Tabeirós Montes
  • Novas
    • Presentación
    • Contacto
    • Colabora
  • Terra
    • A Estrada >
      • Agar (Santa Mariña)
      • Aguións (Santa María)
      • Ancorados (San Pedro)
      • Ancorados (San Tomé)
      • Arca (San Miguel)
      • Arnois (San Xiao)
      • Baloira (San Salvador)
      • Barbude (San Martiño)
      • Barcala (San Miguel)
      • Barcala (Santa Mariña)
      • Berres (San Vicenzo)
      • Callobre (San Martiño)
      • Castro (San Miguel)
      • Cereixo (San Xurxo)
      • Codeseda (San Xurxo)
      • Cora (San Miguel)
      • Couso (Santa María)
      • Curantes (San Miguel)
      • Estrada, A (San Paio)
      • Frades (Santa María)
      • Guimarei (San Xiao)
      • Lagartóns (Santo Estevo)
      • Lamas (San Breixo)
      • Liripio (San Xoán Bautista)
      • Loimil (Santa María)
      • Matalobos (Santa Baia)
      • Moreira (San Miguel)
      • Nigoi (Santa María)
      • Oca (Santo Estevo)
      • Olives (Santa María)
      • Orazo (San Pedro)
      • Ouzande (San Lourenzo)
      • Parada (San Pedro)
      • Paradela (Santa María)
      • Pardemarín (Santa Baia)
      • Remesar (San Cristovo)
      • Ribeira (Santa Mariña)
      • Ribela (Santa Mariña)
      • Riobó (San Martiño)
      • Rubín (Santa María)
      • Sabucedo (San Lourenzo)
      • Santeles (San Xoán)
      • Somoza, A (Santo André)
      • Souto (Santo André)
      • Tabeirós (Santiago)
      • Toedo (San Pedro)
      • Vea (San Xiao)
      • Vea (San Xurxo)
      • Vea (Santa Cristina) >
        • Santa Cristina de Vea (Santa Cristina)
      • Vea (Santo André)
      • Vinseiro (Santa Cristina)
    • Beariz >
      • Beariz (Santa María)
      • Lebozán (Santa Cruz)
      • Xirazga (San Salvador)
    • Cerdedo >
      • Castro (Santa Baia)
      • Cerdedo (San Xoán)
      • Figueiroa (San Martiño)
      • Folgoso (Santa María)
      • Parada (San Pedro)
      • Pedre (Santo Estevo)
      • Quireza (San Tomé)
      • Tomonde (Santa María)
    • Forcarei >
      • Aciveiro (Santa María)
      • Castrelo (Santa Mariña)
      • Dúas Igrexas (Santa María)
      • Forcarei (San Martiño)
      • Madanela de Montes, A (Santa María Madanela)
      • Meavía (San Xoán)
      • Millarada (San Amedio)
      • Pardesoa (Santiago)
      • Pereira (San Bartolomeu)
      • Presqueiras (San Miguel)
      • Presqueiras (Santa Mariña)
      • Quintillán (San Pedro)
      • Ventoxo (San Nicolao)
  • Patrimonio
    • Material >
      • Arquitectura vernácula >
        • Alvarizas
        • Pombais
      • Castelos >
        • Castelo de Cira
        • Fortaleza/Castro de Terra de Montes
      • Castros >
        • Castro de Barbude
        • Castro de Garellas
        • Castro da Mouteira
        • Castro de Ribela
      • Cruces
      • Hórreos >
        • Hórreo de Quintela
      • Igrexas >
        • Capela de San Bartolomé
      • Industria
      • Lavadoiros >
        • Lavodoiro de Liñares
        • Lavadoiro do Souto
      • Megalítico
      • Mámoas
      • Mosteiros >
        • Aciveiro
      • Muíños
      • Neveiras >
        • Neveiras de Fixó
        • Neveiras do mosteiro de Aciveiro
      • Pazos >
        • Casa e capela de San Ildefonso na Algalia (Guimarei)
        • A casa de Araúxo en Ponte-Sarandón
        • Casa de Badía
        • Casa de A Silva en Ribadulla (Arnois)
        • A Casa da Condesa (ou do Piñeiro) en Santa Mariña de Ribeira
        • A casa de Sesto (Ribela)
        • Casa de Recarei (Curantes)
        • Casa de Miranda (Santeles)
        • Casa de A Silva en Vendexa
        • A Casa Grande de Parada
        • A Casa Grande de San Paio de Figueiroa
        • Casa de Barcia en San Miguel de Cora
        • A casa de "Os Muros"en San Pedro de Parada
        • Casa de Vilanova en Remesar
        • "Casa Varela” en Pereiras
        • Os Mondragón de Vilasusán.Remesar
        • O Pazo do Outeiro de Maíndo (Couso)
        • Pazo de Correáns
        • Pazo de Guimarei
        • Pazo da Mota
        • Pazo de Monteagudo
        • Pazo de Oca
        • Pazo de Preguecido
        • Pazo de Valiñas
        • Pazo de Xerliz
      • Petróglifos >
        • Cuiña (Quireza)
        • Laxa da Romaxe
        • Laxas de Penide
      • Pontes >
        • Ponte de Pedre
        • Ponte de Andón
        • Ponte Carballa
        • Ponte do Crego
        • Ponte de Gomail
        • Ponte de Leira
        • Ponte de Parada
        • Ponte de Gundián
        • Ponte Vea
        • Ponte de Santo Antonio
      • Torres >
        • A Torre da Barreira
        • Torre de alarma de Barciela
        • Torre de Guimarei
    • Natural >
      • Árbores >
        • Sobreira de Valboa
        • Sobreira de Valiñas
      • Fervenzas >
        • Fervenza de Callobre
        • Fervenza de Curantes
        • Pozo Sangoento
      • Fontes
      • Flora >
        • Cogumelos
        • Piornal de San Trocado
      • Fauna >
        • Aves >
          • Canilonga
        • Anfibios e réptiles
        • Invertebrados
        • Mamíferos >
          • Lontra
        • Peixes
      • Lagoas >
        • Canteira de Ventoxo
        • Lagoa Sacra
        • Lagoa do Seixo
      • Montes >
        • Candán
        • Monte do Seixo
        • Pico Sacro >
          • Fotografías
          • Textos
          • Vídeos
        • Serra de Cabanelas
      • Penedos >
        • Penedas de Naveiro
      • Ríos >
        • Ulla
      • Vales
    • Inmaterial >
      • Entroido
      • Oficios >
        • Esmoleiros
      • Rapa das bestas >
        • Fotografía >
          • Fotorapa
          • 2008
          • 2009
          • 2010
          • 2011
          • 2012
        • Vídeo
        • Publicacións
      • San Xoán
  • Artes
    • Artesanía >
      • Fernando Porto
    • Cine >
      • Chano Piñeiro
    • Escultura >
      • Ignacio Cerviño
      • Esculturas funerarias >
        • Cemiterio de Folgoso
      • A purísima de Asorey
    • Fotografía >
      • Karina
      • Pedro Brey Guerra
      • Maxcarun >
        • Aves
        • Insectos
        • Mamíferos
        • Reptis e anfíbios
      • Naturgalicia
    • Música >
      • Banda de Gaitas de Forcarei
      • Coral Polifónica Estradense
      • Chorovía na moucarría
      • Gaiteiros de Soutelo
      • Nao
      • Xenreira
      • Xosé Lueiro
    • Pintura >
      • Virxilio Blanco
    • Teatro
  • Letras
    • Andrea Porto >
      • Textos
    • Alfonso Daniel Rodríguez Castelao
    • Antonio Fraguas
    • Antonio Rodríguez Fraiz >
      • Textos
      • Estudos
      • Entrevistas
    • Carlos Loureiro >
      • Textos
    • Calros Solla >
      • Textos
    • David Otero >
      • Textos
    • Dionísio Pereira >
      • Textos
    • Goretti Sanmartín >
      • Textos
    • Manuel Cabada Castro >
      • Textos
    • Manuel García Barros >
      • Correspondencia >
        • Cecilia Alcoba
        • Xosé Ramón Fernández Oxea (BEN-CHO-SHEY)
      • Documentos
      • Fotos
      • Vídeos
      • Estudos
    • Manuel Daniel Varela Buxán >
      • Fotos
      • Textos
    • Marcial Valladares Núñez >
      • Actividades
      • Estudos
      • Obra
      • Vídeo
    • Neves Soutelo >
      • Textos
    • Olimpio Arca Caldas >
      • Fotos
      • Obras
      • Vídeos
    • Ramón de Valenzuela Otero >
      • Achegas >
        • Sermos Galiza
      • Fotos
      • Vídeos
    • Santiago Gómez Tato
    • Sindo Villamayor >
      • Sindo Villamayor
    • Susana Sánchez Aríns >
      • Susana Sánchez Arins
    • Xoán Carlos Garrido
    • Xosé Luna
    • Xoseme Mosquera >
      • Vida
      • Obra
    • Xosé Manuel Cabada Vázquez >
      • Biografía
      • Documentos
      • Imaxes
      • Obra
    • Xosé Otero Abelleira >
      • Fotografías
    • Xosé Roxelio Otero Espasandín >
      • Do autor >
        • Vivir morrendo
      • Paisaxe vital de Xosé Otero Espasandín con Castro ao lonxe
      • Un Otero Espasandín de vinte anos
    • Xosé Varela Buela
    • Xurxo Esquío >
      • Xurxo Esquío
  • Historia
    • Feitos >
      • Prehistoria
      • Idade Antiga
      • Idade Media
      • Idade Moderna
      • Idade Contemporánea >
        • Revolta labrega de 1915 >
          • Sociedades agrarias
          • Xornais e documentos
          • Sociedade de Instrución Unión de Rubín de La Habana
          • Recuperación da Festa Labrega
          • Revolta labrega de 1915
    • Persoas >
      • Anxel Campos Varela
      • Manuel Ventura Figueroa
      • Pedro Varela Castro
      • Ramón Silvestre Verea García
      • Waldo Álvarez Insua
  • Memoria
    • Actividades >
      • Eliminación da simboloxía franquista
      • Homenaxe nacional as vítimas do franquismo en San Simón
      • Homenaxe a Xoán Xesús González
      • Proxección de "A derradeira lección do mestre" (24-3-2007)
      • Homenaxe aos paseados da Ponte do Regueiro
      • Conmemoración do 5 de xuño (5-06-2007)
      • Homenaxe a Bernardo Mato Castro na súa escola (8-7-2006)
    • Documentos >
      • Causas >
        • Así se xustifica unha condena a morte de José Costés Fernández e José Gómez Rivas >
          • Ideas polas que se mata a Cortés Fernández
      • Cartas >
        • Manuel Graciano ao Goberno Portugués
        • Carta dos Concelleiros ao pobo da Estrada
        • Ramón Fernánde Rico
        • José Mª Pena
      • Instrucións para a resistencia
      • Oficio de Crego de Castro (Cerdedo)
      • Memorias >
        • Memorias dun proscrito
      • Prensa >
        • Galicia Libre
      • Publicacións
    • Feitos >
      • O levantamento franquista na Estrada
      • A Estrada viste a camisa azul
      • O “imposto revolucionario”
      • O saqueo do pobo. O invento do secuestro express
      • As incautacións: A insticionalización do roubo
      • A interrupción tráxica do galeguismo
      • Represión do maxisterio estradense
      • Mulleres, dignidade e rebeldía
    • Imaxes >
      • Vitimas do franquismo
    • Listaxes >
      • A Estrada >
        • Fuxidos da parroquia de Guimarei
        • Presos en San Simón
      • Terra de Montes >
        • Beariz
        • Cerdedo
        • Forcarei
    • Lugares >
      • A casa do pobo de Deán (Cerdedo)
      • A república de Guimarei
      • Campo de Laudas
      • Ponte do Regueiro
      • Quilómetro 1 da Avenida de Buenos Aires: Aquí se fusilou
      • Simboloxía franquista
    • Nomes >
      • Antonio Sueiro Cadavide
      • Alfonso Ramiro Castro Dono
      • Alfredo Iglesias Álvarez
      • Candido Tafalla Froiz
      • Manuel Brea Abades
      • Manuel Garrido "O resucitado"
      • Francisco Varela Garrido
      • Isolino Feros Salgueiro
      • José Mª Baliño Sánchez
      • José María Pena
      • Manuel García Barros
      • Antonio Fraguas Fraguas
      • Jesús Ignacio Puente Fontanes (Balseiros)
      • Bernardo Mato Castro
      • Hixinio Carracedo Ruzo >
        • Fotos homenaxe a Carracedo na Somoza no seu 75 cabodano
      • José Gómez Rivas
      • José Mª Taberneiro
      • José Rodríguez Sangiao
      • Manuel Puente Porto
      • Manuel Coto Chan
      • Martiño Ferreiro Álvarez
      • Ramón Fernández Rico
      • Ventín, 5 da mesma familia fusilados xuntos
    • Represores
    • Testemuños >
      • David García Insua
      • Roxelio Arca
  • Movementos
    • Asociacionismo cultural >
      • A.C. A Estrada >
        • Antonio Fraguas e o monumento aos mártires
        • Enterro da Sardiña
        • Mostra de artesanía da Estrada
        • Simposio de literatura galega de autoría estradense
      • A. C. O Brado
      • Contrarretranca
      • A. C. Vagalumes >
        • Actividades >
          • Conmemorar Carvalho Calero
        • Vídeos
        • Publicacións
        • Fotos
      • AEC Verbo Xido >
        • Carteis e publicacións
        • Defensa das árbores autóctonas
      • Capitán Gosende
      • CETMO
      • Colectivo Portalén
    • Ecoloxismo
    • Emigración >
      • Arxentina
      • Brasil
      • Cuba >
        • Nomes >
          • Manuel Álvarez Fuentes
          • Jesús Barros López
    • Ensino >
      • Primaria >
        • CEIP de Figueroa >
          • CEIP de Figueroa (A biblio de Carola)
        • CEIP Cabada Vázquez
        • CEIP Pérez Viondi
        • CEIP Villar Parama
        • CEIP O Foxo >
          • As nosas cousas
          • Bilbioteca
          • Peque Xenios
          • Pereiriños
      • Secundaria >
        • IES Nº 1 >
          • Fotos
        • IES Manuel García Barros >
          • As nosas letras
        • IES Plurilingüe Antón Losada Diéguez
        • IES Chano Piñeiro >
          • O Chaniño - Biblioteca
          • Lingua de Montes
    • Feminismo >
      • Asociacionismo >
        • Colectivo Feminista
        • Espadela >
          • A muller na Terra de Montes (Exposición do CETMO)
          • Festa da Vincha
      • Nomes >
        • Avelina Valladares
        • Mary Isaura
        • Virxinia Pereira
    • Loita labrega
    • Movemento obreiro
    • Movemento veciñal >
      • Contra a suba do IBI na Estrada
      • Loita contra a fusión de Cerdedo
    • Normalización lingüística >
      • Conflito do Foxo
      • Letras galegas 1970 na Estrada
      • Queremos Galego
    • Pacifismo
    • Política >
      • BNG
      • PSOE
      • PP
      • OUTROS
  • Arquivo
    • Foto >
      • Edificios
      • Eventos
      • Deporte
      • Industria
      • Nomes
      • Rúas
      • Xente
    • Vídeo >
      • Documentais >
        • CETMO
        • A Estrada románica
      • Filmes
      • Actos
      • Conversas
      • Imaxes
    • Audio >
      • Voces
    • Publicación >
      • Libros >
        • Ond´o sol facheaba ó amañecer. Vida e obra de Avelina Valladares. Xosé Luna Sanmartín
        • Vagalumes. Manuel Cabada Vázquez
        • A Estrada
      • Xornais >
        • Eco de la Estrada
        • El Emigrado
        • El Estradense
      • Revistas >
        • Contrarretranca
        • Cotaredo
        • Tabeirós Terra
        • Verbo Xido
      • Folletos

