial, a porta do muíño das Raposeiras é unha das pezas do conxunto que paga a pena preservar, pois nas súas táboas talláronse –e aínda son visíbeis– tres riscos de Salomón en ángulo recto: talismáns da fartura, protectores do ollomao (envexa), e que, a maiores, lle outorgan ao edificio a calidade de acubillo no que se gorecer da estarrecedora Pantalla (a Santa Compaña): “Anda de día, que a noite é miña!”. Polo que respecta á cachotaría, padieiras, machetas e tranqueiros (da porta ou do fachal), non advertimos ningunha outra inscrición profiláctica.
Tras a nosa intervención do día 14, o muíño das Raposeiras loce digno e fermoso; non dá pan pero tampouco o pide. Así e todo, ninguén rexeitaría un investimento que lle devolvese a función. Os muíños convidan a viaxarmos no tempo e a enfariñarnos cos labores e costumes de antano. Se as paredes falasen...
Rematada a limpadura, aproveitamos a xeira para anotar as dimensións do edificio.
Dende o lugar de Meilide, accédese ao muíño das Raposeiras xa polo camiño das Cañoteiras, xa polo das Cacharelas. As veigas contiguas noméanse Liñares e Seidoiros. Os Liñares repoboáronse recentemente con espécimes caducifolios. O topónimo testemuña o pretérito cultivo do liño, perto do río, para facilitar o seu empozado. Os Seidoiros conservan o arboredo autóctono de ribeira: ameneiros, bridos, abeleiras... –moito me sabían de neno aquelas abelás, malia non as deixarmos acadar a sazón da secura.
Á altura dos Seidoiros tamén se atopa o mansío do pozo dos Cas, onde amais de tomar baños a canda a rapazada de Meilide, pesquei a miña primeira troita –unha de tres; do talle–. Recordo, coma se fose hoxe, empregar un aparello infalíbel: unha longa cana de bambú, en cuxo extremo se anoaba un anaco de sillela (sedela) que, á súa vez, se unía a un anzol armado con saltón.
Noutrora, o pozo dos Cas destinouse a cadafalso das camadas (cans e gatos) non desexadas, de aí o nome.
Da outra banda do río, a aldea de Cavenca, empolicada na cabeceira dos Aghros, leiras costaneiras.
Ao escuro do muíño das Raposeiras deille un bico primeirizo a unha moza, e nas arañeiras enfariñadas dos recunchos quedou prendida para sempre a miña mocidade: “Unha noite no muíño, unha noite non é nada...”.
O colectivo Capitán Gosende, con fraterno agarimo, quere agradecer a Xosé Feijoo, de Vaipolorío, e a Luís Vázquez, do Samarco, a súa colaboración nestoutra xornada de limpeza reivindicativa. Non damos feito. Cerdedo esmorece e o seu patrimonio con el. Abducida polos meles do turismo a granel (gando do aire), a autoridade desnortada, no canto de realzar a paisaxe e o patrimonio de noso –o verdadeiro atractivo–, entrégase con denodo á cementada electoral dos Peghos e Morouzós.
Recollida a ferramenta, como é preceuto, fomos matar a sede a unha taberna de Cerdedo. Brindouse. Cadaquén pagou o seu.
Corroborada a ingratitude dos vivos, confiamos en que cando nos toque ir para o outro mundo, un deus muiñeiro ou unha deusa panadeira nolo teñan en conta. De non ser así, ben saben os lectores que, á Pantalla, de cando en cando, tamén lle poñemos unha candea a arder. Hai que ter amigos até no inferno.

Interior do muíño antes da intervención.

Estado actual do interior do muíño.

O muíño comesto pola matogueira.

O muíño tras os labores de roza e limpa.

Símbolos protectores gravados na porta do muíño.

0 Comentários

Roteiro Coto ao monte Xesteiras

1/6/2025

0 Comentários

O vindeiro sábado 7 de xuño, o monte Xesteiras converterase no epicentro da memoria histórica da nosa comarca coa celebración do roteiro Coto. Esta iniciativa busca revivir a dura experiencia de Manuel Coto Chan, un veciño da Estrada, natural de Cuntis, que se viu obrigado a fuxir e vivir na clandestinidade no monte Xesteiras a partir do golpe de estado de 1936. Coto Chan, natural da parroquia de Couselo, plasmou a súa dura historia no caderno "Memorias dun proscrito", un testemuño imprescindible sobre a supervivencia e a resistencia nun dos períodos máis escuros da nosa historia recente.

