Xornal de Tabeirós-Terra de Montes

A proclamación da república no Concello

14/2/2021

A Estrada republicana (3)

X. C. Garrido

Conmemoración da proclamación da república do Sindicato de Pardemarín. No centro con gabardina Manuel Castro Pena, mestre de Rubín nese momento e futuro xefe da falanxe na Provincia de Pontevedra no 1936

O 14 de abril pola noite sóubose na Estrada que alá na capital do Estado se viña de proclamar a República logo das eleccións do día 12 na que os defensores dese réxime obtiveron uns resultados que poñían en evidencia a falla de apoio que tiñan os que viñeran exercendo o poder até entón, e que se identificaban coa Monarquía.
A xente saíu a rúa, sobre todo a mocidade, e percorreuse as principais arterias do noso concello en manifestación espontánea na que se proferían berros de viva a república e de lembranza de Galán e García Hernández, fusilados na sublevación de Jaca. De feito a nova bandeira acabaría esa noite izada na cúpula do edificio de Manuel Porto Verdura na actual praza da Farola e na propia fonte que daquela se atopaba alí situada.
Unha das máis destacadas manifestacións que tiveron lugar foi a protagonizada pola activa e dinámica xuventude de Guimarei quen veu en peregrinación desde a súa parroquia dando vivas á república e cantando o himno galego e a Marsellesa e percorrendo unha e outra vez as rúas estradenses.
O domingo 19, coincidindo co San Bieito de Remesar os representantes do Centro Republicano ergueron no campo da festa a bandeira tricolor, sempre á beira da Galega, que “en breve se constituirá también en república autónoma dentro de la confederación de repúblicas hispánicas”1 tal como se recollía na prensa. Un espontáneo Manuel Vicente Pereira interviu alí para homenaxear a Manuel Moreira Ferás quen mercou a tela do seu peto para confeccionar ditas bandeiras.
Tamén ese mesmo día o potente Sindicato de Pardemarín, promotor do Certame Escolar dos Pereiriños, fixo unha conmemoración especial da proclamación do novo réxime convidando ao profesorado e alumnado ao izado das bandeiras e acudindo os da súa área de influencia de Olives, Pardemarín, Curantes e Rubín. Cuns 200 nenos e nenas asistentes. Neste acto intervén Aguilar Porto, mestre de Curantes e varios dirixentes do sindicato: Antonio Frende, Bermejo, Francisco Marque...
Nos festexos da arribada republicana é de subliñar a intervención da figura de Manuel Brea Abades, que só gozaría 6 meses da súa ansiada democracia, ao ser asasinado precisamente pola súa entusiasta axitación a prol do laicismo e dos valores liberais do novo réxime desde os xornais que dirixía na Estrada e en Silleda. Nestes días concorría a festividade do San Xorxe na súa parroquia de Cereixo, polo que sufragou as bandeiras tricolor que se ergueron na romaría ao son da “Marsellesa” e o “Himno de Riego”. Na misa deixou de soar a Marcha Real (anterior e actual himno de España) que viña sendo interpretado pola banda, mais alguén no harmonio da igrexa si que deixou caer estes acordes en desafío evidente fronte aos novos tempos.
A Sociedade de Seguros de Gandos de Riobó que comprende varias parroquias do redor acorda o 26 de abril por unanimidade comunicar a Xestora Municipal, ao Gobernador e ao presidente do Goberno a adhesión e colaboración coa República.
No xornal “El Emigrado” topamos unha referencia a celebración na parroquia de Manuel García Barros, que seguramente é da súa autoría polo estilo irónico: “Aquí en Callobre, al tenerse noticia de la proclamación de la República se dispararon varias bombas en diferentes puntos de la parroquia en señal de regocijo, no obstante haber ido a votar por la Monarquía la casi totalidad de los vecinos con el Sr. Cura a la cabeza”.
A hostilidade manifesta da igrexa contra a república pronto ía ser contestada, polarizándose neste asunto moitos dos conflitos que atravesaron eses anos. Mais polo de pronto había chamamentos a non caer nas provocacións.
O propio García Barros dirixíase á xuventude de Guimarei que será a protagonista da maior mobilización social que haberá neste período e tamén na que se cebará cruelmente a represión no 36: “No día da eleución, os rapaces de Guimarey recorreron os arredores do colexio eleutoral c´un cartelón que decía: ‘A xuventude quere a Repúbrica’. Moi ben, rapaces. Pois xa tendes a Repúbrica. Agora a traballar por honrala e por sostela, demostrando que a República non é desorde, como decían os seus impunnadores.
Desorde era antes no réxime das leis inxustas, dos monopolios noxentos, dos negocios porcos en que o mesmo rei levaba parte cobrando centos de miles de pesetas mentres se morrían de fame os obreiros sin traballo”2.
O caso é que a campaña do medo contra a república debeu ser terríbel e criouse tar psicose entre a poboación de que a desaparición do réxime paternalista da monarquía, por moi corrupta que esta fose, ía supoñer unha explosión social de desastrosas consecuencias. De feito, Bernardo Mato Castro, quen sería un dos intelectuais estradenses de máis prestixio do momento e polo que logo sufriría a inmolación, titulaba un artigo seu: “...y las mujeres no fueron deshonradas!”. Dinos: “No bastaron los apocalípticos ruídos del retrógrada para impedir el imperio de la libertad. Las mujeres serian deshonradas en el medio de la calle, los maridos no poseerían a sus esposas, inocentes niñas verían a plena luz los estados más degradantes del género humano, y acabarían por desaparecer las fábricas de tejidos, porque la humanidad, del todo corrompida, viviría al desnudo bajo el mejor cielo tropical pudiera hacerlo...”3. O que si supuxo a República no noso Concello foi a posibilidade de que a clase obreira oprimida e a nación galega negada puideran expresar as súas reivindicacións.
A manifestación proletaria do 1º de maio por fin ía poder celebrarse sen os atrancos que lle puña o anterior réxime. E foi multitudinaria e mesmo contou coa recepción das autoridades municipais. Percorreu a vila ao son da “Internacional” e a “Marsellesa” a cargo da banda de Ribeira e remataría na Porta do Sol, que sería bautizada nese día como Fermín Galán (mártir de Jaca) e a rúa que sae dela cara a Baiuca como Pablo Iglesias, inaugurándose as placas. Desde a sede do Centro Republicano, intervén José Mª Pena, o santiagués Cesáreo Briones e Francisco Nodar Castro de Ribeira.
E neses días tamén visitaba o noso concello unha delegación nacionalista que era recibida con estas palabras por García Barros: “O domingo pasado tivemos o pracer de darlle unha aperta querendesa os esgrevios irmáns Otero Pedrayo, Paz Andrade e Núñez Búa que n´ista hora de risoño amañecer pra Galicia percorren as nosas vilas en fervente apostolado despertando a concencia galeguista, preparando a Terra pr´ó novo sol que vai sair a quentala”4.
Nese ambiente de esperanza se acollía a República por mozos e tamén por vellos, como o veterano loitador pontevedrés e futuro presidente da Deputación, Vicente García Temes, que era honrado logo da manifestación obreira cunha visita por atoparse convalecente na Estrada segundo se dicían: “se hallaba enfermo en cama, a consecuencia, sin duda de la gran impresión que le causó la implantación de la república”5.