A “fascinatio” de Portalén

26/12/2020

0 Comentários

 
O Proxecto Montaña Máxica, unha iniciativa persoal que enarbora os valores tradicionais e medioambientais do monte do Seixo fronte á depredación eólica e a política de acabación, converteuse nunha das intervencións culturais máis felices e exitosas de cantas se enxeñaron naquel territorio.
Imagem
Calros Solla ao pé de Portalén, dezaoito anos despois.
Calros Solla
En decembro do ano 2002, integrando a asociación cultural Verbo Xido de Terra de Montes, encargóuseme organizar un roteiro histórico-etnográfico en Cerdedo que tivese como fío condutor a figura do eximio Martiño Sarmiento, nado no pazo das Raposeiras de Meilide en 1695. Como saben, a Academia Galega determinara dedicarlle o ano 2002 á figura do frade ilustrado, intimamente vencellado, no literario e no persoal, á parroquia cerdedesa.
O roteiro organizado en decembro sucedía o celebrado o 4 de maio dese mesmo ano que, tamén ao meu coidado e con Sarmiento como referente, nos levara polas aldeas e congostras do val de Cerdedo. O domingo 15 de decembro de 2002, guiei, xa que logo, a segunda edición do Roteiro Sarmiento, mais, desta volta, o groso do itinerario percorreu o planalto do monte do Seixo, pois, amais de reproducir o itinerario sarmientino do ano 1745, devecía por dar a coñecer sobre o terreo o resultado das miñas frutuosas pescudas etnográficas verbo da mitoloxía do Seixo. Aquel 15 de decembro de 2002, apelando á necesaria transmisión oral do saber tradicional, puxen en coñecemento dun nutrido grupo de camiñantes o pormenor das trinta estacións míticas da Montaña Máxica e, en concreto, o acervo lendario de Portalén. Daban comezo os roteiros guiados polo monte do Seixo. Os misterios que agochaba a montaña traspasaban as fronteiras da comarca.
Así pois, o esforzo divulgativo que converteu o monte do Seixo e Portalén en meca ineludíbel de leigos afeccionados e sisudos especialistas púxose en funcionamento hai dezaoito anos. Antes, poden buscar, mais non atoparan bibliografía ningunha. Dende aquelas, nun labor só interrompido polas restricións prescritas por mor da pandemia, acompañei a máis de 5.000 persoas polos oito itinerarios mitolóxicos que deseñei para o monte do Seixo (de balde, non en balde). A estes milleiros de persoas, débenselles sumar os milleiros que, informados de xeito indirecto a través do boca a boca, da prensa escrita, das entrevistas na radio e na televisión, das webs e blogs, das redes sociais..., sentíronse atraídos pola miña proposta cultural e de lecer, escollendo a comarca de Montes como destino turístico. O Proxecto Montaña Máxica, unha iniciativa persoal que enarbora os valores tradicionais e medioambientais do monte do Seixo fronte á depredación eólica e a política de acabación, converteuse nunha das intervencións culturais máis felices e exitosas de cantas se enxeñaron naquel territorio. Non lles custou un euro ás arcas públicas, ben ao contrario, levouse adiante sen contar con apoio ningún dos distintos gobernos locais concernidos (Cerdedo, Forcarei, Cotobade, A Lama e Beariz). A única arma que creron eficaz os alcaldes e alcaldesas da redonda para menosprezar esta humilde mostra de resistencia cultural foi o silenciamento. Porén, á vista dos seus resultados e parafraseando a Castelao, foron uns mutistas fracasados. Debo recoñecer que o Proxecto Montaña Máxica superou todas as miñas expectativas: a montaña máxica do Seixo e o santuario pagán de Portalén son hoxe dous lugares arquicoñecidos da Galiza, fitos selleiros dunha comarca esmorecente e faltosa de alicientes. O plan de valorización e difusión, obviado polas administracións locais e autonómica e orfo de patrocinio, obtivo resultados abraiantes sen ter que agardar ao falecemento do seu promotor. Fai máis quen quere ca quen pode.
En xullo de 2002, cinco meses antes da segunda edición do Roteiro Sarmiento, non sen esforzo, dei xuntado no alto do monte unha selecta representación de confidentes, con cuxos gorentosos e inéditos testemuños fun quen de plasmar, negro sobre branco, a mitoloxía da parroquia de Cerdedo e mais do monte do Seixo (Léanse: Almanaque de encantos. Mitoloxía da Terra de Cerdedo (2005), Monte do Seixo. Reivindicación da Montaña Máxica (2007) e Monte do Seixo. O santuario perdido dos celtas (2008)). Citarme cos sabios da tribo fronte a un dos innúmeros penedos do monte do Seixo, para obter de primeira man a identificación da porta do Outro Mundo e mais escenificar in situ o seu ritual de ultratumba é argumento extraordinario para unha novela, sen necesidade de apelar a trangallada dos zombis ou dos alieníxenas. Os vellos non me querían subir ao monte, amosábanse receosos pola encomenda e por contemplar de perto a desfeita provocada polo parque eólico. Como dixen sempre, considero imprescindíbel lembrar os nomes e apelidos dos patrucios e matrucias que, merecente da súa confianza, me revelaron a existencia no Seixo da porta do Máis Alá: Manuela Cortizo, Xosé Cortizo, Manuel Vidal, Venicio Fortes, Arxentina de Carballás... (entre outros). Todos cinco, por desgraza, atravesaron a soleira definitiva, mais legaron para a posteridade o seu testemuño probatorio en saudosos documentos de audio e vídeo. Benia a quen todo nolo deixou!
No Almanaque de encantos. Mitoloxía da Terra de Cerdedo (2005), cun verniz lírico, mais fidel aos testemuños recadados nos meus encontros e conversas cos informantes, Portalén ficaba retratada para a posteridade do seguinte xeito:
“Xérmolos do alcouve pétreo do monte Seixo. Petoutos furados, rachados, regañados, gretados, fendidos, lañados... Pedras faladoras.
Chirimelos: oráculo do Samaín, correo dos que xa non están entre nós.
Calquera mortal pode achegarse á pedreira. Calquera, no mes de Santos, pode escoitar a resposta dos que habitan o Outro Mundo. Calquera pode atinxir as súas voces aboiando no abalo e devalo do vento.
De pretendermos novas do Máis Alá haberemos satisfacer a fame e sede dos defuntos. Cómpre achegar ao abrigadoiro da pena unha codia de pan e un copo de viño. Pousada a oferta, aqueles que todo o saben non adiarán a resposta.
O mesmo resultado obteremos se, no canto do pan e do viño, abeiramos unha candea. Aos mortos tamén lles sabe a luz.
O aquelado na Porta do Alén é segredo. Aquel que revele a fala dos antergos viraráselle rouca a voz.”
Esta descrición foi reproducida nos libros Monte do Seixo. Reivindicación da Montaña Máxica (2007, con Portalén na portada) e Monte do Seixo. O santuario perdido dos celtas (2008) e repetida ao pé de Portalén en cada unha das innúmeras edicións do Roteiro da Montaña Máxica, así nomeado dende o ano 2005 (reitero, máis de 5.000 visitantes guiados). Esta é, pois, a primeira e única fonte fiábel e, polo tanto, esixe, cando menos por cortesía, o beneficio da cita.
Cómprelles advertir aos que din ter descuberto a pólvora que “Porta do Alén” ou a súa versión contraída “Portalén” son as denominacións literarias que enxeñei para nomear o que os meus informantes coñecían por “porta do Outro Mundo”, “A Porteliña”, “Coto dos Chirimelos” ou “Marco da Ventana”. Tal denominación “Portalén” apareceu impresa por vez primeira na primeira edición do libro Almanaque de encantos. Mitoloxía da Terra de Cerdedo (2005). Ás veces, unha simple cita aforra moitas vergoñas, mais, neste mundo do “todo vale”, o egocentrismo dos cara lavadas ten patente de corso. Diante de tamaño desaforo, o xornalista e escritor Manuel Gago (en mensaxe privada que cometo a ousadía de reproducir) facía fincapé “no desprezo enorme polo traballo dos demais” e “a nula importancia que lles merece a algúns o medio ou o contexto da galeguidade”. Pola súa banda, o arqueólogo e historiador André Pena Granha engadía con retranca que o apropiamento indebido responde ao degoxo de notoriedade e/ou monetización dalgúns aproveitados, que branden a impostura do “Quita ti que me poño eu” ou “Xa que o sabes, voucho dicir”. Neste senso, os membros do colectivo Capitán Gosende temos a honra de afirmar que nós non vivimos disto senón para isto.
