CONTRARRETRANCA (CTR): En que anos estivo na Estrada?
ANTONIO FRAGUAS (A.F.): Eu fun no 33, fun de cursillista no 33. Estiven o 34-35, e até comezos de novembro do 36, en que tiven que vir para Santiago porque me separaron do posto, primeiro provisional e logo definitivamente. Fun secretario do Instituto da Estrada, que comezou sendo Elemental e pasou a ser Instituto Nacional de Ensinanza Media. Isto conseguiuse grazas a unha viaxe que fixo Casagrande. Vostedes coñeceron a Casagrande?
CTR: Ao escritor?
A.F.: Si, escribiu un libriño de contos que prologou Cunqueiro. Casagrande era unha institución na Estrada, e era ademais un estradense-tipo. Na Estrada houbo homes moi curiosos, homes que se preocuparon pola Estrada. A Estrada non era nada, era un cruzamento de camiños. A Estrada, como di o seu topónimo, é “camiño”. Era un lugar onde había unha pousada e logo unhas cantas casas. Foi medrando...medrando. E certas xentes da Estrada, para que medrase precisamente, ían a Madrid; interviñan cos procuradores, deputados... E nunca viña ninguén dicindo: gastei 5 pesos... Nunca. Nin dicían sequera o que fixeran, tan só “conseguiuse tal cousa”.
CTR: Cando acadou a categoría de Instituto Nacional?
A.F.: A principios do 36. Debéuselle a Casagrande. Algúns dicíanme: “Está vostede equivocado, debíaselle a Tafall”. Non, Osorio Tafall tiña outras cousas. Pero non era por aí por onde se podía conseguir o Instituto, era por un amigo de Casagrande. Quedou o Instituto Nacional igual que o de Pontevedra e o de Santiago.
CTR: Como era a vida económica da Estrada daqueles anos?
A.F.: Había industria de móbeis, móbeis Campuzano; marmorería en Fernando Conde; roupa feita, os Varelas...
CTR: E a vida social e cultural da vila?
A.F.: O Casino era o centro principal e único. Recordo ben porque ademais non me deixou entrar unha vez no baile o porteiro. Eu acababa de chegar e tiña unha invitación. Díxenlle a miña muller: “vou abaixo mirar a ver como está o salón de baile; se está ben, xa subo e dígoche se baixamos ou como vexas”. Ao entrar, vén o porteiro e párame os pés: “Vostede non pode pasar”. E eu non tiven a coraxe de dicirlle: “Eu teño aquí unha invitación”. Alá veu o presidente enseguida, corre, corre: “Señor fulano, deixe, deixe pasar”. Polo visto o porteiro gozaba facéndolle iso á xente. Cando o contei aos dous días no hotel, estaba o notario, un tal Alonso, que aínda vive, e díxome: “A min pasoume exactamente o mesmo”. Contesteille que eu subira para onda a muller, pero que o meu gusto sería botar unha carreira. E el díxome: “Ti non botaches a carreira, pero eu si. Non foi carreira, foi paso longo, corrín por aí abaixo, e non cheguei a Oca, pero pouco lle faltou”. O Casino era sitio de bailes e de conferencias. Alí déronse conferencias. Alí dei eu unha conferencia.
CTR: Cal era o aspecto da Estrada daquel entón?
A.F.: A Estrada era moito máis pequena. Era un cruzamento de camiños. A capital do Concello estaba en Tabeirós. A Estrada é moi nova. Eu recordo un dato moi curioso de cando chegamos ao Instituto. O Instituto estableceuse nunha fábrica de móbeis, tiña unha sirena, o primeiro día de clase aínda tocou a sirena, pois non se acordaban que xa non era unha fábrica de móbeis. Diante había un muro e no muro estaba escrito "Melania no". Melania era unha señora que vivía na rúa principal, ao pé de onde está Bastida e o consultorio de Saturio de la Calle, nunha casa que hoxe está totalmente en ruínas. Melania non era a alcaldesa, pero como se fose. Recordo vela de noite coa “muchacha” que tiña, cando as propagandas das eleccións, ela levaba os programas, a rapaza unha esqueiriña. Levaban unha vasoira e un caldeiro e ían pegando carteis por toda A Estrada.
