Xornal de Tabeirós-Terra de Montes

Lauda en memoria de Esperanza Barros e Manuel Garrido, vítimas da represión fascista en Cerdedo

7/7/2020

O Campo das Laudas (As Raposeiras-Meilide-Cerdedo) na actualidade.

Calros Solla

Manuel Garrido -o Resucitado-.

O vindeiro 18 de xullo, sábado, o colectivo Capitán Gosende fincará na herbeira do Campo das Laudas (As Raposeiras-Meilide) a sexta lauda do seu proxecto de recuperación da memoria histórica en Cerdedo. O sexto monólito, obra coma os cinco anteriores do escultor Marcos Escudero, perpetuará e dignificará a lembranza da labrega Esperanza Barros García −Esperanza de Dominga− e do seu home, o canteiro Manuel Garrido o Resucitado, ambos os dous, veciños da aldea de Fondós (Quireza-Cerdedo) e vítimas da acerba represión desatada tras a sublevación militar do 17-18 de xullo de 1936. O sábado 18, cumpriranse oitenta e catro anos do golpe de Estado fascista que deu inicio á Guerra Civil.
Manuel Garrido, alcumado de primeiras o Neghro, era canteiro e militante do PSOE. Dobregada a resistencia republicana en Cerdedo, Manuel Garrido fuxiu ao monte, procurando agocho na Pena da Moura (monte de Quireza) e nunha cova das Candas (Figueiroa-Castro). Esperanza Barros calou o paradoiro do seu home, malia recibir frecuentes ameazas e malleiras dos falanxistas locais. Semanas despois, Manuel Garrido foi detido pola Guardia Civil e recluído canda outros compañeiros no calabozo do cuartel de Cerdedo.
A noite do martes 11 de agosto de 1936, unha partida de falanxistas de Cerdedo e Soutelo irromperon no cuartel e alxemaron a Manuel Garrido (PSOE), a Xosé Cortizo González (veciño de Barro de Arén, militante do PSOE) e a Xosé Torres Paz (veciño de Cerdedo, concelleiro e presidente local do PSOE), obrigándoos a subir a unha camioneta na que os trasladaron a Pontevedra. En Soutelo (Forcarei), os falanxistas xa prenderan a Xosé Mª Taberneiro Fraiz, coñecido polo Rolo de Vilapouca (2º tenente de alcalde do concello forcareiés, PSOE), e a Xesús González González Pernas.
Na parroquia pontevedresa de Alba, os facciosos procuraron un apartadoiro da estrada Pontevedra-Santiago e, alí, goríndose na escuridade, tirotearon vilmente os cinco militantes republicanos. A causa das terríbeis feridas, faleceron Xosé Torres Paz (os criminais aínda despoxarían o cadáver do seu reloxo), Xosé Cortizo González, Xosé Mª Taberneiro Fraiz e Xesús González González. Os asasinos deron por morto a Manuel Garrido que, recibindo no peito un balazo non mortal, contivo a respiración para simular o seu falecemento. Cando entre gargalladas os pistoleiros abandonaron a escena do crime, Garrido, sobrepóndose á dor e á carraxe, afastouse do lugar.
Como puido, deu chegado a Quireza (a máis de 30 km de distancia), salvando a vida de xeito prodixioso. Sandou das feridas grazas aos coidados da súa muller Esperanza Barros, manténdose agochado durante meses nun rocho da súa vivenda. Advertidos os falanxistas da desaparición dun dos corpos, roldaron a casa de Manuel Garrido, sospeitando que saíra airoso. Esperanza debeu aturar, de novo, a coacción e o maltrato da ralea fascista. Delatado, finalmente, por unha veciña, Manuel Garrido padeceu presidio. Foi excarcerado a piques de rematar a Guerra Civil.
Manuel Garrido non se desfixo da chaqueta que vestía a fatídica noite do 11 de agosto, ben ao contrario, transformou o buraco da bala nun ollal para lucilo, discretamente, coma se fose unha condecoración. Cando o réxime franquista minorou as hostilidades, Manuel abandonou o seu retiro, puxo a chaqueta furada e presentouse de novo en sociedade, fitando con oufanía para quen atentara contra a súa vida. En opinión dos seus veciños, Manuel Garrido o Neghro fixera méritos abondos para gañar o seu segundo alcume: o Resucitado. Mentres Manuel permaneceu oculto e convalecente (ao parecer, no boquelo do forno), un parente fíxose pasar por enfermo encamado, para que a adquisición das necesarias menciñas na botica non resultase sospeitosa. Naquel tempo, as paredes aguzaran o oído.
O colectivo Capitán Gosende convídaos ao acto inaugural da sexta lauda, que terá lugar no memorial do Campo das Laudas (As Raposeiras-Meilide-Cerdedo) o vindeiro sábado 18 de xullo ás 12 horas.
A lauda en memoria de Esperanza Barros García e Manuel Garrido o Resucitado fai a número seis das dispostas neste noso Lugar da Memoria. Antecedérona as laudas dedicadas aos tamén cerdedeses Xosé Otero Espasandín (mestre e poeta; exiliado sen retorno), Antonio Sueiro Cadavide (canteiro, gaiteiro; alcalde republicano de Cerdedo; esquecido), Francisco Varela Garrido (xornalista, secretario municipal; fusilado), Xosé Torres Paz (carpinteiro, concelleiro; asasinado) e Martiño Ferreiro Álvarez (construtor, tenente de alcalde da Coruña; asasinado en Mauthausen-Gusen). A lauda de Esperanza e Manuel precederá á lauda en lembranza de Xosefa Rivas Touriño (matriarca dos Ventín), de Erundino Ventín Rivas, Manuel Ventín Rivas e Olegario Ventín Rivas (os seus fillos) e mais de Perfecto Ventín Barreiro e Ramiro Lois Ventín (os seus parentes), obreiros fusilados en Zamora en decembro de 1936.

En Cerdedo, a autoridade nin cumpre nin fai cumprir a Lei de Memoria Histórica.
Non esquecemos!!!

Lauda a Antonio Sueiro.

Lauda a Martiño Ferreiro.

Lauda a Pancho Varela.

Lauda a Xosé Torres.

0 Comentários

Dos arquivos de Capitán Gosende: Xesús Muruais satiriza as poubanas de Cerdedo no Almanaque Humorístico de Galicia para 1878.

