Xornal de Tabeirós-Terra de Montes

A organización do republicanismo Estradense

7/6/2019

A Estrada republicana (I)

Café Porta do Sol. No 1º Piso organizouse o republicanismo estradense a través do Centro Republicano

Xoán Carlos Garrido

O Centro Republicano Estradense nace co obxectivo de aglutinar a todos os descontentos da ditadura deste concello e coa intención de traballar a prol dos ideais republicanos que en termos xerais teñen que ver coa democratización, as liberdades civís, o laicismo e o federalismo. Veñen inspirados pola celebración do Pacto de Lestrobe de marzo de 1930 que xunto co Pacto de Barrantes de setembro, fixan o marco programático no que se aglutinarán a maioría das forzas políticas galegas a prol do cambio de réxime.
A Asemblea Constituínte celébrase o 18 de maio de 1930, no piso superior do Café “Porta do Sol” e presidido polo Comité Provisional formado por José Fondevila Torres, José Otero Abelleira e Jesús Rivas Carollo, quen presenta 119 adhesións ao comité. Pedro Varela presenta 13 máis, e no acto adhírense outras 13 persoas, facendo un total de 145.
Confórmase o goberno do Centro con José Pereiras Vidal (Olives) como presidente. José Fondevila Torres (A Estrada), vicepresidente. Perfecto Porto Fraíz (A Estrada), como Secretario Contador e Manuel Reigosa Sieiro (A Estrada) como Tesoureiro. Como vocais quedan elixidos José Caramés Pazos (A Estrada), José Louzao Fernández (Guimarei), Manuel Mato Arca (A Estrada).
Apróbase a adhesión do Centro á Federación Republicana Galega.
Entre os nomes que aparecen nesta xuntanza quixéramos subliñar a adhesión de Manuel Nogueira González (fusilado o 5 de xuño de 1937), Manuel Brea Abades (asasinado o o 8 de novembro de 1931), Manuel Torres Agrelo (dirixente do agrarismo estradense), José Mª Pena López (co tempo presidente do Frente Popular, fusilado o 5 de xuño de 1937), Pedro Varela Castro (ex-alcalde da Estrada pola facción agraria contraria a Torres Agrelo).
Na xuntanza do 24 de xullo danse de alta 32 persoas máis de Vinseiro que veñen da man de Bernardo Mato Castro (morto por causa dunha malleira o 4 de setembro de 1936). Dise que o número de afiliados é de 177 e aprobase enviar como representación da Estrada ao acto de afirmación galeguista do Día de Galiza a Torres Agrelo e ao presidente do centro.
Na reunión do 9 de setembro de 1930 admítense provisionalmente as altas de 24 persoas máis e fálase do número total de 201.
O 28 de outubro do 30, a xunta directiva acorda reprobar o comportamento político de Pedro Varela e pedirlle que renuncie á afiliación ao Centro, o que terá como consecuencia a presentación da súa baixa. Este sería o primeiro episodio de conflitividade interna do republicanismo que terá como protagonista quen fóra o autor do libro “A Estrada” de 1923, e tamén será o preludio doutras moitas controversias que atravesarán ao republicanismo local.
Na reunión do 14 de novembro dáse o paso a propoñer un acto público de afirmación republicana na Estrada para o 8 de decembro. E efectivamente, nesa data celébrase na Estrada a presentación en sociedade do republicanismo estradense cun acto multitudinario no Salón Novedades que segundo a crónica na prensa redactada por Manuel García Barros, estaba ateigado de persoas a pesares da incomodidade de ser o día seguinte á feira co que iso supoñía para os que se desprazaban desde o rural e tiñan que quedar a durmir. O acto será presentado polo mestre Bernardo Mato Castro e nel intervirá Carnero Valenzuela, Romero Pelaez, Poza Juncal, Vilar Ponte e Peña Novo. A xeito de anécdota podemos referir o menú do banquete en “La Estrella” no que se serviu “ternera a la democrática”, “merluza regional”, “pollo a la republicana” e de postre “brazo de la libertad”. Dando conta do ambiente que se respiraba e ideario que inspiraba aos comensais.
Compre dicir que estaba anunciado o futuro presidente do goberno republicano Santiago Casares Quiroga, mais este, nesas datas trasladouse a Jaca para informar aos militares que se suspendía a sublevación que acordaran facer contra a Ditadura e a Monarquía, se ben, ao chegar cansado á cidade, acordou ir durmir ao hotel e pola mañá seguinte tratou de informar aos capitáns Galán e García, mais xa era demasiado tarde, e a insurrección tivera lugar con tráxicas consecuencias.
O 11 de febreiro conmemórase na Estrada o 58 aniversario da I República, e no seo desa conmemoración acórdase abrir unha subscrición popular para axudar as familias dos afectados pola sublevación do 12 de decembro pasado que tivo como consecuencia o fusilamento de Fermín Galán e García Hernández e a detención, entre outros, do representante da Federación Republicana Galega no Comité Revolucionario Nacional (CRN), Santiago Casares Quiroga.
O 12 de febreiro de 1931 noméase Presidente de Honra do Centro Republicano a Santiago Casares Quiroga, co cal se vai fixando posición dentro das diferentes vías que presenta o republicanismo galego inclinándose maioritariamente cara a opción que representar a ORGA.
Na asemblea xeral do Centro Republicano Estradense do 22 de febreiro de 1931 son reelectos os cargos directivos que tiñan responsabilidades nominais, agás o tesoureiro que será José Álvarez. Como vocais quedarían José Otero Abelleira, José Louzao Fernández e aparece o nome doutra das vítimas da represión, Cándido Tafalla (fusilado o 5 de xuño do 37).
O ritmo de organización do republicanismo estradense non vai a velocidade doutros lugares. De feito ninguén deste concello participou no devandito pacto de Lestrobe, e quizais chegábase tarde e coas estruturas aínda sen preparar dabondo para os vindeiros retos que lle viñan enriba como é o caso das eleccións municipais do 12 de abril de 1931.