CTR: De que partido eran?
A.F.: Eran de Gil Robles. Desde a igrexa vella, A Estrada foi medrando ao longo da rúa principal. O cárcere debía estar onde está agora o Centro Social, preto da Praza de Abastos. Recordo que había un carniceiro que tiña un corvo e un can. O corvo era un ladrón, como todos os corvos. Andaba pola praza fiscalizando a ver onde vía un caniño cos cartos, collíao e marchaba con el para o mostrador do dono. O corvo poñíase para un lado, enriba do mostrador, e o can estaba embaixo, durmindo. Cando viña alguén polos cartos, o corvo saltaba sobre o can e encirrábao. Logo roubáronllo. Coido que incluso dicía unhas palabras.
CTR: Cales son os recordos que ten de Losada Diéguez?
A.F.: Era un home que, como di nunha tumba, "canto toco, canto sando". No que se metía ía todo para adiante. El meteuse nun equipo de fútbol, o Eiriña, de Pontevedra, que tiña o campo de xogo diante do hospital. Mentres el viviu o equipo ía para adiante. Meteuse na Polifónica, e a Polifónica aínda existe hoxe. Foi do club "Carepas”, que tiña forza mentres el estaba. Foi dos que fundaron o Museo de Pontevedra. Eu digo que Pontevedra pode presumir hoxe de tres cousas, que son: o Museo, a Polifónica e a Misión Biolóxica. E nesas tres cousas interveu Losada Diéguez.
CTR: A vida de Losada estivo moi relacionada coa Estrada.
A.F.: Si, as dúas mulleres eran da Estrada, de Berres. El ía tamén moito a Domaio, unha finca que ten nun castro. Escavaba alí, estaba moi preocupado tamén pola arqueoloxía. Formara parte da Deputación coa ditadura de Miguel Primo de Rivera. Pero hai que ter en conta que a ditadura de Primo de Rivera, comparada coa outra ditadura era unha institución benéfica. Antón Losada Diéguez foi en principio membro da Deputación porque se pensaba que se ía crear unha especie de Autonomía para Galiza a través dunha Mancomunidade de Deputacións. Cando viu que non se facía isto, colleu e marchou.
CTR: Ao igual que ocorreu con Vicente Risco.
A.F.: Con Vicente Risco xa non pasou o mesmo, a xente di que Vicente Risco se traizoou a si mesmo. Non. Vicente Risco era un timorato, e como tal timorato, xunguido ao feito de que a súa familia vivía do que el gañaba, pode explicarse a súa actitude. Era director da Normal. Dixeron que unha vez o viran de uniforme cunha camisa de Falanxe. Eu dubídoo; pero se foi certo, foi porque necesariamente tiña que figurar. Porque el non foi nunca falanxista. Obedeceu máis ás circunstancias que os demais. Os demais, como boamente puidemos, fómonos salvando.
CTR: Vostede foi alumno de Losada Diéguez. Cal é a súa influencia en vostede?
A.F.: Eu coido que foi o mestre que máis influíu en min. Eu coido que até o imitei. Entendín que era un mestre que tiña diálogo con nós, podiamos falar. Discutiamos as sentencias da audiencia, á que acudiamos cando non había clase. Unha vez discutimos se o animal tiña dereito a ser respectado. Uns diciamos que non, outros diciamos que si, e houbo unha polémica na clase. El trouxo uns dez libros e ía lendo: “Este señor esta de acordo con Fraguas, este con Bouza...”
CTR: Estudou con Bouza Brey?.
A.F.: Non, eran fillos de irmáns. Era Brey Bouza.
