Xornal de Tabeirós-Terra de Montes

Capitán Gosende descobre un petróglifo en Figueiroa

14/9/2021

Pedra insculturada da Chaira do Coto, entalla e corredor.

Calros Solla

O pasado domingo [12-9-2021] membros do colectivo Capitán Gosende démoslle continuidade ao labor exploratorio das lombas montesas situadas ao raiante da parroquia de Figueiroa (Cerdedo), augas vertentes do regueiro do Portaloureiro.
Encamiñamos os nosos pasos, non sen dificultade, pola antiga verea que pon (ou puña) en comunicación a aldea de Portugal (Figueiroa) coa do Milladoiro (Parada). Mentres ascendiamos o contraforte sur do Coto Laceiras (716 m), a uns 500 m de altitude, chamounos a atención un relanzo solleiro, orientado cara á valiña de Figueiroa. A carón dunha das revoltas do camiño, un calveiro rochoso abríase na confluencia dun mesto cerquido ventureiro e un piñeiral de repoboación.
Achegarnos ao laxedo e advertir as coviñas talladas na pedra foi todo un. A laxeira, de pedra de gran, ben pode abranguer os 100 m2, porén a superficie visíbel da rocha, a non cuberta polo manto vexetal, apenas acada os 6 m2.
A primeira vista, o gravado rupestre detectado componse de cinco coviñas, cuxo diámetro vai dos 3 aos 6 cm. As concavidades, de boa profundidade, talláronse nunha laxa peada. As coviñas están intercomunicadas por unha decena de riscos estreitos e pouco profundos (leito en “U”), a xeito de desaugadoiros.
A sección do laxeiro orientado cara ao nordés desapareceu xacando por extracción. Non se aprecian, no bordo da cortada, marcas de cuñas ou guillos, mais si unha esgazadura irregular. Con certeza, a superficie insculturada era moito maior.
Se observamos a rocha polo seu lado leste, concluiremos que o labor de corta e extracción deixou unha entalla duns 80 cm de altura e 50 cm de profundidade. De considerarmos a entalla a sección dun hexaedro, a cara frontal acadaría os 110 cm de longo e a sección 170 cm. Chamounos a atención que, partindo do fondo da entalla, emulando un corredor, aliñáronse dúas fileiras de pequenos cachotes fincados en paralelo (uns 15 elementos). O largo deste “corredor” vai dos 50 cm (no fondo da entalla) até os 60 cm (na parte máis afastada), estendéndose uns 2 m de longo. Descoñecemos a data na que se dispuxo a devandita estrutura, ben seguro moderna. Cachotes de tamaños diversos, provenientes da pedreira, esparéxense polas ladeiras do outarelo.

De volta en Portugal, rueiro de Figueiroa, demandamos dos veciños información sobre o chamadeiro do laxaredo na que atoparamos o gravado rupestre. Respondéusenos que, segundo as nosas indicacións, o pedregal había estar no predio coñecido como Chaira do Coto. Eis pois o nome co que inventariamos a nosa descuberta: “Petróglifo da Chaira do Coto” (coordenadas.- X: 550.279; Y: 4.710.749; alt. 474 m). O petro localízase a uns 500 m, en liña recta e cara ao nordés, da aldea de Portugal, da outra banda do regueiro do Portaloureiro.
Co da Chaira do Coto, a parroquia de Figueiroa rexistra o seu oitavo petróglifo; o territorio de Cerdedo acada os 61 gravados rupestres inventariados e, no eido das insculturas, o colectivo Capitán Gosende deixa, na comarca de Montes, a súa cifra de descubertas en 88.

Parte visíbel do petróglifo da Chaira do Coto (Figueiroa).

A pedreira coroa un relanzo daquela lomba.

0 Comentários

Capitán Gosende descobre unha mámoa en Portugal

7/9/2021

0 Comentários

Calros Solla

A mámoa descuberta nas proximidades de Portugal (Figueiroa-Cerdedo).