Bernardo Mato Castro, líder do republicanismo estradense asasinado no 36

Casares Quiroga suspende a súa intervención na presentación do republicanismo na Estrada para evitar o pronunciamento militar, mais chega tarde para impedilo

0 Comentários

Antonio Fraguas: O nacionalista que puido ser alcalde da Estrada

5/24/2019

0 Comentários

Antonio Fraguas, segundo pola esquerda, nunha homenaxe que lle tributaron os seus exalumnos nos anos 60 polo aniversario do Instituto

Xoán Carlos Garrido Couceiro

A relación de Antonio Fraguas coa Estrada é circunstancial, mais será determinante na vida deste militante galeguista que chegará a unha realidade política local froito de décadas de loitas das que el non participou, e sufrirá as consecuencias dun conflito Estatal, o levantamento militar do 36, fronte aos que el tamén pouco podía facer por evitar ou enfrontar. Con todo, a política golpeouno e marcouno para sempre, sobre todo nestes escasos tres anos que estivo presente neste concello. Unha presencia que tivo, efectivamente, unha dimensión cultural importante, participando en conferencias nas parroquias ou dirixindo un grupo de teatro (“Sociedade Artística Estradense”), mais tamén pedagóxico, a través das súas saídas didácticas e o seu proxecto de Museo de Historia do Seminario de Estudos Galegos, etc. Mais mesmo estas últimas actividades profesionais non se poden subtraer do contexto político que as favoreceron e, finalmente, que as impediu co seu cese e separación da docencia. Un contexto local político que quixéramos nestes breves apuntamentos aclarar mellor para comprender o marco no que se inscribe a actuación e bota máis luz sobre algunhas das posicións do autor aquí estudado.

Jesús Puente Fontans, á esquerda, alcalde da Estrada, na Escola de Guimarei co mestre e alumnos e compañeiros do sindicato que enfrontaron o conflito desta parroquia contra os mestres oficiais que suspendían ao alumnado que non escollía relixión

Un Instituto para A Estrada

Antonio Fraguas, terceiro pola esquerda, con compañeiros do Instituto na Estrada

Este concello rural viña mantendo no primeiro terzo do século XX unha constante batalla por un ensino universal que combinaba a reivindicación diante da administración coa súa substitución -cando esta non respondía satisfactoriamente- a través de iniciativas como foron as Sociedades de Instrución por medio das cales se estendeu polo rural unha rede de escolas que fixo posíbel a alfabetización e unha formación básica que tiña como fin -as veces explícito e outras inconfesábel- propiciar que as novas xeracións puidesen emigrar en condicións máis favorábeis que as que tiveron que sufrir quen achegaba fondos para financiar nas súas parroquias de orixe as devanditas escolas.
Agora ben, esta función subordinada ao papel do país como fábrica de emigrantes estaba a ser posta en cuestión, xa se viña debatendo na década dos 20 a urxencia de rebelarse contra ese destino e propoñíase a necesidade de estender a oportunidade de formarse e especializarse alén desas “catro regras” coas que se despachaba ao alumnado de primaria, co fin a fixar na Terra proxectos de futuro laboral viábeis e de calidade, ademais de elevar o nivel da cultura xeral da poboación. O ensino secundario debería pois deixar de ser un privilexio de clase e mesmo territorial (nas cidades) para achegarse á poboación rural e as camadas populares.
Por iso, cando chegou a República había unha sensibilidade nese sentido que se traduciu na demanda de Institutos de Segunda Ensinanza para as diferentes vilas do país. E A Estrada non quixo quedar atrás.
E así tivo lugar unha loita que tivo como protagonista a todo o pobo da Estrada, pero nomeadamente é xusto destacar as xestións levadas a cabo polos deputados de Acción Republicana (logo pasarían a Izquierda Republicana), Osorio Tafall e Poza Juncal, e dos socialistas Gómez Osorio, Botana y Arbones, que foron sensibles a esta demanda popular.
Cando o Ministro de Instrución Pública deixaba a este concello fóra da rede de Institutos, a pesares de ser informado favorablemente polos técnicos pola súa necesidade obxectiva, estes deputados enriba citados, dirixíronse en setembro do 33 ao Ministro Francisco Barnés Salinas para que rectificase o erro que -con obxectivo de non queimar as pontes- se atribuía sen dubida se debe ao esquecemento ministerial involuntario, lembrándolle as características do noso Concello: Dicíase que A Estrada é unha vila moderna, perfectamente urbanizada e hixienizada, que ten un Municipio, integrado por unhas 50 parroquias, e ten cerca de 30.000 habitantes; enclavada no centro dunha extensa e próspera comarca, cruzada por abundantes vías de comunicación. O seu censo escolar - polo que a segunda ensinanza se refire - é superior a un centenar. Este número acrecentarase en canto se facilite o acceso ao Instituto dos alumnos das especialidades primarias, que teñan unha posición económica insuficiente.
Por outra banda a Corporación Municipal tamén estivo á altura das circunstancias ofrecendo local, comprometéndose a facer as obras que fosen necesarias, fornecendo as achegas para a biblioteca e material, así como satisfacer a cantidade que fixa o Ministerio para o seu mantemento.
Finalmente Barnés atende ás peticións dos Deputados e acorda aprobar un Decreto no Consello de Ministros creando un Colexio Subvencionado de Segunda Ensinanza na Estrada.
O 18 de setembro os Deputados Poza Juncal e Tafall reuníanse na Estrada cos pais dos nenos para explicarlle o funcionamento e contido do Instituto, aproveitando para fixar un novo obxectivo: A Escola Elemental de Traballo.
E por fin o 1 de decembro de 1933 inaugurase oficialmente o Colexio Subvencionado coa apertura solemne do curso 33-34. A demora deste comezo de curso debeuse as obras de adaptación do edificio que aínda estaba sen rematar. As instalacións fixéronse a correr nunha antiga fábrica de móbeis. No curso 1934-35 pasaría a denominarse Instituto Elemental de Segunda Ensinanza, e finalmente no seguinte curso Instituto Nacional de Segunda Ensinanza (podendo así examinarse nel por libre calquera que non puidera asistir as aulas).
Alí estaban as forzas vivas da poboación, tiveran lugar as eleccións, e foran derrotadas as organizacións dos Deputados promotores, como é o caso de Osorio Tafall, que non en tanto tamén acudía para comprobar que o seu traballo parlamentar non fora en balde. O alcalde e Antonio Lino, o Director eloxiaron no salón de Plenos as xestións feitas polos representantes populares, e tamén polos pais, que contribuíron activamente a acelerar a posta en marcha do centro. Tafall falou do problema cultural español, e de canto fixo a república por solucionalo.
Todo o espectro ideolóxico da vila gabou as xestións de Osorio Tafall e Poza Juncal, os Deputados do partido Izquierda Republicana, que tiña na Estrada precisamente unha composición moi relacionada coa tradición de loita polo ensino vinculada as sociedades de emigrantes e de Instrución. Deste partido era o coñecido escritor local Manuel García Barros, mais tamén Otero Abelleira (director de “El Emigrado”), e estaba encabezado por José Fondevila e Perfecto Porto, ambos os dous relacionados co mundo da emigración e coa promoción de certames escolares e do acceso ao ensino. Izquierda Republicana tíñase atribuído o mérito e dalgún xeito agardaba recoller os seus réditos electorais.
Logo de aprobar o “Cursillo” para encargados de curso de Instituto (Gaceta 24/07/1933), Antonio Fraguas Fraguas é destinado en Outubro dese ano como profesor para o ensino da Xeografía e Historia no “Colexio Subvencionado – Estatal” da Estrada, sendo publicado o seu nomeamento como Secretario deste na Gazeta do 16 de marzo de 1934. E en nesa calidade recibiu e atendeu ao Ministro de Instrucción Pública, Filiberto Villalobos, na súa visita á Estrada e ao propio Instituto o día 9 de agosto.
Paralelamente á súa chegada á Estrada por razóns profesionais tamén se produce a súa integración no comité local do PG, asumindo as súa secretaría xeral, e xa que logo, na práctica a súa dirección política.