A xornada, que promete ser unha profunda inmersión na memoria democrática, arrancará ás 10:00 horas da mañá dende a antiga Casa Escola de Couselo, en Cuntis. Dende alí, os participantes emprenderán unha ruta que os levará polos lugares clave na vida de Coto Chan como fuxido. Un dos puntos máis significativos será a coñecida como "Pedra de Coto"*, un refuxio natural onde se protexía das partidas facciosas que o perseguían. Durante o percorrido, faranse paradas estratéxicas na casa que lle deu acubillo e noutros puntos de interese directamente relacionados coas súas memorias, permitindo aos asistentes conectar coa crúa realidade que viviu.

O monte Xesteiras, testemuña silenciosa de moitas destas historias, adquire así un papel protagonista. Este espazo natural, coñecido hoxe polas súas paisaxes e sendeiros, foi para moitos, coma Manuel Coto, un lugar de supervivencia e resistencia fronte á represión. O roteiro ofrecerá a oportunidade de coñecer non só a historia persoal de Coto Chan, senón tamén a realidade social e política da época en Galiza.

Ao finalizar o percorrido, os asistentes recibirán un exemplar do libro "Memorias dun proscrito", unha obra fundamental para entender a represión franquista dende a perspectiva dos que a sufriron. A presentación do libro e o peche da xornada contarán coa intervención dos seus coautores: Marcos Borrageros, Adrián Coto (bisneto de Manuel Coto Chan) e David Otero. Eles achegarán máis detalles sobre a vida de Manuel Coto, o proceso de recompilación das súas memorias e o contexto histórico da época.

Esta iniciativa, organizada pola asociación cultural “Vagalumes” conta coa colaboración da veciñanza de Couselo, busca non só honrar a memoria de Manuel Coto Chan, senón tamén manter viva a lembranza de todas as persoas represaliadas e promover o coñecemento dun período fundamental para comprender a nosa identidade como pobo.

Anímase a toda a cidadanía a participar neste roteiro para coñecer de primeira man unha parte da nosa historia que non debe ser esquecida. Recoméndase levar calzado e roupa axeitada para a camiñada.

0 Comentários

A Montaña Máxica que xurdiu da nada

1/6/2025

0 Comentários

A mitoloxía do monte do Seixo e o proxecto de preservación e divulgación do seu patrimonio material e inmaterial agromaron en Cerdedo hai 25 anos

Portalén, a soleira do Outro Mundo.

Calros Solla

Malia que lles proia a algúns, o albo fotográfico máis solicitado na comarca de Terra de Montes é hoxendía a peneda de Portalén, no monte do Seixo. Souben da “porta ao Outro Mundo” recén inaugurado o novo milenio, e fago gala de terlle ofrecido a primicia da súa existencia á galeguidade. Convido os desinformados –conscientes ou inconscientes– a consultar as hemerotecas, mesmo lles facilito o traballo: “Verbo Xido inaugura la segunda ruta Padre Sarmiento con una marcha por el Seixo” (Faro de Vigo, 12-12-2002). Antes, así se maten, rien de rien.
En decembro de 2005, tras non poucas visitas guiadas e co gallo da publicación do libro Almanaque de encantos. Mitoloxía da Terra de Cerdedo, a prensa local nos dedicaba os seguintes titulares: “Os míticos vixías do monte Seixo” (FdV), “A montaña máxica de Cerdedo” (LVdG), “Patria de lenda: Máis alá do monte Seixo” (DdP)... A feliz iniciativa acadaba, en apenas tres anos, a súa consolidación. Lemos, por exemplo, no prestixioso blog “Arqueotoponimia” (outubro, 2021): O Alén mítico déunolo a coñecer a descuberta de Calros Solla, que fai anos recobrou a memoria colectiva da famosa Portalén, nome poético que lle deu á Porta do Outro Mundo (A Porteliña-Barcia do Seixo, A Lama) na súa obra ‘Almanaque de encantos’ (2005).

