Xornal de Tabeirós-Terra de Montes

No día de Galicia

24/7/2020

(25 de xullo de 2020)

Manuel Cabada Castro

Co gallo da celebración da festividade de Santiago Apóstolo e do Día de Galiza é case obrigado lembrarmos algunhas ideas sobre a importancia de que cantos en Galicia nos consideramos cristiáns saibamos incardinarnos ben na terra e no país no que, pola graza de Deus, nacemos ou estamos a vivir.
   Nesta incardinación pode haber deficiencias, hóuboas e continúa de feito a habelas. Mais coido que o máis importante é que deberiamos aprender a ver esta necesaria incardinación en continuidade e como consecuencia da incardinación ou encarnación que Deus mesmo fixo de si no mundo, facendo que o seu fillo Xesús nacese e vivise nun país, nunha cultura e nun ámbito lingüístico concretos. Polo tanto, a encarnación da Igrexa na cultura e lingua de Galicia habería que vela como unha esixencia desa mesma fe nun Deus que en Xesús se encarnou tamén nunha cultura e nun país concretos. No seu paso por este mundo, Xesús non se parece en absoluto a un suposto anxo que sobrevoase por así dicilo as terras de Palestina para desaparecer ó final nun ceo etéreo sen se decidir a aterrar antes en ningún momento. Polo contrario -tal como nos di Xoán- Xesús, a benquerida e bendita palabra de Deus, si que afincou ben a súa tenda entre nós.
   Coido que non pode resultar esaxerado dicir que a Igrexa non só tardou moito en empezar a se incardinar en Galicia senón que aínda lle queda moito para aterrar de verdade nela. Sabedes ben que a primeira misa en galego de tódolos tempos se celebrou oficialmente en Santiago hai só pouco máis de medio século. Con moitísimo atraso se temos en conta que a nosas lingua galega é a lingua propia de Galicia e nela se expresou e expresa a maioría da poboación dende hai moitos séculos.
   Foi o último concilio ecuménico da Igrexa, o Vaticano II, o que abriu por fin a porta á utilización na liturxia das linguas faladas pola xente aínda que por razóns de tipo político ou falso prestixio social non se lles concedera ata entón a categoría de oficiais. Aínda así, a nosa lingua galega tivo que esperar varios anos tralo remate dese Concilio para a súa introdución no uso litúrxico na nosa terra. Houbo daquela moitas protestas por esta inxustificada demora, ata que por fin, o 7 de xaneiro de 1969 se aprobou en Roma o uso litúrxico da lingua de noso tras moitos esforzos individuais e colectivos a prol do seu uso.
   Chovía en certo modo sobre mollado. Xa a mediados do século XVI, o Concilio de Trento acordara que, aínda que a misa se seguise dicindo en latín, se lles dese cabida nela ás linguas chamadas vulgares para lles explicar ós asistentes o que alí se estaba a facer. Mais tamén daquela nesta sufrida terra nosa se decidiu, contra toda lóxica e evidencia, que a lingua de Galicia era o castelán. Por iso, e sorprendentemente, os galegos, a diferencia por exemplo de vascos ou cataláns, non puidemos dispoñer ata hai moi pouco de oracións ou catecismos escritos na nosa lingua. Os nosos catecismos imprimíanse en castelán e a doutrina e mailas oracións básicas ensinábanse tamén en castelán, contra o que o mesmo Concilio de Trento pedira.
   Así pois, despois do Concilio Vaticano II, celebrouse en Galicia durante toda a década dos anos 70 o chamado Concilio Pastoral de Galicia. As disposicións concretas deste Concilio Pastoral galego partían do suposto básico da necesidade de identificarse coa propia cultura dos destinatarios da mensaxe liberadora do evanxeo en canto “boa nova”. Dise alí, por exemplo: “Este Concilio Pastoral pídelles ós cristiáns de Galicia que a súa acción se encarne nos valores naturais, humanos e culturais da Rexión e que, xunto con todo o pobo galego, os desenvolva cando son expresión da súa personalidade, riqueza e liberdade. Isto levaraos a rexeitar toda forma de colonialismo e a proclamar o dereito á lexítima liberdade en tódolos seus niveis e a decidir o seu destino”. E incluso se engade alí: “O Concilio Pastoral de Galicia pide que a autoridade pública, lonxe de determinar o carácter propio da cultura galega e, máis aínda, de oprimila, favoreza tódalas condicións e medios para soerguer a vida cultural propia do pobo galego, fundamentalmente a súa lingua”.
   Por iso, e isto tócanos xa directamente a nós, dise aínda nun dos textos conciliares: “O Concilio Pastoral de Galicia pídelles a tódolos cristiáns, Bispos, Curas e Leigos, cadaquén segundo a súa específica misión, que participen na promoción da lingua galega, por ser un valor humano que está asociado coa liberación do home galego e, por tanto, coa evanxelización”.
   Polo tanto, O Concilio Pastoral de Galicia pídenos a tódolos cristiáns, clara e simplemente, máis “encarnación”. Do mesmo modo que Deus se quixo encarnar no concreto Xesús da historia.
   Teremos, pois, que lle pregar hoxe ó noso Padroeiro, o Apóstolo Santiago, o “fillo do trono”, que nos dea ímpeto civil e relixioso para facermos de Galicia unha realidade xusta e libre, conforme ó espírito que recibimos do Evanxeo. Unha realidade ben encarnada na propia historia, cultura e lingua, aínda que aberta naturalmente ás culturas e linguas do mundo enteiro, de maneira especial as máis próximas a nós.
   Quero aproveitar tamén esta importante data anual do 25 de xullo para aludir ó que particularmente celebro anualmente neste día con agradecemento a Deus. Pois xustamente nesta data do 25 de xullo, aínda que do ano 1963, hai polo tanto xa 57 anos, fun ordenado sacerdote xunto con outros 14 xesuítas de diversas nacionalidades (ademais doutros tres relixiosos: un bieito, outro franciscano e outro cisterciense) polo bispo tirolés da cidade austríaca de Innsbruck. Un dos xesuítas que comigo recibiu a ordenación neste mesmo día era o valisoletano e bo amigo Segundo Montes Mozo, que foi fusilado en Centroamérica pola ditadura militar non hai aínda moitos anos xunto co máis coñecido Ignacio Ellacuría, meu compañeiro tamén daquela en Innsbruck. Fomos casualmente ordenados no día de Santiago Apóstolo porque no día seguinte, o día 26, era a festividade de santa Ana, padroeira de Innsbruck (capital do Tirol onde vivín durante catro anos), e neste día se celebraban tradicionalmente as primeiras misas ou misas novas dos ordenados no día anterior. Tirolesas e tiroleses viñan en masa participar nestas misas novas, pois tíñanlles moita devoción. Polo tanto a data acostumada da ordenación sacerdotal non tiña nada que ver coa festividade de Santiago Apóstolo dese día, senón por ser a véspera da festividade de Santa Ana.
   Andando o tempo e sen eu daquela sequera sospeitalo, dinme conta do ben que cadrou para min esta data (a da festividade do Apóstolo Santiago) ó ela estar de feito tan directamente relacionada con Galicia e coa necesaria encarnación na nosa terra, cultura e lingua. Por todo iso quero humildemente darlle hoxe grazas a Deus.