7/6/2020

0 Comentários

Xesús Muruais

Calros Solla

Os habitantes da comarca de Montes en xeral e os cerdedeses en particular representabamos (ou representamos), para os da capital, o paradigma do tipo montaraz (coherentes, pois, co noso medio). Os membros de Capitán Gosende sempre facemos gala desta condición, mais recoñecemos que por mor do atavismo da chufa, non poucos aldeáns renegaron (ou renegan) das súas orixes, adoptando unha forzada e mal arremedada pose urbanita.
O escarnio ao que decote eramos sometidos os cerdedeses (e cerdedesas) e tamén os souteláns (e soutelás) atinxiu a letra impresa, cando menos, no artigo de Xosé Filgueira Valverde “O remate inédito das coplas de Fray Martín Sarmiento” (Cuaderno de Estudios Gallegos, XXIX, Compostela, 1974-75, páxs. 7-22)1 e nestoutro de Xesús Muruais Rodríguez, intitulado “Las poubanas” e publicado no Almanaque Humorístico de Galicia para 1878 (Ourense, 1877, páxs. 46-50).
No seu Vocabulario galego-castelán (1972), Xosé Luís Franco Grande recolle a forma “poubana”, atribuíndolle o seguinte significado: aldeana que toma baños de mar en el verano. Franco Grande tamén consigna o sinónimo “catalina”.
Paulino Novo (Os insultos en galego. Estudo lingüístico, 2013) achéganos outras equivalencias: “auguista”, “canóniga”, “canoura”, “carola”, “mantida”, “paduana”, “candelaria” e “palmatoria”, xa antes recollidas por Eladio Rodríguez González.
O propio E. Rodríguez distribúe xeograficamente as diferentes denominacións: “catalinas” (A Coruña), “mantidas” e “palmatorias” (Marín e Vilagarcía), “poubanas” (Vigo e Pontevedra), “candelarias”, “canónigas” e “canouras” (Ribadeo e outras zonas marítimas de Lugo).
En Cerdedo, as aldeás que podían permitirse baixar a Marín para tomar baños (por prescrición médica ou non) facíano en setembro ou en outubro (os baños da castaña), que durante os meses de verán había moito choio que arrombar.
No tocante ás 107 coplas que Filgueira Valverde atribúe a Sarmiento (autor do Coloquio en mil duascentas coplas galegas, 1746-7), Xosé Luís Axeitos e Ramón Mariño Paz considéranas espurias. Segundo a opinión de Mariño Paz, a autoría da dita engádega non se lle debe apor ao cerdedés Sarmiento (1695-1772), senón ao pontevedrés Xoan Manuel Pintos (1811-1876), á sazón, editor en 1859 dunha primeira publicación do Coloquio de Sarmiento.
Sarmiento ou Pintos representan os naturais de Cerdedo ou de Soutelo como os encargados, en Pontevedra, de turrar da coca na procesión do día de Corpus.2 No Almanaque de encantos (2010, páx. 64), salientabamos a encarga: Na Pontevedra do século XVIII, o centulo e a coca protagonizaban a festividade do Corpus. En palabras de Sarmiento, abanear as chocas ou turrar do monstruoso dragón eran tarefas deshonrosas. Segundo o frade das Raposeiras, estes labores indignos encomendábanselles a estraños. O etnógrafo Clodio Gozález Pérez, no artigo “A coca de Betanzos” (Anuario Brigantino, nº 15, 1992, páxs. 297-306) explica: A pesar de que o día principal era o do Corpo de Deus, as cocas podían andar por outras datas do ano ... En cada vila ou cidade había un gremio encargado de construíla, arranxala e andar con ela. Obriga que non sempre aceptaban gustosamente, pois ocasionaba gastos que tiñan que pagar entre tódolos confrades. Ademais non sempre había persoas dispostas a andar con ela, por estar socialmente mal considerado e, tamén, porque se expoñían a levar unha pedrada ou un trancazo dalgún espectador que, inconscientemente, trabucaba o símbolo polo simbolizado, é dicir, a coca polo demo que representaba ... En Pontevedra, segundo conta o P. Sarmiento (ou X. M. Pintos) a mediados do século XVIII, eran de lonxe da vila, mesmo de Soutelo de Montes ou Cerdedo:

O que leva a Coca
sempr’é de Soutelo
de Montes, e a veces
évos de Cerdedo.3

O pontevedrés Xesús Muruais Rodríguez (1852-1903) foi avogado, xornalista, escritor, bibliófilo, crítico literario e catedrático de instituto, impartindo as materias de Latín, Francés e Humanidades. Escéptico e iconoclasta, Muruais é considerado, a canda Luís Taboada, Arturo Vázquez Núñez e Valentín Lamas Carvajal, un dos pioneiros do humorismo galego. Neste senso, Muruais adoptaría o rol do “mirón libidinoso”, cuxa índole se perfila no relato “Las poubanas”. É autor de Cuentos soporíferos (1874) e Semblanzas galicianas (1876). Unha versión aumentada de Semblanzas galicianas reeditouse en 1884.
O Almanaque Humorístico de Galicia para 1878, dirixido por Arturo Vázquez Núñez, imprimiuse en Ourense en 1877, na tipografía de La Propaganda Gallega. Amais de Xesús Muruais, neste volume tamén achamos as colaboracións de Emilia Pardo Bazán, Francisco Añón, Rafael Bugallal, Manuel Curros Enríquez, Valentín Lamas Carvajal, Augusto Mosquera, Xoan Neira Cancela, Manuel Peña y Rucabado, Ricardo Puente y Brañas, Alexandre Quereizaeta e Luís Taboada.

No Almanaque Humorístico de 1878, Xesús Muruais acrecenta a lenda negra dos cerdedeses e cerdedesas co seu artigo “Las poubanas”.

Almanaque Humorístico de Galicia para 1878.

Las poubanas

El nombre es exótico, pero la especie es indígena.