Advertidos polo que dixen e publiquei, ao longo de máis de dúas décadas, milleiros e milleiros de visitantes ascenderon a montaña sagrada do Seixo, fotografaron Portalén ou fotografáronse ao seu carón, propagando xa de palabra, xa naquela incipiente Internet a boa nova da súa descuberta e dos seus atributos rituais. Dixo Cunqueiro que moito lle satisfacía botar lendas a roular, que antes ou despois volvían a el por boca doutra xente. Asegúrolles que moito me chista ter xerado un cativador relato lendario que, a cada pouco, chega a min, como proveniente dun remoto pasado.
Afirmei xacando que, se me cadrase vivir hai un século, coñecida a noticia de Portalén e evidenciando o seu éxito, a Igrexa axiña se ocuparía de cristianizar o lugar –inescusábel, o peto das esmolas–. Aínda están a tempo, pois non cabe dúbida que, a canda os itinerarios xacobeos –que inzan coma ferrán–, a pagá peregrinación a Portalén tamén gaña adeptos (ou devotos) día tras día. O Concello de Cerdedo ben puido tirar proveito do chope, pero os seus estrategas, sobrados de fachenda e faltosos de enxeño, nin deron nin dan para máis.
Así e todo, considero necesario lembrar de cando en cando que o que hoxe se ten por herdanza inmaterial da comunidade, foi en orixe un ruxerruxe, o froito dunha providencial pescuda etnográfica que, principiada a finais dos anos noventa, me levou a recoller na contorna non só a toponimia do Seixo e do Cando, senón a identificación naquela cimeira dunha trintena de estacións mitolóxicas –pedras con lenda– da man dos meus selleiros informantes (deles teño soidades), oriúndos dos concellos de Cerdedo, Forcarei, A Lama e Cotobade. Entre elas, xaora, Portalén.
Tampouco está de máis recordar que o resultado das miñas investigacións deu para dúas monografías –editadas e felizmente reeditadas–: Monte do Seixo. Reivindicación da Montaña Máxica (2007, 2021) e Monte do Seixo. O santuario perdido dos celtas (2008, 2021, 2024 –en castelán– e 2025). Amais: innúmeros artigos en xornais, webs e revistas especializadas, charlas e presentacións por toda a xeografía do país (v.g.: o III Congreso Internacional sobre a Cultura Celta, Narón, 2011) e, en paralelo, incontábeis roteiros guiados (Roteiro da Montaña Máxica: máis de 5.000 participantes), soadas celebracións (XXXIX Romaxe de Irimia, 2016: 2.000 persoas congregadas no alto Seixo)..., cos que, boca-orella, no pasar do tempo e dende aquel venturoso Nadal de 2002, se deu xerado o fenómeno cultural coñecido por “monte do Seixo”, “Montaña Máxica”, “Portalén” etc.
Portalén e a súa regazada lendaria, transcrita por vez primeira no Almanaque de encantos. Mitoloxía da Terra de Cerdedo (1ª ed., 2005), ten sido causa inspiradora para a creación, por exemplo, de pezas musicais de estilo variado (v.g.: a composición “Alén” de Eduardo Soutullo, coa que o músico conseguiu o Premio Aeos en 2019), de fotografías, pinturas, ensaios, reportaxes de prensa e TV, documentais e incluso novelas de distinta pelaxe. Houbo quen se apurou en localizar por aí adiante outras “Portalén”, a ver se batía coa trabe de ouro; decatándose de que non abonda con atopar unha pedra feituca, senón que cómpre adobiala belamente e porfiar na súa promoción. O nome de Portalén nomeou, á súa vez, eventos, asociacións culturais, proxectos empresariais... Algúns destes fascinados usuarios honráronme coa cortesía da cita; outros, “esqueceron” o que é de obriga. Deuse o caso dun novelisto de aquí ao lado que, dezaoito anos despois de dármola a coñecer, cacarexou oufano na prensa que recén el descubrira Portalén enfuscada no neboeiro. Con tal de gañar un peso na feira, hainos dispostos a facer o ridículo. Aínda por riba, a súa artimaña atraeu a Portalén a magufada.
Enorgullézome do éxito alleo e de que moitos viñesen botar as redes ao meu caladoiro, pois corrobora a valía e oportunidade deste labor de recolla e transmisión. Pola contra, non oculto que me provoca fastío testemuñar como, escudándose na impostura, degorados polos minutos de gloria, se atropelan individuos afanados en porfillar a criatura e, asemade, matar o pai, aplicando aquilo do “quítate ti, que me poño eu”. Portalén, amais de soleira do Outro Mundo, tense convertido en espello da conciencia de cadaquén. Retratados quedan para a posteridade.