* Publicado no Faro de Vigo, 7-2-2021

Conmemoración da proclamación da República en Pardemarín

Notas

El Emigrado. 30-04-1931
El Emigrado. 30-04-1931
El Emigrado. 7-05-1931
El Emigrado. 7-05-1931
El Emigrado. 7-05-1931

0 Comentários

As do 31, algo máis que unhas eleccións municipais

27/1/2021

0 Comentários

A Estrada republicana (2)

Xoán Carlos Garrido

Xosé Otero Abelleira, director de "El Emigrado", coa súa filla, na varanda do Centro de Emigrados coa bandeira republicana

O 8 de marzo de 1931 celébrase unha asemblea xeral extraordinaria do Centro Republicano para escoller os candidatos para as eleccións municipais, presentándose por aquelas circunscricións que ven máis posibilidades de trunfar: Pola Estrada, Consolación: José Constenla Rodríguez. Polo Foxo e Vinseiro, Manuel Rocamonde e José Pereiras Vidal. Por Oca-A Mota: Ramón Gambino Pazos. Facultándose á directiva para nomear máis candidatos onde atopen posibilidades. Compre subliñar o debate que se produce cando Otero Abelleira propón non participar nas eleccións baseándose en que considera que aínda non se atopan con forza suficiente para enfrontar este desafío, tanto pola diseminación da afiliación que fai difícil aglutinar nun distrito a suma necesaria para lograr o obxectivo de sacar o concelleiro, como por dubidar da limpeza do proceso. Se ben ao final o propio Otero Abelleira considera que se debe acatar a disciplina da Federación Republicana Galega, quen optou por participar nas eleccións, e ademais tamén valorou positivamente que iso sirva para que a xente se defina e coñecer cantos republicanos reais hai verdadeiramente. Tamén é interesante a argumentación de Torres Agrelo e Fondevila a respecto do importante que é “foguearse” en lizas electorais para a propia formación. Compre ter en conta que Torres Agrelo xa tiña formación de sobras neste sentido pois interviñera na loita de bandos da primeira década do século pola facción de Antón Losada Diéguez, e xa seguidamente, nas eleccións nas que as Irmandades da Fala, capitaneados polo mesmo Losada, se enfrontaron co mesmo Marqués de Riestra.
O xornal El Emigrado, a pesares de ser dirixido por Otero Abelleira e o seu grupo vencellado ao Centro Republicano, tenta dar unha imaxe de neutralidade. Agora ben, as súas proclamas deixan caer unha crítica ao voto cativo e ao caciquismo ao publicar: “Xovenes que por primeira ves ides a exercitar o voso dereito na loita eleutoral que se aveciña, ¡Vede ben o que facedes! Non consintades en ser asoballados como o foron vosos pais”. Manuel García Barros ía publicar o seu primeiro libro e aproveitou a campaña electoral para deixar a seguinte recomendación no xornal: “Ningún eleutor debe comprometer o seu voto. Ise é un dereito que ten que exercitar libremente, conforme ás súas ideas. Ó que deben comprometerse todos, eleutores e non eleutores, e a adequerir un exemplar de ‘Contiños da Terra’, ilustrado por Castelao, Comeiro, Blanco Garrido, Rodeiro e Galán, que vai a saír axiña”. O empresario Manuel Porto Verdura publica unha aclaración diante do confronto electoral para manifestar que se vai manter á marxe: “es mi deseo no hacer por el momento más política que la que me vengo dedicando a ella desde hace algún tiempo esto es la de electrificar las aldeas y la de contribuír en lo posible con mi esfuerzo particular al engradecimiento y ornato de la villa. Por lo tanto dejo en libertad a todos mis amigos para que voten por quienes crean más conveniente”.
Santiago Casares Quiroga, o futuro presidente do goberno da República e ministro en diferentes gabinetes desta, escreba aos republicanos da Estrada desde o cárcere para aceptar o seu nomeamento de Presidente de Honor: “Pocos galardones pudieran serme tan deseables como el verme elevado a la máxima dignidad en un Centro que, como el de La Estrada, representa la depurada cristalización del ímpetu de santa rebeldía que durante años enfervorizó a esa comarca -nobre tierra de luchadores y ejemplar vivo de ciudadanía- haciendo de ella matriz y cuna de la recia y fecunda Galicia nueva”.
A igrexa coas súas inxerencias a favor da ditadura e da monarquía vai provocando a polarización anticlerical das forzas democráticas e de esquerda. Estas denuncian que os cregos en xeral están intervindo directamente nas eleccións municipais a favor do que eles chaman bloque “gubernamental ou riestrista”. Nominalmente refírense ao crego de Loimil e ao de Agar. Compre subliñar como desde este sector galeguista de esquerdas hai tamén loanzas cara outros relixiosos neses días de campaña. No devandito xornal local que lles servía de expresión saudase a visita de Antonio Rodríguez Fraiz á súa sede e reflectíase a seguinte nova en galego: “O día 6 do actual tomou posesión da parroquia de Santa Mariña de Tomonde (Cerdedo) o seu novo abade noso bon amigo D. Casimiro Cubela García, gran entusiasta da causa galeguista”. Ambos os dous cregos, Casimiro, amigo íntimo de Cabada Vázquez, e Rodríguez Fraiz, terán despois un certo papel na resistencia contra o franquismo. O primeiro mesmo será encarcerado e sometido a Consello de Guerra no ano 48. E o segundo faría un traballo intelectual intenso de valorización do patrimonio, historia e cultura de Terra de Montes. O caso é que a cuestión relixiosa será un motivo de controversia durante todo o período republicano. E outra será a cuestión nacional. Otero Pedrayo aparece en portada de “El Emigrado” de 1931 con colaboración exclusiva para poñer o acento en que co cambio de réxime que se aveciña, partindo da experiencia pasada, Galiza quedaría tan maltratada coma sempre se non se muda o problema de fondo do centralismo.
Mais certamente o confronto será moi intenso. García Barros descríbeo como as “hostes xenerosas da democracia baténdose cos buitres cazurreiros a peito descuberto”. Mais o que estaba en xogo era evidente para todos que ía máis alá dunhas eleccións municipais.