Ao longo de dezaoito anos, este exercicio de creación e recreación da mitoloxía popular deveu en arañeira encantada, unha rede que se foi tecendo a por de enfiar nas almas cativadas polo relato mítico do monte do Seixo e, asemade, nunha trampa literaria na que foron caendo sabidos e interesados interpretadores.
A maiores, no pasar dos anos, o exercicio interactivo das visitas guiadas propiciou que moitos dos amigábeis participantes me fixesen destinatario doutro monte de relatos e experiencias persoais que, con Portalén como fío condutor, fun entesourando por se, nalgún momento e coa debida discreción, pagaba a pena escolmar e dar ao prelo. Ao longo destas dúas décadas, o Roteiro da Montaña Máxica foi ditando pequenas historias persoais, fornecendo un sublime anecdotario intrahistórico. Engado algúns breves exemplos:
Segundo as miñas anotacións, alá polo ano 2004, un home que participara nalgún dos roteiros organizados o ano anterior, envioume, agradecido, un afectuoso correo no que me comunicaba que, grazas a Portalén, lograra comunicarse coa súa muller, finada había case unha década. Ao parecer, o remitente pousara, en ofrenda, nalgunha das regañas da peneda, o seu anel de compromiso, e a defunta, valéndose do vento rumoroso, leu a inscrición que o viúvo gravara na alfaia tras o falecemento da súa consorte: “..., espérame al otro lado de la puerta”.
En 2007, unha muller que tamén tomara parte nalgún dos roteiros, informoume a través do correo que, tras atravesar Portalén e permanecer “naquela dimensión” uns minutos que se lle fixeron horas, ficou preñada do seu compañeiro falecido en alta mar. Nove meses despois, pola mesma canle, fíxome saber que dera a luz unha nena e que, por nome, lle ía pór Mariña (como a santa do Seixo).
Ao longo de 2009, recibín, cun intervalo de semanas, tres correos do mesmo remitente anónimo. A persoa, coido que unha muller, falaba en nome do matrimonio. Querían pór no meu coñecemento que, tras aconsellarse cos seus devanceiros en Portalén, decidiran vender as súas propiedades en Vigo e instalarse nunha aldea da comarca de Montes (non vou dicir cal).
Ao ano seguinte, un deses sabidos interpretadores, que subira catro veces ao monte, publicou un libro cuxo contido viña corroborar que Portalén vén sendo un atallo dimensional, pois o buraco de verme (que tamén confundira a santo Ero) fíxolle crer que o seu labor de investigación lle levara catro anos.
En 2011, recibín o correo dunha persoa que, erguéndose voceira dun grupo de excursionistas, aseguroume que, unha tarde de verán, mentres se fotografaban en Portalén, presenciaran como unha meniña, allea ao grupo, os saudaba antes de atravesar cantareira a lumieira da porta. Ao parecer, a nena (duns seis anos de idade) deixou atrás a súa moneca. Aseguroume o remitente que seguiran a rapaza, que a buscaran, que chamaran por ela; mais xamais nunca a volveron ver. Descoñezo se algún dos excursionistas conserva aínda a moneca, á que, por certo, lle faltaba un ollo.
Tamén en 2014, guiando un dos roteiros daquel ano, unha parella de participantes, aproveitando un relanzo, achegouse a min para dicirme que o verán anterior, mentres merendaban nas inmediacións de Portalén, viran saír pola porta un can –un can de palleiro–. O animal achegóuselles alasado e pingando, coma se estivese correndo toda unha eternidade baixo a chuvia (había semanas que non chovía). O cadelo levaba un colar de coiro ao pescozo e, no colar, unha plaquiña datada en 1952 coa se certificaba a súa vacinación antirrábica. Escuso dicir que a parella adoptou o can e que decidiran apuntarse ao roteiro co adaxo de mostrarmo.
En 2016, co gallo da XXXIX Romaxe de Irimia, unhas 2.000 persoas déronse cita no monte do Seixo. A organización do evento recaeu sobre os colectivos Capitán Gosende e Canón de Pau. Baixo o lema “Romeiros do Alén”, os algarismos daquela reunión de bos e xenerosos, sen precedentes coñecidos na zona, van sen difíciles de igualar. Aínda así, boa parte da paisanaxe local aleccionada e/ou amedrentada pola cacicaxe seguía repetindo como mantra “Esas pedras non existen”. Abonda un dato: de entre as máis de cinco mil persoas guiadas até o de agora polo Roteiro da Montaña Máxica, cóntanse cos dedos dunha man os veciños de Cerdedo (agás os irredutíbeis membros do Capitán Gosende).
En 2017, un gandeiro da zona avisoume de que ía trancar o van de Portalén cuns cachotes, porque notara no seu rabaño montés a falta de dúas vacas. O gandeiro sospeitaba que as reses cruzaran Portalén, porque nas inmediacións seguía tinguileando unha choca, pero as vacas non daban atopado o camiño de volta.
En 2020 lin na prensa que un veciño de Cotobade, que pilotaba un quad polo monte, se extraviara entre a néboa (os vellos xa avisaran que a néboa do Seixo ten habelencia). Aturdido e desorientado, o paisano bateu con Portalén e, coma Moisés, creu ter descuberto a terra prometida. Tomando o Sinaí polo Seixo, a peneda seica se dirixiu a el en perfecto castellano, inspirándolle unha novela.

Etc., etc.
Como se comproba unha e mil veces, a realidade sempre supera a ficción. Xustificando o meu desafogo, parapétome en Bertolt Brecht para salientar que “cando a verdade sexa demasiado débil para defenderse, terá que pasar ao ataque”.
0 Comentários

Os sucesos de Nueva Puebla: A matanza dos cinco Ventín

29/11/2020

3 Comentários

 
Calros Solla
Imagem
Manuel Ventín Rivas
Imagem
Olegario Ventín Rivas
Imagem
Perfecto Ventín Barreiro
O 15 de setembro de 1936, Perfecto Ventín Barreiro e mais os seus sobriños Ramiro Lois Ventín e Manuel, Erundino e Olegario Ventín Rivas son detidos en Cerdedo pola Garda Civil. Conducidos á prisión provincial de Zamora, os cinco Ventín non regresarían nin vivos nin mortos.
Perfecto Ventín Barreiro (53 anos), natural de Tres Aldeas (Quireza-Cerdedo) era irmán de Vítor Ventín Barreiro. Vítor Ventín Barreiro casara nas Quintas (Codeseda-A Estrada) con María Xosefa Rivas Touriño. Vítor e María Xosefa foron pais de Manuel (29 anos, faría 30 en novembro do 36), Perfecto Erundino (28 anos, faría 29 en novembro do 36) e Olegario Ventín Rivas (23 anos, faría 24 en decembro do 36), todos tres, sobriños de Perfecto Ventín Barreiro. Así mesmo, Perfecto Ventín Barreiro era irmán de Severina Ventín Barreiro, casada en Piñeiro (Quireza-Cerdedo) con Xosé Lois, que trouxeron ao mundo a Ramiro Lois Ventín (21 anos), tamén sobriño de Perfecto Ventín Barreiro.
            O tío Perfecto, de profesión canteiro, formou cuadrilla cos seus catro sobriños aprendices, e na compaña do Chusco (o can de Olegario), despois de choiar pola comarca, partiron cara a Puebla de Sanabria (Zamora), empregándose nas obras do camiño de ferro Zamora-Ourense. Os cinco Ventín aveciñáronse no lugar do Campamento de Nueva Puebla, compartindo vivenda e destino. Orgullosos da súa condición social, os Ventín militaban no PSOE, afiliándose ao sindicato da UXT para mellor defender os dereitos da súa clase e os intereses dos carrilanos.
Os cinco Ventín enfrascáronse na construción do túnel do Padornelo (o chamado “Túnel 12”, de case 6 km de lonxitude), unha obra faraónica na que se investiron uns 25 anos de traballo (comezou a furarse en 1929 e inaugurouse en 1957) e o esforzo de máis de 4.000 obreiros (entres eles, presos republicanos, os escravos do franquismo). Os Ventín das Quintas bromeaban coa súa nai Xosefa: “Empezamos unha obra que, cando a acabemos, xa estaremos xubilados”.
Moitos destes operarios faleceron prematuramente, por mor da silicose (“o mal da vía”) e dos accidentes laborais. Do imprescindíbel documental Carrilanos, os túneles dun tempo (Rafael Cid, 2003) reproducimos a voz dun dos seus protagonistas: “Aquelo era unha esclavitú que hoxe non habería quen a puidera aturar; ningún ser humano”.
 