Antes de dar conta do achado, convén clarificar que, amais dos núcleos de Deán, San Martiño, Vilar e Loureiro, a parroquia cerdedesa de Figueiroa conta cunha aldea do mesmo nome, topónimo abundancial de “figueira”, a árbore dos figos (Ficus carica). Á súa vez, o núcleo de Figueiroa (“Figueroa” é forma deturpada) divídese en varios rueiros e, ao leste da PO-2201, consignamos tres: A Cruz, Triana e Portugal.
O pasado domingo, membros do colectivo Capitán Gosende desprazámonos até Figueiroa. Atravesamos os devanditos poboados co fin de acadar o fondal e percorrer as marxes do regueiro do Portaloureiro que, de norte a sur, discorre polo centro da parroquia. Tiñamos por obxectivo escudriñar nas belas mostras de arquitectura tradicional que, vinculadas co paso o peche e a moenda, se esparexen por aquela ribeira. O regueiro do Portaloureiro (un dos seus moitos nomes) desemboca no río Lérez pola marxe dereita. Hai anos, os labregos aproveitaban a potencia hídrica do regato para pór a funcionar non poucos muíños, hogano arruinados. Na lumieira dun dos aparellos, tallouse a seguinte inscrición: “15-7 de 1933”. Aínda que semelle brincadeira, nesta xornada exploratoria fomos de Triana a Portugal sen saír de Cerdedo.
Probabelmente, os topónimos cerdedeses Triana e Portugal están relacionados coa hidrografía e coa orografía. O hidrotopónimo Triana pode significar “na outra marxe do río” ou facer referencia ás tres correntes de auga tributarias que fertilizan o val: o regueiro do Portonovo desemboca no regueiro do Portaloureiro e este, á súa vez, no río Lérez; ou ben, o regueiro do Portaloureiro como resultado da amecedura do regueiro do Coto Laceiras (ou das Lúas) e do regueiro das Lamas (véxase o Topográfico ou mapas.xunta.gal). Daquela, Triana proviría da expresión latina Trans amnem (“na outra beira do río”) ou dun sincrético e menos probábel Tri ana (“tres ríos”). Amnis-is significa río en latín e ana é unha das moitas formas que as linguas prerromanas empregaban para denominar os ríos ou a auga fluente.
Polo que respecta a Portugal, doadamente albiscamos unha forma derivada do substantivo “porto”, cuxa segunda acepción é “punto xeográfico situado entre montañas por onde resulta máis doado o paso” e cuxa terceira, “lugar estreito dun río, con pouca auga e pouca corrente, por onde se pode atravesar” (dicionario RAG). Unha corredoira lastrada comunica o Portugal de Figueiroa coa aldea veciña de Loureiro ou co Milladoiro de Parada. Para esa viaxe cómpre vadear o regueiro do Portaloureiro (porto a Loureiro) corrente arriba, nunha sofraxe do relevo ocupada pola intersección dos seus dous tributarios.
O Nomenclátor da Galiza consigna un Triana na parroquia de San Miguel de Reinante, pertencente ao concello lugués de Barreiros; e un Barrio de Triana na parroquia de Goián, do concello pontevedrés de Tomiño. Obvia, pois, o Nomenclátor estoutro Triana, localizado na parroquia cerdedesa de Figueiroa. No tocante a Portugal, o Nomenclátor rexistra o Portugal da parroquia de Oca, no concello coruñés de Coristanco, e dous Portugaletes: un no concello lugués de Carballedo (parroquia de Castro) e outro no concello coruñés de Muros (parroquia de Serres). O lugar de Portugal da parroquia cerdedesa de Figueiroa tampouco figura no dito catalógo toponomástico.
Feito o preámbulo, deamos agora razón da descuberta. Contra a tardiña, mentres retornabamos atravesando a mesta carballeira situada ao norte da aldea de Portugal, reparamos por entre o arboredo nunha leve ondulación do terreo, encaixada entre a corredoira que transitabamos e un valo de cachote que cerraba un leirado. Foi achegarnos a aquela prominencia e ver reforzadas as nosas sospeitas, xa que na parte superior do montículo abríase, como de adoito, un amplo cráter ou foca de espoliación.
A suposta mámoa, sepultura prehistórica posuidora dunha antigüidade de 6.000 anos, localízase no coto daquel montiño, por riba dos 450 m de altitude. O túmulo acada uns 16-18 m de diámetro; o cráter de espoliación, os 3 m de diámetro. A coiraza atópase cuberta dunha grosa capa de restos vexetais en descomposición e colonizada por piñeiros e carballos novos. Non está de máis lembrar que as tumbas megalíticas foron obxecto de ladroízo ao longo da súa dilatada historia, porén a espoliación sistemática do patrimonio tumulario desatouse a comezos do século XVII, cando o crego lugués Pedro Vázquez de Orxas, señor do couto de Recemil (Parga), obtivo unha licenza real para inventariar e escavar as mámoas da Galiza enteira, na procura dos entesourados enxovais funerarios. O rumor correu como a pólvora, provocando unha febre do ouro que atinxiu o seu acme entre os anos 1606 e 1609.
Denominamos o xacemento megalítico “Mámoa de Portugal”, á espera de precisar, se cabe, o microtopónimo. A mámoa de Portugal (coordenadas.- X: 549.960; Y: 4.710.713) dista da aldea que lle deu nome uns 300 m. Así mesmo, a medorra sitúase a uns 160 m, ao oeste, do regueiro do Portaloureiro; a uns 150 m, ao leste, da estrada PO-2201; a 1’5 km, ao sueste, da necrópole megalítica da Chá de Pedrouzos; e a uns 600 m, ao noroeste, da Roda da Ameixoada, castro ou curro neolítico, dado a coñecer polo colectivo Capitán Gosende a finais de 2012.
Co túmulo de Portugal (Figueiroa), o colectivo Capitán Gosende leva inventariadas na comarca de Montes 10 mámoas inéditas. En Cerdedo descubríronse 8: dúas en Pedrouzos, do lado de Castro (Pedrouzos III e IV); dúas no Castriño (VI e VII), entre Mamoalba e Fondós (Quireza); unha en Vilarchán, unha en Cuíña (Quireza), unha na necrópole do Campo dos Cans (Outeiro dos Corvos IX) (Tomonde), e mais a mámoa de Portugal (Figueiroa)), descuberta o pasado 5 de setembro. En Cotobade descubríronse 2: os dous xacementos localizados na parroquia de Caroi (As Zacoteiras IV e Chan do Caveiro).
En Cerdedo, o número de tumbas neolíticas inventariadas ascende agora a 53, aínda non todas catalogadas por Patrimonio.

Localización da mámoa de Portugal (Figueiroa-Cerdedo).

0 Comentários

Presentación da 2ª edición de "A Rapa das bestas de Sabucedo. Historia e antropoloxía dunha tradición" (Vigo, Ir Indo, 2021)