* Publicado no Faro de Vigo, 26-01-2021

José Fondevila Torres, un dos activistas principais do republicanismo estradense.

0 Comentários

A igrexa e a represión na comarca de Tabeirós-Terra de montes

11/1/2021

0 Comentários

Crego diante de militares intervindo na represión nos primeiros días do golpe militar no centro de Vilagarcía (foto: O faiado da memoria)

Xoán Carlos Garrido

Capitán Capelán Castrense Manuel López Constenla

A igrexa oficial non foi neutral diante do golpe militar franquista, participa activamente na súa preparación, financiamento e xustificación, e ademais é unha ferramenta fundamental da represión. Se ben isto é así de xeito xeneralizado compre modular e matizar por territorios, por ordes relixiosas e mesmo por casos particulares de xeito que a intensidade na que se aplica o castigo divino contra os disidentes deberan ser analizadas en detalle. Aquí só nos podemos limitar a apuntar trazos xerais e poñer algúns exemplos de mostra.
Unha das variábeis a ter en conta no caso galego sobre a intervención da igrexa na represión pode ser a falla de identificación co país das autoridades relixiosas, maioritariamente foráneas. Neste sentido ía a queixa de Otero Pedrayo dirixida ao Nuncio no ano 1934. Unha xerarquía eclesiástica allea que desde o primeiro día do levantamento fascista esporeaba nos cregos rurais e en toda a maquinaria do catolicismo institucional e social para poñerse ao servizo da “cruzada” contra os “sen deus”.
As diferentes achegas territoriais que están a publicarse nesta serie dá conta da multitude de cregos que interviron directamente nas matanzas informais. Mais aquí imos a centrarnos na contribución da igrexa tanto a nivel de xustificación doutrinal como colaborando no aparello de aniquilación oficial e extraoficial. Especializándose así o seu labor na desculpa dos crimes, na delación e no tráfico de influencias. Os casos individuais ilustran como actuar ao servizo da devandita función é eficaz mentres que en caso contrario aqueles que así o fan teñen escaso éxito.
Hai tamén multitude de relixiosos que empatizaban coa súa veciñanza e se poñían ao seu carón mais os bispados, a falanxe e as propias autoridades militares interviron para neutralizalos. No caso da diocese de Santiago de Compostela, co arcebispo onubense Tomás Muñiz de Pablos á cabeza, a presión era enorme sobre os sacerdotes para que prestaran o apoio necesario nas masacres. E sobre todo, para evitar que testemuñaran a favor dos perseguidos. Lémbrese as instrucións a ese respecto do arcebispo que emitiu o 8 de setembro do 1936 e que comeza dicindo “se han acercado a esta curia eclesiástica varias personas escandalizadas de la facilidad con que algunos parrocos extienden certificados de catolicismo y religión a favor de funcionarios que estuvieron afiliados al comunismo u otras entidades marxistas”, ou a do 11 de novembro na que da conta da petición que lle fan para que “reprimamos a las actividades de algunos párrocos y sacerdotes que bajo el pretesto de hacer favores andan de acá para allá recomendando o pidiendo recomendaciones”... “actividades siempre reprobables y hoy sumamente peligrosas” advertindo que o prelado non vai facer nada para evitar que os cregos insubmisos sexan punidos senón que, pola contra, el mesmo tamén os sancionará. O que se evidencia aquí é a desobediencia nalgúns casos dunhas ordes expresas a prol de colaborar no xenocidio. Envíaselle un formulario ás parroquias para esixirlles un inventario de “agravios” para poñer a disposición do novo réxime listaxes negras que servirían para orientar os labores coercitivos das bandas paramilitares existentes así como para os procesos militares en marcha. O curioso da linguaxe da máxima autoridade relixiosa na Galiza que asinaba estas ordes é que apelaba ao apoliticismo para pedir a obediencia ao fascismo, apoliticismo que non vía contraditorio con el ser membro do Consello Nacional do Movemento e procurador en Cortes do 1943 ao 1946.
Baixando máis ao concreto, por poñer un caso dunha comarca desta diocese compostelá, a de Tabeirós-Terra de Montes, imos profundar un pouco máis no xa abordado en colaboracións anteriores dedicadas a ese territorio e nas que xa se da conta da comprenetración entre as milicias falanxistas e a igrexa citando o caso de Aquilino López Picón, crego da Madanela (Forcarei) e militante falanxista.
No imaxinario dos máis vellos de Soutelo queda a imaxe de Aquilino co seu látego ao cinto e abusando das mulleres do lugar. Pero é a documentación da causa instruída por Bouza Brey contra a cúpula da falanxe a finais do 36 -aproveitando as liortas internas- a que nos fornece dos datos precisos do funcionamento desta trama mafiosa. Esta causa 8/37 contra Bao Lagares achéganos por exemplo a confesión deste lembrando a implicación dos cregos na recadación de tributos de sangue. Aquí topamos acreditada a participación do ecónomo de Tabeirós Manuel López Costa na toma desta decisión que logo se encubriría como caritativa: “era preferible a pasear a las personas y dejarlas muertas en las cunetas”, como literalmente di o crego de Quireza dando conta da visita de falanxistas co sacerdote López Costa á cabeza para persuadilo da posta en marcha da maquinaria impositiva. Insistíndolle logo Aquilino en que “los curas debían facilitar relación de los individuos de cada una de las parroquias”, diante do que rematou por facer dita listaxe, cedendo ás súas presións.
Cando se destapa esta engrenaxe corrupta de lucrarse a conta de poñer de prezo á salvación, o que Dionisio Pereira dou en chamar o “imperio da roubacha”, sexa polas vidas perdoadas, sexa polo diñeiro raspiñado, son detidos moitos dos implicados. Entre eles Aquilino López Picón, quen tivera acochado na súa reitoral ao propio paseador Ramón Bao Lagares en busca e captura polos roubos. Compre dicir que el, xunto con outros encausados, deciden ir ao fronte por ver de librarse das acusacións de delincuentes comúns que recaía sobre eles, e incorpórase como capitán á 2ª Bandeira da F.E.T. en Guadalajara. Con todo, a pesares do seu breve paso polo cárcere e por ter probada a súa participación na banda de atracadores na que rematou por converterse aquela primeira camada de dirixentes falanxistas, non veu manchada a súa carreira como crego (rematará ao fronte da parroquia de Santa Cristina de Cobres en Vilaboa), nin como falanxista, ostentando diversos cargos sindicais e políticos.