Ha nacido en los riscos patrios, ha crecido cabe el emblema más venerando del hogar gallego, negro y panzudo jefe de nuestros penates, el pote; ha enronquecido su berroqueña garganta con los aturuxos nacionales y cumple religiosamente con el doble precepto galaico-social de no ir a la escuela ni lavarse las manos y los pies, a no ser en casos de inundación súbita e imprevista del nativo regato, que sirve de espejo a las silvestres y disyuntivas facciones de su rostro no profanado por otra agua que la no muy limpia, aunque sagrada, que recibió en el pilón bautismal.
Siempre he estado a matar con la reducida y arbitraria división de sexos que las leyes y costumbres han establecido. Ni frailes descalzos son capaces de convencerme de que no deba darse carta de naturaleza al sexo [–presbítero]?4, ni hay fuerzas humanas que me hagan tolerable el tener que decir a mis lectoras que la poubana pertenece al sexo femenino.
Ello es que la poubana, a pesar de que adolece de unas patas monumentales, unas caderas ciclópeas, un gañote desmesurado y otros excesos impropios de su sexo, pasa por mujer en el concepto del vulgo.
En el archi-pintoresco puerto de Marín es donde se encuentra la poubana. Suele venir en caravana por los meses de julio o agosto, desde las fragosas montañas en que tuvo su cuna, a buscar en el mar que baña las hermosas playas de aquel pueblo, alivio a padecimientos de más o menos larga fecha y que exigen perentoriamente los maravillosos auxilios de la hidroterapia. Acomódanse por tribus las poubanas en alguna choza de pescador, por cuyo alquiler se deciden a pagar seis cuartos diarios por cabeza, después de cuatro horas del heroico e indispensable regateo previo, y en el mismo día comienzan a sumergir sus cuerpos en las saladas ondas.
Yo he tenido la fortuna de recoger las primeras impresiones de una poubana al hallarse ante el no conocido y terrible elemento.
Encontrábase la joven, a quien acompañaba su madre, en lo alto de una pendiente de la carretera de Pontevedra a Marín, desde donde se domina completamente el paisaje más admirable y poético del mundo. Enfrente veíase el mar azul y tranquilo que reverberaba entre sus ondas a la luz chispeante del sol; la isla de Tambo aparecía a lo lejos como una inmensa tortuga dormida al arrullo del oleaje, y a derecha e izquierda, detrás y delante, desarrollábanse en vasto panorama redondeadas colinas cubiertas hasta la cima de la espléndida vegetación que por todas partes crece en el amenísimo rincón de tierra en que hemos nacido.
La poubana contemplaba sin pestañear todo lo que la rodeaba.
Pero de pronto, animose su semblante con las tintas del placer y señalando a un grupo de desnudos marineros que se bañaban al abrigo de una elevada peña grito:
−Mi madre, aqueles pescados son homes!
Observación que hacía honor a sus conocimientos en historia natural y a su afición a la piscicultura, pues aún permaneció media hora larga contemplándolos.
En las primeras horas de la mañana, es cuando las poubanas abandonan el lecho de hojas de maíz, para tomar el primer baño de la serie de los del día, pues no se contentan con menos que con tres cotidianos. ¡Triple ablución, impotente para despojar a sus cuerpos de la tupida corteza que los envuelve! Míralas allí, lector, agrupadas al pie de aquellas rocas, espantando a las gaviotas con sus bruscos movimientos, retozando como un rebaño de focas sorprendidas por un rayo de sol, luciendo entre las eternas nieblas del polo. Pero, no te acerques demasiado, lector de mi alma. Aquella poubana que juguetea con las espumas, aquella Venus de Cerdedo o de Soutelo de Montes ha cogido un guijarro tremendo y se dispone a lanzártelo con toda la fuerza de su selvático brazo. ¿No te lo he dicho? Ya te ha descalabrado. Retírate sin chistar porque la poubana ha tenido razón en protestar en esa forma, poco suave tal vez, contra tu ilegítima curiosidad.
La poubana tiene pudor, aunque se baña frecuentemente sin su túnica.
Por esta razón, que es ciertamente de peso, no puedo seguir copiando el tipo tan al natural como yo quisiera.
Tampoco me atrevo a penetrar en su domicilio para seguir perfilando este boceto. Si el olor a manteca rancia y a bacalao frito no me asfixiaba antes de pasar el umbral, sería un espectáculo que daría al traste con mi delicada organización el de seis o siete poubanas auténticas, abandonadas a sus instintos y sobre todo solas, porque si bien admiten en su intimidad a alguno que otro compañero de S. Antón5, este es así mismo poubano, a juzgar por la escasa gallardía natural de sus movimientos.
Y tendría que poner fin aquí a este deslavazado esbozo a no ser por cierto hallazgo inapreciable que he tenido en Marín una mañana del pasado estío. Es una carta de una poubana a una amiga de la tierra que transcribo no literalmente, porque no la entenderías, pero si con escrupulosa fidelidad en cuanto al espíritu de la misma:

“Maripepa: saberás en como estoy cada día más gorda, hastra el punto de que me estralaron las medias que mercara por mor del rocío que corre. Tomé lo menos diez baños, que con otros diez que tomé hacen vinte y no pienso parar hastra echar toda la morriña del cuerpo. Me dices que te coja algún pescado de camino que tomo el baño, pero, a pesar de haber tantos, ningún pescado se me vino a las manos. Parece mentira. Estoy perfectamente mantida, con chocolate a los domingos y manteca todas las tardes. Las sardinas están aquí a patadas, pero no las puedo ver desde que tomé una enchenta atroz con ellas. Por poco no me custa el pellejo. Si no fuera por el porte, te mandaba siete u ocho para que también te hartaras y después me darías lo que me custaron cuando pudieses ¡Si vieras que ricas están con un poquito de tocino!
Es cosa de comerse espinas y todo.
Tengo que ajustar la caballería para cuando vuelva, que será pronto. Me van a llevar un dineral de dinero, pero la salud es antes que nada”.
El resto de la carta era completamente ilegible, por tener adheridas varias escamas de sardinas.

Jesús Muruais

NOTAS

1 Coplas 1.234 e 1.235.
2 A coca ou tarasca é unha figura lendaria que representa unha serpe monstruosa e que se saca nalgunhas procesións e festas populares (DRAG).
3 Solla, C.: Cerdedo. Materiais para o estudo da freguesía de San Xoán de Cerdedo. Inventario xeral, Cardeñoso, 2002, páxs. 609-13 e Almanaque de encantos. Mitoloxía da Terra de Cerdedo, Morgante, 2010, páxs. 63-4.
4 Gralla de imprenta.
5 Muruais tacha o poubano de porco.