0 Comentários

Capitán Gosende atopa un gravado rupestre en Tenorio

21/7/2020

1 Comentário

O colectivo localiza en Tenorio (Cotobade) o petróglifo do piñeiral da Guiela do que hai un século que non se tiña noticia

Calros Solla

Membros de Capitán Gosende a carón do petróglifo do piñeiral da Guiela (Tenorio).

Fieis á nosa vocación exploratoria, os de Capitán Gosende aceptamos, de cando en cando, os desafíos de acertar co paradoiro de sitios arqueolóxicos dos que hai décadas que non se ten noticia. O domingo 19 de xullo, asumindo o reto proposto por Ramiro Barros, estudoso do territorio de Cotobade, a tropa deslocouse até a parroquia cotobadesa de Tenorio co obxectivo de localizar un gravado rupestre visto na primavera do ano 1925 e sumido, dende entón, no esquecemento. Escusamos dicir que o petróglifo non figura inventariado no catálogo de Patrimonio e, por tal, vulnerábel en grao sumo a calquera das continxencias que na Galiza ameazan de xeito cotiá a arte rupestre. A piques de cumprirse un século da primeira e única referencia da inscultura, Capitán Gosende aceptaba a difícil encomenda de atopala. Poñámonos en antecedentes.
A través do compañeiro Ramiro Barros soubemos da existencia dun artigo, intitulado “Nota en col de unha inscultura inédita de Tenorio”, asinado por Florentino López Cuevillas e publicado no nº 374 da revista Vida Gallega (20 de abril de 1928). Por mor da súa relevancia, reproducimos os parágrafos introdutorios do escrito (“Situazón e descriuzón”):
“Alcóntrase a inscultura de que imos falar a nove kilómetros de Pontevedra, en termos da freguesía de Tenorio e n-un piñeiral chamado da Guiela, propiedade de D. Xoaquín Núñez de Couto, que fica desviado 300 metros da estrada de Pontevedra a Ourense e 100 do río Tenoiro, pequeno afluente do Lérez.
Debemos o coñecimento de iste novo eixemprar da arte rupestre galega, ô noso amigo Xosé Núñez Búa, notabre literato e folklorista, quen andando na primaveira do 1925 pol-o val do baixo Lérez a recolleitar romances, conselladas e cántigas, ouvíu falar de unha peneda sinalada por un viril e outras figuras, que acobillaba un tesouro. Desconfiando dende logo o Sr. Núñez Búa, cal podería ser a verdadeira natureza de aquiles sinos, encamiñouse axiña ô piñeiral da Guiela, que era o lugar indicado, e despois de limpar de terra e de ouricelos unha peneda de gra, das moitas que alí afroran rente ô chau, viu e calcou as gravuras que reproducimos na figura 1 [acompáñase de ilustración].
Ousérvanse na parte superior da área insculturada tres circos concéntricos, moi esmorecidos n-algús sitios, e por baixo de iles, unhas coviñas. Por baixo e â ezquerda, óllanse novos circos concéntricos e, no fondo, unha combinación de liñas circolais e de riscos reitos que saen dos tres circos máis interiores debéndose facer notar tamén a espezal disposizón da liña curva máis esterna, cuios cabos afástanse coma se quixeran inizar o comenzo de unha espiral...”
Lido o contido do artigo, os de Capitán Gosende coliximos que, de ter éxito na nosa procura, o colectivo veríase inmensamente honrado de figurar na intrahistoria do petróglifo a carón dos admirados Xosé Núñez Búa, Florentino Cuevillas e Ramiro Barros.
Xosé Núñez Búa, nado en Tenorio en 1897, e finado en La Plata (Arxentina) en 1981, foi un mestre, político e escritor, vítima, como tantos outros intelectuais galegos e galeguistas, da represión franquista. Para máis inri, o egrexio Núñez Búa é un esquecido en terra propia. Núñez Búa era sobriño do ourensán Xoaquín Núñez de Couto (†1940), mestre e agrarista.
O tamén ourensán Florentino López Cuevillas (1886-1958) foi un célebre historiador e escritor, membro das Irmandades da Fala e da Xeración Nós, ao que se lle dedicou en 1968 o Día das Letras Galegas. Os seus estudos sobre arqueoloxía inspiraron e seguen inspirando, neste eido, o labor de afeccionados e profesionais.
O coetáneo Ramiro Barros Justo é un laborioso etnográfo cotobadés, autor de magníficas compilacións de vocabulario, fraseoloxía e literatura de tradición oral da Terra de Cotobade.