Mais da cooperación coas milicias informais pásase á máis efectiva co aparello xurídico-militar encargado da limpeza da retagarda. O 2 de decembro do 36 foi fusilado en Pontevedra Manuel Vázquez Cruz, marido da dirixente do PG na Estrada e prima de Virxinia Pereira, María Pereira. No interior da súa chaqueta a súa muller atopou unha nota onde se dicía expresamente o nome dos seus asasinos. Citábase tres nomes entre os que se atopaba o crego Manuel López Constenla. Manolo Gaitas, tal como era coñecido popularmente, tiña claro quen eran os seus asasinos e non precisamente unha serie de soldados, xuíces, fiscais, militares, etc... que non o coñecían de nada, pero detrás dos que se ocultaban os auténticos responsábeis.
Se analizamos esta causa (694/36) atopamos que certamente as persoas que cita na nota testemuñaron na súa contra, pero había máis que estes tres, mesmo outros cregos. Mais a vítima sabía perfectamente quen inclinou a balanza cara a pena máxima. No seu favor conseguira mobilizar os testemuños do párroco estradense Nicolás Mato Varela, do xuíz Fermín Bouza Brey, e mesmo da empresaria e cuñada do xefe local da falanxe María Martínez. Pero pesou máis a atestación na súa contra do capelán castrense Manuel López Constenla. Compre lembrar que o seu tío é o tamén tenente coronel capelán castrense Adolfo Constenla Costa, quen tiña unha relación directa co Cardeal compostelá e coas novas autoridades militares, e era veciño da porta dos primeiros dirixentes da falanxe da comarca e da provincia, os Castro Pena. Non esquezamos tampouco que o inventor de “mellor roubarlles que matalos”, o crego Manuel López Costa, tamén é parente deste Adolfo Constenla e casualmente el non é molestado a diferenza do seu correlixionario e compañeiro do seminario, Aquilino.
Así pos non todos os testemuños valen igual aínda vindo de cregos. Mesmo os que son desfavorábeis á condena, como é o caso dos feitos por Nicolás Mato Varela, o único que consegue é que este sexa ameazado tanto polo Tribunal Militar como polo Bispado.
O que temos constatado na comarca a que estamos a referirnos é que os testemuños de cargo de cregos son moi útiles para acadar penas capitais. Véxase o caso do crego cerdedense Ventura Pérez Alvite, quen declarou profusamente contra Francisco Varela Garrido (fusilado o 27 de xullo de 1937); ou o do testemuño de Ramiro Moreira Filloy, párroco de Loimil, para a condena a morte de Manuel Puente Porto e José Rico Gaiteiro (fusilados o 14 de outubro do 36).
Agora ben, a cobertura ideolóxica da igrexa bendicindo os crimes ía máis aló da actuación particular dos seus membros. Profundemos neste último caso onde efectivamente se bota man da acusación de asalto á reitoral de Loimil para apoiarse no relato do seu ocupante para facer pasar unha simple e pacífica incautación de armas como un atentado violento. Quen articula isto con devandito material é o fiscal. Neste caso Ramón Rivero de Aguilar, coñecido por lograr a pena de morte para Alexandre Bóveda e sobre o cal a biografía realizada por Xosé Enrique Acuña nos ilumina para entender algunhas claves da mecánica dos xuízos nos que el intervén. O clasismo e o afervoado fascismo bebido directamente nas fontes mussolinianas deste persoeiro fai que exculpe a un acusado desta mesma causa por petición do patrón deste, amigo seu (así o recoñece no proceso) mentres que arremete contra un Puente Porto que tivo unha actuación menor, pero que ostentaba unha bandeira vermella na súa casa. Esta causa está moi relacionada con outros veciños desta zona da Ulla que se xulgara esa mesma mañá, nela lograra a pena de morte para José Gomez Rivas e José Cortés Fernández (fusilados o 15 de outubro do 36). Os feitos de que se lle acusan aos da tarde son os mesmos, participar no grupo da Ulla que desde o Concello se organizou para desarmar aos fascistas que puideran colaborar co golpe militar. Pero neste segundo caso o fiscal non atopou cregos que se lle prestaran para artellar a xustificación da pena máxima. Ao contrario, os encausados piden que deixen testemuñar no seu favor aos cregos das súas parroquias (Oca, Arnois e S. Miguel de Castro). Isto non foi obstáculo para que se centrara no mesmo argumentario para arremeter contra o mestre e escritor Cortés Fernández. Mesmo achega multitude de xornais nos que se subliña en vermello frases como “Consiste la ‘fé’ en creer lo que no vimos. Y creer es dar por cierto lo que nos han dicho que era verdad, sin tomarnos la molestia de averiguarlo nosotros mismos”.
O odio que se destila contra Cortés por parte dos que participan no proceso non se deduce da súa actuación práctica senón polo seu pensamento, que mesmo é calificado de “depravado”. Así, na sentencia recóllese como cargo principal ter colaborado “en periódicos como ‘El Emigrado’, de la Estrada, y el ‘Nuevo Heraldo’, de la Guardia, desde los cuáles, continuamente atacaba los fundamentos más sólidos de la sociedad española, principalmente los conceptos religiosos, básicos de la sociedad cristiana...”.
En definitiva, se analizamos como se instrúen os procesos que dan como resultado o asasinato institucional de milleiros de galegos, e vemos o uso instrumental que se fai da relixión para lexitimar os crimes, decatarémonos como vai máis alá das intencións e beneficios particulares, que os hai, que os relixiosos tiran desta oportunidade que se lle dá. Mesmo é independente das súas conviccións que nalgúns casos os levan precisamente a opoñerse a tarefa tan pouco piadosa como o xenocidio. O fundamental é a lectura que se fai do catolicismo como un ben superior consubstancial á identidade española que esixe o exterminio dos que considera que ameazan a súa pervivencia. Ao situar fóra do concurso da opinión pública a definición dese ben, adxudicándoo a unha autoridade divina, esquivan a contradición que supón beneficiarse como clase social e mesmo a título particular a través da corrupción, dunha concepción do que chaman o ben común para a que non se ten en conta a opinión da devandita comunidade. De feito, como vimos, nin sequera a opinión dos propios cregos a hora de usar a relixión como escusa.
Acúsaselle a Cortés como mestre de propagar as “ideas anti-españolas del comunismo” e de promover unha revolución “enemiga de España”. De igual xeito que nas acusacións de anti-deus coas que se funden estas da anti-españa tampouco precisan do parecer da devandita españa ao respecto. O propio Cortés alega neste sentido que si afirman que envelenaba aos nenos con esas ideas que se lle pregunte á Inspección se tivo algunha queixa neste sentido. Cousa que non só non fai o tribunal senón que na sentencia se propón actuar sobre tal Inspección. Isto é, Deus e a divinización da identidade española – coa complicidade da Conferencia Episcopal – propiciaría unha coartada perfecta para perpetrar toda clase de crimes, desde os niveis máis baixos até os máis elevados e desde o aparello oficial ao paralegal, que se desataron no noso país baixo o amparo do golpe militar franquista.