0 Comentários

Capitán Gosende descobre un petróglifo no Meixoeiro (A Corredoira)

6/30/2020

0 Comentários

Calros Solla

O domingo 28 de xuño, membros do colectivo Capitán Gosende descubrimos un gravado rupestre no Coto da Coleta, outarelo que se ergue ao sur da aldea do Meixoeiro e ao norte do curso do río Bora (ou Almofrei), na parroquia cotobadesa da Corredoira. Non está de máis saber que a parroquia da Corredoira se creou a mediados do século XVIII. Até ese momento, as aldeas que hoxe a forman integraban a parroquia, tamén cotobadesa, de Carballedo.
Mais, antes de encamiñármonos monte arriba, visitamos de novo o pozo da Moura, goio do Almofrei (ou Bora). Conta a lenda que, tras a freixa, ábrese unha galería subterránea que comunica o pego coa parroquial de Caroi (e á inversa). Rito de iniciación, a mocidade caroiesa probaba a súa intrepidez cruzando a nado (ida e volta) o escuro mansío da Moura. Chimpándose dende o penedo, os afoutos berraban: “Se morro, morrín!!”.
“Se morro, morrín!!”, berramos nós cando nos vimos diante da toxeira e do silveiral que gardaban a cimeira do Coto da Coleta.
Se consultarmos a web mapas.xunta.gal, tiraremos a conclusión que a cimeira do Coto da Coleta establece a estrema entre as parroquias de Caroi (ao leste) e A Corredoira (ao oeste). O petróglifo do Coto da Coleta (coordenadas.- X: 547.158; Y: 4.704.404; alt. 630 m) viría reforzar a condición daquel cume como fito de deslinde interparroquial. Porén, segundo os nosos informantes ben documentados, o cruceiro do Meixoeiro, fincado no camiño de cara á aldea da Bouza do Home (a uns 160 m cara ao leste da Coleta), trazaría a divisoria entre parroquias. Antigamente, o cruceiro tamén derregaba os límites das xurisdicións de Montes e Cotobade.
Os de Capitán Gosende principiamos a ascensión ao Coto da Coleta, abandonando o devandito camiño que, antigamente, percorrían as comitivas mortuorias dende A Bouza do Home até a igrexa parroquial de Caroi, en cuxo cemiterio se lles daba terra aos seus defuntos. Co cadaleito nas andas, as quendas de portadores atravesaban o río Bora (ou Almofrei) pola ponte da Bouza do Home, atinxían a intersección co camiño de cara ao Meixoeiro, presidida polo cruceiro do Meixoeiro (hoxe desposuído da cruz), avanzaban pola Fonte de María Suárez, atravesaban o Val da Ermida (do templo só perdura o topónimo que tamén lle dá nome ao campo de fútbol do Caroi), acadaban o cruceiro de ao pé da estrada (que nomea o lugar), e aínda ao seu esforzo lle restarían uns quiñentos metros até o camposanto.
Na leira denominada Os Feás (abundancial de “feo”, gramínea aromática), albiscamos noutra laxa un conxunto de catro coviñas, moi luídas; a uns 20 m ao sur do cruceiro do Meixoeiro.
O gravado rupestre do Coto da Coleta tallouse na parte máis elevada do afloramento granítico que coroa o outeiro. O penedo escolleito como soporte presenta unha gnamma ou pía natural oval (60x50 cm) de fondo plano con exutorio, ou canle de escoamento, aberto cara ao sur. O escenario, aínda que máis sinxelo, é semellante aos descritos para o petróglifo do Pousadoiro II (Cuíña-Quireza) e para o petróglifo do Outeiro da Urce I (A Corredoira). As pías do Pousadoiro e do Outeiro da Urce e a pía do Coto da Coleta son resultado dun proceso erosivo que se vén desenvolvendo, cando menos, dende hai 200.000 anos.
Hai 4.500 anos, vinculado a unha comunidade da Idade do Bronce asentada na ribeira do Almofrei (ou Bora), o artista ou xamán escolleu o bordo da pía do Coto da Coleta para plasmar a simboloxía máxica da tribo. O petróglifo descuberto o pasado domingo é belísimo na súa simplicidade: seis coviñas aliñadas en arco, arrodeando o bordo da pía oposto á canle de desaugadoiro. Todas as piocas, de pouca fondura, teñen un diámetro de 5 cm.
O topónimo Meixoeiro (do latín mansionariu<mansione(m)) e o seu veciño Cabanelas (diminutivo plural de “cabana”) evocan vestixios habitacionais (parada e fonda), anteriores aos casaríos actuais. O antigo camiño que dende Pontevedra e Carballedo atanguía os predios de Caroi, atravesaba o lugar do Meixoeiro. Os veciños do Meixoeiro e de Cabanelas soterraron os seus mortos no camposanto de Caroi até a fundación da igrexa parroquial (e cemiterio) da Corredoira.
Dende o santuario rupestre do Coto da Coleta contémplase unha amplísima panorámica do monte do Seixo e das aldeas da parroquia de Caroi, a poñente da montaña. De norte a sur: A Laxa, A Eirexe, O Coto, A Cimadevila, A Casola e As Bouzas.
Os exploradores de Capitán Gosende anotamos no noso haber a sétima descuberta na zona A Corredoira-Caroi. Fagamos reconto: petróglifo de Regaseis (Caroi), petróglifo das Zacoteiras, mámoa das Zacoteiras IV (Caroi), petróglifo do Outeiro da Urce I, petróglifo do Outeiro da Urce II (A Corredoira), Laxa do Portabora (Caroi) e petróglifo do Coto da Coleta (A Corredoira). Convén sinalar que dos sete achádegos enumerados, seis tiveron lugar reiniciado o noso labor de busca tras a corentena.

O que non te mata faite máis forte.

0 Comentários

Dos arquivos do Capitán Gosende: Solicitude de agregación das parroquias forcareiesas de Presqueiras ao concello de Cerdedo