Foto de Manuel García Barros das súas alumnas repartindo propaganda a prol do Estatuto de Galiza

Pardo de Cela como metáfora da perda da soberanía da nación galega

En novembro de 1933 trunfan as dereitas e suspéndese o proceso a prol do Estatuto. Fronte a isto óptase por outro tipo de estratexias para acumular forzas e crear conciencia nacional de cara a tempos mellores. O propio Kenkeirades recoñece isto nun artigo no xornal “Galicia” das sociedades galegas na emigración arxentina do 21 de xaneiro de 1934. Comenta que a idea xa se tomara en consideración dous anos antes, mais que se aparcou para dedicar os esforzos a campaña a prol do Estatuto, mais agora, que isto non se podía levar a cabo, volvía a retomarse o proxecto.
Efectivamente proposta lánzase no xornal “El Emigrado” en 1932 polo mestre da parroquia de Ribeira, o lalinense Manuel González Rodríguez, quen ao ano seguinte volverá sobre este asunto con motivo da conmemoración do 17 de decembro, para equiparar a traizón que levou á decapitación do Mariscal coa da frustración do Estatuto que tiña prevista aprobarse nese ano 1933. E insiste con outro artigo no mesmo xornal de “El Emigrado” nos anos seguintes por estas datas.
En abril de 1934 constitúese o Comité Central pro Monumento a Pardo de Cela na Estrada. O presidente honorario sería Fermín Bouza Brey e o secretario Antonio Fraguas. O obxectivo é que este monumento sexa erguido no verán de 1935, máis o certo é que en pleno bienio negro o relevante é a inmensa campaña que vai ter lugar con este fin de axitación na Galiza, e tamén na emigración para que así se poida discutir indirectamente dos dereitos do país que se pretendía recuperar.
En Xuño do 34 aparece xa Antonio Fraguas como Vice-presidente do devandito Comité, quedando Rafael Pazo como secretario. Compre lembrar que nesa responsabilidade, por ausencia de Fermín Bouza Brei, exerceu el a presidencia das xuntanzas do devandito Comité. Como é o caso da sesión do 24 de abril de 1934.
Durante os anos seguintes haberá unha campaña recadadora que o grupo galeguista da Estrada logrou facer extensíbel e transversal a outras organizacións políticas con membros dela con sensibilidade galeguista como é o caso de Sánchez Brea, e sobre todo do activo tesoureiro do comité pro-monumento Otero Abelleira, membro de Izquierda Republicana.
O PG da Estrada vai confluír e xunguir a súa sorte coa organización local de IR. Unha IR que é produto da evolución do republicanismo estradense desde o seu nacemento na loita contra a ditadura e a monarquía centralista a finais da década dos 20.