CTR: Pero Bouza Brey tamén estivo pola Estrada...
A.F.: Bouza Brey foi xuíz na Estrada ben tempo. Publicou un traballo sobre os castros da Estrada. Eu preocupárame por estudar os castros e tiña moitas notas feitas, ordenadas incluso. Pero cando veu a guerra, eu dixen: "Isto rematou...terei que emigrar". Deixeille as notas e el fixo un traballo que publicou no primeiro número de Cadernos de Estudos Galegos do Instituto Padre Sarmiento.
CTR: A el tamén o separaron, aínda que tardíamente, non?
A.F.: El foi castigado. Non sei cando o sancionaron. Ao principio estaba ben. Polo menos na primeira temporada cando nos despediron a todos.
CTR: Outra personalidade que tiña relación coa Estrada era Castelao.
A.F.: Castelao si, porque estaba casado cunha estradense, con Virxinia Pereira. Eran varios irmáns os Pereiras, un estaba en Pontevedra na Singer, e outro estaba alí empregado, este debuxaba moi ben; os debuxos que teño da prehistoria están feitos por este cuñado de Castelao. De Castelao teño debuxos feitos nas reunións do partido. Sentabamos xuntos case sempre e Castelao, como tivese un papel, facía un debuxo.
CTR: Foi alumno tamén de Castelao?
A.F.: Fun, pero poucas veces; porque o catedrático era Castelo e o auxiliar era Castelao. Agora que o xenio do debuxo era Castelao. Acórdome dunha corrección que me fixo: "Mire, isto parece que está calcado, hai que darlle unha reforma persoal”. E entón el cargou un pouco nun sitio, un pouco noutro. E aquelo era un pé, e quedei pensando: “Este pé parece que anda”. Logo fomos compañeiros de partido. E foi na Estrada onde se pronunciou o último discurso pro-estatuto do 36. Alí falou Castelao, falei eu e falou un comunista, cuxo nome non me acorda, pero que me valeu moito para que me separasen definitivamente. Dicían: "Intervino con un comunista que..." A xente tomaba nota. Eran agudos. Castelao ía moitas veces á Estrada.
CTR: Castelao e vostede onde estaban organizados no Partido Galeguista, en Pontevedra?
A.F.: Non, el estaba en Pontevedra; eu estaba na Estrada. Fun secretario do grupo da Estrada. Eu acórdome dun señor Varela que morreu de 100 anos.
CTR: Non será Pedro Varela? O que fixo a guía?.
A.F.: Non, Pedro Varela era amigo meu, era procurador. Ese presentouse unha vez ás eleccións. Era do grupo de Emiliano Iglesias, era polo tanto dos de Lerroux. O que se dicía por fóra é que Emiliano Iglesias lle dixo: "Necesitas pór 50.000 pts." E 50.000 pts. daquela eran moitos cartos, porque 60.000 pts. era o que custou facer unha casa de tres pisos en Doutor Teixeiro, no centro de Santiago, por aqueles tempos. El díxolle: "Eu teño 10.000”, e Emiliano : "Eu dígoche que tes que poñer 50.000 pts". O outro terqueou cos 10.000 votos, e Don Pedro Varela non saíu deputado. Esa era a literatura popular que había.
CTR: Cando Pedro Varela se inclinou polo grupo de Lerroux, foi cos agraristas como Basilio Álvarez?