28/8/2021

0 Comentários

Manuel Cabada Castro

Benqueridos amigos, conveciños e cantos vos achegastes a este curro vello para a presentación da nova edición dun libro sobre a Rapa das bestas de Sabucedo que hai agora xa case trinta anos fora presentado na súa primeira edición no ano 1992 na Estrada.
   Lembro relativamente ben aquela presentación, na que por certo indicara que botaba de menos a ausencia de determinados e elegantes individuos que deberían estar alí presentes e dos que constataba que non estaban. Referíame naturalmente ás bestas ou polo menos a algunha que as representara a todas. Houbo algunhas risas ou sorrisos e a presentación continuou...
   Mais o que eu entón comentaba, un pouco a modo de chanza, cobra quizais máis importancia hoxe, trinta anos despois. Pois hoxe estamos, efectivamente, enfrontados ó problema da notoria diminución do número de bestas que chegan onda nós no día da Baixa. E estamos agora xustamente na véspera, a poucas horas xa, do día da Baixa.
   Como dispoño dun caderno onde, nos anos en que me foi posíbel asistir, fun anotando desde o ano 1986 o número de bestas “baixadas”, collino o outro día na man e axiña advertín que do ano 1992 (é dicir, o da presentación da primeira edición deste libro) non había ningunha anotación (non lembro ben por que). Habíaa, si, en cambio do ano anterior, 1991. Pois ben, neste ano anterior está anotado que chegaron o día de Baixa a Sabucedo 611 bestas. É este o número máis elevado de bestas de tódolos anos que teño anotados no caderno ata o último anotado, o 2019 (dado que o ano pasado, 2020, debido xa á pandemia, non se celebrou a festa). Esta anotación de 611 bestas do día da Baixa de 1991 é polo demais tanto máis estraña ou significativa canto que vai acompañada destoutra indicación: “houbo moita chuvia”...
   Se comparamos esta cifra (611) do ano 1991 coas dos últimos seis anos (desde o 2014 ata o ano 2019 inclusive), nos que o número de bestas baixadas non chegou en ningún deses anos ás 300, o problema fica suficientemente claro e interpelante.
   Así pois, pareceume boa idea a de terdes escollido este lugar para a sinxela presentación da segunda edición do libro da Rapa: o lugar do curro vello. Pois foi xustamente aquí onde no ano 1779 (hai xa que logo case dous séculos e medio) se construíu o que, trala construción do novo, chamamos agora o curro “vello”. Con este primeiro curro tomou propiamente o seu comezo o que hoxe entendemos como Rapa das bestas, ó ela estar moi centrada desde entón nas accións que se realizan no curro.
   Unha vez dito isto, case non é preciso lembrarvos que os escritores e investigadores, pra escribiren os seus libros, teñen que dirixirse cara ás chamadas “fontes”, más ou menos históricas, do seu coñecemento sobre os feitos ocorridos. Delas reciben -recibimos- de xeito principal as informacións.
   Mais os escritores non son os verdadeiros realizadores ou protagonistas dos acontecementos estudados ou investigados. Eles sempre veñen despois. Por iso quero subliñar que os creadores da festa e de maneira especial os mantedores dun acontecemento festivo como o da Rapa das bestas sodes, de xeito prioritario, vós mesmos e cantos en tempos pretéritos vos precederon neste esforzo e nesta teima. Depende, así pois, de todos o que unha festa coma esta, que é xa de “interese turístico internacional”, se reafirme en si mesma, podendo superar así as dificultades que se lle presentan.
   Por iso quero apelar pola miña parte ás vosas ideas, iniciativas e accións. Son elas as que poderán conducir a festividade da Rapa cara a unha revitalización dun acontecemento festivo tan relevante.
   Neste sentido, se esta nova edición do libro sobre a Rapa pode contribuír a iso, tanto mellor. En calquera caso, podo asegurarvos que cantos traballaron na confección do mesmo (o editor Bieito Ledo xunto co seu factótum Xelasio Suárez Santiso, o deseñador da portada Antón Pulido, os once fotógrafos das 35 selectas fotografías, etc.) deron o mellor de si mesmos para que o novo libro puidera estar xa entre nós. E non podo menos de lle expresar pola miña parte tamén o meu agradecemento ó amigo e veciño Paulo Vicente Monteagudo, presidente da Asociación Rapa das Bestas, por el ter colaborado con ilusión e xenerosidade xunto co seu equipo na selección das fotografías que figuran na nova edición. Estas case duplican en número as que apareceran na primeira de 1992, sendo a maiores todas elas diferentes das da primeira edición. E con isto queda de paso subliñado tamén que a primeira edición continúa a manter o seu propio valor polo menos no que respecta á documentación fotográfica nela existente.
   En canto ó contido xeral do texto, ó se tratar dunha nova edición do anterior libro sobre a Rapa, só quero indicar que se mantén basicamente o texto da primeira edición, aínda que corrixido, actualizado e ampliado en diversos momentos a teor das novidades ou transformacións ocorridas en relación con este acontecemento durante os case trinta anos transcorridos, atendendo xa que logo tamén obviamente á bibliografía máis pertinente que durante este tempo foi xurdindo.
   Hai porén algunhas importantes novidades no texto da nova edición, que seguramente o poderán facer máis manexábel. Non me refiro só ó tipo maior de letra do novo texto, que o fai máis lexíbel có da primeira, senón ó feito de se teren incluído ó final do mesmo dous detallados índices, un de persoas e outro de lugares, que seguramente facilitarán ou axilizarán o seu uso por parte do lector. É esta (a inclusión destes índices) unha teima persoal miña que na nova edición foi desde o principio moi amabelmente atendida polo editor.
   Outra ó meu ver importante novidade desta edición é a de se incluír nela, antes da tamén ampliada bibliografía final, un Apéndice (dunha quincena de páxinas) a modo de síntese dos termos, accións ou acontecementos máis pertinentes que están en relación coa festa da Rapa. Débolle nisto ó amigo Roi Vicente Monteagudo non só a idea senón tamén a realización dalgúns dos termos desa especie de vademécum da Rapa.
   Pouco máis pola miña podo engadir. Gustaríame porén, en calquera caso, lembrarvos nesta ocasión -dado que estamos en tempos difíciles e problemáticos (aínda que ¿cando foron estes doados e aproblemáticos?)- aludir a un relevante persoeiro de mediados do século XIX, nado en Xeve (no concello de Pontevedra) e que foi párroco nesta parroquia de Sabucedo desde o ano 1854 ata o seu pasamento no ano 1883. Chamábase Manuel de Castro Ruibal e loitou con teima e ousadía, acadando finalmente un rotundo éxito, contra a pretendida incautación das bestas de Sabucedo por parte do Estado. Tal pretensión baseábase en realidade nunha interpretación nesgada ou tendenciosa das leis de desamortización de Mendizábal. O referido párroco pasou por moitas (tal como indico no libro), mais ó final -como digo- acadou el e mailo pobo de Sabucedo o que xustificadamente pretendían: que a bestas e con elas a Rapa non desaparecesen.
   Os tempos cambiaron certamente en moitas cousas desde mediados do século XIX, mais poderíase dicir tamén que existen quizais determinadas constantes que tenden a se repetir na historia. Refírome a que ó poder sempre lle comprace manterse no seu prezado status. De aquí que non se lle debería dar a el excesivas facilidades. Coido que neste sentido non sería demasiado ousado pola miña parte aludir a que nos actuais problemas da Rapa das bestas paira tamén non pouco disto.
   Vexamos máis concretamente. Cando Cervantes fala, por exemplo, no seu Don Quixote sobre os imaxinados “xigantes” que o seu protagonista proxectaba sobre os que non eran, segundo o entender de Sancho, máis ca simples muíños de vento, nunha consideración máis actualizada das cousas un podería pensar que tanto Sancho coma Don Quixote poderían levar nun certo sentido, ámbolos dous, razón. Pois ¿quen pode hoxe dubidar de que os muíños de vento que se están a erguer nos nosos montes non son xa aqueles humildes muíños de pedra, ben avidos co noso hábitat natural e humano, senón verdadeiros xigantes que coa súa soa presenza ameazan tanto os humanos como as nosas bestas?

