Faleceu a “Netiña” de García Barros, de Ken Keirades, como sempre aludía ela a el. A amizade de García Barros con Cecilia veu a raíz da veciñanza -Salvaterra do Miño- do seu marido, Domingo Abril, co marido da mestra de Callobre, dona Claudina, Domingo Lemos Suárez. Esta correspondencia que se establece entre Cecilia e García Barros a partir do 1954 foi precisamente un dos motivos, en conxunto con revistas... que levaron ao carabineiro Lemos, a Francisco Fernández Del Riego e a García Barros ao cárcere de Pontevedra no ano 1955. Unha simple xustificación para lles demostrar a estes galeguistas e antifranquistas quen mandaba... A correspondencia coa súa “amizade arxentina” foi para Garcia Barros como unha liberación e ao mesmo tempo coma un elo imprescindíbel para un home case octoxenario. Ademais alá en Bos Aires estaba outro amigo común que era Neira Vilas e outros exiliados. Alí participaban en todo tipo de actividades culturais, especialmente nas que concernían á nosa cultura galega, de maneira significativa na AGUEA. A raíz desta amizade, Cecilia mandáballe libros e revistas para acá (“Non agardei por ninguén” de Ramón de Valenzuela, “Revista Galicia Emigrante”...) e García Barros mandáballe obras dende aquí, propias e doutros autores.

No ano 1992, con motivo dos ENCONTROS PARA UN ESTUDO. Manuel García Barros. Unha vida, unha obra, un pensamento, Cecilia, á que lle acababa de finar o marido, acudiu á chamada do Concello da Estrada para viaxar até aquí e participar nos citados encontros deixando fonda constancia desa tan importante amizade nos derradeiros anos da vida do seu “avó”. Dende que comezou a tratala de “Miña dona, miña señora” até ir collendo fonda confianza para chegar a tratala na correspondencia como “Miña neta, miña santiña, miña adourada netiña”.
Esta profesora da Universidade de Bos Aires faleceu o 14 de Xullo deste ano, aínda que as novas deste pasamento apareceron por acá arestora.
Ela sempre mantivo unha correspondencia coa Estrada especialmente con Xoán Carlos Garrido, con David Otero e cun servidor. E sempre continuando coa teimosía de anos atrás con García Barros de mandar para acá libros e revistas, así como información.

Ó longo da vida hai tres elementos que conforman a nosa identidade como seres humanos: os lugares en que habitamos, os feitos ou acontecementos que nos impactaron e as persoas que nos marcaron porque convivimos con elas e as queremos ou porque soubemos da súa historia e as admiramos, aínda que tamén pode ser polo contrario.
Estes elementos xuntos, ou cada un por separado, desatan en nós cando son nomeados recordos, emocións, sensacións e sentimentos que a cabeza malamente pode controlar. Para min, dicir Soutelo é a maneira de desatar lembranzas e sentimentos que se resumen en infancia, novidade, sorpresa, paseo, festa, alegría...

Eu nacín en Portela de Lamas, unha aldea a tres quilómetros de aquí, onde vivín ata os nove anos. Durante ese tempo, foron moitas as veces que vin a Soutelo, a maior parte delas o último mércores do mes, á feira. Soutelo era para os meus ollos de nena da aldea unha capital porque, comparado con Lamas, tiña moitas casas e aquí había de todo: tabernas, casas de comidas, comercios, taxis, funerarias, perruquería para mulleres, barbería para homes, panadería, bancos, médico, veterinario ...
Normalmente viñamos a andar e o camiño facíase especialmente lixeiro despois de pasar o Carreiro dos Rapaces; no Gurgullón, a cabeza xa o sabía acabado e os pés querían correr. O noso percorrido urbano comezaba na cima de Soutelo, na casa onde Virgilio Viéitez tiña daquela o seu estudo, porque unha das encomendas que tiñamos que cumprir era facer un retrato para mandarlles a meus pais que por aquel entón estaban en Suíza. Esas fotos, ás veces, eran no interior; pero tamén podían ser fóra, no medio e medio da estrada ou nalgún campo dos arredores, ó amparo dunha árbore.