A.F.: Non sei, porque alí na Estrada había un señor que asinaba como Ken Keirades, García Barros metíase con uns e con outros, e era dos agrarios. Era un grupo especial, pero andaron catequizando nos agrarios e eu non sei quen se pasou e quen non; eu sei que eu non me pasei. Foi das poucas peticións políticas que me fixeron con moita insistencia, que me afiliase ao partido lerrouxista, ao Partido Radical, e eu negueime. Lerroux veu a Pontevedra a falar no Teatro Circo, que estaba nas Palmeiras. E interrompeuno un amigo meu, Antonio Iglesias Vilarelle. Pero Lerroux aproveitaba moi ben as interrupcións. Cando estaba falando das armas, grítalle o meu amigo: "Napoleón, no queremos guerra". “Si no quieres guerra -contesta Lerroux- te has de preparar para ella. Si no quieres guerra, como consientes que los soldados tengan armas y que no se transformen esas armas en aperos de labranza?". Noutro momento en que Lerroux buscaba un punto no que cargar a responsabilidade ao rei, entón dicía: “Es responsable el rey, y no sé cuantos ministros”, citando tres ou catro. Entón díxolle Vilarelle: "Y tu". Contéstalle o outro: "Unos por hacer y otros por consentir". Dicía eu, a este home non se lle poden facer interrupcións, senón aínda é máis brillante na interrupción que no discurso.
CTR: Iglesias Vilarelle non estaba en relación co Partido Progresista Anticaciquil que nos anos 20 montaran na Estrada?
A.F.: Diso non me acordo, antes houbera efectivamente un partido polo que meteran no cárcere a García Barros. Fora cando Antonio Losada lle escribiu animándoo a seguir: "Non se preocupe, non hai que ter medo nin acovardarse".
CTR: García Barros tiña relacións cos galeguistas e traballou con vostedes.
A.F.: Si...acórdome duns cantos que había na Estrada no Partido Galeguista, non me acordo agora de todos. Estaban os Pereiras.
CTR: Os Pereiras cuñados de Castelao estaban? Non había un que era militar?
A.F.: Había un que era comandante, que tiña unha estación de radio, ese non, ese non... Preguntei polos Pereiras cando foi que trouxeron a Virxinia, pero o único que estaba era un sobriño, pero sobriño de lonxe, paréceme.
CTR: O pai viñera de León ou por aí. Non era galego.
A.F.: Eu xa non coñecín o vello Pereiras. Eu coñecín os fillos, e os fillos xa eran maiores ca min. Virxinia tamén era maior ca min, e Castelao tamén..., 20 anos, paréceme. Agora, cando se enterrou alí na Estrada, ao bispo de Mondoñedo debeulle chamar a atención que eu estivese alí e díxome: “Ben, e vostede, cal é a razón pola que está aquí?”. “Mire -díxenlle eu- a razón é moi sinxela. Eu funlle compañeiro de Castelao, e coa muller..., pois mire, a única vez que entrou, xa morto Castelao, no Seminario de Estudos Galegos, preguntou por dúas persoas, por Don Xesús Carro, e por Antonio Fraguas. Isto daralle a vostede unha idea de por que estou eu aquí. Eu levaba intimidade con eles”.
Eu preguntei pola familia cando se enterrou ela e non me souberon dicir nada. Ou non había xa xente. Dos que quedan hoxe a quen lle pregunto é a Mario Blanco e a seu irmán, Mundo.
CTR: Castelao na Estrada viña traballar politicamente ou só viña de vacacións, por dicilo dalgunha maneira?
A.F.: Castelao era un home que cando falaba traducía sempre un pensamento político: “Para onde vas?” “Pois vou a tal sitio”. “E logo...?” “Hai tal cousa”. “Pois home, había que facer tal outra ou...” Era un individuo moi persuasivo. Recordo que, entre as cousas que dixo no mitin da Estrada falando da lingua galega, nun momento referiuse aos que din que "hai que cortarlles a lingua, non se poden tolerar as linguas...Un dos que tal dicía ía un día aloumiñando e soprándolle a un dedo, tiña nel un panadizo e eu díxenlle: corta e así pásache todo iso. Iso non pode ser, hai que amparar a lingua". Despois contou outra cousa: "Eu estiven na Bretaña e oín cantar unha cotovía, e a cotovía cantaba coma as cotovías de aquí. Oín ladrar un can e ladraban todos como ladraban os de aquí, e entón pensei, vaia, os pobriños animais aínda están na linguaxe universal". Era moi persuasivo, falaba moi ben, poñendo sentimento no que dicía. El actuaba así, non discutía con ninguén...; podía dicir: “Ben, home ben..., e logo pensas que tal e que se pode facer...así non se pode facer...hai que facer desta maneira e desta outra”. Non lle farían caso, pero...