* (Sabucedo, xoves, 26 de agosto de 2021)

Sinaturas do libro

0 Comentários

XOSÉ FERREIRO MARTÍNEZ, EGREXIO LABRANTE DE QUIREZA

22/8/2021

0 Comentários

Calros Solla

Nado no Outeiro (Quireza) en 1847, Xosé Ferreiro Martínez eríxese como un dos escultores-canteiros máis relevantes da comarca de Montes.

O mestre canteiro Xosé Ferreiro Martínez naceu en 1847 no lugar do Outeiro, pertencente á parroquia cerdedesa de Quireza. Faleceu o 7 de agosto de 1907 aos 60 anos de idade. Morreu de desgraza, ao lle caer enriba un carballo. Ferreiro pinchara o rebolo para empregar a madeira na talla dun santo que lle encargaran. As súas cinzas repousan no camposanto parroquial, nun dos panteóns oxivais da súa autoría.
     Xosé Ferreiro casou con Manuela Álvarez, filla do Dios da Devesa, rico propietario. O matrimonio traerá ao mundo nove fillos: Francisco, Manuel Antonio, Esperanza, Antonio, Martiño, Manuel (xemelgo de Martiño), Dorinda, Divina e Xosé Ferreiro Álvarez. Manuel Antonio, Manuel, Dorinda e Xosé falecerán prematuramente. Sendo Xosé Ferreiro Martínez xenro de Dios, non é de estrañar que fose sublime santeiro. Desculpen a retranca.
     Martiño Ferreiro Álvarez, de profesión construtor, foi concelleiro de Obras Públicas e tenente de alcalde do concello da Coruña (UR), e alcalde accidental cando a sublevación fascista de xullo de 1936. A súa irmá Divina (1897-1988) padeceu acoso e vexame por ocultarlles aos falanxistas e á Garda Civil o agocho de Martiño. O seu irmán Antonio (1889-1966?), que o axudou a fuxir a Portugal, foi acusado polos golpistas de “auxilio á rebelión” e confinado no campo de concentración da illa de San Simón. As súas irmás Esperanza e Divina adoito se desprazaron a Cesantes (Redondela) para levarlle de comer. Tras unha vida azarosa, Antonio Ferreiro deuse por morto en 1966. Martiño Ferreiro Álvarez (1892), que aínda combateu os nazis en solo francés, foi feito prisioneiro pola Wehrmacht en xuño de 1940 e finalmente trasladado ao campo de exterminio de Mauthausen-Gusen (Austria), onde morreu o 23 de novembro de 1941. Dous días despois, o seu cadáver foi incinerado nun forno crematorio daquelas instalacións.
     Consonte a información facilitada por Esperanza Lema Bouzas (neta de Esperanza Ferreiro e bisneta do escultor) e por tradición familiar, Xosé Ferreiro Martínez foi artífice, entre outras obras, das seguintes: o cruceiro da igrexa parroquial de Cerdedo, o cruceiro da igrexa parroquial de Quireza (ou cruceiro das Procesións), os panteóns oxivais do cemiterio de Quireza, o cruceiro da igrexa parroquial de Forcarei, o cruceiro da igrexa mosteiral de Aciveiro (Forcarei), as torres da igrexa parroquial de Codeseda (A Estrada), un hórreo do lugar de Torreboredo (Souto-A Estrada), a cúpula da igrexa conventual de Conxo ou da capela do Cristo (Compostela), as reformas do castelo da Palma (Mugardos) e de San Filipe (Ferrol), a imaxe, en madeira, dun santo Antonio de Padua (O Outeiro-Quireza)...
     Outros informantes engadiron: o cruceiro da igrexa parroquial de Sabucedo (A Estrada), o cruceiro e peto de ánimas de Vichocuntín (Pedre-Cerdedo), o cruceiro de Carballás (Cerdedo) e un cruceiro en Millerada (Forcarei), quizais o de Hermosende.
     Boa parte das devanditas referencias orais foron recollidas por Antonio Rodríguez Fraiz (Canteiros e artistas de Terra de Montes e ribeiras do Lérez, 1982, páxs. 143-4). Malia trabucar o nome do seu artífice, o cura de Campañó non escatimou en gabanzas: Un dos millores mestres de canteiría de todos os tempos da Terra de Montes.