6/26/2020

0 Comentários

Calros Solla

No ano 2016, os alcaldes de Cerdedo e Cotobade, ambos os dous do Partido Popular, argallaron pola calada a fusión dos concellos. Cerdedo e Cotobade pertencían a diferentes partidos xudiciais (A Estrada e Pontevedra) e seguen pertencendo a comarcas distintas (Montes e Pontevedra). As parroquias de Cerdedo integran a histórica comarca de Montes, a canda as freguesías dos municipios de Forcarei e Beariz (e outras). A ocorrencia fusionista de Balseiros e Cubela contraviña a organización comarcal do país galego, entendendo a comarcalización como paliativo da corrupción e como a única alternativa á flagrante inviabilidade de moitos municipios do interior e mais á impudicia das deputacións.
Para escamotear décadas de incapacidade tras a mesta fumeira da fusión, a cacicaxe cerdedesa ben puido escoller o concello de Forcarei como parella de feito; cando menos, respectaríase a división comarcal e materializaríase unha unión territorial xa reclamada no pasado.1 Porén, os intereses persoais volveron prevalecer fronte aos do común. Sexa como for, o xarope das fusións non vai sandar este enfermo. En 2013, na comarca de Betanzos, outros dous alcaldes “populares” experimentaban con gasosa xuntando os concellos de Cesuras e Oza dos Ríos. Cinco anos despois, o xornal La Opinión (4-2-2018) titulaba: “Oza-Cesuras: La fusión que no cambió nada”.
En Cerdedo, despois de 80 anos de goberno da dereita caciquil, o alcalde, desexando salvar os seus mobles dunha queima demográfica que el mesmo avivara, cedíalle os despoxos ao seu colega de Cotobade, en troco de gorentosas contrapartidas pactadas no seo do seu partido. Non facía falla ser moi aleuto para decatarse de que aquela operación non era máis ca outra das innúmeras arbitrariedades ás que nos tiña afeitos o prócer cerdedés que, asemade, aproveitaba a oportunidade para impartirlle unha lección de goberno e mando ao seu pupilo do canón de pau.
Nin o alcalde de Cerdedo nin o de Cotobade someteron esta transcendental decisión a referendo nos seus respectivos territorios. Para que? Tres anos despois, con tempo abondo para agochar o cadáver, o pobo guiadiño volvía depositar o voto na urna coma quen arrota o caldo. Por desgraza, non houbo que agardar moito a que a prea da componenda comezase a deitar tufo. Ás penurias de Cerdedo agregáronse ás miserias de Cotobade e, catro anos despois da botadura, coa nave municipal completamente escorada e incapaces de chicar tanta auga, só nos queda presenciar cal vai a ser a derradeira rata en abandonar o barco. O vindeiro ano, cumpríndose un lustro do achego, a prensa ben seguro que o celebrará co seguinte titular: “Cerdedo-Cotobade: A fusión que non mudou ren”.
Ás voltas coas anexións e secesións, dos arquivos do Capitán Gosende desempoamos hoxe a instancia que os forcareieses de Presqueiras lle presentaron en 1952 á corporación municipal de Cerdedo, demandando seren segregados de Forcarei e agregados a Cerdedo. É evidente que a ben argumentada solicitude non foi atendida, malia teren os veciños de Presqueiras, como se verá, motivos abondos para plantexala.
Nada cambiou. Hai 68 anos, a vontade maioritaria do pobo de Presqueiras foi tripada por dúas corporacións municipais franquistas. En 2016, o dereito dun pobo a decidir en referendo o seu futuro foi conculcado por dúas corporacións municipais democráticas.
E nada cambiará mentres poñamos as institucións nas mans do arribismo e a comenencia; nada cambiará mentres lle confiemos ao raposo as chaves do galiñeiro.
*
Instancia que os veciños das parroquias forcareiesas de Santa Mariña e San Miguel de Presqueiras dirixiron ao concello de Cerdedo, solicitando seren agregados a dito municipio (xullo de 1952).

Ayuntamiento de Cerdedo
Expediente
Asunto: Vecinos de Presqueiras
==Instancia
que los vecinos de las parroquias de Santa Marina y San Miguel de Presqueiras dirigen al ayuntamiento de Cerdedo, solicitando la agregación de las mismas a dicho municipio==

Julio de 1952.-

Al ayuntamiento de CERDEDO.-

Los que suscriben, que constituyen la mayoría de los vecinos de las parroquias de Santa Marina y San Miguel de Presqueiras2, del municipio de Forcarey3, tienen el honor de dirigirse a esa Corporación4 para exponerle, respetuosamente, lo siguiente:

No es desconocido para nadie de esta comarca que los vecinos de estas dos parroquias han venido experimentando a través de varias generaciones, su ansia de ser segregadas del municipio de Forcarey e incorporadas o agregadas al de Cerdedo. Este anhelo general y permanentemente sentido desde hace mucho tiempo fue exteriorizado hace unos treinta años al solicitar el vecindario de estas dos parroquias la referida segregación, propósito que en aquel entonces no prosperó; pero como el problema es latente, pues no se trata de hallar solución a un capricho o a una necesidad eventual y transitoria, sino que responde a la de afrontar una cuestión de suma importancia, es indudable que, a medida que con el tiempo va poniéndose de relieve la exigencia de esa segregación, surgen nuevos motivos para plantearla a fin de que, percatados el ayuntamiento de Forcarey y esa Corporación de la razón que asiste a estas parroquias, les den adecuada satisfacción.-
El propósito de los vecinos suscribientes no puede ser más fundado. Veamos por qué.-

Consideraciones de hecho que aconsejan la segregación.-

Las parroquias de Santa Marina y San Miguel de Presqueiras tienen una población de 1.440 habitantes.-5
Ambas entidades parroquiales distan de Forcarey, capital del municipio de este nombre a que pertenecen, más de quince kilómetros, mientras que de Cerdedo se halla San Miguel a seis kilómetros y Santa Marina a nueve.-6
La mayor proximidad de ambas parroquias a Cerdedo da lugar a que todas las relaciones de la vida privada, comercial y profesional las tengan con este pueblo, a cuyos establecimientos de todas clases acuden tanto para vender sus productos y surtirse de lo que les hace falta. Ahí van a la farmacia, al médico, es decir, que para toda vida de relación social, excepción hecha de la puramente oficial con la Administración municipal y con el Juzgado comarcal, acuden los vecinos de ambas parroquias a Cerdedo, pues incluso para cuanto depende de la Guardia Civil caen estas parroquias a la demarcación de la Comandancia del puesto de Cerdedo, a donde, por tanto, tienen que ir para los muchos asuntos en que hoy intervienen estas oficinas de la Guardia Civil.-
Pero ocurre más, acontece que así como durante el buen tiempo la distancia que separa a este vecindario de Forcarey oscila entre los 15 y 18 kilómetros, según el lugar, en los días de lluvia, tan frecuentes en Galicia y casi continuamente durante el invierno, esa distancia se agranda de modo considerable, pues el camino es atravesado por un arroyo o riachuelo7 que, al desbordarse, interrumpe el tránsito, obligando a dar un largo rodeo por Pardesoa y Sotelo8, o sea, a hacer un recorrido de 20 kilómetros.-
Lo que se deja expuesto justifica la segregación que se pide, teniendo en cuenta la distancia a que estas parroquias de Presqueiras se hallan con relación a Forcarey y a Cerdedo, pero existe otra consideración no menos importante en apoyo de esta segregación y subsiguiente agregación a Cerdedo, cual es la de que hacia Cerdedo se dirige todo el tráfico regular por carretera de que estas parroquias pueden servirse, pues por la carretera de Orense9 a Pontevedra, en la que Cerdedo se halla, pasan varias líneas de autobuses y constantemente vehículos de viajeros y carga que facilitan el viaje a aquel pueblo, mientras que a Forcarey no existen estas comodidades y facilidades.-
Y ¿qué decir de las comunicaciones con la capital de la provincia a donde es tan frecuente la necesidad de ir para resolver mil asuntos en el Gobierno Civil, Hacienda, Policía, Bancos, Distrito Forestal, Audiencia, Hospital etc. etc.?.- Basta con considerar que yendo directamente de estas parroquias por Cerdedo a Pontevedra la distancia a recorrer es de 42 kilómetros10, pero si hubiera que ir a Forcarey para de allí ir a Pontevedra, como ocurre muchas veces en caso de concentraciones11, o cuando para ir a las oficinas provinciales es necesario solventar antes diligencias en las oficinas municipales, esa distancia sería de ¡69 kilómetros!.-12
Se acompaña con este escrito un mapa de la provincia de Pontevedra que da idea exacta de cuanto se deja expresado. En ese mapa aparece en lápiz rosa, rayada, la situación del territorio jurisdiccional de las parroquias de Santa Marina y San Miguel de Presqueiras, situadas al sur de la carretera nacional de Orense a Pontevedra, y por él se forma idea clara de la distancia que las separa de Forcarey, situado hacia el norte de esa cartera, en la comarcal de Vilapousa13 a La Estrada14, y de Cerdedo, situado en la citada carretera nacional hacia Pontevedra. Ambos pueblos, Forcarey y Cerdedo, aparecen encerrados en un grueso círculo en el mapa para mayor destaque.-