José Mª Pena, 2º pola dereita de pé, presidente do Frente Popular no 1936

A república na Estrada

O núcleo do republicanismo estradense correspóndese en grande parte cos decepcionados da ditadura que nun primeiro momento mesmo prestaron o seu apoio a esta como un xeito de derrubar o corrompido réxime da restauración. Mesmo algúns como Torres Agrelo ou o propio Otero Abelleira aceptaron inicialmente cargos institucionais na Estrada ou na Deputación, mais pronto comprobaron que as promesas de rexeneración, autonomía, limpeza e, sobre todo, democratización eran incumpridas unha tras outra até dexenerar nunha Ditadura máis odiosa que a dos partidos turnantes contra os que batallaran durante décadas.
O 8 de marzo de 1930 asinábase a primeira acta do libro do Centro Republicano Estradense que tiña como fin agrupar nesta plataforma a todos os que, mesmo desde diferentes perspectivas, confluíran en rexeitar a monarquía borbónica e a ditadura que este amparaba, mais tamén loitar por outra serie de reivindicacións que ían definir ideoloxicamente o grupo (ensino, autonomía de Galiza, xustiza social, etc...). Perfecto Porto Fraiz é quen asina como secretario. José Fondevila asinará como Presidente e será un dos seus persoeiros máis destacados xunto con Otero Abelleira, como temos indicado.
Agora ben, a altura de 1936, logo da tortuosa travesía destes intensos anos, o republicanismo estradense está en crise interna e a outrora poderoso Centro Republicano Estradense que aglutinaba a todos os sectores que pasaran pola Federación Republicana Galega, Partido Republicano Galego, Acción Republicana... e finalmente desembocarán na triunfante IR de Azaña nas eleccións de febreiro do 36, pronto comezan a fragmentar froito das tensións derivadas da toma de poder, esfarelándose en diferentes alternativas emerxentes, acubillándose agora as distintas faccións locais á sobra de diferentes líderes estatais, fronte a situación inicial de adhesión unánime ao seu primeiro presidente de honra Santiago Casares Quiroga.
Nestas circunstancias prodúcese a fractura debido a que o comité electoral do Frente Popular de Esquerdas que fora nomeado para facerlle fronte as eleccións de febreiro agora seguía a funcionar como organismo de dirección do republicanismo estradense con vista a facerse cargo da asunción do poder local a través dunha xestora. Na xuntanza do 1 de marzo de 1936 tenta solucionarse isto reconvertendo o Comité Electoral nun Comité de Enlace dos partidos de esquerda da Estrada e, así, nomear representantes neste organismo. Ao propoñerse para estes cargos a persoeiros da vella garda como José Fondevila en substitución dos que estiveran ostentando a representación de Izquierda Republicana no Comité Electoral dáse o caso de que estes últimos danse de baixa da asemblea local de IR, mais non así do partido. De feito piden a súa alta en Pontevedra. Sendo o caso de Manuel Durán Durán, Ignacio Puente Fontanes e Albino Chao Coto. A pesares dos intentos de reconciliación, coa oferta de retirar os seus cargos algúns dos electos (Otero Abelleira) para integrar aos descontentos, a situación non se logra reconducir.
O día 5 constitúese a Xestora Municipal na que aparece Antonio Fraguas en representación do Partido Galeguista, quedando sen nomear os dous cargos que lle corresponderían a IR ao renunciar os que estaban nomeados.
O día 6 convócase xuntanza extraordinaria da asemblea de IR e dáse conta de que na constitución do Comité de Enlace apareceron novos partidos que non estaban integrados no anterior comité electoral, e na súa representación precisamente algúns dos que viñan de darse de baixa da agrupación local de IR como é o caso de Jesús Ignacio Puente Fontanes, en representación dos agrarios, ou José Bernárdez Fernández, en representación do Partido Comunista. Diante disto IR interpretou que era unha manobra para restarlle representatividade na Xestora Municipal. Por isto acorda non recoñecer a representatividade dos devanditos partidos, negándose a participar na xestora como iso non se corrixa. Nesta xuntanza tamén se comenta a campaña de “difamación” contra o líder de IR estradense José Fondevila, que esta non só provén das dereitas senón mesmo de xente da propia organización. Isto leva a que se acorde referendar o apoio a este e a esixir aos propios que ventilen as súas diverxencias no seo das xuntanzas e non na rúa dando argumentos ao inimigo.
A crise acentúase e o que puidera parecer unha solución de compromiso auspiciada pola dirección provincial de IR, coa dimisión en pleno da Xunta Directiva e a elección dunha representación integradora dos diferentes sectores para a Xestora Municipal. Esta dimisión prodúcese o día 12 e dáse conta que os representantes provinciais efectivamente rexeitaron as altas daquelas persoas dadas de baixa na localidade (Manuel Durán Durán, Jesús Puente Fontanes, Albino Chao Coto, etc.) pero diante das queixas formais de Albino Chao ao procedemento irregular da convocatoria da xuntanza do 1 de marzo, os membro do comité provincial tamén recollen esta denuncia, polo que finalmente optan por propoñer que sexan elixidos outros representantes na Xestora e que non figure ningún dos nomeados ou excluídos con anterioridade. Esta solución é aceptada pola agrupación local pero engádese outro requisito: que non poida ser alcalde nin Puente Fontanes, nin Fondevila, nin Rodríguez Seijo (anterior alcalde da Estrada na primeira lexislatura republicana).
Esta última esixencia non foi aceptada por Puente Fontanes que enviou a súa baixa definitiva de IR ao día seguinte.