     O cruceiro da igrexa parroquial de Cerdedo. Labrado no ano 1900, situouse, de primeiras, nun lateral da actual praza de Fernando García Leiro, sendo trasladado en 1964 ao adro da igrexa parroquial de San Xoán, fronte á porta grande (uns 30 m). En 1964 leváronse a cabo as tarefas de remodelación da praza da igrexa de Cerdedo (tamén, praza da República; e dende 1972, praza de Fernando García Leiro). Dita remodelación supuxo a relocalización do cruceiro e a desaparición dun antigo palco da música.
     O cruceiro de Cerdedo álzase sobre unha plataforma de catro chanzos octogonais. O pedestal, moldurado e con gola, e mais a parte inferior do varal manteñen o deseño octogonal. No pedestal lense as inscricións 1900 (ant.) e MCM (post.). No poliedro do varal (inf.) talláronse algúns instrumentos da Paixón: o martelo, a vara coa esponxa do vinagre, a lanza de Lonxinos, a escada e as tenaces. O máis do varal é cilíndrico con acanaladuras helicoidais. Capitel troncopiramidal invertido, adobiado con acantos, volutas e querubíns. Cruz de paus cilíndricos: no anverso, o Crucificado; no reverso, unha Virxe orante sobre peaña. A peaña decórase cun corazón atravesado por unha espada. A imaxe de Cristo afasta o lombo do madeiro, marca distintiva do mestre Ferreiro.

     O cruceiro da igrexa parroquial de Quireza (ou das Procesións). Ergueito no ano 1902 no adro do Santo Tomé de Quireza (Cerdedo), o cruceiro dálle empezo a un viacrucis, conservándose en pé once das catorce estacións. Hai quen tamén lle atribúe a Xosé Ferreiro a feitura dalgunha outra das cruces do viacrucis.
     O cruceiro álzase sobre unha plataforma de tres chanzos octogonais (un dos chanzos foi solapado polo empedrado, disposto en 2006). O pedestal, moldurado e con gola, e mais a parte inferior do varal manteñen o deseño octogonal. No pedestal, en placa de mármore branco, lese: “Este cruceiro se hizo ... año de 1902, siendo cura Manuel Rivas Gamallo”/“1902”. No poliedro helicoidal do varal (inf.) talláronse tres instrumentos da Paixón: a lanza de Lonxinos, a vara coa esponxa do vinagre e a escada. O máis do varal é unha prodixiosa columna torsa. Capitel troncopiramidal invertido, adobiado con acantos, volutas e querubíns. Cruz de paus octogonais: no anverso, o Crucificado; no reverso e sobre peaña, unha Virxe orante. O capitel e a cruz son de cemento, idénticos na feitura e material de construción ao capitel e á cruz do cruceiro de Vichocuntín. Léase o artigo: “Esmoleiros e petos de ánimas de Cerdedo V” (Pontevedra Viva!, 15-8-2021).
     Xosé Ferreiro labrou o fuste do cruceiro nunha soa peza. Para iso extraeu dun laxeiro do monte Caveiro ou da Conla (Chan das Queimas) un bloque de pedra que houbo ser transportado por tres xugadas de vacas. A baixada da entosta non estivo exenta de atrancos. Na primeira tentativa, o bloque acabou rachando; na segunda, un dos animais do tiro partiu unha pata e tivo que ser sacrificado.
     Non hai dúbida de que para o esculpido do cruceiro de Quireza (1902) Ferreiro tomou como modelo o cruceiro de Cerdedo (1900). A plataforma en catro pasos do de Cerdedo compensa o fuste outo e lanzal do de Quireza.
     Cómpre recalcar que a cruz e o capitel do cruceiro de Cerdedo son de pedra, mentres que os de Quireza son de cemento. Neste senso, Esperanza Lema, bisneta do mestre canteiro, sospeita que, cando menos, o capitel orixinal (de pedra) do cruceiro de Quireza foi substituído despois da guerra civil.

     O cruceiro da igrexa parroquial de Forcarei. Data dos anos finais do século XIX. Até os anos oitenta do pasado século, ocupou o centro da praza da igrexa de San Martiño de Forcarei. Na actualidade, érguese no lateral leste, nun relanzo entre dúas ramplas escalonadas.
     O cruceiro álzase encol dunha plataforma octogonal con beirado. O pedestal e cuadrangular de faces cambas. Catro telamóns infantís anícanse, flanqueando cadansúa aresta e sostendo cos ombreiros a cornixa, baseamento no que encaixa o fuste. O varal, de base cadrada, é, no máis, unha columna cilíndrica estriada que remata nun capitel troncopiramidal invertido, enfeitado con acantos, volutas e querubíns. A media columna, Xosé Ferreiro, nun alarde de afouta orixinalidade, tributo á erótica medieval, esculpiu a imaxe dunha muller que, peitos espidos, bambea sensualmente o seu corpo. Segundo a rumoroloxía, o escultor tallou esta figura en homenaxe a unha súa amante. Cruz de paus cilíndricos con nodosidades: no anverso, o Crucificado (lombo afastado do madeiro; un anxo recolle o seu sangue no graal); no reverso, unha Virxe orante (dúas cabezas anxelicais sérvenlle de peaña e outros dous cínguenlle a coroa).
     O cruceiro foi obxecto dunha limpeza con auga a presión, operación que o degradou considerabelmente.

     O cruceiro da igrexa mosteiral de Aciveiro. Cruceiro monumental. Datado en 1893. Sitúase a uns 45 m cara ao oeste da igrexa parroquial de Santa María de Aciveiro (Forcarei), no medio dunha parcela que, sostida por un valo de pedra, se ergue sobre o terreo circunstante.
     O cruceiro álzase sobre unha plataforma cuadrangular de tres (ou catro) chanzos. O pedestal, cuadrangular moldurado con gola, sostén un fuste liso de tres seccións: cadrada (inf.), octogonal e cilíndrica (sup.). Na moldura sur lese a inscrición: “Este crucero se hizo siendo cura párroco D. Elías Ponte Rodríguez”. En novembro de 1892, Ponte Rodríguez foi nomeado cura de Aciveiro. Na sección octogonal do varal, Xosé Ferreiro engadiu sobre peaña, a figura da Verónica, despregando o seu veo co rostro de Cristo. Típico capitel ferreiriano: troncopiramidal invertido, ornado con acantos, volutas e querubíns. Cruz de paus cilíndricos con nodosidades: no anverso, o Crucificado sobre unha caveira de tibias cruzadas (lombo afastado do madeiro; un anxo recolle o seu sangue no graal; o chorro de sangue é un rizo de chumbo); no reverso, unha Dolorosa orante encol da cabeza dun anxo (unha espada de chumbo atravésalle o corazón; a xeito de dosel, dous anxos terman dun pano por riba da súa cabeza).
     Na cara oeste do cruceiro, encaixado nos banzos da plataforma, érguese un pousadoiro de pedra.
    Tamén consonte a rumoroloxía, o escultor inspirouse nas faccións da súa amante para tallar o rostro da Verónica.