Fundamentos legales de la segregación que se solicita.-

No hay ninguna razón de orden histórico, económico, político o social que se oponga a la segregación que se solicita.- Tanto Santa Marina como San Miguel de Presqueiras viven su propia vida, esencialmente agrícola y ganadera, sin dependencia alguna del resto del municipio más que la estrictamente administrativa. Al hacerse la actual división de términos municipales, lo que seguramente en Galicia tuvo lugar como consecuencia de la Constitución de 1812, se hicieron agrupaciones de pueblos para constituir municipios, sin más razón ni más fundamento que los que aconsejaban las circunstancias de entonces: los caminos, las veredas, una distribución aproximada de habitantes etc.; pero estas circunstancias han cambiado extraordinariamente durante los últimos cien años. Se han abierto carreteras, se han implantado el automóvil, la electricidad, se ha multiplicado el comercio, y la vida de los pueblos ha abierto nuevos cauces encaminando la actividad de los núcleos de población hacia otras zonas, otros mercados y otros centros que no son, muchas veces, los de la capitalidad del respectivo municipio, sino otros más eficientes por su proximidad, vías de comunicación, relaciones comerciales etc.-
La segregación que se pretende no afecta a la subsistencia del municipio de Forcarey, ya que este continuará contando con territorio, población y riqueza imponible bastante para tener existencia de hecho y de derecho, sin que, por tanto, con la segregación se resienta su economía ni su solvencia, ya que contando actualmente con 10.139 habitantes de derecho15, con la segregación quedarían 8.699, población mas que suficiente para un término municipal, con la cual continúa manteniendo aquél su categoría por razón de población.-
El nº 4º de la Ley de Régimen Local autoriza la segregación de parte de un municipio para agregarla a otro colindante, y únicamente impone como obligación, el nº 2 del artº 18, para segregar parte de un municipio, que la segregación no le prive de las condiciones exigidas para creación de un municipio, esto es la que el artº 15 señala y a las que antes hemos aludido. No hay pues obstáculo legal alguno para que la segregación que se interesa pueda llevarse a cabo, pero tampoco existe razón seria que pueda oponerse a los legítimos deseos de los vecinos de Santa Marina y de San Miguel de Presqueiras, antes bien si los ayuntamientos han de dar satisfacción a los anhelos de bienestar de los pueblos que administran, lógico es que en este caso concreto en que la segregación y subsiguiente agregación se encamina a lograr el bienestar de estas dos parroquias, se acceda a ello sin reparos.-
El artº 19 del reglamento de Población y Demarcación Territorial de las Entidades Locales de 17 de mayo de 1952 señala los trámites a que habrán de ajustarse las segregaciones de parte de un municipio para agregarla a otro limítrofe, y trámite inicial del respectivo expediente es la petición escrita dirigida a esa ayuntamiento por la mayoría de los vecinos residentes en la porción que haya de segregarse, y cumpliendo este trámite y teniendo en cuenta las razones expuestas,
SUPLICAN a ese ayuntamiento que, teniendo por presentada esta instancia, se digne admitirla y acordar acceder a la petición formulada por los solicitantes de que las parroquias de Santa Marina y San Miguel de Presqueiras, del término municipal de Forcarey, sean agregadas a ese municipio de Cerdedo.-
Así lo esperan de la rectitud y buen criterio de esa Corporación.-
Santa Marina y San Miguel de Presqueiras, julio de 1952.-

N. do E.: A seguir e nesta orde, asinaron o documento os veciños peticionarios (cabezas de casa) dos lugares do Outeiro (34; 27 mulleres), Guisande (30; 20 mulleres), Barro (9; 6 mulleres), Morgade (28; 16 mulleres) e San Miguel (15; 11 mulleres), pertencentes á parroquia de San Miguel de Presqueiras (subtotal: 116).
Despois fixeron o propio os veciños peticionarios (cabezas de casa) dos lugares de Alfonsín (45 e mais o cura; 24 mulleres), Devesa de Abaixo (17; 7 mulleres), Penalba (7; 5 mulleres), Devesa de Arriba (19; 11 mulleres) e Cernadelo (33; 22 mulleres), pertencentes á parroquia de Santa Mariña de Presqueiras (subtotal: 121). Total: 237 veciños e mais o crego.
Obteremos os sobreditos 1.440 habitantes (almas) multiplicando, neste caso, cada veciño (núcleo familiar) por seis. Na Galiza dos anos 50, a altísima presenza de mulleres signatarias neste documento de solicitude acha a súa explicación na ausencia dos homes por mor da emigración.
Moitas persoas asinan en nome doutra “por no saber firmar/escribir” o cabeza de casa. Polo documento deducimos que 33 dos veciños de San Miguel de Presqueiras (31 mulleres) e 43 dos veciños de Santa Mariña de Presqueiras (41 mulleres) eran analfabetos.
Non asina veciño ningún dos lugarres de Fontegrande, Regotraveso e Ratel (pertencentes tamén á freguesía de Santa Mariña). O caso de Ratel é digno de comentario: a metade norte da aldea cae do lado de Forcarei (PO) e parroquia de Presqueiras (Santa Mariña); e a metade sur, do lado de Beariz (OU) e parroquia de Xirarga. Malia o dito, os rateleses enterran os seus mortos na parroquia da Barcia, pertencente ao concello pontevedrés da Lama.
A continuación, nun documento anexo −manuscrito− figuran, distribuídos por lugares, os nomes e apelidos de todos os veciños (cabezas de casa) da parroquia de Santa Mariña de Presqueiras que apoiaban a anexión con Cerdedo. O cura párroco de San Mariña e de San Miguel de Presqueiras (Manuel García Martínez) figura en primeiro lugar nesta listaxe de veciños solicitantes. As sinaturas do alcalde de barrio e dos celadores dos distintos lugares pechan o documento, con data 14-9-1952.
Noutro documento anexo −mecanoscrito− figuran, distribuídos por lugares, os nomes e apelidos de todos os veciños (cabezas de casa) da parroquia de San Miguel de Presqueiras que apoiaban a anexión con Cerdedo. As sinaturas do alcalde de barrio e dos celadores dos distintos lugares pechan o documento.