Túnel 12, Túnel 12,
túnel de la boca negra;
la perdición de los hombres,
de la juventud gallega.
 
A empresa construtora do camiño de ferro Ourense-Vigo era a MZOV (Compañía del Ferrocarril de Medina del Campo a Zamora y de Orense a Vigo). A empresa MZOV (a actual Acciona, SA) fixérase coa adxudicación das obras en 1926, encargándose así mesmo da construción do poboado de Nueva Puebla (ou de Santa Bárbara) en 1932.
Unha das empresas subcontratadas pola MZOV era a dos Cachafeiro de Cerdedo. Asociado con Ramón Cachafeiro Varela (Xenio de foghete), o tamén cerdedés Francisco González Caramés Majito beneficiouse da concesión dos comedores para os operarios. Segundo a causa 1.306/36, que condenou a morte a Francisco Varela Garrido (secretario do concello de Cerdedo e activista republicano), Ramón Cachafeiro Cabano e o seu fillo Ramón Cachafeiro Varela, homes fortes da dereita cerdedesa, entregaron a Pancho Varela (cuñado e tío dos devanditos) aos carniceiros fascistas. 
 
Túnel 12, Túnel 12,
túnel de mucha largura;
que a más de 4.000 hombres
tú le has dado sepultura.
 
O poboado do Campamento de Nueva Puebla, tamén coñecido por Campamento de Santa Bárbara, situábase no concello de Requejo de Sanabria (Zamora) e, superando en prestacións á capital do municipio, contaba con escola, enfermaría, fonda, economato, posto da Garda Civil, igrexa e subministración eléctrica. O poboado de Nueva Puebla situábase a 1 km da boca sur do túnel. Os últimos vestixios do poboado abandonado desapareceron en 2018 por mor das obras do AVE. No Campamento de Nueva Puebla (ou de Santa Bárbara) chegaron a residir unhas 1.500 persoas, vinculadas coa construción do camiño de ferro.
Conforme a causa 513/1936, os cinco Ventín foron acusados de participar, canda centos de obreiros (os mal chamados “rebeldes de Requejo”), na defensa da democracia e da legalidade constitucional e contra as forzas represoras que apoiaron o golpe de Estado fascista do 18 de xullo de 1936. Cando a resistencia republicana foi dobregada (polos verdadeiros “rebeldes”), os cinco Ventín abandonaron Nueva Puebla e emprenderon o camiño de retorno ao fogar.   
A causa 513/1936, iniciada con carácter sumarísimo o 25 de agosto de 1936 contra os Ventín e outros 59 procesados, era consecuencia do acontecido o día 21 de xullo “en Puebla de Sanabria, en la zona del ferrocarril en construcción Zamora a La Coruña, grandes núcleos de obreros armados y capitaneados por un alférez y un sargento de Carabineros asaltaron el cuartel de la Guardia Civil de Campamento”. No ataque resultaron mortos e feridos moitos obreiros e feridos dous gardas civís.
Case dous meses despois de iniciada a rebelión fascista, a orde de detención chegou a Quireza. O tío Perfecto aconsellou os seus sobriños que non se entregasen, que o deixasen ir a el só, que el falaría por todos. Os seus sobriños negáronse de xeito tallante (as súas mans non estaban manchadas de sangue) e, xuntos, foron conducidos pola Garda Civil á prisión provincial de Zamora (a máis de 320 km de distancia), onde ingresaron o día 16.
A súa detención fora requirida polo gobernador civil de Zamora, o tenente coronel de Infantaría Raimundo Hernández Comes, nun escrito datado o 28 de agosto dese mesmo ano. Xa en prisión, os Ventín ficaron a disposición do xuíz instrutor, o comandante de Infantaría José de Mora y Requejo.
Procedérase á detención dos Ventín vinte días despois das declaracións realizadas por Manuel Lorenzo Campos, de 31 anos, canteiro, natural de Beariz (Ourense), empregado nas obras do ferrocarril Zamora-Ourense, afiliado á CNT e detido no cárcere de Zamora.
O 26 de agosto, na Comisaría de Investigación y Vigilancia de Zamora, Manuel Lorenzo Campos exculpouse e acusou de integrar e dirixir “la columna roja”, entre outros, a un tal Galera [Juan Galera Galera], presidente da Casa do Pobo de Lubián; a Francisco Martín [Francisco Martínez Fernández], presidente da Casa do Pobo do Padornelo; a Felipe Luciano [Luciano Felipe Martín (ou Martínez)], presidente da Casa do Pobo de Requejo; a Ricardo [Ricardo López Fabián], alférez de Carabineiros; a Pichel [Andrés López Pichel], sarxento de Carabineiros; e a Perfecto Ventín, capataz da canteira. Así mesmo, acusou de integrar a devandita “columna”, entre outros, aos irmáns Manuel, Olegario e Erundino Ventín Rivas, do lugar das Quintas (Codeseda). Manuel Lorenzo Campos declarou tamén que: “Estos individuos obligaban a todo el que encontraban a su paso a subirse en los camiones que la citada columna y se ...naran al campamento de Nueva Puebla para continuar a Puebla de Sanabria y apoderarse de ella para implantar el comunismo. Que la citada columna estaba compuesta de siete u ocho camiones, llevando cada uno de ellos unos cincuenta individuos, todos armados con escopetas y pistolas, llevando solamente fusiles los carabineros que los acompañaban ... La columna partió de Villavieja [A Vilavella, A Mezquita-Ourense], proveyéndose de bombas en casa de un tal Piro, donde ... fabricado con dinamita que habían sustraído del ... de las obras del ferrocarril, que éstas las lle... cajones y cada camión llevaba cuatro de ellos; una vez llegados al Campamento, bombardearon el cuartel de la Guardia Civil, hiriendo a un Guardia Civil ... que el que hirió al guardia fue un tal Manuel Villaverde, que reside en Acibeiros [Aciveiro, Forcarei-Pontevedra], ayuntamiento ... (Pontevedra)...”.
Nas declaracións efectuadas o 27 de agosto perante o xuíz instrutor, Manuel Lorenzo Campos reafirmouse e volveu citar, entre os obreiros que ían nos camións a: “Perfecto Ventín, también capataz, que iba con sus tres sobrinos Manuel, Arentino y Olegario, que supone están en su pueblo, Quireza, de Pontevedra, ayuntamiento de Cerdedo; también iba otro sobrino del citado capataz, llamado Ramiro Eloy. Todos estos obligaban a cuantos encontraban por el camino a subir a los camiones, diciendo iban a Puebla a implantar el comunismo...”.
Oídas as súas pormenorizadas declaracións, o xuíz instrutor considerou a Manuel Lorenzo Campos participante nos sucesos de Nueva Puebla e procesouno por rebelión militar.
Ao día seguinte, Manuel Lorenzo Campos volveu declarar perante o xuíz, querendo facer constar que “ante la policía manifestó que el obrero que había disparado y herido a uno de los guardias civiles se llamaba Manuel Villaverde, pero que hace constar que no fue este obrero a quien vio en Campamento con armas, pero que no puede asegurar fuera el que hirió al guardia civil; sólo sabe que fue un cantero que cree sigue trabajando, y cuyo nombre ignora”.
Transcrita a declaración de Manuel Lorenzo Campos, o xuíz instrutor engadiu: “En Zamora, a veintiocho de agosto de mil novecientos treinta y seis, S. S. acuerda por la presente pasar oficio al gobernador civil de la provincia, para que sean detenidos y puestos a disposición de este Juzgado cuantos cita como complicados en los hechos Manuel Lorenzo en su primera declaración y no están ya detenidos”.   
En Zamora, o 2 de setembro de 1936, a preguntas do xuíz instrutor, David Méndez Domínguez, de 27 anos, natural do lugar de Sotillo (Cobreros-Zamora), xornaleiro na obra do ferrocarril e afiliado á CNT, declarou que: “sobre las ocho de la tarde del citado día veinte, le entregó una escopeta un tal Manuel Ventín, con la que hizo guardia en la carretera y frente a Campamento hasta las once, que se acostó hasta las cuatro y media de la mañana del día veintiuno, enterándose por la mañana de que iba ser asaltado el puesto de la Guardia Civil...”.
O 10 de setembro o comandante de Infantaría José de Mora y Requejo foi substituído na instrución da causa 513, verbo dos sucesos de Nueva Puebla, polo alférez Antonio de la Hoz Rodríguez.
            En Zamora, o 6 de outubro de 1936, Perfecto Ventín compareceu perante o xuíz e prometeu dicir a verdade. Perfecto Ventín Barreiro tiña 54 anos, estaba casado, exercía a profesión de capataz de canteiros, era natural de Quireza (Cerdedo) e estaba aveciñado no Campamento de Nueva Puebla.
            O xuíz instrutor preguntoulle a Perfecto Ventín Barreiro se era certo que, o día 21 de xullo, xuntamente cos seus sobriños Manuel, “Arentino”, Olegario e Ramiro “Eloy”, obrigaran a todos cantos se atopaban polo camiño a subir aos camións, dicindo que ían a Puebla (a uns 11 km de distancia) a implantar o comunismo.
            Perfecto Ventín respondeu que non era certo, que el non tivera participación ningunha nin coaccionara a ninguén para que subisen aos camións.
            O xuíz, vendo que as declaracións de Perfecto Ventín Barreiro entraban en contradición coas de Manuel Lorenzo Campos (tamén detido), ordenou ese mesmo día 6 un careo entre ambos os dous.
            Na dilixencia de careo, Manuel Lorenzo afirmou que vira a Perfecto Ventín armado de escopeta arredor do cuartel do Campamento de Nueva Puebla. Así e todo, nesta ocasión Manuel contestou con evasivas ás acusacións de coacción vertidas anteriormente contra Perfecto Ventín. Perfecto Ventín, no uso da palabra, afirmou que, como xa dixera, naquela altura se atopaba no Campamento, pero que non levaba armas, e que era totalmente falso que coaccionase ou obrigase a ninguén a subir aos camións. O xuíz considerou as acusacións de Manuel Lorenzo “debilitadas por completo”. Perfecto Ventín pediu que o seu testemuño fose corroborado polo garda civil Domingo Blanco, “herido en el ataque por parte de los obreros”. (Perfecto Ventín amenta a un Domingo Blanco, mais, ao parecer, o garda civil aludido chamábase Domingo Rodríguez). Perfecto, co seu puño e letra, asinou ao pé: “Perfecto Bentín Barreiro”.
            O 6 de outubro tamén compareceu perante o xuíz Manuel Ventín Rivas, de 29 anos de idade, casado, de profesión canteiro, natural de Codeseda (A Estrada) e aveciñado no Campamento de Nueva Puebla. Prometeu dicir a verdade.
            Manuel Ventín negou ter participado nos sucesos do Campamento, negou ter estado alí, pois estaba durmindo a sesta cando oíu o rebumbio dos camións e as explosións das bombas. Afirmou, así mesmo, que non coaccionou a ninguén para que subisen aos camións. Manuel, co seu puño e letra, asinou “Manuel Ventín”.
            O 6 de outubro tamén compareceu perante o xuíz Perfecto Erundino Ventín Rivas, de 28 anos de idade, casado, de profesión canteiro, natural de Codeseda (A Estrada) e aveciñado no Campamento de Nueva Puebla. Prometeu dicir a verdade.
            Erundino Ventín negou estar presente no Campamento a tarde do asalto, xa que estaba na súa casa, dende onde escoitou as explosións das bombas. Tamén negou ter coaccionado ou obrigado a ninguén a subir aos camións co obxectivo de marchar cara a Puebla. Perfecto Erundino, co seu puño e letra, asinou “Perfecto Ventín”.