Estimulados polas credenciais dos encomendantes, acadamos a lomba do piñeiral da Guiela (forma aferética e diminutiva do zoónimo “aguia”). O sol aínda esmechaba, polo que, de primeiras, escollemos para a rebusca o avesío do arboredo (piñeiros e eucaliptos) que medraba no máis peado daquel outeiro. As rochas obxecto de esculca, granito de gran groso, estaban cubertas de frouma e follarada, dificultando a nosa tarefa. Unha pista forestal atravesa o carrelo da cuíña e, por se non abondase, o soterramento da condución do gas natural escachizara a pedreira, chimpando os cachotes pola ladeira abaixo.
Como é costume, non desfalecemos. Transcorridas unhas horas, na soleira do luscofusco, acadamos unha zona cuxas árbores foran talladas recentemente. Raiceiras e cotaños esparexíanse polo que antes fora piñeiral. O refugallo da corta ocultaba o chan lastrado. Desta, coidabamos abandonar o lugar coas mans baleiras. Porén, coa última raiola, Alicia e Fortes foron quen de advertir por entre a ramallada e os moreos de serraduras un cornecho rochoso e, nel, algo que semellaba unha coviña. Os compañeiros axiña reclamaron a presenza dos máis. Tras liberar a laxa da cuberta vexetal descomposta que a ocultaba, apareceu ante nós o gravado rupestre que, na primavera de 1925, atopara Xosé Núñez Búa e que, dende aquelas, permanecera oculto. Felicitámonos efusivamente. O “petróglifo do piñeiral da Guiela” xogara ás agachadelas durante case cen anos.
O artífice do gravado rupestre da Guiela escolleu, de entre os soportes que tiña ao seu dispor, unha laxa granítica de perfil irregular que apenas sobresae do nivel do chan, pero que posúe a particularidade morfolóxica do gran fino, unha característica non compartida pola meirande parte das rochas das inmediacións. A superficie visíbel da laxa é duns 6 m2.
O petróglifo do piñeiral da Guiela (hoxe desposuído dos piñeiros) localízase no lugar de Calvelo, parroquia de Tenorio (Cotobade). O piñeiral da Guiela era propiedade de Xoaquín Núñez de Couto, tío de Xosé Núñez Búa. A casa familiar do devandito sitúase a pouco máis de 350 m, cara ao nordés, do sitio arqueolóxico, á beira dereita da N-541, dirección Cerdedo. A estación rupestre sitúase a uns cen metros a poñente do leito do río Tenorio, afluente do río Lérez; e a uns 300 m, ao sueste, da estrema coa parroquia de Xeve (Santo André), debuxada polo curso do Lérez.
O gravado rupestre (coordenadas.- X: 535.756; Y: 4.700.933; alt. 85 m), felizmente redescuberto, componse na actualidade dunha combinación fermosísima de 4 elementos circulares concéntricos con coviña central e 4 agrupamentos de coviñas. O grao de desgaste das riscadelas é alto.
O elemento circular meirande acada os 64 cm de diámetro. Desprega 4 sucos circulares concéntricos que arrodean unha pioca central de 15 cm de diámetro, pouco profunda e de fondo plano. Tres sucos radiais parten en distintas direccións do centro da figura cara á periferia. Na periferia do elemento contabilizamos outras catro coviñas (de entre 6 e 4 cm). O segundo dos elementos circulares acada os 57 cm de diámetro. Desprega 3 sucos circulares concéntricos que arrodean unha pioca central de 12 cm de diámetro, pouco profunda e de fondo plano. Dous sucos radiais parten en distintas direccións do centro da figura cara á periferia. O terceiro dos elementos circulares acada os 34 cm de diámetro. Desprega 2 sucos circulares concéntricos con pioca central de 11 cm de diámetro, pouco profunda e de fondo plano. Un suco radial parte do centro cara á periferia. Este elemento circular asóciase cunha coviña exterior (8 cm). O cuarto dos elementos circulares acada os 13 cm de diámetro con coviña central, despregando 1 suco circular concéntrico. Probabelmente, durante os labores de talla do arboredo esta figura padeceu o impacto dun obxecto metálico.
Amais dos círculos concéntricos, o petróglifo tamén se compón de 4 agrupamentos de coviñas. Un dos agrupamentos consta de 5 coviñas de pouca profundidade, cuxo diámetro vai dos 12 aos 6 cm. Outro dos agrupamentos componse de 6 coviñas pouco profundas, cuxo diámetro vai dos 11 aos 6 cm. Outro dos agrupamentos consta de 5 coviñas, cuxos diámetros van dos 10 aos 7 cm. Neste conxunto, a coviña meirande tamén é a máis fonda. Unha das coviñas presenta canle de desaugadoiro e un risco curvilíneo acouta o agrupamento. O cuarto dos agrupamentos, tallado en pedra de gran groso, componse de 2 coviñas pouco profundas de 10 e 8 cm. Aínda de menor tamaño, as concavidades do petróglifo da Guiela gardan semellanza coas labradas na Laxa das Filloeiras II (Pedre-Cerdedo).