Da dimisión da directiva, que tiña como obxectivo nomear outra nova máis integradora e superadora do conflito, sae unha comisión comporta por Mario Blanco Torres (Irmá de Roberto Blanco Torres), Senén Goldar Rodríguez e Manuel Durán Durán, para tratar cos demais partidos do Fronte Popular a composición da corporación. E é aquí onde consta en acta o seguinte texto aprobado na asemblea dese día 12: “Siendo condición expresa a que la Gestora ha de constituírse a base de los Concejales de elección Popular, completando el resto con los de nombramiento Gubernativo, acordándose votar para la alcaldía al Galleguista D. Antonio Fraguas, y de no aceptar este a uno de nuestro partido”.
Finalmente non prosperou esta iniciativa de consenso senón que quedou de alcalde precisamente Puente Fontanes. Algo que non fixo máis que empeorar as relacións entre o grupo de Fondevila, quen estaba disposto a facer as renuncias que fixeran falla para reconducir a situación, e os antigos militantes de IR, agora na órbita dos Radical Socialistas, o PC e o PSOE.
O goberno civil remata ao fin constituíndo a corporación coa proposta de integración con 6 membros de IR, se ben, Manuel Durán Durán rexeita tomar posesión por consideralo incompatíbel coa dirección do xornal “El Emigrado”. En representación do PG aparece nomeado Antonio Fraguas.
Constitúese a Xestora o 5 de maio quedando como presidente Jesús Puente Fontanes. Mais como representante galeguista queda finalmente Camilo Pereira Rial n calidade de sindico. e non Antonio Fraguas
O 24 de maio celébrase a sesión plenaria e alí desátase o enfrontamento entre ambos os dous bandos do republicanismo a raíz dunha serie de contratacións e indemnizacións a represaliados políticos que durante o bienio negro foron presos ou despedidos. A argumentación de Camilo Pereira e Fondevila ían no sentido de non recargar aos contribuíntes cunha serie de contratacións que remataría nun intercambio de acusacións que desde as bancadas socialistas e da casa do pobo se lanzaban contra os “republicanos” de que só se interesan polos ricos, e a súa vez desde o PG e IR retrucaban aos da casa do pobo de que hai obreiros que teñen máis renda que algún dos contribuíntes.
Ese mesmo día convócase unha xuntanza extraordinaria de IR e aprobase en asemblea dirixirse ao Goberno Civil para denunciar a actuación do alcalde. Na do 7 de xuño nomean unha comisión para ir directamente ao Goberno Civil e ao Frente Popular para “explicar las anomalias en el funcionamiento del Frente Popular de la Estrada y de la Gestora actualmente nombrada”.
Finalmente, o 30 de maio asina a súa renuncia o representante do PG na xestora en substitución de Antonio Fraguas e publica unha carta no xornal “El Emigrado” amosando os seus motivos:
“As razóns nas que fundamenta a citada renuncia son as seguintes:
Oposición por parte dos representantes de determinados partidos o cumprimento do programa do Frente Popular.
A aceptación por parte dos elementos anteriormente citados, de cargos retribuídos sin ter en conta a manifesta incompatibilidade que eixiste entre os ditos cargos e de xestores o cal supón inmoralidade co a que os galeguistas no non poden estar conformes.
Aparte das razóns espostas, que xa de seu serían bastantes a facernos adoitar esta aititude, eixisten moitas outras que non é preciso facer constar eiquí, pero en que en momento oportuno, daremos a conocer a opinión pública”.
Nestes momentos a prioridade é a campaña do Estatuto, nela emprégase activamente Antonio Fraguas. Non implica a súa substitución unha retirada da actividade política senón que é froito do conflito que se viña mantendo dentro do fronte popular e que tiña as súas orixes no seo de IR tal como se relatou. Mais Antonio Fraguas é anunciado para un mitin galeguista o 11 de xuño na parroquia de Callobre xunto con Alexandre Bóveda. Este que viña ser un mitin partidista acabou reconverténdose nun conxunto con outras forzas dentro da campaña pro Estatuto. Indicábase o seguinte no xornal “El Emigrado” (16-6-1936):
“O mitin galeguista anunciado pr´o 11 en Callobre transformouse, pol-as circunstancias en mitin pol-a autonomía, o primeiro, d´ista volta, que se celebra no noso distrito.
As catro chegou unha camioneta co Comité e os propagandistas. Tres fermosas señoritas portaban a bandeira galega. Subidos ó palco executou a música o Himno galego que a concurrencia escoitou en pé e descuberta. Fraguas presenta os oradores e abre os discursos con verbas vibrantes e sentidas ateigadas de patriotismo auténtico”.
Mais neste mitin interveñen tamén Martín March por IR, Adrio por Unión Republicana e Garrote polos Comunistas, e Victor Casas polo PG. Nesta crónica asinada por Manuel García Barros tamén se dá conta da celebración doutros mitins noutras parroquias estradenses (Oca, Tabeirós e Codeseda) nos que intervirá Antonio Fraguas. Así mesmo el será o primeiro en intervir no grande acto central da campaña pro-estuto na vila o 27 de xuño, recollido así polo xornal “El Emigrado” do día 30: “El primero en hacer uso de la palabra fué el entusiasta galleguista D. Antonio Fraguas, Secretario del Instituto de ·Segunda Enseñanza, quien con su verbo cálido inició el acto, ·presentando también a los demás oradores”. Aquí participan Alonso Ríos (Agrario), Romero Cachinero (Comunista) e Castelao (PG) que pecharía o acto, sendo este o último seu na Galiza. Tamén hai constancia da participación de Antonio Fraguas o 24 de xuño nun mitin na parroquia da Somoza (El Emigrado, 7-7-1936).
Desde as páxinas deste xornal “El Emigrado” non deixaba de dispararse contra o alcalde e os grupos que o apoian (socialistas, comunistas e agrarios) acusándolle de enchufar aos seus e de non decatarse do que estes facían de costas ao propio alcalde. Mesmo Manuel García Barros se animou a compoñerlle un poema que pode ilustrar o ambiente que se vive neste momento:

¡Avemaría!