Tenente Coronel Capelán Castrense Adolfo Constenla

A Coruña, 1936. Adolfo Constenla na Misa e consagración de bandeiras.

Irmáns Constenla Costa

0 Comentários

A Bretaña que somos

1/5/2020

0 Comentários

Castelao, o home das cruces

Xoán Carlos Garrido Couceiro

Durante 4 meses Castelao e Virxinia percorreron as corredoiras de Bretaña "catando cruces".

Nun manuscrito dunha conferencia de 1941, depositada no Museo de Pontevedra, Castelao verte a síntese das súas conviccións máis profundas e metafísicas sobre a identidade galega e a natureza humana. Como a cultura inmaterial se ergue sobre a realidade material pola ansia que nos empuxa a vencer a finitude. Se a vida é unha viaxe, todas as viaxes rematan nas fisterras que fan inútiles os nosos desexos de camiñar. E así fala daqueles que viñeron perseguindo desde oriente, desde o seu nacemento, o sol que nos ilumina o mundo que degoiramos coñecer. É ese apetito de saber o que nos aguilloa cada mañá a andar uns pasos máis a través das corredoiras incertas e ameazantes da existencia. Mais este devezo bate ao fin coa contemplación da submersión astral desde as varandas graníticas da Terra. Cos pés afincados no chan só queda voar coa imaxinación. É esa conciencia dos propios límites a que nos fará capaces de afincar sobre cimentos auténticos os produtos das nosas arelas de eternidade en vez de facer castelos no ar. Desde nós erguemos unha identidade que nos transcenda sen falsificar os confíns das nosas posibilidades. Si, de súpeto uns animais fan algo que os diferenciará para sempre ao render culto aos seus mortos. E así o individuo perpetúase na colectividade e a Terra fúndese co ceo a través das creacións humanas que o reflicte e o transforma.
Corría o ano 29, Castelao e Virxinia xa probaran de todo para tentar superar a morte do seu fillo. A presenza permanente da súa ausencia abrasábaos por dentro e a súa saúde consumíase por días. Deixaran a casa que compartiran co neno. Pero non foi suficiente. Finalmente abandonaron a vila de Pontevedra que en cada recanto lle devolvía lembranzas dolorosas das súas alegrías de outrora. Cando chegaron a Vigo fuxindo dos seus recordos, o seu estado físico e mental era estarrecedor. As amizades da familia e da arte que se apagaba, albiscaron unha saída a esta situación e artellaron unha axuda para enviar de viaxe de estudos a Bretaña ao home das cruces -como o chamaba Otero Pedrayo- e á muller que, como ela diría anos despois, cargaría coa máis pesada das cruces ao ter en solitario que cumprir a manda do proxecto vital compartido que renacera naqueles catro meses percorrendo a vella Armórica tras da moral petrificada das nacións celtas derrotadas.
Si, nacións que concretan a súa esencia cristalizada no termo Celta non pola xenética nin na lingua común senón no xeito de convivir co Atlántico tendo ao seu lombo todas as capas de xentes que até el chegaron e fronte a el quedaron, impotentes de ir máis alá coa razón ou coa forza. “A gran familia celta, asentada nos cabos occidentais (Irlanda, Gales, Cornualles, Escocia, Bretaña e Galiza), adorou o sol apagado e con el regresaba ao afastado Oriente, creando o máis fermoso mito da noite. Desde entón o sol, que todos os días percorría a bóveda celeste levado en triunfo polos cabalos astrais, regresaba morto todas as noites, conducido polos cisnes hiperbóreos ao berce das orixes, para que se acendese cada mañá en chamas, e comezase de novo a súa carreira triunfal para sementar a vida no mundo”. Como deixou dito na devandita conferencia Castelao. Nacións que con ese status quixeran consolidar a igualdade da súa comunidade no seo da diversidade humana. Unha diversidade querida fronte á uniformización triunfante naquel entón e que se ía acelerar ao ritmo da Blitzkrieg nazi coa aspiración inútil de que a súa perenne identidade se fundase sobre a extinción de todas as demais. Pensaban que se facían máis grandes devorando linguas e culturas minorizadas cando tan só inchaban o seu baleiro.
Non é incomunicábel nin totalmente separada a produción cultural que nos diferencia aos seres humanos caracterizados como produtores da nosa propia esencia colectiva diverxente. Hai símbolos, como a Cruz, que mesmo son precristiáns tal como quedou explicado dabondo en “As Cruces de Pedra na Galiza”. Isto fai que nos preguntemos sobre o seu sentido transversal. Quizais simplemente é o xeito máis sintético de representar o ser humano: a cabeza, os brazos e o corpo. Seres humanos ínfimos mais eternos como penedos que resumen a nosa variedade e se contrapoñen coa nosa caducidade.
Con todo cada pobo vai vestindo eses trazos mínimos, anovando a súa relixiosidade enriba das crenzas anteriores con novas roupas das modas ou imposicións que se lles achegan. Os que renden culto ás árbores, fontes e pedras logo erguían neses lugares as cruces, as ermidas, os santuarios... Será a cristianización dos menhires e o semellante uso que nalgúns casos terán os cruceiros o que levará a Castelao a falar dunha amigable transición cara os novos credos. Atribuíndo esta ao feito de a comunidade cultural atlántica dos relixiosos acometer desde as illas británicas este labor evanxelizador nesta esquina occidental do continente. O océano, máis que obstáculo, era unha privilexiada canle de intercambio cultural e diálogo mitolóxico que nos permite falar dunha confluencia de ideas e sentimentos.