            O 6 de outubro tamén compareceu perante o xuíz Olegario Ventín Rivas, de 24 anos de idade, casado, de profesión canteiro, natural de Codeseda (A Estrada) e aveciñado no Campamento de Nueva Puebla. Prometeu dicir a verdade.
            Olegario Ventín afirmou estar na casa o día do asalto e que, ao oír as explosións, pechouse no seu cuarto, do que non saíu até despois de cesado o tiroteo. Tamén negou ter coaccionado ou obrigado a ninguén a subir aos camións. Olegario, co seu puño e letra, asinou “Olegario Ventín”.
            O 6 de outubro tamén compareceu perante o xuíz Ramiro Lois Ventín, de 21 anos de idade, solteiro, de profesión canteiro, natural de Piñeiro (Quireza-Cerdedo) e aveciñado no Campamento. Prometeu dicir a verdade.
            Ramiro Lois declarou que o día do asalto estaba durmindo. Espertárono as detonacións e, por medo a que lle pegasen un tiro os obreiros, saltou por unha ventá e botou a correr cara ao monte. Negou as acusacións de coacción. Ramiro, do seu puño e letra, asinou “Ramiro Elois Ventín”.
Na documentación procesual, o apelido Lois vai ser transcrito “Eloy”, “Elois” ou “Eloys”. O nome Erundino vai ser transcrito, de primeiras, “Arentino”.
O día 8 de outubro de 1936 compareceu perante o xuíz o garda civil Domingo Rodríguez Barrio. Rodríguez Barrio identificou a Manuel Lorenzo Campos como un dos principais dirixentes do asalto ao cuartel da Garda Civil de Campamento. E preguntado pola actuación de Perfecto Ventín e dos seus sobriños, respondeu que, por “rumores de dominio general”, os citados eran “significados izquierdistas revolucionarios”.
            O 10 de outubro de 1936, Antonio de la Hoz Rodríguez, xuíz instrutor da causa contra os Ventín e outros, chamou a declarar ao alférez da Garda Civil de Puebla de Sanabria Alonso Marino Prieto, que participara na defensa do cuartel do Campamento o día do asalto. O alférez Alonso Marino Prieto, “por no poder abandonar su servicio”, declarou o día 23 en Puebla de Sanabria, sendo remitida a súa declaración escrita a Zamora.
Nas súas manifestacións, o garda civil Alonso Marino Prieto, de primeiras, nomeou un por un os principais asaltantes do cuartel do Campamento de Nueva Puebla: 20 dos nomeados xa foran detidos e 65 “y otros muchos” estaban fuxidos. Entre os citados polo alférez Marino Prieto non figuran os Ventín de Cerdedo.
            A continuación, o xuíz preguntoulle ao garda civil Alonso Marino se Perfecto Ventín Barreiro e os seus sobriños Manuel, Erundino, Olegario e Ramiro “Eloy” Ventín se atopaban entre os asaltantes ao cuartel ou se, pola contra, se puxeran ao lado da forza pública. O alférez respondeu que “todos estos individuos, tanto tíos como sobrinos, desde antes del Movimiento, eran conocidos como de ideas revolucionarias, y el veintiuno de julio tomaron parte directa en el asalto al puesto de la Guardia Civil del Campamento”. Parafraseando a Groucho: “se non lle gusta a miña declaración, teño outra”.
            O 27 de outubro de 1936, o xuíz De la Hoz Rodríguez procesou a Perfecto Ventín Barreiro, Manuel Ventín Rivas, Perfecto Erundino Ventín Rivas, Olegario Ventín Rivas e Ramiro “Elois” Ventín, xa que “dada la significación extremista de los acusados, se pueden apreciar indicios suficientes de criminalidad y, al mismo tiempo, participación directa y voluntaria en los hechos que se les imputan” e tamén que “los hechos realizados por los acusados son claramente constitutivos de un delito de rebelión militar”. Os Ventín continuarían en situación de prisión provisional incondicional comunicada.
            O procesamento dos Ventín baseouse nas declaracións do garda civil Alonso Marino Prieto, nas declaracións do canteiro de Beariz Manuel Lorenzo Campos (tamén procesado) e mais nas do garda civil Domingo Rodríguez, a cuxo testemuño se acollera Perfecto Ventín. O garda civil Domingo Rodríguez (que Perfecto nomeou Domingo Blanco) declarara: “Tanto el Perfecto como sus sobrinos eran significados izquierdistas revolucionarios”.
            Dende a prisión provincial de Zamora, o mesmo día 27 de outubro, Ramiro “Elois” Ventín, sen alcume, fillo de Xosé e Severina, nado o 22 de abril de 1915, de 21 anos de idade, natural de Piñeiro (Quireza-Cerdedo), solteiro, de oficio canteiro, sabendo ler e escribir, sen antecedentes penais, de face redonda, ollos garzos (azulados), boca pequena, nariz chato, pelo negro, cellas “al pelo” e estatura regular, dixo saber por que era procesado, ratificou as súas declaracións do 6 de outubro, refugou engadir máis nada e asinou “Ramiro Lois Ventín”.
            No mesmo día e lugar, Olegario Ventín Rivas, sen alcume, fillo de Vítor e (María) Xosefa, nado o 11 de decembro de 1912, de 23 anos de idade, natural de Codeseda (A Estrada), casado, pai dun neno, de oficio canteiro, sabendo ler e escribir, sen antecedentes penais, de face corrente, ollos negros, boca grande, nariz ancho, pelo negro, cellas “al pelo” e estatura regular, dixo saber por que era procesado, ratificou as súas declaracións do 6 de outubro, refugou engadir máis nada e asinou “Olegario Ventín”.
No mesmo día e lugar, Perfecto Erundino Ventín Rivas, sen alcume, fillo de Vítor e (María) Xosefa, nado o 21 de novembro de 1907, de 28 anos de idade, natural de Codeseda (A Estrada), casado, pai dun neno, de oficio canteiro, sabendo ler e escribir, sen antecedentes penais, de face delgada, ollos negros, boca corrente, nariz regular, pelo negro, cellas “al pelo”, estatura corrente e cunha cicatriz na meixela dereita, dixo saber por que era procesado, ratificou a súa declaración do 6 de outubro, refugou engadir máis nada e asinou “Perfecto Ventín”.
No mesmo día e lugar, Manuel Ventín Rivas, sen alcume, fillo de Vítor e María Xosefa, nado en novembro de 1906, de 29 anos de idade, natural de Codeseda (A Estrada), casado, pai de dúas nenas, de oficio canteiro, sabendo ler e escribir, sen antecedentes penais, de face corrente, ollos negros, boca grande, nariz recta, pelo negro, cellas “al pelo” e estatura alta, dixo saber por que era procesado, ratificou a súa declaración do 6 de outubro, refugou engadir máis nada e asinou “Manuel Ventín”.
No mesmo día e lugar, Perfecto Ventín Barreiro, sen alcume, fillo de Manuel e de Dolores, nado o 25 de marzo de 1883, de 53 anos de idade, natural de Quireza (Cerdedo), casado, de oficio canteiro, sabendo ler e escribir, sen antecedentes penais, de face longa, ollos claros, boca regular, nariz achatado, pelo entrecano, cellas “al pelo” e estatura 1’75, dixo saber por que era procesado, ratificou a súa declaración do 6 de outubro e engadiu que, o día 21 de xullo, a súa actuación fora presenciada por Manuel Quideu[?] Barros e unha tal Manuela, muller de Xosé Porto Picáns (da parroquia estradesa de Vinseiro), tamén procesado. Perfecto Ventín insistiu, así mesmo, en que o garda civil Domingo o mandara retirar do seu lado porque estaba en perigo, e que disto podían dar testemuño Xosé Porto Picáns e o seu sobriño Perfecto Ventín Rivas. Perfecto Ventín Barreiro asinou “Perfecto Bentín Barreiro”.
O 8 de setembro, o alcalde de Cerdedo Xerardo Lorenzo González remitiulle ao xuíz un certificado de boa conduta dos seus veciños Perfecto Ventín Rivas e do seu sobriño Ramiro Lois Ventín: “son tenidos por personas de buena conducta, tanto moral como política, habiéndosele conocido siempre en esta localidad como individuos de orden y de tendencia moderada y derechista”.
O 9 de setembro, o cura da parroquia de Quireza (Cerdedo) Xosé Rey Rivas remitiulle ao xuíz un certificado de boa conduta dos seus fregueses Perfecto Ventín Barreiro e do seu sobriño Ramiro Lois Ventín: “cumplieron siempre, mientras aquí estuvieron, con la Iglesia y no se significaron en actuaciones marxistas”.
No tocante á Igrexa cerdedesa, sabemos da postura conciliadora do cura de Quireza Xosé Rey Rivas, en contraste coa actitude vingatíbel de Xesús Rodríguez Anllo, o cura de Castro; ou de Manuel López Vizcaíno, o cura de Figueiroa. O extremismo da dereita cerdedesa fica ben esclarecido tendo en conta que o quirezán Xerardo Lorenzo González, o primeiro alcalde franquista de Cerdedo, acusado de “brando” polos falanxistas, recibiu unha malleira dos propios ao pouco de chegar á alcaldía. En 1950, será substituído no cargo por Manuel Gutiérrez Torres, xefe da Falange local.
O 9 de setembro, o cura da parroquia de Codeseda (A Estrada) Antonio Rodríguez Souto remitiulle ao xuíz un certificado de boa conduta dos seus fregueses Manuel, Perfecto Erundino e Olegario Ventín Rivas: “son de buena conducta civil y moral y como tales los tiene aquí el vecindario, pues no se sabe de ellos nada en contrario, y son también de padres honrados y apreciados en la parroquia”.
O 30 de novembro de 1936, o fiscal xurídico militar da División (apelidado Santaló) formulou as conclusións provisionais:
“El día 19 de julio de 1936, los elementos del Frente Popular, especialmente los marxistas, al tener conocimiento de la iniciación del movimiento llevado a cabo por el glorioso Ejército Nacional, y que tenía como finalidad la salvación de la Patria, acordaron oponerse por todos los medios a la consecución de tan noble propósito.
Así sucedió en la zona de la provincia de Zamora, donde están enclavados los pueblos de Nueva Puebla, Padornelo, Lubián y Campamento, en los que los procesados que después se señalan, puestos de común acuerdo, los días 20 de julio y siguientes, exigieron violentamente armas a los particulares, robaron los polvorines de la Sociedad constructora del ferrocarril de Zamora a Orense y, organizados en grupos numerosos, atacaron los cuarteles de la Guardia Civil de Nueva Puebla y Campamento, en el último de los cuales hubo de sufrir bajas el benemérito instituto, y volaron además con dinamita un puente de la carretera.
En estos hechos tomaron parte los procesados cuyo nombre y actuación es la que sigue: (figuran 64 nomes, e entres eles:) “[...] José Porto Picáns fabricó explosivos y los transportó [...] Manuel Lorenzo Campos asaltó el cuartel de Campamento [...] Manuel Bentín Ribas, Perfecto Erundino Bentín Ribas y Perfecto Bentín Barreiro obligaron a la gente a montar en camiones que iban a Nueva Puebla para realizar los actos de rebelión indicados [...] Olegario Bentín Ribas adoptó idéntica actitud que sus hermanos Manuel y Perfecto [...] Ramiro Elois Bentín adoptó la actitud de su tío Perfecto Bentín [...]
Estos hechos probados [...] constituyen un delito de rebelión militar [...] Son autores de este delito y por ello responsables criminalmente todos y cada uno de los procesados [...] Procede imponer la pena de reclusión perpetua a muerte”.