N'unha valla d'unha rua
un 'papel pegado había;
según a letra rezaba
éra un bando da Alcaldía.
O Alcalde, que o miraba
con gran atención o lía
cal se bebera cos ollos
aquilo que alí decía,
que solpresa lle causaba,
poi-os xestos que facía.
Pensativo se quedara
e suas cousas botaría.
Quizais lle achacase aquilo
a cousas de meiguería,
Pois anque a firma era sua
do conto nada sabía.
!Avemaría!

KEN KEIRADES (“El Emigrado” 24-5-1936)

Neste xornal de inspiración galeguista e no entorno de IR criticábase a Puente Fontanes de xeito furibundo. Desde o volume dos pregoeiros e as horas intempestivas a que difundían os bandos locais até as taxas postas polo concello. Con todo hai unha colaboración en torno a campaña do Estatuto que ten como resultado que o referendo na Estrada obteña un 90 % de votantes favorábeis e o compromiso do alcalde que se despraza a Madrid ao acto de entrega do texto para que obteña estado parlamentar para proceder a súa tramitación nas Cortes.

“De boa me librei”

Acta do Centro Republicano onde se recolle o nomeamento de Antonio Fraguas como alcalde

Durante esta estancia de Puente Fontanes en Madrid prodúcese o golpe de Estado fascista e este desprázase para tomar as rendas do Concello, mais cando chega xa a sorte está botada a prol dos alzados. Con todo, isto non vai evitar que sexa detido, enviado a colonia penitenciaria de San Simón e finalmente sometido a un consello de Guerra e condenado a morte, é executado o 5 de xuño de 1937. Simplemente polo “crime” de ostentar a alcaldía.
Antonio Fraguas non gostaba de lembrar aqueles tempos. Tratou de salvar a vida, recuperar a súa praza de docente, etc... e nestas vicisitudes tentou ampararse no seu “apoliticismo”, culturalismo e mesmo sentimentos relixiosos para defenderse. Tamén fixo unha lectura daqueles feitos poñendo o acento como mérito ao “veto” comunista á súa persoa para a alcaldía, e a súa tentación a prol de fuxir do que lle vía enriba por medio da súa adhesión á dereita galeguista, na que tiña moitos amigos.
Como se encargaban de recordar os seus inimigos, a Fraguas non lle colaba a súa folla de servizos anticomunista. Ademais da súa sensibilidade social reflectida na súa obra e pensamento, o feito é que compartiu estrado e campaña con dirixentes socialistas e comunistas na loita polo Estatuto. Por outra banda, Fraguas non era un individualista, a súa actuación política compre inscribila na acción colectiva dos grupos nos que el interviu e, nese sentido, a súa continuidade no PG e a aceptación da súa disciplina así o testemuñan. A súa énfase nas súas diferenzas coa liña seguida polo partido eran usadas para librarse das consecuencias do seu compromiso militante. Quizais é certo que moitas das súas actuacións sexan produto da ascendencia sobre el dun líder, desde Antón Losada até Castelao, de quen a pesares das súas discrepancias, non dubidou en obedecer. Agora ben, esa admiración non é fascinación cega senón que vai ao cerne do que eles representan e co que se identifica, polo que o cumprimento dos seus consellos contrarios ao que nun momento puntual desexaría, hai que relativizalo en canto ao que el valoraba como estrutural e o que considerou secundario.
O caso é que a súa traxectoria política pública non foi alén da súa proposta como alcalde. Afortunadamente para el isto frustraríase. Non polo seu apoliticismo senón polas circunstancias locais nas que se dou esta oportunidade, algo que el nunca lamentou: “de boa me librei”.

Jesús Ignacio Puente Fontanes, Alcalde da Estrada no 1936, fusilado o 5 de xuño de 1937

0 Comentários

Fraguas

3/8/2019

0 Comentários

Xoán Carlos Garrido

Alumnado do Instituto da Estrada na República homenaxeando a Antonio Fraguas nos anos 60, diante do edificio do vello centro de secundaria

Dicir Fraguas na comarca de Tabeirós-Terra de Montes pode que xa non diga nada para a maior parte da xente. Morreu a case totalidade do seu alumnado daquel Instituto de Segunda Ensinanza da República na que el exerceu de mestre na Estrada. Non hai moito dicir Fraguas era motivo de vergoña colectiva de toda aquela xeración. Unha xeración que tratou de resarcir a súa pasividade atemorizada coa homenaxe que lle tributou anos despois en 1960 (vodas de prata do Instituto) e 1984 (vodas de ouro). Dicir Fraguas era lembrar o agarimo polas nosas cousas, a investigación pola nosa historia e cultura, a divulgación das nosas tradicións e un ensino innovador que rachaba os límites das aulas, saía dos balados do instituto para percorrer co alumnado os castros da bisbarra na procura dos rastros do que nalgún tempo fomos. Pero o pago que tivo foi a humillación pública logo do 36 pola súa militancia galeguista.