     As torres da igrexa parroquial de Codeseda. Por tradición familiar, a familia Ferreiro acredita que a fachada ou cando menos as torres sineiras da igrexa de San Xurxo de Codeseda (A Estrada) son da autoría de Xosé Ferreiro Martínez. A. Rodríguez Fraiz anota: é tamén obra do mestre o corpo e fachada da eirexa de Codeseda (páx. 144). Na portada do templo, por debaixo do frontón e por riba do reloxo, advírtese unha data gravada: “1900”, que, cecais, puido ser o ano no que se edificou a fachada e/ou o campanario. A solución da balaustrada lembra a propia da parroquial de Cerdedo (obra dos mestres canteiros Xosé Nieto e Manuel Varela (1779-81)). Pola contra, os bulbos dos chapiteis do San Xurxo rematan en finas agullas. Lembremos que, tamén no ano 1900, Ferreiro esculpiu o cruceiro da praza da igrexa de Cerdedo.

     Un hórreo en Torreboredo (Souto-A Estrada). Ao parecer, o canastro, que en canto á lonxitude e modelo construtivo, segue a tipoloxía “Pontevedra”, presenta unha largura superior á común.

     A cúpula da igrexa conventual de Conxo ou da capela do Cristo (Compostela). As orixes da igrexa parroquial de Santa María de Conxo remóntanse ao século XII (ano 1129). O arcebispo Xelmírez promoveu a fundación do convento. Cara a 1669, o edificio románico foi substituído por un máis amplo, de estilo barroco, aínda que se conservan dúas arcadas do claustro primitivo. A capela do Cristo é un edificio anexo construído cara ao ano 1729 para mellor custodiar e
venerar unha talla do Crucificado, cuxa autoría se lle atribúe a Gregorio Fernández (1628).
     No século XIX, tras seren trasladados a Poio os freires mercedarios, o antigo convento foi transformado no Sanatorio Psiquiátrico Provincial, inaugurado en 1885 (posteriormente, Hospital Psiquiátrico Provincial).
     A igrexa de Conxo posúe planta de cruz latina, cruceiro, capelas laterais con tribuna, cubertas de bóveda de canón e cúpula de media laranxa con corpo cadrado ao exterior e tellado a catro augas. O cruceiro da capela do Cristo tamén se cobre cunha media laranxa levantada sobre pendentes.
     Segundo o transmitido de xeración en xeración no seo da familia Ferreiro, o petrucio Xosé Ferreiro Martínez deseñou a maqueta dalgunha das cúpulas de Conxo con anacos de pataca. Ao parecer, concluída a obra, a Igrexa non dispuña de cartos para aboarlle o traballo, polo que asinaron un documento no que se certificaba que el e mais os seus descendentes gozarían a perpetuidade dun cuarto de balde en Conxo, no caso de que o precisasen. Esperanza Lema, bisneta do mestre Ferreiro, aínda lembra dito documento na casa, hoxe extraviado.
     Sen dubidar da proba documental, probabelmente, Xosé Ferreiro Martínez traballou nas obras de habilitación do sanatorio psiquiátrico.

     De 1580, reinando Filipe II, data o proxecto de fortificación da ría de Ferrol. O castelo da Palma (Mugardos), o castelo de San Martiño (Ares) e o castelo de San Filipe (Ferrol) formaron o chamado “triángulo de fogo”, deseñado para impedir que as armadas inimigas acadasen o fondo da ría. O castelo de San Filipe comezou a construírse en 1589. No período 1731-52, acometéronse importantes obras de ampliación. Durante o século XIX tamén se realizaron numerosas reformas.
     Seguindo o proxecto do enxeñeiro Enrique Montenegro, os labores de ampliación e mellora do castelo da Palma concluíron en 1896.
     A. Rodríguez Fraiz anota: Dende mociño traballou e dirixeu obras no Ferrol, nos castelos da Palma e San Martiño, levando consigo os canteiros de Montes e Xeve que alí deixaron a mostra do seu xenio e arte (páx. 143).
     Os servizos de Xose Ferreiro Martínez puideron ser requiridos para o desenvolvemento destes traballos. O castelo de San Martiño xa estaba en ruínas a finais do século XIX.

     Talla do santo Antonio de Padua. A imaxe, de madeira policromada (moi repintada), consérvase na casa familiar dos Ferreiro (O Outeiro-Quireza). Os Ferreiro tiñan por costume solicitarlle favores ao santo e, para estimular a súa prodigalidade, somerxíano na auga do pozo colgado polo pescozo, até que accedía a satisfacer as peticións.
     Porén, nas coplas escritas por Martiño Ferreiro Álvarez en Quireza o 13 de agosto de 1936, mentres burlaba o acoso dos fascistas, lemos que a imaxe do santo Antonio fora un agasallo que alguén de Compostela lle fixera a Xosé Ferreiro, o seu pai (“Na miña huida: Na persecución: VI”, 1936). A transcrición completa das coplas pode lerse en O Embigo do Becho. Retrincos da intrahistoria de Cerdedo V, 2021, páxs. 261-75):

Cercaron a casa ás tres da mañán.
Entraron a todo, hasta donde hay
un san Antonio que ten miña nay.
Fora regalado en Santiago a meo pay
no siglo pasado, algús anos hay.
“Péndelle un milagro, o santo cho fay.”
Tanta confianza neso tiña miña nay...