O 2 de decembro de 1936, o tenente de Infantaría Serapio Vaquero Chimeno substitúe o alférez Antonio de la Hoz Rodríguez (destinado á fronte) como xuíz instrutor da causa 513/1936.
O mesmo 2 de decembro, na prisión provincial de Zamora, os 64 procesados, de entre unha listaxe de candidatos, escollen por unanimidade como avogado defensor ao tenente da Comandancia de Carabineiros de Zamora Rafael Bahamonde Romero. Nesa listaxe de 64, aínda figura Ramiro Lois Ventín, porén, o de Piñeiro (Cerdedo), o sábado 7 de novembro, coa escusa de trasladalo de prisión, fora vítima de “saca” e “paseo” a mans dos fascistas.
O mesmo 2 de decembro, o gobernador civil de Zamora informou o xuíz instrutor de que durante a condución do detido Ramiro “Elois” Ventín “para trasladarle de prisión por exigirlo las necesidades del servicio, intentó fugarse, viéndose obligada la fuerza conductora a tratar de impedirlo por medio de las armas, de cuyo accidente resultó muerto”.
No extracto da acta de defunción figura que, polas causas anteditas, Ramiro Lois Ventín falecera en Zamora o día 7 de novembro de 1936. Déuselle sepultura ao seu cadáver no cemiterio municipal de Zamora (San Atilano).
O mesmo 2 de decembro, o xuíz instrutor fíxolle entrega da causa “para su estudio” ao tenente de Carabineiros Rafael Bahamonde Romero, defensor dos 63 procesados. O xuíz salientou que “por tratarse de un procedimiento sumarísimo, sólo podía tenerla en su poder tres horas”.
Na Audiencia Provincial de Zamora, ás dez horas do 3 de decembro de 1936 comezou o consello de guerra. O presidente do consello era o tenente coronel da Garda Civil José Redondo Crespo. Actuaron como vocais os capitáns Agustín Martín Rodríguez, Ángel Espías Bermúdez, Agustín Marquina Laviano, Luis García Calvo e Ignacio López García.
Nas “Memorias de Ángel Espías Bermúdez”, editadas en 2004 por Gabriel Jackson (Ebre 38 nº 2), lemos que o gobernador civil de Zamora, o tenente coronel de Infantaría Raimundo Hernández Comes, decretaba “sacas” de presos a cotío, levadas a cabo por partidas de falanxistas con nocturnidade e aleivosía. Estes escuadróns da morte estaban liderados, entre outros, polos pistoleiros Martín Mariscal, Segundo Viloria, Juan Luis Rodríguez, José Avedillo Brioso, Luis Valera o Manuel Girón (Fonte: Foro por la Memoria de Zamora).
Celebrado o xuízo-farsa, deuse a coñecer a sentenza:
“Resultando: Que en el sector de la provincia de Zamora, comprendido entre los pueblos de Requejo, Lubián, Aciveros, Padornelo, Hermisende y otros próximos a Puebla de Sanabria, desde el día diez y ocho de julio próximo pasado, los elementos extremistas del anarco-sindicalismo, socialistas y comunistas, se alzaron en armas para imponer el régimen rojo en contra del Movimiento Nacional iniciado por el Ejército, procediendo a requisar por la violencia las armas entre el vecindario de los pueblos de la comarca, apoderándose de éstas y de explosivos de los polvorines de trabajos de cantería en gran cantidad, así como de vehículos automóviles para transportarse por caminos y carreteras. El día veintiuno de julio último, un grupo armado muy cercano a los quinientos hombres atacaron, con fuego de armas cortas y largas y bombardeo con dinamita, el cuartel de la Guardia Civil del Campamento de Nueva Puebla, cuyas fuerzas se resistieron heroicamente, no obstante tener dos guardias heridos gravemente, consiguiendo salir del cuartel y replegarse al monte, donde se vieron libres de los rebeldes, a quienes ocasionaron por su parte varios muertos y heridos. Continuaron desde ese día los extremistas, dueños de la situación en la comarca, montando guardias armadas para impedir el paso de las fuerzas del Ejército Nacional, volando algunos puentes para interceptar las carreteras, hasta que el día treinta y uno de julio, después de algunos bombardeos de la aviación nacional, las fuerzas de la Guardia Civil, consiguieron reducir el núcleo revolucionario, restableciendo el orden y procediendo a la escalonada detención de muchos de los participantes en estos sucesos.
Resultando: Que como dirigentes y excitadores de los extremistas, antes de los sucesos, y dirigentes efectivos en todos y cada uno de los mismos, aparecen los procesados [...] Manuel Ventín Rivas, Olegario Ventín Rivas [...] Perfecto Erundino Ventín Rivas y Perfecto Ventín Barreiro, todos ellos con armas y destacados especialmente en el ataque despiadado al cuartel de la Guardia Civil de Nueva Puebla, lo mismo que lo fueron en el resto de los acontecimientos, hasta que fueron detenidos y distinguidos en excitar y llevar a sus huestes, hasta con amenazas y violencias, a la comisión de los hechos”.
A sentenza atribúelle ao veciño de Xirarga (Beariz) Manuel Lorenzo Campos formar parte dos grupos armados atacantes do cuartel de Nueva Puebla e executores dos servizos de garda montados para oporse ás forzas do exército. Segundo o texto da sentenza, Xosé Porto Picáns “no aparece que tuviese participación definida en los hechos de autos, llegando tan solo a una actuación pasiva...”. A seguir, a sentenza recolle o falecemento de “Ramiro Eloys Ventín”, e segue:
“[...] Considerando: Que del primero de los delitos calificados, o sea del de rebelión militar consumada, aparecen como responsables en el concepto de autores por participación directa y voluntaria los procesados [...] Manuel Ventín Rivas, Olegario Ventín Rivas [...] Perfecto Erundino Ventín Rivas y Perfecto Ventín Barreiro, siendo de destacar con relación a ellos, como circunstancia agravante muy calificada, [...] la mayor transcendencia de sus hechos y acreditada peligrosidad resultante de sus antecedentes y actuación, dirigiendo y aún obligando a muchos a intervenir en los hechos...
[...] Fallamos: 1º Que debemos condenar y condenamos a la pena de muerte a los procesados [...] Manuel Ventín Rivas, Olegario Ventín Rivas [...] Perfecto Erundino Ventín Rivas y Perfecto Ventín Barreiro, como autores de un delito de rebelión militar con la calidad de dirigentes en el mismo y con la concurrencia de una circunstancia agravante muy calificada”.
O bearicés Manuel Lorenzo Campos é condenado á pena de trinta anos de reclusión maior (de cumprila íntegra, a pena extinguiríase en agosto de 1966). O estradés Xosé Porto Picáns é absolto. O 16 de outubro, a xefatura de Falange da Estrada remitíralle ao xuíz instrutor un certificado de boa conduta de Xosé Porto Picáns. O 19 de outubro, a xefatura de Falange de Beariz remitíralle ao xuíz instrutor un certificado de boa conduta de Manuel Lorenzo Campos.
En Valladolid, o 29 de decembro de 1936, o auditor ratifica a sentenza a morte dos Ventín. En Zamora, o 30 de decembro, o xuíz instrutor solicítalle permiso ao coronel-gobernador militar para cumprir a sentenza. O mesmo día, o xuíz instrutor recibe un oficio do coronel-gobernador militar sinalando a data, lugar e hora da execución da sentenza: “ha sido designado las proximidades del cementerio (de Zamora) y hora de las siete del día de mañana (31 de diciembre)”. O 30 de decembro, o defensor trasladouse á prisión provincial de Zamora e, en presenza dos condenados, leulles a sentenza.
Manuel Ventín Rivas, Olegario Ventín Rivas, Perfecto Erundino Ventín Rivas e Perfecto Ventín Barreiro, canda outros catorce compañeiros, son fusilados (vilmente asasinados) ás 7 da mañá do día 31 de decembro de 1936 por un piquete formado por 175 falanxistas, 70 requetés e 175 soldados do Rexemento de Infantaría de Toledo nº 26: “Dichos reos han sido pasados por las armas y, hecha la descarga por el piquete, el oficial médico don Dídimo Temprano Martínez, certificó la defunción de todos los condenados”. O oficial médico anotou como causa da morte: “shock traumático”. Na mesma explanada do cemiterio, o 16 de agosto un piquete de carabineiros executara o alférez de Carabineiros Ricardo López Fabián (deitado nunha padiola, pois estaba ferido) e o sarxento de Carabineiros Andrés López Pichel.
O cadáver de Perfecto Ventín Barreiro (53 anos) foi inhumado na parcela de La Horta 6ª, fila 1ª, número 7 do cemiterio de Zamora (San Atilano); o cadáver de Manuel Ventín Rivas (30 anos), na parcela de La Horta 6ª, fila 1ª, número 5; o cadáver de Perfecto Erundino Ventín Rivas (29 anos), na parcela de San Roque 6ª, fila 5ª, número 108; e o cadáver de Olegario Ventín Rivas (24 anos), na parcela de La Horta 6ª, fila 1ª, número 3. Descoñecemos o lugar exacto do cemiterio de San Atilano no que fora sepultado, a comezos de novembro, Ramiro Lois Ventín (21 anos).
En 2006, o historiador Xoan Carlos Garrido publicou na web Tabeirós-Montes o artigo “Os 5 Ventín: Masacre dunha familia”. Baixo o epígrafe “A decisión de Josefa”, Garrido plasmou un estarrecedor testemuño recollido de fontes orais: “Entre o 3 e o 31 de decembro, tivo tempo a súa nai Josefa de achegarse a Zamora a pedir clemencia. Alí, vendo que era viúva e que precisaba dun home na casa para soster a familia, o tribunal mostrouse ‘magnánimo’ e concedeulle unha graza: ‘Elija usted al hijo que quiere que se salve’. Evidentemente, iso sería tanto como deixala a ela elixir quen quería que morrese; cousa que non puido facer”. (Léase ademais: David Otero: Nun bambán de non virar baldo, 2009).
Concluímos. O colectivo Capitán Gosende, que dende hai anos vén traballando en prol da recuperación da Memoria Histórica en Cerdedo, fincará en datas próximas a sétima lauda no seu Campo das Laudas (As Raposeiras-Meilide-Cerdedo). A sétima estela (coma sempre, obra do escultor Marcos Escudero), honrará coa lembranza o sacrificio dos 5 Ventín e, asemade, a afouta dignidade da matriarca Xosefa Rivas Touriño. A sétima lauda destilará da oseira de San Atilano (Zamora) o recordo emocionado destes nosos paisanos, e canda aos monolitos de Xosé Otero Espasandín, Antonio Sueiro Cadavide, Francisco Varela Garrido, Xosé Torres Paz, Martiño Ferreiro Álvarez, Manuel Garrido o Resucitado e a súa dona Esperanza Barros García, consolidará e daralle continuidade ao proxecto de reivindicación das vítimas do franquismo: permanencia dos seus nomes, gabanza do seu compromiso e transmisión do seu legado ideolóxico.   
Lauda a lauda, o colectivo Capitán Gosende teima na rehabilitación de todos e cada un dos cerdedeses que, valedores da democracia e da liberdade, se arrepuxeron con heroísmo á barbarie fascista desatada no verán de 1936. Nada esperamos das autoridades locais da comarca de Montes, pois, tamén lauda a lauda, veñen demostrando, fronte ao xenocidio e a mentira oficial imposta pola ditadura, a súa tendenciosa, ignorante ou covarde insensibilidade. Nestes tempos convulsos de reafirmación fascista, tan perigoso para a convivencia é facer alarde da simboloxía franquista coma permanecer, babeco, ao pairo dos acontecementos.