CTR: Con quen se relacionaba na Estrada, con xente como Otero Abelleira e o grupo de El Emigrado?
A.F.: Tiña moitos amigos, eu non o vin moitas veces, veu por cousas políticas. Fomos falar xuntos a mitins por alí. Recorremos bastantes campos de festa.
CTR: Os mitins eran nos campos de festa polo día?
A.F.: Si, á noite foi un nunha das aldeas que hai máis lonxe subindo cara a rocha, Rubín. E acórdome de que unha mulleriña me botou o paraugas e me dixo: "Ven aquí, ven aquí, que che quero dar un abrazo, ven aquí que me fixeches chorar”. Porque tiña un fillo fóra, na emigración e eu falei dos emigrantes e do traballo que pasaran, porque meu pai tamén fora emigrante. Deulle na vea sensíbel, e agarroume co gancho do paraugas, acórdome dese detalle. Claro, van alá moitos anos. E eses moitos anos que pasaron puxéronme a min en 85 anos.
CTR: Naquel momento os Sindicatos Agrarios non tiñan moi definida a súa ideoloxía, pero había un sector que estaba moi influenciado por Losada Diéguez cara o nacionalismo.
A.F.: Si, home. Agora que non tiñan unha personalidade clara. Por iso cando en Pontevedra queriamos sacar como deputado a Valentín Paz Andrade, non foi posíbel. Estivemos tira, tira, e nada...había que deixalos andar. Eran agrarios, e ían para onde podían. Estaban as Sociedades Agrarias, case todas as aldeas tiñan unha sociedade agraria e cada sociedade interviña na organización das cousas da parroquia e tamén na organización da política. E cando tratamos de sacar a Valentín Paz Andrade, polos agrarios, non foi posíbel. Tomei parte niso, viña representando a Sociedade Agraria de Loureiro de Cotobade, onde eu algunhas veces facía de secretario. Había en toda Galiza dúas formas de agrarismo, unha os sindicatos católicos; e outra, os laicos. Pero non se podía dicir “este é nacionalista, ou estes son galeguistas”. Non, isto non había, polo menos nos sectores por onde eu andaba. Eu non frecuentaba os sitios onde andaban os agrarios, eu dedicábame aos alumnos e tiña que preparar oposicións; porque nós eramos cursillistas, pois ou quedabamos de cursillistas ou, se queriamos saír catedráticos, tiñamos que facer oposicións.
CTR: Aquí na Estrada había sindicatos obreiros moi fortes.
A.F.: Había, o primeiro de maio había unha procesión cívica enorme, enorme. Moita xente, ían desde a Casa do Pobo, viñan pola Praza, até a Casa do Pobo outra vez.
CTR: O goberno municipal era do Frente Popular naquel momento?
A.F.: Si, quixeran nomearme a min de concelleiro, pero o partido puxo unhas condicións ao FP para que eu fose de concelleiro que non cumpriron, e entón, por disciplina de partido, eu presentei a dimisión. Logo un señor poñíame en coplas que eu "por disciplina entraba, por disciplina marchaba". Queríanme nomear a min..., e de boa me librei.
CTR: O alcalde foi fusilado, non?
A.F.: Si, si. A un grupo deles fusiláronos e a outros deixáronnos.
CTR: En todo caso, a vostede tamén lle tocou a represión.