1 O 15 de xaneiro de 1841, un bo número de veciños de Cerdedo e Forcarei piden a unión de ambos os dous concellos, propondo Folgoso como capital (en A conxura dos Gosende. Retrincos da intrahistoria de Cerdedo III, Morgante, 2015, páx. 49).
2 A parroquia de San Miguel era anexa á da Santa Mariña de Presqueiras.
3 As parroquias do concello de Forcarei integran, a canda as de Cerdedo e Beariz (e outras), a histórica comarca de Montes.
4 No ano 1952, a corporación cerdedesa estaba presidida polo alcalde falanxista Manuel Gutiérrez Torres.
5 A 1 de xaneiro de 2020, a poboación de Santa Mariña de Presqueiras era de 118 habitantes e a de San Miguel de Presqueiras, de 173 habitantes (INE). Total: 291 habitantes, é dicir, 1.149 habitantes menos ca en 1952.
6 Segundo o GoogleMaps, Ratel, a aldea máis meridional da parroquia de Santa Mariña de Presqueiras, dista na actualidade 16’9 km (ou 13’5 km, pola PO-2204) do núcleo de Cerdedo. E 18’2 km do núcleo de Forcarei.
7 Refírese ao río do Castro, afluente do Lérez.
8 Soutelo (de Montes), lugar da parroquia forcareiesa da Madanela de Montes.
9 Ourense.
10 Segundo o GoogleMaps, se na actualidade un veciño de Cernadelo (Santa Mariña de Presqueiras) viaxar a Pontevedra atravesando os núcleos de Soutelo e Cerdedo (N-541), percorrería 46’6 km. Se escoller o itinerario por Ponte Caldelas, 42’5 km.
11 Refírese ás concentracións parcelarias.
12 Segundo o GoogleMaps, se na actualidade un veciño de Cernadelo (Santa Mariña de Presqueiras) viaxar a Pontevedra arrodeando polo núcleo de Forcarei, percorrería 58’7 km.
13 Vilapouca, lugar da parroquia forcareiesa de Ventoxo.
14 A Estrada.
15 Na actualidade, a poboación do concello de Forcarei é de 3.388 habitantes (INE, IGE). En 68 anos, o padrón forcareiés reduciuse en 6.751 habitantes.

0 Comentários

Capitán Gosende descobre en Caroi (Cotobade) unha laxe ateigada de signos lapidarios

6/22/2020

0 Comentários

Calros Solla

Membros de Capitán Gosende a carón da Laxa do Portabora.