O propio Fraguas lembraba como evitaba pasar por este Concello para ir a súa casa natal en Cotobade desde a súa residencia de Compostela, dando un rodeo para evitar un mal recordo, unha lembranza dolorosa. Fora unha experiencia traumática que tardaría en superar, se é que algunha vez o superou.

Non tiña vocación de heroe, simplemente amaba á nosa Terra e as súas manifestacións culturais. A pesares de exercer de concelleiro do PG na Estrada, quixera que a súa querencia polo propio non tivera esa carga de activismo partidista. Gostaría que a súa labor de promotor dun grupo de teatro no que as súas alumnas exhibían a súa independencia como mulleres non tivera como consecuencia que as fixeran pasar polo cuartelillo da falanxe, do que algunha delas saíu coa cabeza rapada (Sara Caramés). Desexaría que a súa labor arqueolóxica de recollida de vestixios dun pasado glorioso que acabou forxando o Museo de Historia do Instituto non provocara a ira dos que o saquearon para borrar calquera mostra da existencia dun pretérito propio.

Mais Fraguas é un exemplo da imposibilidade de disociar a cultura da política nun país oprimido. Por moito que se quixer. Mais tamén o é que a destrución da nosa cultura e patrimonio non é inocente senón que responde ao interese político por menoscabar a nosa autoestima. Non só a lingua. Senón calquera tipo de manifestación que puxese en valor o noso.

Nestes momentos, no concello no que Fraguas loitara por dar a coñecer o seu rico tesouro patrimonial, o seu legado arqueolóxico, a súa cultura popular, etc... estamos a asistir a demolición sistemática de todo isto. Nalgúns casos de xeito activo (os pasos de Gundivaos arrincados polo Concello para usar a súa pedra) noutros simplemente a través do desleixo (Torre de Guimarei, Casa do Povo, Igrexas, Pontes, Cruceiros, etc...).

Fraguas é tamén o nome dunha aldea abandonada do recentemente fusionado concello de Cerdedo co seu natal de Cotobade. Esa aldea, como moitas outras do país, son reflexo do que está acontecer nun mundo rural en liquidación. Con esta aldea pérdese e abandónase unha enxeñosa arquitectura popular, séculos de historia oral que se foron deitando nos membros daquela comunidade, a toponimia máis abundante de toda Europa e moitos outros bens que nos foron transmitidos de xeración en xeración para que a actual os dilapidara nuns poucos anos de xeito irreversíbel. Mais isto non é unha maldición bíblica nin unha catástrofe natural. É unha decisión política.

Dicir Fraguas, é lembrar os límites do activismo cultural á marxe da política nun contexto como o da nosa Terra no que simplemente abrir a boca e usar unha ou outra lingua xa é tomar partido.

* Terra e Tempo. (18-02-2019)

0 Comentários

Lis Quibén e a obscena impunidade

9/8/2016

0 Comentários

Xoán Carlos Garrido

Vitor Lis Quibén, un criminal con grande presenza na nosa comarca.

Amalia un día conta a súa nai que se lle achegou o veciño da súa casa de Poio mentres xogaba na beirarrúa e lle pregunta se ela era a filla de Bóveda, desde aquela non a deixou saír máis. O veciño era Lis Quibén.
Relatounos Sabino Torres como ao lle preguntar a seu pai estrañado porque lle publicara o libro “La medicina popular en Galicia” no 1949, este confesoulle que lle debía a vida; entendemos entón tamén porque Fermín Bouza Brey lle fixo o prólogo logo de saber das negociacións e xestións naqueles días mouros para salvar a seu pai e irmán, e a todas as persoas que puido.
Xosé Álvarez fainos un retrato exhaustivo no seu blog “Pontevedra nos anos do medo” concluíndo: “Odiado polas vítimas, repudiado polos seus correlixionarios, a súa figura solitaria no antigo cafetín da Alameda é lembrada por moitos pontevedreses”.
Vitor Lis paseábase polas rúas da cidade do Lérez e polos imaxinarios da represión en Galiza como o prototipo de vitimario, ao que nos gosta crer que acabou infeliz e só rodeado dunha atmosfera de temor e amizades obrigadas, que quizais nos leve ao erro de despachalo como anomalía ou espurio ao propio réxime. Mais pouco a pouco fomos sabendo do caso de Alberte Martínez Tiscar.
O primeiro libro que dou conta da represión, tras do cal intuímos a pluma de Luís Seoane, “La Galice sous la botte de Franco” no 1938, xa denunciaba este episodio de terror: “A pobre muller non volveu ter noticias do seu home. Non hai xa ningunha dúbida de que foi asasinado. E o cadáver non apareceu”.
Evaristo A. Mosquera achegounos máis contexto cando dá noticias na súa obra do caso do irmán desta vítima, inicialmente partidario da “nova situación”, que chegou a dicirlle: viches o que lle pasou a Bóveda, o mesmo vaiche pasar a ti. E que logo do asasinato de Alberto cambiará radicalmente até tal punto que se dedicou a “percorrer os cárceres, xustificándose ante os prohomes de esquerda detidos, a quen case lle pedía perdón polo seu pasado”. Tamén pode de ser de interese a razón que atribúen a causa deste paseo: “un antigo pucheirazo electoral”.
O caso é que nas fantasías populares que ocupaban o espazo baleiro da falla de información quedaba fixada a idea deste paseo a unha persoa que non era de esquerdas, senón todo o contrario, atribuíndoo á falanxe como xente que ía por libre, e aventurando que a explicación a non aparición do cadáver é que este se atopa no fondo do mar. Por iso sorprendeume cando un parente dos Tiscar me chama ao coñecer as miñas pescudas nos arquivos militares e me pide se puidera indagar sobre o seu familiar. Eu xa lle anticipo que dificilmente pode atoparse algo cando esta documentación dá conta da represión formal e “legal”, e tampouco sabería como buscar. Porén de súpeto topo coa causa 440/1940 co nome Alberto Martínez Tiscar.
Esta causa é incoada a instancia do seu irmán Felix, e é apoiada por este na folla de servizos que presenta a favor do golpe. Mais nela queda demostrada que Alberte foi sacado da súa casa o 5 de setembro do 36 pola Garda Civil co visto bo do Gobernador Civil Macarrón Piúdo, e non por ningún corpo paramilitar ou informal. Queda probada que a orixe desta orde está no propio Vitor Lis Quibén (“de este que no quede ni rastro”), topamos a confesión dos que obedeceron dita orde da execución en Bueu e o ter botado o seu corpo á ría. E aínda así a sentenza inicial poñía literalmente: “Que no resulta debidamente justificada la perpetración de delito alguno”. Diante de semellante aberración alguén corrixe a lapis: “Que [aún cuando] resulta debidamente justificada la perpetración del delito... [no puede concretarse responsabilidades a exijir contra persona determinada”. En calquera caso o resultado é o mesmo, o sobresemento da causa.
Esta documentación acredita a complicidade de todo o sistema xurídico-político do franquismo nos crimes e na súa legalización, e deixa en evidencia que Vitor Lis non era un asasino illado e abandonado polo favor oficial. E, en definitiva, sobre estas bases xurídicas e morais é sobre as que se construíu o actual réxime que ten a gala ser evolución pacífica e lóxica do anterior.