A.F.: A iso é mellor poñer punto, como un lapsus, pois son momentos que é tristísimo recordar ou pensar neles. Oxalá non se repitan nunca máis. Este é un dos episodios que incluso é difícil de crer, moi difícil de crer, hoxe a calquera contáselle un suceso deses e ao mellor, o máis divertido é que ao rematar dixese "agora cóntanos un de ladróns". Non se concibe que houbera unha cousa desas, deixémolo quedar para os historiadores. Teñen dito que os alumnos me fixeron borrar os letreiros do estatuto... Non, os alumnos, non. Foi cousa dos de falanxe, un dos alumnos que había alí (había seis ou sete dalgunha materia) incluso non me deixou fregar con sosa. Fregouse con sosa e ao día seguinte coido que brillaban moito máis as letras. Non dicían gran cousa: "Estatuto Si", "Autonomía Si", "Vota o Estatuto". Había que borralos e trouxeron non sei cantos galeguistas alí. Estivemos varios. Deixáronnos saír un por un... Non pensemos máis niso.
CTR: Cando foi a escisión entre os galeguistas, os da Estrada en que bando quedaron?
A.F.: Había de dereitas e de esquerdas. Eu lembro que na Estrada estaba Ciorraga, que era dos galeguistas de dereitas, o irmán era boticario. Tiña unha farmacia. Había tres farmacias: a de Fenollera, a de Carbón e a de Pardo Ciorraga; pero Pardo Ciorraga, o boticario, era menos amigo do galeguismo. Estaba tamén Muñiz, que tiña unha zapataría. Este Pardo Ciorraga tiña unha filla pequena que andaba coa miña sobriña e coa filla de Muñiz e, como a miña sobriña quería presentarse a ingreso no Instituto e eu tiña que poñerlle unhas cantas cousas, Pardo Ciorraga mandou a filla del coa miña sobriña e Muñiz tamén. E falabamos os tres. Un día Pardo díxome: "Eu sinto moito a separación dos galeguistas. Nós imos cos da dereita". Podía dicirse que ían con Filgueira Valverde. E eu como me dixera Castelao: "Eu confío en que has seguir". E eu seguín. Ser galeguista non é ser de dereitas nin de esquerdas; nin de arriba nin de abaixo. Un galeguista é un señor que ama a súa terra e procura que esta estea ben, e agora que sexa de dereitas ou de esquerdas ou mixto. Había o grupo de dereitas na Estrada. Non sei se os outros foron tamén de dereitas.
CTR: Como foi Castelao evolucionando ideoloxicamente para posicionarse coa esquerda enfrontándose ao grupo de Pontevedra, que era a atmosfera en que se movía e cos que se relacionaba?
A.F.: A cousa foi moi sinxela. Polo Frente Popular. Facíase unha coalición e nesa coalición ía un grupo de galeguistas, Castelao, Otero Pedrayo, Cuevillas... Uns aliáronse ao Frente Popular e outros non se aliaron ao Frente Popular. Aínda que o Frente Popular non dou resultado logo porque Azaña non quixo sacar máis que un galeguista, a Castelao. Foi a velo Sebastián González, a falar con Azaña. Sebastián falaba con Azaña, ou con quen fose, e díxolle: “Mire veño a manifestarlle que os galeguistas estamos moi preocupados pola actitude de vostedes”. Viuse que non nos trataran moi ben. Ou sexa, que non sei se nós fariamos o caldo un pouco gordo para eles; pero eles a nós non nos aturaran.
CTR: Castelao declarou posteriormente que o Frente Popular o decepcionara, o PSOE, PCE, e os partidos estatais do Frente Popular non comprendían os problemas de Galiza, e as relacións con eles eran bastantes tirantes, porque aos galeguistas as forzas españolas considerábanos como inimigos.
A.F.: Si señor, e díxolle un socialista: "Si ganamos, tenemos que eliminaros". E eliminar era pegarlle un tiro. As eliminacións alí eran categóricas, non se referían a que se te habían nomear ministro, noméante Director Xeral, si...si..., nomear para o cemiterio. Castelao escribe este episodio no Sempre en Galiza.