Satisfeitos polo labor cumprido, o colectivo Capitán Gosende recomenda moita prudencia á hora de desenvolver naquel predio tarefas agrícolas ou forestais, pois o emprego de maquinaria pesada pode danar de xeito irreparábel esta belísima mostra de arte rupestre da que, quizais, só chegamos a atinxir unha pequena sección.
No tocante á mitoloxía, permítanme neste caso inferir que o “tesouro acubillado na peneda” é o mesmo petróglifo. Ogallá o saibamos ben administrar.
Agradecémoslle a Ramiro Barros a suxestiva encarga, que permitiu non só o achado dunha estación petroglífica perdida, senón entrenzar, a carón de Núñez Búa e Cuevillas, cen anos de etnografía e arqueoloxía en Cotobade.

1 Comentário

Extraordinario achádego na Coutada (Augasantas-Cotobade)

15/7/2020

0 Comentários

Membros de Capitán Gosende a carón do gravado rupestre da Coutada.

Calros Solla

O día 13 de xullo, ao correo de Capitán Gosende chegou a noticia dun gravado rupestre inédito en terras de Cotobade. O noso informante, Pedro Eiras Adán, veciño da parroquia cotobadesa de Augasantas, puña no noso coñecemento a localización do petróglifo e engadía, moi amabelmente, unhas fotografías do mesmo. Amais, salientaba que aínda ninguén se ocupara do seu estudo ou documentación. Dende o primeiro instante, a inscultura cativounos polo seu feitío e circunstancia.

Pedro Eiras reside na aldea da Coutada e, segundo a conversa mantida por teléfono, o gravado situábase perto da súa casa. Ao día seguinte, pola fresca, reprogramando os nosos quefaceres matinais, membros do colectivo Capitán Gosende dirixímonos á procura do tesouro.
Chegamos á Coutada a iso das 11 horas. Pedro Eiras agardaba por nós no sitio convindo. Tras as presentacións, apenas demos catro pasos do lugar onde estacionaramos os vehículos, cando, nun cachote do valo que choe as chamadas Veighas da Porta, advertimos a presenza dunhas magníficas combinacións circulares. “Veighas da Porta” pareceunos un topónimo común e pouco esclarecedor, polo que decidimos nomear o achádego “petróglifo da Coutada” (coordenadas.- X: 543.770; Y: 4.697.972; alt. 470 m).
O gravado rupestre tallouse en orixe nunha rocha granítica (gran groso) que ou ben afloraba nas inmediacións do casarío ou ben, non moito máis lonxe, nas lombas pedrosas do monte da Coutada que se ergue a poñente da aldea. En época non precisada, a laxa foi obxecto de racha e os fragmentos extraídos empregáronse como material de construción dun valado tradicional. O cachote que conserva a inscultura posúe unha altura máxima de 1 m, unha lonxitude máxima de 1’15 m e un fondo máximo de 53 cm, situándose no alicerzado da murada. Escusamos dicir que a face insculpida do cachote se orientou cara ao camiño (descoñecemos se intencionadamente), obrigándonos a contemplar o petróglifo en vertical.
A señora Idelina Insuela, muller nonaxenaria, refire que o muro é anterior a ela, pois o lembra de sempre, “tal cal está hoxe”. Precisa, non obstante, que antigamente a anchura do camiño era menor: “apenas collía un carro”. Denantes, este vieiro flanqueábase por muros de pedra. Antano e hogano, o carreiro é un ramal da estrada que atravesa (N-S) o poboado da Coutada e, asemade, a vía de acceso ao casal e á faldra sur do monte comunal. O testemuño da señora Idelina deixaba translucir que, amais do asfalto que cobre o empedrado do camiño, os cachotes da sección do muro onde se atopa o petróglifo foron desprazados co adaxo de gañar largura. Entre o muro e o carreiro peado abriuse unha gabia pola que discorre a auga que reverte da fonte pública. A parte inferior do gravado rupestre fica por debaixo do empedrado da gavia e, xa que logo, por debaixo do nivel da auga.
O petróglifo da Coutada (ou o fragmento conservado) componse de dúas combinacións circulares aliadas (tipo “castañola”). As dimensións do binomio acadan os 80 cm de longo, os 70 cm de largo e os 86 cm de diagonal. A matriz desprega 8 círculos concéntricos con coviña central. Contados do centro á periferia da figura, o segundo círculo concéntrico non pecha, senón que prolonga dous raios que serven de guías á figura anexa, a cal desprega 6 trazos circulares concéntricos sobre o raio superior e 5 trazos circulares concéntricos entre o raio superior e o inferior. O raio superior ten unha lonxitude de 46 cm.