     Vaiamos agora coas obras que a voz do pobo lle atribúe a maiores ao mestre canteiro de Quireza:

     O cruceiro da igrexa parroquial de Sabucedo. Situado uns 20 m cara ao norte da igrexa do San Lourenzo de Sabucedo (A Estrada). Plataforma cúbica con rebordo e beirado. Pedestal cuadrangular, moldurado e con gola. A sección inferior do varal é cadrada; o máis, octogonal liso. Capitel troncopiramidal invertido, enfeitado con volutas e acantos. Cruz de paus cilíndricos con nodosidades. No anverso da cruz: o Crucificado, co lombo arredado do madeiro; no reverso: unha Virxe sobre peaña anxelical, co corazón atravesado por unha espada de chumbo e coroada cunha auréola do mesmo metal.
     Antonio Rodríguez Fraiz anota: o de Sabucedo, diante da casa reitoral, que non fai moitos anos derrubou un vento forte (páx. 143).

     Por tradición oral sabemos que a autoría do cruceiro e peto de ánimas de Vichocuntín (1905) recae en dous mestres canteiros de Cerdedo: Francisco de la Iglesia (A Vilalén-Tomonde) e Xosé Ferreiro Martínez. No artigo “Esmoleiros e petos de ánimas de Cerdedo V”, informamos que tanto o capitel e a cruz do cruceiro de Quireza (1902) coma o capitel e a cruz do cruceiro de Vichocuntín (Pedre-Cerdedo) son idénticos na feitura e no material de construción empregado (o cemento). A. Rodríguez Fraiz (Santa Mariña de Tomonde, 2001, páxs. 130-1) atribúelle o cruceiro de Vichocuntín a Francisco de la Iglesia, mais, esta coincidencia apontoa os argumentos dos que defenden a autoría de Xosé Ferreiro. Como xa expuxemos, Esperanza Lema Bouzas, bisneta de Ferreiro, sen coñecer o pormenor da nosa descuberta, sospeitaba que o capitel do cruceiro de Quireza fora substituído despois da guerra civil. Se as pezas orixinais eran de pedra, intuímos por que se perpetrou o trocado, mais, será posíbel dar co seu paradoiro? O enigma fica pendente de resolver.
     O retablo das ánimas (tres figuriñas entre as lapas do purgatorio), tallado en madeira, foi retirado ou roubado despois de 1989 e antes de 1995.

     No tocante á autoría do cruceiro de Carballás, nun catálogo de cruceiros custodiado no arquivo municipal de Cerdedo, lemos o seguinte: Es creencia que lo construyó un vecino de Quireza, quizá el mismo que construyó el de esta parroquia. É dicir, Xosé Ferreiro.
     O cruceiro de Carballás (Cerdedo), acaroado a unha fonte e bebedoiro, érguese sobre un pedestal de dous corpos: o inferior, cúbico; o superior, cuadrangular moldurado con gola. O máis do fuste é octogonal. No anverso do fuste, tallouse unha Verónica co veo e a Santa Faz. No reverso, un santo Antonio. Capitel troncopiramidal invertido, ornado con acantos, volutas e querubíns. Cruz de paus cilíndricos con nodosidades. No anverso: o Crucificado, co lombo afastado do madeiro. No reverso: unha Virxe orante encol dunha peaña anxelical.
     O belo conxunto etnográfico formado polo cruceiro e o pío non era, así e todo, do gusto de M. Reimóndez Portela: “Amolárono arrimándolle un bebedeiro pro gando” (1985, páx. 117). Óese que quixeron trasladar o cruceiro para Cerdedo. Impediuno a oposición dos veciños.

     Ao respecto do cruceiro de Millerada (Forcarei), desbotamos a feitura do cruceiro da parroquial (sécs. XVII-XVIII) e damos como factíbel que Xosé Ferreiro puidese ter intervindo nas reformas acometidas no cruceiro de Hermosende (séc. XVIII e ss.). O pedestal e o fuste, froito dunha intervención posterior, foron datados no século XIX. No varal talláronse algúns instrumentos da Paixón (escada, graal e tenaces), moi do gusto de Ferreiro.

     Finalizo este breve percorrido pola obra certa e suposta do insigne mestre canteiro de Quireza Xosé Ferreiro Martínez. Valla este artigo para reclamar que o sacrificio e legado da liñaxe dos Ferreiro sexa compensado na comarca coa asignación dunha rúa ao petrucio Xosé Ferreiro Martínez, ben en Cerdedo, o seu concello natal, ou ben en Forcarei, compromiso ao que a antiga mandataria forcareiesa chegou coa familia en 2013 (La Voz de Galicia, 23-8-2013: “Una calle para José Ferreiro”).
     Xarou vuxa cúvico e xido chilo.

0 Comentários

ESMOLEIROS E PETOS DE ÁNIMAS DE CERDEDO (VI)

16/8/2021

0 Comentários

Calros Solla

O peto de ánimas de Pedre

Peto de ánimas de Pedre, na actualidade.