CTR: Volvendo sobre Losada Diéguez, que era unha persoa profundamente católica, moi relixiosa; en cambio non encaixaba moi ben dentro do esquema dereita/esquerda. Por unha banda tiña unha teoría social...
A.F.:(interrupción) Era un galeguista. Vostede fíxese ben sempre que ese grupo de galeguistas eran inclasificábeis no esquema. Voulle contar unha anécdota. En Madrid había un grupo de mozos que eran galeguistas e tiñan unha Irmandade, ou algo así. E un día estaban dous individuos sentados no café, e chega outro que tiña que pagar un recibo. Este tío é un comunista redomado, pero é un galeguista... Non fai máis que marchar ese e chega outro e din: “Ese é o sobriño do cóengo de Mondoñedo, Don Fulano, é un home piadoso, pero é un galeguista...” Ou sexa, que ante o galeguismo poden encaixar uns e outros. E isto foi o que perdeu a Castelao meténdose no Frente Popular, el non foi nunca comunista. Dío no Sempre en Galiza, cando os comunistas o invitan a participar nunha festa, di: "Aínda que non son comunista, eu felicito os comunistas que están facendo isto e aquilo".
CTR: O que pasa é que comunista naquel entón tiña un significado organizativo co stalinismo, que non coincide co que hoxe se entende por comunismo.
A.F.: E os socialistas eran do máis diferentes tamén. Parece que o que máis descompuxo isto foi que uns estaban ao lado de Prieto e outros ao lado de Largo Caballero. Largo Caballero era envexoso e defendía o comunismo . Os de Prieto eran como Tierno Galván. Ou Besteiro, que foi quen pactou co "heroico general Franco" e o "heroico general Franco" non respectou o pactado. E o pobre Besteiro tivo que vestir o uniforme dos presos, ir á cadea.
CTR: En todo caso, despois do golpe de estado e a instalación do réxime de Franco, había sectores do galeguismo que, ao non poder seguir exercendo o galeguismo político, se pasaron ao culturalista, e incluso ao etnográfico, como fixo Risco, Xaquín Lorenzo..., ese era un campo que dalgunha maneira non era tan perseguido.
A.F.: O político non se podía seguir. O que organizou o galeguismo político despois foi Ramón Piñeiro. Ramón Piñeiro estivo comigo varias veces e sabía que eu non podía pertencer a ningunha cousa. Porque a min buscábanme todos os recovecos, pero había un do que non se decataran. Saíu no Faro de Vigo, e na plana primeira, unha requisitoria: "Antonio Fraguas Fraguas debe presentarse...cuyas demás circunstancias se desconocen, debe presentarse en el Juzgado Militar" e eu creo que non se me descoñecen as demais circunstancias, e non me presentei. Se alborotaba un pouco penso que... Sempre hai "bos amigos" nestas cousas. Un díxome: “Pero se é Antonio Fraguas, é vostede". “A ver se non hai máis Antonios Fraguas”, díxenlle eu . Tiña que presentarme. Menos mal que este era un parviolo que non valía para nada, pero podía ser un deses "valentes de valentes" e... De modo que a min non me podían pillar nunha cousa desas, porque senón...
CTR: No Seminario de Estudos Galegos, outro dos seus membros como foi Barreiro Paradela, mestre de Ramiráns, e que fixo unha unidade didáctica para a súa escola de Santo André de Vea, logo atopámonos con el formando parte do exército nun alto rango. Pensa que o seu caso é semellante ao de Risco, que antes comentabamos?
A.F.: Barreiro Paradela era un oficial que escribiu esa Xeografía, partindo do lugar da súa escola. É posíbel que fora un caso como o de Risco... O que era verdadeiramente galeguista foise defendendo como puido. Eu por iso tardei moito en volver pola Estrada e, cando o fixen por primeira vez, para dar unha conferencia, mandeille ao taxista que me deixase na porta do salón de actos, e de alí para Santiago.

* Publicado no Contrarretranca nº 6. Xullo de 1991.