Un dos retratos máis bonitos de miña irmá está feito por Virgilio na eira dos hórreos que estaban fronte á súa casa. Era verán e as flores e as herbas estaban tan altas que case cubrían a nena.
A seguinte parada era no correo. Non sei que mercaban alí meus avós, pero para min era a mellor visita porque o señor Tucho e a súa muller Pilar sempre se alegraban de verme e agasallábanme cun caramelo de pau, un regalo dun valor incalculable. Continuábamos despois ata o campo da feira, aínda que, ás veces, facíamos parada na do Xordo ou iamos a Soutelo de Arriba a visitar a señora Delfina, a avoa da miña tía Bertilde.
A partir de aquí as persoas confúndenseme na memoria, pero non as imaxes dunha feira moi concorrida, coas vacas e os porcos situados na carballeira e as pulpeiras buscando sempre o mellor sitio para captar clientes. No noso caso, María de Alvite era a que sempre se impoñía porque facía valer o tempo en que coincidira con meu avó traballando ambos nas minas de volframio de Carboeiro. Os axudantes das pulpeiras eran os encargados de levaren as racións apalabradas ás casas de comidas, onde o polbo se acompañaba doutros produtos, especialmente da carne arreglada, que non a había mellor cá que preparaba María da Rañestra, cun sabor tan especial que non o volvín atopar en ningún outro sitio.
A miña feira remataba no fondo de Soutelo, onde colliamos un autobús que nos deixaba de novo en Lamas, non sen antes de mercar a bola dianteira na dos Carteiros, despachada por Jesús ou por Marucho cos seus mandilóns cheos de fariña.
Aínda que nesa época debín coincidir algunha vez con Avelino Cachafeiro, eu non o lembro, mais si gardo na memoria as imaxes do seu emporio. El era un artista -gaiteiro, poeta, pintor e escultor-, pero tamén iso que agora lle chaman un emprendedor: a funeraria, a gasolineira, o bar e o salón de baile tamén foron as súas creacións. O Changüí, co escenario, os bancos situados arredor -para descansar e para controlar- e o galiñeiro, dende onde seica ten caído algún paraugas, aparece nidio na miña memoria.
Durante moito tempo, deille voltas á razón pola que escollería ese nome. En galego, a palabra só existe nalgunhas zonas da costa para chamarlle a unha gratificación que se lles dá ós traballadores dos barcos de pesca cando fan boa marea; ‘facer o changüí’ tamén é enganar. Aínda que non é imposible, parece que non cadra que Avelino se fixara neste uso para chamarlle ó seu salón. Máis seguro é que trouxese a palabra de América, cando alá fora tocar a finais do 1929. Nesa época puxérase de moda nos salóns de baile americanos un novo estilo musical cubano, o changüí, orixinario da zona próxima a Guantánamo.

Francisco Asorey é o mellor escultor galego do século XX. Entre as súas obras están grandes monumentos como o dedicado a Curros Enríquez na Coruña ou a San Francisco en Santiago de Compostela. Tamén pequenas e marabillosas pezas como A naiciña, A Santa ou O Tesouro, que mostra unha moza cun becerro no colo.
Asorey naceu en Fefiñáns-Cambados no ano 1889, 10 anos antes ca Avelino, e morreu en Compostela no 1961. Con motivo do seu pasamento, o Gaiteiro escribiulle un dos poemas máis acabados do seu libro (Cachafeiro, 1969:47)

Ademáis doutras referencias moi abundantes a personaxes relixiosos, como a Virxe da Peregrina ou o Apóstolo Santiago, hai un poema que inicialmente parece dedicado á igrexa da Vera Cruz, no Carballiño, pero que en realidade está composto como homenaxe a don Evaristo Vaamonde da Cortiña, crego da vila do Arenteiro durante trinta anos e a persoa que máis tempo e esforzo fixo para que se iniciase e despois se rematase a nova igrexa da vila, deseñada por Antonio Palacios, un dos mellores arquitectos galegos do século XX.
D. Evaristo Vaamonde morreu o 18 de abril do ano 1961, cando o edificio, que se iniciara no ano 1943, aínda non estaba totalmente rematado (Parroquia do Carballiño, s/d). Avelino Cachafeiro escribiulle este poema, un dos que deitan máis emoción e sentimento do libro (Cachafeiro, 1969:48):