Reportaxe fotográfica

3 Comentários

Capitán Gosende recupera o lavadoiro do Souto

20/10/2020

0 Comentários

 

A recuperación deste lavadoiro construído nos anos trinta do pasado século sérvenos, asemade, para honrar a memoria do seu artífice, o canteiro Xosé María Varela Pérez

Imagem
Membros de Capitán Gosende a carón do lavadoiro do Souto.
Calros Solla
ImagemXosé María Varela Pérez aos 49 anos de idade.
No voluntariado do pasado domingo, membros do colectivo Capitán Gosende dedicámonos á limpeza e recuperación do lavadoiro do Souto, nas Raposeiras (Meilide-Cerdedo). O lavadoiro sitúase no Souto de Meilide, predio do común, á beira esquerda da congostra dos Portamuíños que, corga peada, comunica o río do Seixo (ponte, veigas e muíños; de aí o topónimo) co casarío das Raposeiras. A congostra dos Portamuíños galla á altura do Souto, acompañando a levada da presa Ghrande e dando acceso, antano e por vieiros de servidume, ás leiras da fondeira do val.
A recuperación do lavadoiro do Souto, oculto baixo o silveiral, permitiunos asemade a evocación da nosa memoria histórica, tamén entre as silveiras.
O lavadoiro do Souto (ou lavadoiro das Raposeiras) foi construído a comezos da década dos trinta do pasado século polo canteiro Xosé María Varela Pérez o Ghelfo. Fillo de Ramona e Xesús, Xosé María Varela Pérez naceu na aldea de Cavenca o 25 de xullo de 1902 e, no principiar dos anos trinta, casou nas Raposeiras coa labrega Isolina Márquez Sueiro, Isolina das Raposeiras. Isolina e Xosé María foron os meus avós maternos. Deus os descanse; benia a quen todo nolo deixou, como diría a xente de antes.
En 1924, con 22 anos de idade, Xosé María Varela Pérez cumpre co servizo militar en Tetuán (capital do Protectorado español de Marrocos). A súa estadía na convulsa colonia africana cadrou despois do “desastre de Annual” (1921) e antes do desembarque de Alhucemas (1925). Das cartas que dende África remitiu a súa familia de Cavenca, consérvanse tres, escritas nunhas cuartillas raiadas de papel fino. Segundo o seu propio testemuño, saber ler, escribir e mecanografar (de todo, un chisco) e mais a súa habelencia como canteiro salváronlle a vida, xa que, o mantiveron no cuartel, ao socairo dos muros, evitando a prolongada exposición ao fogo das espingardas rifeñas. Nunha carta remitida a seu pai o 14 de agosto de 1924, redacta o seguinte:
...Eu estou traballando na praza (cuartel) do meu oficio que é albanel. Polo de agora non teño que dicir mal da mili. Para min até o de agora ten sido boa.
Aquí no campo (de batalla) foi unha calamidade. Moitos batallóns estragáronse. Un amigo meu foi axudar ao seu batallón, e que día foi! A compañía del entrou en fogo. Cinco mortos a baioneta, alí quedaron todos mortos. O compañeiro era de Pontevedra. Primeiro levou un tiro nunha man. O pobre berraba que o curasen alí, que non podía escapar. Cando ía escapar, crendo que escapaba para a súa compañía, escapou para a do inimigo. Alí o mataron a el, e toda a compañía quedou alí morta. Só quedou un tenente que escapou. Moitos quedaron sen vida. O meu batallón tivo moita sorte que o collesen na praza.
Non se pode saír para o campo porque, se saímos, no camiño nos liquidan, e un batallón axiña se estraga, de maneira que estamos ben na praza...
Malia ficar rouco de voz por mor dunha traqueotomía, nunha das substanciosas conversas mantidas co meu avó nos primeiros anos oitenta, confesoume que, durante a mili, entre outros choios “de oficina”, tivo por encomenda restaurar e reforzar os parapetos da praza. Malia traballar baixo un sol esmechante, Xosé María Varela prefería concertar cachotes antes ca ser albo da munición inimiga e, daquela, o canteiro facía que lle rendese o traballo. Meu avó, arremedando a Penélope, tecía e destecía.
Xosé María Varela Pérez agradeceu sempre o aprendido na escola que, dende o principiar do século XX, dirixiu en Cavenca o célebre músico e mestre Ramón Lavandeira Limeres (1859-1932). O maxisterio “bo e paciente” de Ramón Lavandeira seica desasnou moito cerdedés. Ánxel Varela Pérez, irmán de Xosé María (daquela, meu tío avó), foi percusionista da banda de música de Lavandeira (ou de Cavenca), agrupación que funcionou até o ano 1922 (Léase: Campos Toimil, M.: As bandas de música de Cerdedo, 2010, páxs. 183-91).
Xosé María Varela foi canteiro de canxica (ou canxiqueiro), é dicir, especialista en erguer valos e paredes empregando, en seco, cachotes e rebos como material de construción. Sabedor da rivalidade entre as castes de pedreiros, expresábase con retranca: “O difícil é levantar unha parede de cachote, que de perpiaño calquera o fai”. Como adoitaba acontecer nos territorios nos que a lingua galega convivía coa xerga dos canteiros (xente viaxada), o galego do meu avó, e o dos cerdedeses en xeral, enriquecíase con empréstimos do vervo xido. Alén do latín dos arghinas, lembro escoitar na casa expresións como: “Viña polo camiño unha gharca de xente”. Aquela “gharca” [h] (co significado de “multitude”) era un empréstimo do árabe marroquí harka [h] (“expedición militar”, “partida de rebeldes”) que meu avó trouxera no macuto tras a súa tempada forzosa no Magreb.
A meu avó a sublevación fascista de xullo do 36 colleuno traballando en Madrid, ocupado na mellora do enlousado da Porta do Sol. Mobilizado no bando leal á República, defendeu a capital do Estado das hordas nacionais. Tras a rendición do exército republicano en marzo de 1939, foi detido polos franquistas. Xa liberado, a comezos do ano 1951 aínda se atopaba en Madrid, picando pedra no infame mausoleo de Cuelgamuros. Cantos lavadoiros daba aquel “mamotreto”!! Noutra das nosas conversas, fíxome anotar que un dos artistas encargados da decoración da cúpula da basílica (acaso, Santiago Padrós) pediulle a el e aos compañeiros da súa cuadrilla que posasen como modelos. Oínlle dicir en repetidas ocasións que unha das centenares de figuras do mosaico leva o seu rostro.
O 6 de maio de 1951, dende Madrid, vía aérea e na soleira dos 50 anos, Xosé María Varela Pérez foise para o Brasil: Vai ao Brasil a exercer a sua profissão de pedreiro, lese na súa “ficha consular de qualificação”. En Santos, no Estado de São Paulo, botaría unha década, deixando naquel territorio innúmeras mostras da milenaria arte da canxica.
Recuemos trinta anos no tempo. Para a construción do lavadoiro do Souto, o avó Xosé María cortou e carrexou a pedra dende o outeiral da Fontedorraca, canteira de onde, a finais dos anos sesenta, tamén sairían as trabes dos pontillóns da estrada da Revolta.
O avó situou o lavadoiro nun punto estratéxico, fornecendo a bogada coa auga corrente da presa Ghrande e coa do regueiro de Pedreghal, que confluén no Souto das Raposeiras. O regueiro do Pedreghal ten o illó nas Laxas Neghras (monte de Meilide), baixa pola Mesa das Mazás, Carballeira de Riba, Porterra, O Regheiro, Fontedorracas, Outeiros e Espreghadiñas, embocando no río do Seixo (pola marxe dereita). A presa Ghrande benefíciase dunha porción da auga do regueiro do Porto do Brido, conducíndoa cara á agra de Meilide. No Souto, unha cal curta e estreita desvía unha pouca desa auga, dirixíndoa cara ao pío de lavar. O líquido revertido ou desaugado volve ao lieto do regueiro de Pedreghal, e por el, como dixen, ao río do Seixo. Na actualidade, o regueiro de Pedreghal apenas trae auga, e ningunha vén pola presa Ghrande de Meilide, cuxa construción (canda a presa de Cavenca) foi promovida hai séculos pola fidalga liñaxe dos Gosende. A presa Ghrande de Meilide atravesa a congostra dos Portamuíños e, discorrendo por entre Cacharelas, Piñeiros e Cachafais..., rega as antigas herdades do pazo das Raposeiras.