O petróglifo da Coutada, de fasquía labirintoide, lémbranos o deseño do petróglifo do Outeiro do Mestre, localizado no monte de Deán, na parroquia cerdedesa de Figueiroa, a pouco máis de 13 quilómetros, en liña recta, cara ao nordés (Véxase: O legado dos homes pequenos. Gravados rupestres de Cerdedo, Ed. Morgante, 2017, pax. 207).
O petróglifo da Coutada localízase a pouco máis de 500 m, ao noroeste, do leito do río Calvelle, afluente do Verdugo. Probabelmente, hai 4.500 anos, unha comunidade prehistórica estableceuse ao pé da corrente fluvial e o seu xamán escolleu un laxote preeminente como lugar sagrado. Se non figuraba nos seus plans visitar a aldea da Coutada, agora xa non teñen escusa.
O petróglifo da Coutada fai o cuarto gravado rupestre documentado polo colectivo Capitán Gosende en Cotobade. Na Coutada, a contorna promete. Seguiremos informando.

Petróglifo da Coutada.

Petróglifo da Coutada (Augasantas).

Petróglifo da Coutada (2).

0 Comentários

Lauda en memoria de Esperanza Barros e Manuel Garrido, vítimas da represión fascista en Cerdedo

7/7/2020

0 Comentários

O Campo das Laudas (As Raposeiras-Meilide-Cerdedo) na actualidade.

Calros Solla

Manuel Garrido -o Resucitado-.

O vindeiro 18 de xullo, sábado, o colectivo Capitán Gosende fincará na herbeira do Campo das Laudas (As Raposeiras-Meilide) a sexta lauda do seu proxecto de recuperación da memoria histórica en Cerdedo. O sexto monólito, obra coma os cinco anteriores do escultor Marcos Escudero, perpetuará e dignificará a lembranza da labrega Esperanza Barros García −Esperanza de Dominga− e do seu home, o canteiro Manuel Garrido o Resucitado, ambos os dous, veciños da aldea de Fondós (Quireza-Cerdedo) e vítimas da acerba represión desatada tras a sublevación militar do 17-18 de xullo de 1936. O sábado 18, cumpriranse oitenta e catro anos do golpe de Estado fascista que deu inicio á Guerra Civil.
Manuel Garrido, alcumado de primeiras o Neghro, era canteiro e militante do PSOE. Dobregada a resistencia republicana en Cerdedo, Manuel Garrido fuxiu ao monte, procurando agocho na Pena da Moura (monte de Quireza) e nunha cova das Candas (Figueiroa-Castro). Esperanza Barros calou o paradoiro do seu home, malia recibir frecuentes ameazas e malleiras dos falanxistas locais. Semanas despois, Manuel Garrido foi detido pola Guardia Civil e recluído canda outros compañeiros no calabozo do cuartel de Cerdedo.
A noite do martes 11 de agosto de 1936, unha partida de falanxistas de Cerdedo e Soutelo irromperon no cuartel e alxemaron a Manuel Garrido (PSOE), a Xosé Cortizo González (veciño de Barro de Arén, militante do PSOE) e a Xosé Torres Paz (veciño de Cerdedo, concelleiro e presidente local do PSOE), obrigándoos a subir a unha camioneta na que os trasladaron a Pontevedra. En Soutelo (Forcarei), os falanxistas xa prenderan a Xosé Mª Taberneiro Fraiz, coñecido polo Rolo de Vilapouca (2º tenente de alcalde do concello forcareiés, PSOE), e a Xesús González González Pernas.
Na parroquia pontevedresa de Alba, os facciosos procuraron un apartadoiro da estrada Pontevedra-Santiago e, alí, goríndose na escuridade, tirotearon vilmente os cinco militantes republicanos. A causa das terríbeis feridas, faleceron Xosé Torres Paz (os criminais aínda despoxarían o cadáver do seu reloxo), Xosé Cortizo González, Xosé Mª Taberneiro Fraiz e Xesús González González. Os asasinos deron por morto a Manuel Garrido que, recibindo no peito un balazo non mortal, contivo a respiración para simular o seu falecemento. Cando entre gargalladas os pistoleiros abandonaron a escena do crime, Garrido, sobrepóndose á dor e á carraxe, afastouse do lugar.
Como puido, deu chegado a Quireza (a máis de 30 km de distancia), salvando a vida de xeito prodixioso. Sandou das feridas grazas aos coidados da súa muller Esperanza Barros, manténdose agochado durante meses nun rocho da súa vivenda. Advertidos os falanxistas da desaparición dun dos corpos, roldaron a casa de Manuel Garrido, sospeitando que saíra airoso. Esperanza debeu aturar, de novo, a coacción e o maltrato da ralea fascista. Delatado, finalmente, por unha veciña, Manuel Garrido padeceu presidio. Foi excarcerado a piques de rematar a Guerra Civil.
Manuel Garrido non se desfixo da chaqueta que vestía a fatídica noite do 11 de agosto, ben ao contrario, transformou o buraco da bala nun ollal para lucilo, discretamente, coma se fose unha condecoración. Cando o réxime franquista minorou as hostilidades, Manuel abandonou o seu retiro, puxo a chaqueta furada e presentouse de novo en sociedade, fitando con oufanía para quen atentara contra a súa vida. En opinión dos seus veciños, Manuel Garrido o Neghro fixera méritos abondos para gañar o seu segundo alcume: o Resucitado. Mentres Manuel permaneceu oculto e convalecente (ao parecer, no boquelo do forno), un parente fíxose pasar por enfermo encamado, para que a adquisición das necesarias menciñas na botica non resultase sospeitosa. Naquel tempo, as paredes aguzaran o oído.
O colectivo Capitán Gosende convídaos ao acto inaugural da sexta lauda, que terá lugar no memorial do Campo das Laudas (As Raposeiras-Meilide-Cerdedo) o vindeiro sábado 18 de xullo ás 12 horas.
A lauda en memoria de Esperanza Barros García e Manuel Garrido o Resucitado fai a número seis das dispostas neste noso Lugar da Memoria. Antecedérona as laudas dedicadas aos tamén cerdedeses Xosé Otero Espasandín (mestre e poeta; exiliado sen retorno), Antonio Sueiro Cadavide (canteiro, gaiteiro; alcalde republicano de Cerdedo; esquecido), Francisco Varela Garrido (xornalista, secretario municipal; fusilado), Xosé Torres Paz (carpinteiro, concelleiro; asasinado) e Martiño Ferreiro Álvarez (construtor, tenente de alcalde da Coruña; asasinado en Mauthausen-Gusen). A lauda de Esperanza e Manuel precederá á lauda en lembranza de Xosefa Rivas Touriño (matriarca dos Ventín), de Erundino Ventín Rivas, Manuel Ventín Rivas e Olegario Ventín Rivas (os seus fillos) e mais de Perfecto Ventín Barreiro e Ramiro Lois Ventín (os seus parentes), obreiros fusilados en Zamora en decembro de 1936.