Os feitos históricos contemporáneos da súa vida que conmocionaron a Avelino Cachafeiro foron, sempre segundo os seus poemas, a Guerra Civil e as súas consecuencias e o asolagamento da vila de Portomarín polo encoro de Belesar no ano 1962 (Cachafeiro, 1969:24):
Campaniñas do Portomarín,
non tocai xa máis, por Dios.
As herbas do Campo Santo
bagullando choran por vós.
Esmorecendo o verdor da Esperanza
agardan cos mortos a fin
pra denantes volver verdecer
ó vello Portomarín.
Entre os feitos históricos pasados son merecentes da atención de Avelino a valente defensa que fixeron os habitantes da Coruña, con María Pita á cabeza, para evitar a invasión da cidade pola armada inglesa no ano 1589 e a severa derrota que as tropas galegas lle infrinxiron ó exército de Napoleón na Pontesampaio en xullo do ano 1809.
Unha das referencias históricas que máis sorprende atopar no libro Voando cas aas da vida é a relativa ó nacemento de Cristobal Colón, personaxe ben coñecido por ser o primeiro colonizador do continente americano. Deste home sábese todo sobre as súas viaxes, pero descoñécese o seu lugar de nacemento. Hai quen afirma que era italiano, outros prefiren consideralo catalán e tamén hai quen o quere portugués. Dende o século XIX tense insistido, e son moitas as probas que sustenta esta hipótese, que Colón era galego, de Poio máis concretamente. Nesta teoría cría tamén Avelino Cachafeiro como deixou dito neste poema (Cachafeiro, 1969:17) (2):
Illa de Tambo, río Lérez
de Montes baixas fuxido
abrazando a Pontevedra
ramo de torres comprido.
Acórdate que enseñaches
nas túas ondas, bon amigo,
a quen había de facer
á súa patria o don máis rico
co presente das Américas
de regalías prodixio...
¡En ti afíxose a coller
na vela o ar fuxidío
e cas túas ensinanzas,
asucando o mar infindo,
regalou á cristiandá
un mundo descoñecido!
Cando non hai unha xustificación científica clara para os feitos, os pobos recorren ás lendas e dunha delas, da que explica a aparición das rías galegas, tamén botou man Avelino. Disque cando Deus creou o mundo, ó final do traballo de seis días, sentou a descansar e a observar a súa obra. Para erguerse apoiou a man sobre o terreo e as marcas que deixaron os seus dedos sobre a terra aínda fresca son as rías galegas. Nas súas palabras (Cachafeiro, 1969:19) soa así:
Os dedos da man de Deus
van postos nas Rías Baixas,
agarimando a súa palma as relicas
agasalladas cas pedras labradas.

Dos momentos íntimos que o impactaron fala en coplas breves feitas ó estilo das creacións populares que se transmitían oralmente. Algúns dos temas que tratan eses versos son as críticas ó seu modo de vivir que aparecen na célebre cantiga que di (Cachafeiro, 1969:30):
E ¿ti que fas, Avelino,
E ti que fas polo vran?
Todos a sachar no millo
e ti ¡coa gaita na man!.
Tamén se refire ás ‘linguas marmuradoras’
(Cachafeiro, 1969:40)
Indo por Soutelo arriba,
ond’ ó campo dos Coellos,
ti quixécheme falar:
non te deixan maus consellos
Ou á saudade pola mocidade perdida
(Cachafeiro, 1969:35).
Séntate aquí, compañeiro,
ti nunha pedra
i    eu noutra
contaremos as pasadas
de Soutelo a Vilapouca
Moi salientable é a referencia ó pouco recoñecemento que se recibe polos servizos prestados. A este tema, que simboliza no abandono da zanfona como instrumento musical, dedícalle o seguinte poema (Cachafeiro, 1969:29):
Na romaxe do San Pedro
faloulle a gaita á zanfona:
- “Queridiña, xa vas vella,
cansadiña e esquencida.
Dempois de aledar convites
e festas da fidalguía
déixante pedir por portas.
Certo, non o merecías,
¡ben cedo foxen as grorias
deste mundo asaz amargo,
tristura é ter que decirche
a bo servicio, ruín pago!”
No ano 1963, chegando ó Paraño, Avelino tivo un accidente que lle houbo segar a vida. Del tamén dá conta no libro (Cachafeiro, 1969:28):
“No altiño do Paraño,
morrendo, ouvín soaren gaitas,
“ ¡Anxeliños non caledes!
deixaime dormir ás anchas,
chegou a morte e por min
rezaron todas As Antas”