No sorteo do sábado 20 de xuño celebrado na parroquia de Caroi, o premio Gordo saíu tarde, mais saíu. A piques de pórse o sol e xa de retirada, as últimas lanceiras dirixiron os nosos ollos cara a unha laxe que afloraba á beira esquerda da estrada PO-233, dirección Carballedo1, a pouco máis de 700 m, cara ao sudoeste, da rotonda do Coto (núcleo de Caroi). A lastra granítica, duns 22’5 m2 de superficie, presenta unha lixeira pendente cara ao leste. Axudados pola luz rasante, fomos quen de percibir e rexistrar os seguintes signos inscritos: uns 19 riscos cruciformes de tamaños e formas disimilares (varias cruces simples, outras potenzadas, outras con calvario (cadrado ou triangular) e unha cruz contornada); uns 12 ces, ou arcos ou ferraduras de orientacións e tamaños diversos; uns 7 rectilíneos (probabelmente, trazos incompletos); 3 escuadras; 2 báculos; 1 óvalo ou podomorfo e 1 coviña. En total: uns 45 signos lapidarios, aínda que, con certeza, o panel se compuña (ou compón) de máis figuras. O seu grao de desgaste é alto (algún dos gravados é case imperceptíbel), polo que deducimos para os riscos máis luídos unha antigüidade de séculos, obra, quizais, de canteiros medievais. O conxunto inscultórico púidose ir arrequecendo de símbolos co paso do tempo. Coas debidas cautelas, afirmamos que este petróglifo moderno e a pedra na que se dispuxo foron empregados, antigamente, como marco de deslinde de natureza eclesiástica.
A laxe inscrita localízase no predio montés coñecido por Portabora, a uns 125 m, ao sudoeste, do leito do río Almofrei (a uns 150 m da ponte, na mesma orientación) e a uns 500 m, cara ao noroeste, do sitio arqueolóxico das Zacoteiras (co outeiro homónimo polo medio).
Identificamos, xa que logo, a descuberta coa denominación “Laxa do Portabora” (coordenadas.- X: 547.468; Y: 4.703.528; alt. 590 m aprox.).
Deámoslle unhas voltas ao topónimo “Bora”. Os meteorólogos Ramón Pascual e Miquel Soro (2007-8) ven na forma Bora un sinónimo de “cova”. Eu mesmo, nas glosas toponímicas do río dos Gafos (2009) e do monte da Fracha (2012) puxen en relación os topónimos Bora, Borela e Boreira de Covas (tautoloxía) con vagantas ou cavidades naturais.
Porén, o lingüista Francisco Villar (2000) explica o topónimo como derivado da raíz indoeuropea *war “auga, río”. É ben certo que Almofrei abaixo, o diminutivo Borela nomea unha parroquia e un lugar (A Ponte Borela) do antigo concello de Cotobade, no sitio onde o río Borela emboca no Almofrei (ponte da EP-0407 sobre o Almofrei); e, así mesmo, Bora dálle nome a unha parroquia e lugar (A Ponte Bora, As Pontes de Bora) do concello de Pontevedra, no sitio onde o Almofrei emboca no Lérez (ponte da N-541 sobre o Almofrei e ponte da PO-224 sobre o Lérez).
O botánico Gonzalo Mateo Sanz (2019), identificando Bora como hidrotopónimo prerromano, confírelle o significado restritivo de “bordo” ou “muíño”. Dende o Portabora de Caroi, río arriba, a escasos metros da ponte localízase o muíño de Alberte, de probada antigüidade, xa que aparece consignado no Catastro de Ensenada (1752). Hoxe, refeito de ladrillo sen recebar, afea o goio que chaman poza da Moura.
Carlos Vázquez García (2014) engádelle á ecuación o étimo ilirio *bora “montaña, montañés”.
Finalmente, Iván Sestay Martínez (Toponimia do Val do Fragoso 4, 2015) afirma: O milenario nome do río Bora subsiste só no nome da parroquia de Bora (Pontevedra), bañado por ese río hoxe chamado Almofrei. E así tantos e tantos exemplos en Galicia e no resto de Europa.
Sestay establece, entre outros, os paralelismos existentes entre os ríos Miño e Miñotelo, Sar e Sarela, Sárdoma e Sardomela, Bora e Borela... Seguindo a súa explicación, Sardomela nomearía o curso alto do río Sárdoma (antigo nome do río Lagares), así como Borela (“o Bora pequeno”) lle daría nome ao curso alto do río Bora (antigo nome do río Almofrei).
Debo dicir que asumo o razoamento de Sestay e engado no seu beneficio a existencia do topónimo Portabora (do latín Portu(m) ad Bora(m) ou do romance Porto a Bora), é dicir, o vao polo que, en Caroi, se atravesa o río Bora (hoxe, Almofrei). Como dixen, a ponte sobre o Bora (ou Almofrei) se sitúa a uns 150 m, ao nordés, do sitio arquelóxico da Laxa do Portabora, descuberta o pasado sábado.
Como aconteceu con moitos ríos galegos, o hidrotopónimo primixenio deixou de nomear o curso de auga para darlles nome ás terras polas que atravesa. O río Bora é un claro exemplo. O hidrotopónimo Almofrei exemplificaría o caso contrario: o nome dun lugar que acabou nomeando todo o curso do río. O topónimo Almofrei, que designa outra das parroquia cotobadesas, pode explicarse como derivación do nome persoal xermánico latinizado Ermaufredus. O hidrotopónimo Almofrei (*villa(m) Ermaufredi) sería, en verdade, un antropotopónimo, ou sexa, un topónimo que evocaría o antigo posesor, o terratenente, daqueles predios ribeiráns.
Na fotografía obtida polo Voo Americano dos anos 1956-7, dexérgase que a Laxa do Portabora ocupaba o centro dunha “rotonda”, na que converxían catro camiños (un deles, enlousado, dende o casal da Laxa até o monte Caveiro), dos cales, transformados en estradas, só se conservan en estado útil os que comunican cos lugares do Cruceiro e da Bouza do Home.
Consonte testemuños orais recadados na aldea, na actualidade a Laxa do Portabora non se emprega como fito de deslinde interparroquial, non obstante e malia non contar con documentación que o corrobore, a tradición di que en época antiga os lugares situados ao sur do río Almofrei (ou Bora) pertencían á parroquia de Loureiro. Hoxe en día, a Laxa do Portabora localízase a pouco máis dun quilómetro, en liña recta e cara ao nordés, da estrema coa parroquia de Loureiro; e a uns 600, en liña recta e cara ao sueste, da estrema coa parroquia da Corredoira (ambas as dúas, freguesías cotobadesas). Tres dos riscos cruciformes (tres parroquias?) foron gravados ex profeso nun resalte da pedra.
O compañeiro Manuel Fortes, caroiés de nación, achéganos unha manchea de datos reveladores: Os lugares da Bouza do Home, da Costa (estes dous ao outro lado do río), Fraguas e o lugar desaparecido da Carballeira pertencían administrativamente á parroquia de Loureiro, pero desde que hai documentos, eclesiasticamente, facían vida en Caroi (o día de Pascua estaban obrigados a ir á igrexa a Loureiro). Pasaron definitivamente a integrarse eclesiasticamente en Caroi nas últimas décadas do XIX e, administrativamente, cando Caroi pasou a pertencer en 1904 ao concello de Cotobade (antes no concello da Lama).
Outro feito quizais interesante é que eses lugares pertenceron á Casa de Soutomaior a efectos de xurisdición.
Aínda que o monte Caveiro pertenceu administrativamente a Loureiro ata 1904, desde que hai memoria, os veciños dos lugares da Laxa e da Eirexe −O Coto− e da Graña (a efectos de monte eran un só lugar) tiñan asignado cadanseu lote de monte en usufruto na parte máis próxima aos lugares.
O regueiro que discorre ao nacente da Laxa do Portabora, e que vai dar ao Almofrei, é o rego das Sopas. O tramo do río Almofrei que pasa por Caroi chámase tamén río dos Pereiros.
Para que non caia no esquecemento, a uns 200 m distancia, cara so nordés, da Laxa do Portabora, da banda de alá do río, demos con outro cachote de pedra de gran no que se gravou a seguinte inscrición “13-1-50 B F”. Se as letras son as iniciais do nome e do apelido, ben seguro, o “F” é de Fortes, pois, en Caroi, Fortes é un epíteto indíxena.
Amais dos prexuízos derivados do tráfico rodado da PO-233, a Laxa do Portabora padeceu entre os anos 2017-18 as obras de construción dun depósito de auga de formigón duns 15 m de diámetro e máis de 3 m de altura, destinado á carga de helicópteros e vehículos contra incendios. Por insensibilidade ou descoñecemento, o tanque construíuse a uns 30 m do sitio arqueolóxico e a pista que lle dá acceso á maquinaria pesada acaroouse á pedra das insculturas e asoballou a costa do monte (enlousada) dos veciños da Laxa. O que non sabe é coma o que non ve.
Nas inmediacións da Laxa do Portabora, a Xunta de Feixoo e Cubela, promotores do magno penico, aínda manteñen fincado o panel informativo, porque despois dunhas eleccións veñen outras e hai moito eucalipto que preservar. No empeño de gardarlle os arcolitos a Celulosas, caciquillos grandes e pequenos enviaron as padexadoras por riba da Laxa do Portabora e por riba dos seus glifos seculares. Que non pegue o lume nunha vivenda, que o depósito lle vai facer a fresca.

Capitán Gosende descobre o terceiro gravado rupestre na parroquia cotobadesa de Caroi. Fai o ben e non mires a quen.
1 No GoogleMaps identifícase a estrada como PO-233, aínda que, ao parecer, o vial así denominado é o tramo que comunica a parroquia cotobadesa de Carballedo coa pontevedresa de Bora.