* Publicado no Sermos Galiza, Afondo. 11 de agosto de 2016. Número 150

0 Comentários

A resiliencia dunha cultura

7/26/2014

0 Comentários

Xoán Carlos Garrido

Subida ao Pico 2014

Desde o cumio do Pico Sacro volvemos máis un ano a dar conta de que non conseguiron destruír a nosa cultura. Aínda respira esta Terra, e no seu alento ergue con cada suspiro o espírito dun pobo que argallan miles de maneiras de converter en autómatas sen alma e que fracasan unha e outra vez en impedir que a enerxía que a súa materia xera e o vento que a súa tradición empuxa faga que volvan máis unha vez a actuar por si mesmos de xeito creativo e a negarse a limitarse a rebotar o que os outros fan. Pois mesmo petrificados, somos seixo peculiar que modula os ecos de xeito propio e mellorado.
90 anos despois de Castelao alí estaban máis unha vez recreadores de cultura, cultivadores en definitiva que desde os seus ámbitos representan moitos outros que polo país adiante están a manter vivo o facho da nosa dignidade. Desde a investigación da nosa cultura e literatura, creación poética e literaria, musical, fotografía, escultura, vídeo, teatro, etc... e sobre todo o asociacionismo de base que lle dá pulos e soporte a toda esta creación, alí estaban representados. Asociacións como O Galo Vagalumes da federación Galiza Cultura, ou do entorno do Pico como son as de Boqueixón e Vedra. Citar a Abelardo Rendo, Marisa Otero, Mª Antonia Pérez, Pepe Penabade, Valdi, Xosé Luís Santos Cabanas, Iolanda Aldrey, Francisco Fernández Rey, Maria Xosé Sánchez Sebio, Mini e Mero, e outros nomes dos que subliñamos o de Xan Muras que deixou testemuño fotográfico desta xeira como no seu momento fixera Pedro Brey. Fálanos Iolanda Aldrey de como grazas a Xan conservamos a imaxe da Pena do Corvo nas súas fotografías aínda que, como ela ten dito, moitos aínda teñen presente no seu espírito ese penedo tan cheo de lendas que servía de faro para orientar a creación compartida dunha comunidade que empregaba como lugar común. Unha Pena do Corvo destruída pola voracidade, polo ánimo lucrativo dun empresario franquista que segue poñendo ao servizo do seu beneficio particular o que é de todos e todas.
Agardamos que non aconteza o mesmo cun pico Sacro ameazado por unhas canteiras que día a día van achegándoselle como o chapapote do Prestige se achegaban ás nosas rías cando Mini e Mero compuxeron un dos himnos máis fermosos e intelixentes adicado á resiliencia dun pobo:
Imos estando por aquí,
levamos séculos aquí,
neste sen norte.
Con esta fala e este ser,
con este eterno escurecer,
con esta noite.
Imos do fondo de vagar,
sen intención de renunciar
as madrugadas.
E seguiremos por aquí,
eternamente por aquí,
fato de mentes aluadas.
Pois procuramos unha luz,
a nosa historia, esa luz
que non se apaga.
A luz de ser chegando a ser
un camiñar de pobo e fe
en alborada.
E arredaremos dunha vez
o voso noxo, o voso fel
que nos desnorta.
Odio que tedes cara nós,
odio tamén de vós para vós:
Guerra de idiotas.
A Matria clama a corazón,
en liberdade, na razón
no sufrimento.
Vós reclamades quer vivir
no privilexio de esixir
sometemento.
Nada vos queda por facer
a vosa teima fai crecer
a nos a loita.
Sempre volvemos renacer
sempre xurdimos outra vez
tras mil derrotas.
E aquí estaremos ó final
en pé de Matria comunal
coa luz na porta.
Con esa luz que nos negou
tanta mentira que borrou
a nosa historia…
imos estando por aquí, levamos séculos aquí…