En Cerdedo, a autoridade nin cumpre nin fai cumprir a Lei de Memoria Histórica.
Non esquecemos!!!

Lauda a Antonio Sueiro.

Lauda a Martiño Ferreiro.

Lauda a Xosé Otero Espasandín

Lauda a Xosé Torres.

Lauda a Pancho Varela.

0 Comentários

Dos arquivos de Capitán Gosende: Xesús Muruais satiriza as poubanas de Cerdedo no Almanaque Humorístico de Galicia para 1878.

6/7/2020

0 Comentários

Xesús Muruais

Calros Solla

Os habitantes da comarca de Montes en xeral e os cerdedeses en particular representabamos (ou representamos), para os da capital, o paradigma do tipo montaraz (coherentes, pois, co noso medio). Os membros de Capitán Gosende sempre facemos gala desta condición, mais recoñecemos que por mor do atavismo da chufa, non poucos aldeáns renegaron (ou renegan) das súas orixes, adoptando unha forzada e mal arremedada pose urbanita.
O escarnio ao que decote eramos sometidos os cerdedeses (e cerdedesas) e tamén os souteláns (e soutelás) atinxiu a letra impresa, cando menos, no artigo de Xosé Filgueira Valverde “O remate inédito das coplas de Fray Martín Sarmiento” (Cuaderno de Estudios Gallegos, XXIX, Compostela, 1974-75, páxs. 7-22)1 e nestoutro de Xesús Muruais Rodríguez, intitulado “Las poubanas” e publicado no Almanaque Humorístico de Galicia para 1878 (Ourense, 1877, páxs. 46-50).
No seu Vocabulario galego-castelán (1972), Xosé Luís Franco Grande recolle a forma “poubana”, atribuíndolle o seguinte significado: aldeana que toma baños de mar en el verano. Franco Grande tamén consigna o sinónimo “catalina”.
Paulino Novo (Os insultos en galego. Estudo lingüístico, 2013) achéganos outras equivalencias: “auguista”, “canóniga”, “canoura”, “carola”, “mantida”, “paduana”, “candelaria” e “palmatoria”, xa antes recollidas por Eladio Rodríguez González.
O propio E. Rodríguez distribúe xeograficamente as diferentes denominacións: “catalinas” (A Coruña), “mantidas” e “palmatorias” (Marín e Vilagarcía), “poubanas” (Vigo e Pontevedra), “candelarias”, “canónigas” e “canouras” (Ribadeo e outras zonas marítimas de Lugo).
En Cerdedo, as aldeás que podían permitirse baixar a Marín para tomar baños (por prescrición médica ou non) facíano en setembro ou en outubro (os baños da castaña), que durante os meses de verán había moito choio que arrombar.
No tocante ás 107 coplas que Filgueira Valverde atribúe a Sarmiento (autor do Coloquio en mil duascentas coplas galegas, 1746-7), Xosé Luís Axeitos e Ramón Mariño Paz considéranas espurias. Segundo a opinión de Mariño Paz, a autoría da dita engádega non se lle debe apor ao cerdedés Sarmiento (1695-1772), senón ao pontevedrés Xoan Manuel Pintos (1811-1876), á sazón, editor en 1859 dunha primeira publicación do Coloquio de Sarmiento.
Sarmiento ou Pintos representan os naturais de Cerdedo ou de Soutelo como os encargados, en Pontevedra, de turrar da coca na procesión do día de Corpus.2 No Almanaque de encantos (2010, páx. 64), salientabamos a encarga: Na Pontevedra do século XVIII, o centulo e a coca protagonizaban a festividade do Corpus. En palabras de Sarmiento, abanear as chocas ou turrar do monstruoso dragón eran tarefas deshonrosas. Segundo o frade das Raposeiras, estes labores indignos encomendábanselles a estraños. O etnógrafo Clodio Gozález Pérez, no artigo “A coca de Betanzos” (Anuario Brigantino, nº 15, 1992, páxs. 297-306) explica: A pesar de que o día principal era o do Corpo de Deus, as cocas podían andar por outras datas do ano ... En cada vila ou cidade había un gremio encargado de construíla, arranxala e andar con ela. Obriga que non sempre aceptaban gustosamente, pois ocasionaba gastos que tiñan que pagar entre tódolos confrades. Ademais non sempre había persoas dispostas a andar con ela, por estar socialmente mal considerado e, tamén, porque se expoñían a levar unha pedrada ou un trancazo dalgún espectador que, inconscientemente, trabucaba o símbolo polo simbolizado, é dicir, a coca polo demo que representaba ... En Pontevedra, segundo conta o P. Sarmiento (ou X. M. Pintos) a mediados do século XVIII, eran de lonxe da vila, mesmo de Soutelo de Montes ou Cerdedo:

O que leva a Coca
sempr’é de Soutelo
de Montes, e a veces
évos de Cerdedo.3

O pontevedrés Xesús Muruais Rodríguez (1852-1903) foi avogado, xornalista, escritor, bibliófilo, crítico literario e catedrático de instituto, impartindo as materias de Latín, Francés e Humanidades. Escéptico e iconoclasta, Muruais é considerado, a canda Luís Taboada, Arturo Vázquez Núñez e Valentín Lamas Carvajal, un dos pioneiros do humorismo galego. Neste senso, Muruais adoptaría o rol do “mirón libidinoso”, cuxa índole se perfila no relato “Las poubanas”. É autor de Cuentos soporíferos (1874) e Semblanzas galicianas (1876). Unha versión aumentada de Semblanzas galicianas reeditouse en 1884.
O Almanaque Humorístico de Galicia para 1878, dirixido por Arturo Vázquez Núñez, imprimiuse en Ourense en 1877, na tipografía de La Propaganda Gallega. Amais de Xesús Muruais, neste volume tamén achamos as colaboracións de Emilia Pardo Bazán, Francisco Añón, Rafael Bugallal, Manuel Curros Enríquez, Valentín Lamas Carvajal, Augusto Mosquera, Xoan Neira Cancela, Manuel Peña y Rucabado, Ricardo Puente y Brañas, Alexandre Quereizaeta e Luís Taboada.

No Almanaque Humorístico de 1878, Xesús Muruais acrecenta a lenda negra dos cerdedeses e cerdedesas co seu artigo “Las poubanas”.

Almanaque Humorístico de Galicia para 1878.

Las poubanas

El nombre es exótico, pero la especie es indígena.