Xosé María Rivas Troitiño publicou no ano 1977(3) unha biografía do gaiteiro de Soutelo onde afirma que a súa poesía “é unha visión suxetivamente descritiva da paisaxe galega e dos espritos que nela teñen o seu lar” (Rivas Troitiño, 2000:90). Como se acaba de ver, os espritos son os das persoas que deixaron pegada no corazón do autor; agora direi que as paisaxes corresponden ás formas do territorio vivido e coñecido, que nomea con insistencia e que describe con precisión de retratista.
Os montes que acollen e recollen a Terra de Montes son descritos dende o interior, cando os observa dende fóra, cando se despide deles ó marchar e cando os atopa ó volver. Esas son as distintas perspectivas que se atopan nas coplas:
A Terra de Montes pechan
catro cumes o seu van;
Seixo con Costoia e Coco
e o bon petrucio Candán
(Cachafeiro, 1969:30)
Avión do outo Suído
na pena Corneira o rabo,
adozando os aires do Avia
pra santiña do Lodairo...
A nai das entrañas de Deus
que voa con nós e ca terra
buscando a raiola do sol
no Avión feitiño de pedra.
Co seu Faro branquiño da neve
mira pra estrela no Norte
(Cachafeiro, 1969:22).
Testeiro, Coco e Candán
Pedroso e Pico Sagro,
as cinco roseiras mouriñas
surreando pra Santiago.
Postiños uns tras dous outros
no ouvear dos lobos na neve
co rabo no outo Testeiro
outeando pra Finisterrae
(Cachafeiro, 1969:52)
Á beira dos montes estáticos, os dinámicos ríos que teñen o seu berce na Terra de Montes tamén son protagonistas do cantar de Avelino:
Umia, Lérez e Berdugo
ríos son de cubisar,
nacen nas terras de Montes
ensoando van para ó mar
(Cachafeiro, 1969:34)
No outo do cerne Candán
deitan as fontes do Lérez:
no baixo, ó pé do regato,
sorrí a Santiña de Montes
(Cachafeiro, 1969:21)
Illa de Tambo, río Lérez
de Montes baixas fuxido,
abrazando a Pontevedra,
ramo de torres comprido
(Cachafeiro, 1969:19).
Avelino simboliza co decorrer constante destas augas o seu camiñar mentres exerceu de gaiteiro: sempre en movemento, sempre atado á terra. Por iso nos textos aparecen máis ríos cós de Montes, algúns moi distantes coma o Eo, o Miño, o Sil, o Tambre, o Ulla, o Sar ou o Avia. E por iso tamén describe cunha precisión case cartográfica o curso destes accidentes xeográficos: coloca o seu punto de nacemento, fala de territorios das súas beiras e de feitos que aconteceron neles e lévaos ó mar. O poema dedicado ó Verdugo é un bo exemplo (Cachafeiro, 1969:16)
Fontes outas de Augas Santas
Berdugo río fixestes
para na Ponte Sampaio
afogar tantos franceses.
O río soña ca illa
feitiña de San Simón,
e polo estreito de Rande
pásase á ría maior.
Agarimado ó beizo de Cangas
mirando pró Castro de Vigo
afogaba debaixo das Cangas
o valente río Berdugo.
Augas Santas, augas Santas
rezaille ó voso Berdugo
que froleceu en branca roseira
nas ondas do mar de Vigo.
No libro do que hoxe se celebra o quincuaxésimo aniversario ano son moitas as referencias que hai a lugares de toda a xeografía galega, onde a Terra de Montes ten un lugar destacado: Ourense, O Barco de Valdeorras, Trasalba, Lodairos, A Almuzara, Maside, Dacón, Partovia, Ribadavia, O Carballiño; Lugo, A Cruz da Cancela, Portomarín, Antas de Ulla; A Coruña, Santa Cristina, Santiago, Rianxo, Fisterra, Carnota, Padrón, Laíño, Pontevea; Pontevedra, A Estrada, Pontecesures, Cereixo; Millerada, Vilapouca, As Antas, Avión, Aciveiro, Penalba. Todos son merecentes das súas verbas, pero no centro de todos eles está Soutelo:
Soutelo ten unha Virxen
que endexamais está ás escuras.
Ela gosta das lumieiras
das mil estrelas acesas
(Cachafeiro, 1969:32)
Soutelo de Montes garda
un adeus de Rosalía.
Cando pasou por Soutelo
iba chorando a probiña
(Cachafeiro, 1969:34)

Avelino Cachafeiro quixo cantar no seu libro a Galicia que el amaba. Dende Soutelo, cos coñecementos técnicos e artísticos da gaita e as ás que lle deu a vida, ergueu o voo que lle permitiu admirar e querer a súa terra, dende o Barco ata Rianxo, dende a Cruz da Cancela, en Mondoñedo, ata a ría de Vigo, dende Ourense ata Fisterra. Os contornos do país tíñaos ben definidos:
Por canles de areas de ouro
decorren o Eu e o Miño,
demarcando o eido saudoso,
da Galiza, meu feitizo
(Cachafeiro, 1969:37)
Hoxe estamos aquí para renderlle tributo como o mellor gaiteiro de Galicia, como autor de libros e pinturas, como amante da súa terra. E farémolo, como non debe ser doutro xeito, con gaitas. Antes de que elas comecen o seu cantar eu vou rematar a miña intervención coa lectura do derradeiro poema do libro Voando cas aas da vida, que se titula “Testamento” (Cachafeiro, 1969:54), pero que a min me parece unha autobiografía, unha fe de vida. Con el quero desexarlle longa vida á Festa do Gaiteiro, manifestar a miña gratitude á Asociación Can de San Roque por me ofrecer a honra de estar hoxe aquí e o meu agradecemento tamén a todos vós pola atención que lles prestastes a estas palabras.