O peto de ánimas está situado á beira dereita da antiga estrada de Ourense, ao seu paso polo núcleo urbano de Pedre sentido Pontevedra (coordenadas.- X: 546.421; Y: 4.708.736), na intersección co camiño que conduce á igrexa parroquial, á Eira Grande e á ponte medieval sobre o río Lérez. O rueiro onde se construíu pasou a denominarse O Peto. Dáse o ano 1875 como data de construción.
     A. Rodríguez Fraiz (Canteiros e artistas de Terra de Montes e ribeiras do Lérez, 1982, páxs. 326-7) desvélanos o nome do presunto autor: Manoel de Pedre, coñecido polo Zoqueiro de Pedre. Mesmo así, o de Tomonde dubida se tal artesán existiu ou se foi froito literario de X. Filgueira Valverde, quen, en xuño de 1928, nas páxinas da revista Nós, publicara noticias dunha serie de tipos populares, baixo o título “Artistas aldeáns” e, entre eles, o retrato do Zoqueiro de Pedre.
     No nº 54 da revista Nós (15-6-1928), Filgueira Valverde publicou a versión orixinal, porén, nós reproducimos a versión aparecida no seu Quintana viva (Galaxia, 1990, páxs. 62-3), coa ortografía xa máis aseada:
     O Zoqueiro de Pedre.- Dende neno, o señor Manuel, o zoqueiro, dera en facer santos. Santos de vestir, ben entendido, testas e mans de buxo, armadas en arcabouzos de paus pintados de azul. A primeira Virxe das Dores que fixera vestíraa súa nai co pano sedán dun mantelo vello e aínda estaba posta encol da cómoda, coa lampadiña a arder diante. Os que a viran, daquela, gabaran moito a habelencia do zoqueiro e dixeran que, andando o tempo, había de tirarlle o choio ao torneiro de Folgoso. Outros andiveran a falar que Manuel non era home para facer pernas, nin brazos, e que as caras as sacara dun libro que mercara na vila. Pero el calou e agardou o seu día.
     Un domingo, na misa, o sancristán saíu cun peto das ánimas noviño feito polo zoqueiro. Todos fixeron soar nas alxibeiras os cartos para que o sancristán se achegara a ales e poder ollalo ao seu sabor. Pero moitos estaban de ánimas no peto. Armouse un bo rebumbio e o peto non volveu saír, pero o señor Manuel deprendera o segredo do oficio de santeiro.
Cando facía un santo novo para calquera parroquia, a xente daba en facerlle o comento ao rostro e a ver nel unha cara coñecida. Din que o propio Manuel se retratara no santo Tomé de Pardesoa e que o crego non llo quixera coller.
     Agora, cando a súa sona estaba dándolle bos cartos, o crego trouxo de Santiago unha Virxe do Carme. O zoqueiro veu contarme a nova cos ollos embazados. Como un torno de lagar, a idea do seu creto perdido dálle voltas nos miolos, e o feito do crego é unha trabe que preme no bagazo do seu maxín. Vén bébedo co viño novo dunha súpeta decisión:
     −Irei pola aldea dicindo ás mulleres a quen lles morreu algún fillo que o Neno Deus que estou facendo vai ter a cara do seu fillo cando era neno. Diante del pedirán por min...
     Consonte a miña opinión, Rodríguez Fraiz interpretou mal o texto. Manuel de Pedre non era canteiro, o tal Zoqueiro traballaba a madeira e, segundo Filgueira Valverde, fora artífice dun peto de ánimas si, mais dun peto de man, dos que se mostran na misa na rolda petitoria. Daquela, o que a tradición considera autor material do peto de ánimas de Pedre, ben puidera ser só o autor ficticio.
     O peto de Pedre é o único que, en Cerdedo, se axusta á tipoloxía clásica do peto de ánimas. Componse de tres corpos concertados en boa pedra de gran. O inferior, que arma o baseamento, prolóngase cara a adiante 118 cm en forma de valiño (der.) e sentadoiro (esqu.), acoutando o sagrado. Encol do baseamento e baixo cornixa (103 lar. x 13 alt. cm), ábrese a forneliña (dimensións: 86 alt. x 54 lar. x 30 fon. cm) na que se gorece a caixa das esmolas e un mediorrelevo con restos de policromía, representando a Virxe do Carme alzada nunha nube, intercedendo polas ánimas purgantes (sete cabeciñas do vulgo; sen prebostes). Talláronse tres acanaladuras a ambos os dous lados da forneliña. O terceiro corpo e superior componse dun fastixio coroado cunha cruz latina de ferro moi retorneada (70 cm de altura). No frontal do fastixio albíscase en relevo o feixe de frechas falanxista, que sería de lei apicoalo.
     Dimensións do primeiro corpo: 140 lar. x 76 alt. x 40 fon. cm. Dimensións do segundo corpo: 93 alt. x 86 lar. x 30 fon. cm. Dimensións do terceiro corpo: 66 lar. x 55 alt. x 34 fon. cm.
     Segundo a crenza popular, Manuel o Zoqueiro inspirouse nos rostros dos seus veciños para tallar as almiñas do retablo. Pouca retranca.
     O peto de Pedre, que mantén activo o seu culto, foi escenario dunha morte desgrazada e de innúmeros parrafeos de namorar. “Moitas vodas se concertaron neste sentadoiro”, confesáronnos os veciños.

Pómoslle o ramo á serie “Esmoleiros e petos de ánimas de Cerdedo” salientando, alén dos novos datos achegados, a restra de precisións que ao longo das seis entregas se foron facendo:
     −O cruceiro de Santo Antonio de Cerdedo é un cruceiro de ánimas. Porén, as esmolas depositadas no peto do pedestal interceden polas almas dos que promoveron a construción, cuxos nomes se inscribiron na cara sur do pedestal (ilexíbeis). O pintor Estevo das Fragas foi o artífice da policromía do cruceiro (nome inscrito na cara norte do pedestal). A súa feitura pode remontarse ao século XVII.
     −O cruceiro do Pego (Parada) non é un cruceiro de ánimas. A escena do libro da Xénese tallada na cara 1 do pedestal representa a candidez dos nosos primeiros pais, gozando da súa estadía no Paraíso (e non as lapas do inferno ou do purgatorio). O cruceiro do Pego é obra de dous mestres canteiros: o cerdedés Xoán de Bouzas Beiro (1651) e o cotobadés Ignacio Cerviño Quinteiro (1859-60).
     −O capitel e a cruz do cruceiro das Procesións de Quireza (da autoría de Xosé Ferreiro) e o capitel e a cruz do cruceiro e peto de ánimas de Vichocuntín son semellantes, mesmo no material no que foron tallados: o cemento. O pobo atribúelles a feitura do cruceiro e peto de Vichcocuntín (1905) a dous mestres canteiros cerdedeses: a Francisco de la Iglesia (A Vilalén-Tomonde) ou a Xosé Ferreiro Martínez (O Outeiro-Quireza).
     −O artífice do peto de ánimas de Pedre non é Manuel de Pedre, alcumado o Zoqueiro. Esta confusión débese á mala interpretación que A. Rodríguez Fraiz (1982) fixo dun texto de X. Filgueira Valverde (1928).