Mais Castelao gustaba das diferenzas e saboreou os matices no seu decorrer polos camiños da Bretaña, onde non só buscaba a contraposición coas cruces da Galiza senón mesmo das diferentes rexións entre si, e da costa co interior. Hai semellanzas con nós mesmo no xeito que entre eles se distinguían. E hai afinidades nas respostas que con recursos e circunstancias comúns dá cada pobo ás súas inquedanzas místicas, se ben cada quen pon o acento nuns ou noutros elementos. Véxase o caso da preocupación polo purgatorio dos galegos, fronte á maior ostentación da imaxe do paraíso e o inferno dos bretóns. De feito, Castelao deixou dito que para ver o inferno había que saír da Galiza. As referencias ao pecado é común a ambos os dous xeitos de fixar a virtude por contraposición, mais nós teimamos máis en lembrar o pecado orixinal que o do día a día. Compartido é tamén que Galegos e Bretóns situamos as cruces nas encrucilladas para consolar a angustia das incertezas que nos agardan tras as decisións sobre continuar ou mudar de rota alén das ameazas que o descoñecido nos semella. Onde aconteceu unha desgraza tamén cómpre poñer unha cruz que libere a alma do que alí morreu e non precise de que haxa outra morte no sitio para compensar esa perda que deixe partir en paz a alma do primeiro defunto.
Historicamente hai difusión e contacto entre ambos os dous pobos que copiaron e importaron entre eles e traduciron ao seu carácter os preceptos que a relixión universal impoñía. Hai escolleitas coincidentes que tiveron o mesmo éxito en ambos países como é a recollida do sangue de Cristo, simboloxía quizais conectada coa lenda partillada do Graal, mais outras solucións como os traveseiros nos que se engaden máis figuras, non callaron nos gostos galaicos. Iso si, o uso do anverso e reverso das cruces será aproveitado para representar non só o crucificado senón tamén a dor da nai polo fillo martirizado.
Se ben a sementeira de cruces na terra bretoa foi máis serodia do que a xente pensa. A súa plantación intensiva coincide cos finais da idade media. A modernidade encirrou os desacougos internos que terían que compensarse con miles de cruces á beira dos camiños.
Tamén chamou a atención de Castelao a relevancia que os bretóns daban ao camposanto: “resulta máis axeitado dicir que a igrexa parroquial está dentro do cemiterio a dicir que o cemiterio está ao redor da igrexa”. Os vellos non se botan da casa, segue a convivirse con eles logo de mortos formando parte activa da comunidade. E aí, nese espazo privilexiado central da aldea é no que un se atopa cunha singularidade que tanto chama a atención de calquera visitante: os calvarios.
“Pregúntase Masseron: Por que estes monumentos en tal deserto? Por que bóvedas tan elegantes e ben aparelladas nunha capela aldeá? Por que foi aquí onde naceu a arte popular dos calvarios bretóns?”. Castelao recolle esta pregunta que deixa sen contestar a non ser que a resposta sexa toda a súa dedicación a estes recantos afastados do poder que se consideran incapaces de crear e soñar alén da inmanencia á que son reducidos. Logo da viaxe de 1921 polos centros da cultura europea, visitando algúns Museos que eran auténticos botíns de guerra do espolio mundial, o seu interese estético estaba influído polas súas conviccións contrarias á apropiación cultural e ao monólogo dos conquistadores. A centos de quilómetros de París, no medio dunha paraxe rural case deshabitada, un ía tropezar con semellante obra artística condensada na redacción labrada dunhas escrituras sacras que serviran de lección de vida aos analfabetos que as quixeran ler. Queixábase de que os cultos “cabezaleiros” da cultura nin sequera reparan nelas nin nos cruceiros que deixan caer no esquecemento. Non é por rexeitamento á arte contemporánea que Castelao se opón ao desprezo polas creacións pasadas. El albisca baixo ese interese en descatalogar a produción popular antiga un xeito de enaltecer o presente elitista das metrópoles como lexitimador da súa superioridade intelectual sobre os pobos “atrasados” que xustifica a súa dominación política e económica, e en definitiva, mesmo o exterminio deses vestixios que retardan a velocidade da roda do progreso.
Pois si, os bretóns foron quen de erixir os seus magníficos calvarios. Por que? Porque quen ten cu ten medo. E eles, como calquera outro ser humano que se enfronta con semellante terror como foi no seu día a peste, tivo que dar unha resposta que acougara as súas aflicións. A dor das perdas dos seres queridos e o temor á propia fin, “abriu de todo a bulsa sempre pechada dos paisanos”. Porque estes non eran insensíbeis como se lle supuña. E dos cruceiros púlpito que servían para predicar nos adros foise evolucionando cara unha solidificación das palabras do evanxeo que fixeran tanxíbeis aos fregueses os padecementos de quen reflicte a súa propia dor.
Con todo Castelao conclúe: “De remate diremos que os calvarios bretóns, comparados cos cruceiros, resultan catedrais comparadas con capelas; pero nos cruceiros aparece máis nitidamente a estética do xénero e a alma limpa do pobo celta e cristián”.
Castelao quixera volver á Bretaña rematar o seu labor e requiría máis tempo. Era consciente de que o que alí atopaba ía ser útil á comprensión do propio. Pobos dominados e que foran reificados polos vencedores, que eran tratados como cousas sen vida interior, precisaban ser estudados por quen escoitaba nas súas rochas labradas o eco das palabras angustiosas de quen a elas se dirixía na demanda dunha xustiza que non atopaban en ningún outro lado.