Chamados á mobilización en abril de 2012, os formantes do colectivo Capitán Gosende perseveramos en darlle continuidade e completude ao proxecto de intervención cultural desenvolvido pola asociación Verbo Xido na comarca de Montes ao longo da súa década de existencia (2001-2012), esforzo asociativo no que nos involucramos de a feito e do que, honrosamente, provimos. Antes da irrupción de Verbo Xido na escena cultural, en Cerdedo non había res (para atopar antecedentes debemos retrotraérmonos aos tempos da República) e, moito nos tememos que, cando os de Capitán Gosende queiramos ceder a nosa veceira, non haberá quen a reclame.
Emporiso, semana a semana, aproveitando o pouco lecer que nos dispensa a trasfega cotiá, empregamos o noso entusiasmo inconformista e mais os medios de difusión ao noso alcance para ofrecer de Cerdedo e da comarca unha imaxe alternativa e vivificante, en contraste coa prostración institucional e a resignación da maioría.
Velaquí unha mostra. Organización de visitas e itinerarios: Roteiro Sarmiento (dende 2002), Roteiro da Montaña Máxica (perto de 5.000 visitantes guiados), Roteiro do Pedre Milenario, Roteiro da Pantalla (este ano celebraremos a IX edición), aldea vella de Vichocuntín... Investigación e salvagarda da Memoria Histórica: Proxecto Campo das Laudas, cabodano dos mártires da Ponte do Barco... Valorización e defensa do noso patrimonio natural, etnográfico, arqueolóxico (75 estacións petroglíficas descubertas en Terra de Montes) e arquitectónico. Recolleita do patrimonio inmaterial: grazas ao mecenado da editorial Morgante, creación da colección Cerdedo in the Voyager (a piques de editarse o título nº 20), etc., etc.
Desculpen a compracencia do exordio. A falla de resonancia que o noso tan modesto coma desinteresado labor ten entre os directamente beneficiados fai que, de cando en cando, nos apeteza levar unha mañiza de flores á nosa tumba.
Metámonos en fariña. En Capitán Gosende estamos a vivir xornadas ben gozosas. Días pasados, a tropa deu cun filón petroglífico na aldea de Cuíña (Quireza). A fronde impenetrábel (que poucas veces nos detén) delongou a descuberta dos gravados rupestres do Pousadoiro. Mais nunca é tarde...
Abelloados polo achado dos sitios arqueolóxicos do Pousadoiro I e II, recuncamos ao día seguinte na esculca daqueles predios e, como esperando a quen o busca, batemos cun terceiro panel.
Denominado “petróglifo do Pousadoiro III” (coordenadas.- X: 543.959; Y: 4.711.290; alt. 540 m), a inscultura localízase no bordo inferior dun bolo granítico que sobrancea no pedregal. A sección do penedo elixida para dispor a talla caracterízase pola súa cor abrancazada, en contraste co máis da pedra. No soporte faise evidente a ausencia da carapa de mofo e lique. Deducimos pois, que, até non hai moito, o gravado se ocultaba e gorecía tras unha barreira vexetal (toxo, urce...) que, con certeza, desapareceu por mor do incendio forestal que afectou o lugar hai uns meses.
O petróglifo do Pousadoiro III componse de 25 coviñas de tamaños e fondura disimilares. 19 das 25 concavidades forman un agrupamento. Neste conxunto, 10 coviñas alíñanse describindo (liña punteada) un arco que semella contornar as restantes. A uns 150 cm cara ao norte das anteriores, advertimos a presenza doutras 6 coviñas illadas.

No petróglifo, a coviña meirande (tamén a máis profunda) atinxe os 10 cm de diámetro. A máis pequena acada os 3 cm.
A día de hoxe, xa son 55 os gravados rupestres consignados en Cerdedo, 14 máis ca os rexistrados no libro O legado dos homes pequenos (2017).
En Capitán Gosende esforzámonos por non sucumbir á fusionada moribundia de Cerdedo, malia que, con frecuencia, a nosa tarefa sexa tan rendíbel como urrar no deserto.
Hai alguén aí!?