Magóame presenciar como os que van de sabidos repiten coma loros o que a súa cabeza lles dá a entender, sen tan sequera consultar, en prol da fidelidade, as fontes xenuínas ao seu dispor –quen alumeou o manancial aínda está vivo–, nin respectar a memoria de quen mo transmitiu. Reitérolle á audiencia que as denominacións “Montaña Máxica”, “Portalén” ou “Porta do Alén” son creación literaria, plasmada nos meus libros co obxectivo de enxalzar a sabenza popular que a min se me confiou. Aqueles que empregan tales denominacións sen citar a orixe cometeron e cometen un uso indebido e vergoñoso da propiedade intelectual. Como dixen, fican retratados.
Naquel Roteiro Sarmiento celebrado en Cerdedo en decembro de 2002, os concorrentes oíron por vez primeira o chamadeiro Portalén a carón dos nomes das outras vinte e nove estacións míticas do Seixo. Co apoio dos milleiros de persoas convocadas en Cerdedo polas asociacións Verbo Xido, primeiro, e Capitán Gosende, despois (2002-2025); coa axuda dos medios de difusión ao alcance, das publicacións e das charlas –todo de balde e sen aceptar subsidio de administración ningunha–, a eufonía e singular feitura de Portalén callaron no maxín do pobo, forxando un símbolo, erixindo o sanctasanctórum do Seixo, un santuario montesío e pagán de nova creación. O Proxecto Montaña Máxica (léase: Faro de Vigo, 20-4-2007: “Una montaña mágica en Cerdedo”) converteuse da nada en polo inescusábel de atracción cultural, superando calquera outra iniciativa desenvolvida por particulares ou institucións no territorio cerdedés –salvante o Campo das Laudas.
Incomódame oír xente da comarca falando de Portalén, do Marco do Vento, da Cruz do Seixo, do milladoiro de Onde Morreu o Home..., exhibindo a súa ignorancia e silenciando sistematicamente o traballo desinteresado de quen llelo puxo en bandexa. Incomódame que lles neguen o pan e o sal aos veciños de Cerdedo, Forcarei e A Lama que gardaban na memoria as lendas que enfeitan o Seixo e Portalén: Manuela de Barro, Arxentina de Carballás, Clarita de Meilide, Xosé da Fonte, Manuel de Ratel, Vinicio da Cavadosa etc. etc.
Os inventores da pólvora fan festa con xofre alleo, pois nada habería hoxe de que gabarse se non fose por estes xenerosos informantes –ningún outro na comarca– e, permítaseme a inmodestia, por quen mostrou interese en escoitalos e en difundir o celme dos seus coñecementos.
A mitoloxía do monte do Seixo é un artefacto etnográfico-literario resultado da creación e da recreación popular, xa que humildemente me inclúo na cadea de transmisión do noso acervo. Este labor entregouse á comunidade de xeito absolutamente desinteresado.
Dito exercicio de recollida, escolma e sementeira tiña e ten un obxectivo: librar o monte do Seixo e Cando da chatarra eólica, promovida pola mesma ideoloxía que hogano pretende asoballar Galiza. O Proxecto Montaña Máxica, que botou a andar en 2002, propuña unha alternativa ecolóxica, identitaria, íntima e persoal: a palabra como arma incruenta, enarborada para enfrontar e paliar a desfeita física e moral perpetrada na montaña do Seixo. Como vaticinei daquela, deseguido o mal se estendeu a outras montañas da nosa xeografía. Cando, hai máis de dúas décadas, lle dei comezo á miña campaña de concienciación, sentinme coma predicador no deserto.
A divulgación dos seres míticos de Cerdedo, os amuletos e talismáns (LVdG, 5-5-2006), o panteón do Seixo (Portalén, o Marco do Vento, a Santa Mariña, a Moura trinitaria, o Castro Grande...) naceron en Cerdedo naquel Nadal de 2002. Moito galbán se ten aproveitado da lodada.

Porén, seguimos estando por quí, e no tocante á Montaña Máxica, mandaremos calar a quen faga falla. Hoxe como hai vinte e cinco anos, salvemos o Seixo e o país enteiro da invasión eólica, da megaminaría, das celulosas... e dos que, servíndose dos logros do voluntariado, degoxan meter o seu con día. Citar honra; citar é de lei. De ben nacidos e ser agradecidos.