* Publicado no Sermos Galiza. nº 395. 2-5-2020

Virxinia diante do calvario de Tronoën en 1929

Deseño de detalle do calvario de Tronoën feito por Castelao para a súa obra [Museo de Pontevedra]

Detalle do calvario de Tronoën

Foto actual do calvario de Tronoën

En 1930 o Seminario de Estudos Galegos publicaba “As Cruces de Pedra na Bretaña”. Esta institución que fora creada para mellor coñecernos e rescatar o noso patrimonio esquecido tiraba do prelo esta obra dedicada ao estudo doutro país. Podía sospeitarse de que tras diso se agochase o desprezo polo propio, que caracterizaba a evasión de moitos intelectuais, se non fose que o seu autor tiña dado mostras do contrario: Castelao. Así é, neste estudo atopamos precisamente a demostración de como para ser universais había que ser galegos e de que é posíbel atopar as inquedanzas partilladas de toda a humanidade na súa diversidade creativa se somos quen de escoitar o que cada pobo nos ten que dicir na súa propia cultura.

Esta viaxe de Castelao e Virxinia á Bretaña serviu tamén para revivir animicamente logo da perda do seu fillo e marcaría a resurrección de quen ía ter que cargar sobre os seus ombreiros o traballo de capitanear o noso país nos seus momentos máis tráxicos.