Ha nacido en los riscos patrios, ha crecido cabe el emblema más venerando del hogar gallego, negro y panzudo jefe de nuestros penates, el pote; ha enronquecido su berroqueña garganta con los aturuxos nacionales y cumple religiosamente con el doble precepto galaico-social de no ir a la escuela ni lavarse las manos y los pies, a no ser en casos de inundación súbita e imprevista del nativo regato, que sirve de espejo a las silvestres y disyuntivas facciones de su rostro no profanado por otra agua que la no muy limpia, aunque sagrada, que recibió en el pilón bautismal.
Siempre he estado a matar con la reducida y arbitraria división de sexos que las leyes y costumbres han establecido. Ni frailes descalzos son capaces de convencerme de que no deba darse carta de naturaleza al sexo [–presbítero]?4, ni hay fuerzas humanas que me hagan tolerable el tener que decir a mis lectoras que la poubana pertenece al sexo femenino.
Ello es que la poubana, a pesar de que adolece de unas patas monumentales, unas caderas ciclópeas, un gañote desmesurado y otros excesos impropios de su sexo, pasa por mujer en el concepto del vulgo.
En el archi-pintoresco puerto de Marín es donde se encuentra la poubana. Suele venir en caravana por los meses de julio o agosto, desde las fragosas montañas en que tuvo su cuna, a buscar en el mar que baña las hermosas playas de aquel pueblo, alivio a padecimientos de más o menos larga fecha y que exigen perentoriamente los maravillosos auxilios de la hidroterapia. Acomódanse por tribus las poubanas en alguna choza de pescador, por cuyo alquiler se deciden a pagar seis cuartos diarios por cabeza, después de cuatro horas del heroico e indispensable regateo previo, y en el mismo día comienzan a sumergir sus cuerpos en las saladas ondas.
Yo he tenido la fortuna de recoger las primeras impresiones de una poubana al hallarse ante el no conocido y terrible elemento.
Encontrábase la joven, a quien acompañaba su madre, en lo alto de una pendiente de la carretera de Pontevedra a Marín, desde donde se domina completamente el paisaje más admirable y poético del mundo. Enfrente veíase el mar azul y tranquilo que reverberaba entre sus ondas a la luz chispeante del sol; la isla de Tambo aparecía a lo lejos como una inmensa tortuga dormida al arrullo del oleaje, y a derecha e izquierda, detrás y delante, desarrollábanse en vasto panorama redondeadas colinas cubiertas hasta la cima de la espléndida vegetación que por todas partes crece en el amenísimo rincón de tierra en que hemos nacido.
La poubana contemplaba sin pestañear todo lo que la rodeaba.
Pero de pronto, animose su semblante con las tintas del placer y señalando a un grupo de desnudos marineros que se bañaban al abrigo de una elevada peña grito:
−Mi madre, aqueles pescados son homes!
Observación que hacía honor a sus conocimientos en historia natural y a su afición a la piscicultura, pues aún permaneció media hora larga contemplándolos.
En las primeras horas de la mañana, es cuando las poubanas abandonan el lecho de hojas de maíz, para tomar el primer baño de la serie de los del día, pues no se contentan con menos que con tres cotidianos. ¡Triple ablución, impotente para despojar a sus cuerpos de la tupida corteza que los envuelve! Míralas allí, lector, agrupadas al pie de aquellas rocas, espantando a las gaviotas con sus bruscos movimientos, retozando como un rebaño de focas sorprendidas por un rayo de sol, luciendo entre las eternas nieblas del polo. Pero, no te acerques demasiado, lector de mi alma. Aquella poubana que juguetea con las espumas, aquella Venus de Cerdedo o de Soutelo de Montes ha cogido un guijarro tremendo y se dispone a lanzártelo con toda la fuerza de su selvático brazo. ¿No te lo he dicho? Ya te ha descalabrado. Retírate sin chistar porque la poubana ha tenido razón en protestar en esa forma, poco suave tal vez, contra tu ilegítima curiosidad.
La poubana tiene pudor, aunque se baña frecuentemente sin su túnica.
Por esta razón, que es ciertamente de peso, no puedo seguir copiando el tipo tan al natural como yo quisiera.
Tampoco me atrevo a penetrar en su domicilio para seguir perfilando este boceto. Si el olor a manteca rancia y a bacalao frito no me asfixiaba antes de pasar el umbral, sería un espectáculo que daría al traste con mi delicada organización el de seis o siete poubanas auténticas, abandonadas a sus instintos y sobre todo solas, porque si bien admiten en su intimidad a alguno que otro compañero de S. Antón5, este es así mismo poubano, a juzgar por la escasa gallardía natural de sus movimientos.
Y tendría que poner fin aquí a este deslavazado esbozo a no ser por cierto hallazgo inapreciable que he tenido en Marín una mañana del pasado estío. Es una carta de una poubana a una amiga de la tierra que transcribo no literalmente, porque no la entenderías, pero si con escrupulosa fidelidad en cuanto al espíritu de la misma:

“Maripepa: saberás en como estoy cada día más gorda, hastra el punto de que me estralaron las medias que mercara por mor del rocío que corre. Tomé lo menos diez baños, que con otros diez que tomé hacen vinte y no pienso parar hastra echar toda la morriña del cuerpo. Me dices que te coja algún pescado de camino que tomo el baño, pero, a pesar de haber tantos, ningún pescado se me vino a las manos. Parece mentira. Estoy perfectamente mantida, con chocolate a los domingos y manteca todas las tardes. Las sardinas están aquí a patadas, pero no las puedo ver desde que tomé una enchenta atroz con ellas. Por poco no me custa el pellejo. Si no fuera por el porte, te mandaba siete u ocho para que también te hartaras y después me darías lo que me custaron cuando pudieses ¡Si vieras que ricas están con un poquito de tocino!
Es cosa de comerse espinas y todo.
Tengo que ajustar la caballería para cuando vuelva, que será pronto. Me van a llevar un dineral de dinero, pero la salud es antes que nada”.
El resto de la carta era completamente ilegible, por tener adheridas varias escamas de sardinas.

Jesús Muruais

NOTAS

1 Coplas 1.234 e 1.235.
2 A coca ou tarasca é unha figura lendaria que representa unha serpe monstruosa e que se saca nalgunhas procesións e festas populares (DRAG).
3 Solla, C.: Cerdedo. Materiais para o estudo da freguesía de San Xoán de Cerdedo. Inventario xeral, Cardeñoso, 2002, páxs. 609-13 e Almanaque de encantos. Mitoloxía da Terra de Cerdedo, Morgante, 2010, páxs. 63-4.
4 Gralla de imprenta.
5 Muruais tacha o poubano de porco.

0 Comentários