0 Comentários

A organización do republicanismo Estradense

6/7/2019

0 Comentários

A Estrada republicana (I)

Café Porta do Sol. No 1º Piso organizouse o republicanismo estradense a través do Centro Republicano

Xoán Carlos Garrido

O Centro Republicano Estradense nace co obxectivo de aglutinar a todos os descontentos da ditadura deste concello e coa intención de traballar a prol dos ideais republicanos que en termos xerais teñen que ver coa democratización, as liberdades civís, o laicismo e o federalismo. Veñen inspirados pola celebración do Pacto de Lestrobe de marzo de 1930 que xunto co Pacto de Barrantes de setembro, fixan o marco programático no que se aglutinarán a maioría das forzas políticas galegas a prol do cambio de réxime.
A Asemblea Constituínte celébrase o 18 de maio de 1930, no piso superior do Café “Porta do Sol” e presidido polo Comité Provisional formado por José Fondevila Torres, José Otero Abelleira e Jesús Rivas Carollo, quen presenta 119 adhesións ao comité. Pedro Varela presenta 13 máis, e no acto adhírense outras 13 persoas, facendo un total de 145.
Confórmase o goberno do Centro con José Pereiras Vidal (Olives) como presidente. José Fondevila Torres (A Estrada), vicepresidente. Perfecto Porto Fraíz (A Estrada), como Secretario Contador e Manuel Reigosa Sieiro (A Estrada) como Tesoureiro. Como vocais quedan elixidos José Caramés Pazos (A Estrada), José Louzao Fernández (Guimarei), Manuel Mato Arca (A Estrada).
Apróbase a adhesión do Centro á Federación Republicana Galega.
Entre os nomes que aparecen nesta xuntanza quixéramos subliñar a adhesión de Manuel Nogueira González (fusilado o 5 de xuño de 1937), Manuel Brea Abades (asasinado o o 8 de novembro de 1931), Manuel Torres Agrelo (dirixente do agrarismo estradense), José Mª Pena López (co tempo presidente do Frente Popular, fusilado o 5 de xuño de 1937), Pedro Varela Castro (ex-alcalde da Estrada pola facción agraria contraria a Torres Agrelo).
Na xuntanza do 24 de xullo danse de alta 32 persoas máis de Vinseiro que veñen da man de Bernardo Mato Castro (morto por causa dunha malleira o 4 de setembro de 1936). Dise que o número de afiliados é de 177 e aprobase enviar como representación da Estrada ao acto de afirmación galeguista do Día de Galiza a Torres Agrelo e ao presidente do centro.
Na reunión do 9 de setembro de 1930 admítense provisionalmente as altas de 24 persoas máis e fálase do número total de 201.
O 28 de outubro do 30, a xunta directiva acorda reprobar o comportamento político de Pedro Varela e pedirlle que renuncie á afiliación ao Centro, o que terá como consecuencia a presentación da súa baixa. Este sería o primeiro episodio de conflitividade interna do republicanismo que terá como protagonista quen fóra o autor do libro “A Estrada” de 1923, e tamén será o preludio doutras moitas controversias que atravesarán ao republicanismo local.
Na reunión do 14 de novembro dáse o paso a propoñer un acto público de afirmación republicana na Estrada para o 8 de decembro. E efectivamente, nesa data celébrase na Estrada a presentación en sociedade do republicanismo estradense cun acto multitudinario no Salón Novedades que segundo a crónica na prensa redactada por Manuel García Barros, estaba ateigado de persoas a pesares da incomodidade de ser o día seguinte á feira co que iso supoñía para os que se desprazaban desde o rural e tiñan que quedar a durmir. O acto será presentado polo mestre Bernardo Mato Castro e nel intervirá Carnero Valenzuela, Romero Pelaez, Poza Juncal, Vilar Ponte e Peña Novo. A xeito de anécdota podemos referir o menú do banquete en “La Estrella” no que se serviu “ternera a la democrática”, “merluza regional”, “pollo a la republicana” e de postre “brazo de la libertad”. Dando conta do ambiente que se respiraba e ideario que inspiraba aos comensais.
Compre dicir que estaba anunciado o futuro presidente do goberno republicano Santiago Casares Quiroga, mais este, nesas datas trasladouse a Jaca para informar aos militares que se suspendía a sublevación que acordaran facer contra a Ditadura e a Monarquía, se ben, ao chegar cansado á cidade, acordou ir durmir ao hotel e pola mañá seguinte tratou de informar aos capitáns Galán e García, mais xa era demasiado tarde, e a insurrección tivera lugar con tráxicas consecuencias.
O 11 de febreiro conmemórase na Estrada o 58 aniversario da I República, e no seo desa conmemoración acórdase abrir unha subscrición popular para axudar as familias dos afectados pola sublevación do 12 de decembro pasado que tivo como consecuencia o fusilamento de Fermín Galán e García Hernández e a detención, entre outros, do representante da Federación Republicana Galega no Comité Revolucionario Nacional (CRN), Santiago Casares Quiroga.
O 12 de febreiro de 1931 noméase Presidente de Honra do Centro Republicano a Santiago Casares Quiroga, co cal se vai fixando posición dentro das diferentes vías que presenta o republicanismo galego inclinándose maioritariamente cara a opción que representar a ORGA.
Na asemblea xeral do Centro Republicano Estradense do 22 de febreiro de 1931 son reelectos os cargos directivos que tiñan responsabilidades nominais, agás o tesoureiro que será José Álvarez. Como vocais quedarían José Otero Abelleira, José Louzao Fernández e aparece o nome doutra das vítimas da represión, Cándido Tafalla (fusilado o 5 de xuño do 37).
O ritmo de organización do republicanismo estradense non vai a velocidade doutros lugares. De feito ninguén deste concello participou no devandito pacto de Lestrobe, e quizais chegábase tarde e coas estruturas aínda sen preparar dabondo para os vindeiros retos que lle viñan enriba como é o caso das eleccións municipais do 12 de abril de 1931.

* Publicado no Faro de Vigo o 8-01-2021

Bernardo Mato Castro, líder do republicanismo estradense asasinado no 36

Casares Quiroga suspende a súa intervención na presentación do republicanismo na Estrada para evitar o pronunciamento militar, mais chega tarde para impedilo

0 Comentários