A sinxeleza do lavadoiro do Souto (apenas nove perpiaños ben dispostos) constrasta coa súa utilidade, pois durante décadas foi empregado polas mulleres de Meilide para aprontar a brancura. En Meilide había escaseza de lavadoiros públicos. Miña nai lembra que, na casa, despois de lavar as sabas no lavadoiro do Souto, púñanse ao clareo na herbeira dos Outeiros.
O avó Xosé María, con 82 anos e afectado dun mal incurábel inducido polo po da pedra, faleceu na casa das Raposeiras o 29 de marzo de 1984.
Abofellas, dende o ceo dos canteiros canxiqueiros, so bóveda de chozo, o avó botou unha risada contemplando a nosa pelexa co mesto silveiral. Ben seguro, cando viu o lavadoiro libre de mato e follarada, tirou a pucha, rañou o cotote e berrou agradecido o seu retrouso favorito: Canta cuco!!

Imagem
O lavadoiro do Souto antes da intervención.
Imagem
O lavadoiro do Souto unha vez recuperado.
Imagem
Roza e recolleita de lixo.
0 Comentários

Ao rescate da media mámoa de Lourido

26/8/2020

0 Comentários

 

O colectivo Capitán Gosende reclama que se sinalice e protexa este xacemento megalítico de Lourido (Cerdedo)

Calros Solla
Imagem
A estrada de Lourido a Biduído levou por diante a metade do túmulo.
Dos trece sitios arqueolóxicos localizados na aldea cerdedesa de Lourido (por desgraza, non todos catalogados), as tumbas neolíticas son as que, no devir dos séculos, recibiron un maltrato meirande. Así e todo, cómpre lembrar a controvertida supervisión arqueolóxica dos traballos forestais desenvolvidos no Outeiro Aciveiro que, hai uns meses, afectaron gravemente a tres gravados rupestres (Faro de Vigo, 7-8-2020).
No tocante ás mámoas, a cobiza polos enxovais funerarios, as actividades agrícolas e forestais e o ancheamento das antiquísimas vías de comunicación (ao pé das cales se erixiron ditas necrópoles) provocaron danos irreparábeis no megalitismo galego e, non ía ser unha excepción, no megalitismo de Cerdedo. Catro son as mámoas consignadas na zona de Lourido (parroquia de Cerdedo); todas catro, catalogadas: mámoas do Outeiro Aciveiro I e II (2001), e mámoas do Catadoiro I e II (2008).
Na actualidade, as mámoas do Outeiro Aciveiro e a mámoa do Catadoiro II son inaccesíbeis (por non dicir, imperceptíbeis) a causa da inclemente matogueira. O seu mal estado de conservación xa se reflectía nos informes de catalogación patrimonial de 2001 e 2008, onde tamén se daba razón dunha quinta mámoa (mámoa do Outeiro Aciveiro III?), asoballada pola apertura dunha pista forestal (Véxase: Carta arqueolóxica do concello de Cerdedo, Ed. Morgante, 2009, páx. 66).
O obxecto do presente artigo é dirixir a atención das autoridades cara ao túmulo catalogado en 2008 coa denominación imprecisa de “mámoa do Cotadoiro I” (GA36011066). Empregamos o cualificativo de “impreciso” para o asento, xa que o lugar ao que se fai referencia denomínase O Catadoiro (de catar “divisar, albiscar”), malia que, en realidade, a medorra se atope nos predios coñecidos polas Abeleiras (coordenadas.- X: 549.339; Y: 4.707.854; alt. 481 m), perto de onde o colectivo Capitán Gosende descubriu en setembro de 2018 tres petróglifos.
A mámoa do Catadoiro I (ou das Abeleiras) ergueuse á beira dun antigo camiño (hoxe, estrada asfaltada), antano ramificación cara ao sur da ancestral Verea Vella (vieiro trazado en Cerdedo en paralelo aos ríos Lérez e Castro, o seu afluente). Este ramal da Verea Vella (costa do Salgueiral) puña en comunicación o val do río do Castro coas aldeas fundadas nas abas occidentais do monte Costoa (Lourido, Biduído e Chamadoira). Xa a finais dos anos sesenta e comezos dos setenta do pasado século, abríronse dúas estradas, unha pola Revolta cara a Lourido e Biduído e outra cara a Limeres, para facilitar o tráfico de automóbiles (despois chegaría o asfalto). Ao consultar a fotografía do “Voo Americano” (1956-7), observamos que a mámoa do Catadoiro I se atopaba, naquel tempo, no punto de intersección do camiño da aldea de Lourido co camiño do quinteiro anexo, coñecido pola Outraldea (hoxe, casarío abandonado), ambos os dous, en dirección a Biduído. Nos anos cincuenta, a estrada pola aldea da Revolta aínda era unha aspiración veciñal.
A mámoa do Catadoiro I (ou das Abeleiras), sita entremedias dos lugares de Lourido e Biduído, foi vendo diminuír a súa estrutura ao tempo que a anchura do vial ía en aumento. Así é que, na actualidade, só se conserva a metade da súa masa tumularia, é dicir, apenas media mámoa, que expón calamitosamente as súas entrañas ao acaso. O monumental túmulo das Abeleiras (o seu diámetro orixinal acadou os 45 m) é, na actualidade, a metade do que foi hai 6.000 anos.

Contemplada a curta distancia (por exemplo, dende a estrada que a seccionou), distinguimos sen dificultade a coiraza e a foca de espoliación (cuxo diámetro orixinal atinxiu os 4 m). Sobre a sección da coiraza e o cráter de violación medran árbores de gran porte.

Se a destrución dunha das metades do túmulo non fose agravio abondo, engadimos as consecuencias da roza da beiravía, labor que se desenvolve cunha frecuencia anual. A corta da matogueira no ribazo da mámoa, realizada con desbravadoras mecánicas, vai deixando ao descuberto o material lítico do que se compón a coiraza, acelerando o deterioro do xacemento e a perda irrecuperábel de información arqueolóxica. Probabelmente, algún dos ortostatos do dolmen (ou arca) foi reutilizado no cerramento dunha leira contigua.

Amais dos recursos necesarios para a súa valorización, o colectivo Capitán Gosende reclama para a mámoa do Catadoiro I (ou das Abeleiras) a debida sinalización, para que os operarios municipais actúen consonte as cautelas establecidas por lei, e en prol da súa conservación. Así mesmo, Capitán Gosende aconsella a corta da vexetación arbórea e arbustiva que enraíza na coiraza do moimento e a utilización de procedementos de roza non invasivos para, cando menos, paliar a súa degradación e evitar a súa completa desaparición.

Imagem
A estrada de Lourido a Biduído levou por diante a metade do túmulo.
Imagem
Os labores de roza do vial deixan ao descuberto o material lítico da coiraza da mámoa.
Imagem
Un carballo medra na foca de espoliación da mámoa do Catadoiro I (Lourido-Cerdedo).
Imagem
Vista frontal da media mámoa do Catadoiro I (Lourido-Cerdedo).
0 Comentários

A febre do coltán devastará a carballeira do Porto Espiño

17/8/2020

0 Comentários

 
Imagem
Pontella sobre o rego do Porto Espiño.

Capitán Gosende oponse a que a mina de coltán arrase a carballeira do Porto Espiño, un valioso enclave natural de Xirarga (Beariz)

Calros Solla
Póñome na pel das persoas que lle profesan querenza á parroquia de Xirarga (Beariz). Identifícome con aqueles que lles tira a aldea, cos resistentes, cos resilientes, cos que en Xirarga decidiron pasar os días da vida. Recoñézome nas familias de Xirarga que investiron os seus aforros en manter en pé as súas vivendas tradicionais ou en transformar os pardiñeiros en fogares saudosos e acolledores. Solidarízome cos veciños de Framia, da Correa, da Abeleira, da Alén, de Doade, cos sensíbeis e sensibilizados, porque a mala fada sementou de coltán a súa tenza montesía.
Do volframio nazi ao coltán neocón, a rapina dos minerais estratéxicos paira arestora no ceo de Xirarga. De non escorrentalo axiña, entre a Lamacega e o Marcofán, o paxaro de mal agoiro fincará as poutas nos colados e fondeiras, nas valgadas e regueiros, nas agras e mais nas carballeiras. Tras lle fincar as farpas, o cazapo de Xirarga, carpido e apadumado, exporá inexorábel as súas entrañas ao mosqueiro.
En Beariz, se a minoría concienciada non é quen de persuadir a maioría apalermada, o furón canadense haberalles trocar a facenda verdegaia polo vougo irreanimábel, a montaña polo cráter, a fonte polo xurro, a chá pola barranca, a calma polo estouro, a veiga polo lameiro, o outeiro pola fariña de rocha; levarán o óleo e deixarán o farelo. En definitiva, cambiaranlles os ollos polo rabo. En Xirarga non se vai abrir unha mina, senón a fosa común onde soterrar de vez a prea de Montes.
Solidarízome cos xirargueses de ben, cos dignos, cos indignados, cos que non se resignan. Solidarízome, eu que non posúo, tras do Seixo, nin tan sequera unha chousa, unha herdade pola que seguir pagando tributos. Manifesto o meu apoio, porque Xirarga tamén me deu a probar o bebedizo dos afectos; porque a paisaxe de Xirarga tamén me engaiolou.
Sentimentalmente, nada me une aos que, advertindo a desfeita, adoptan a pose da indiferenza e o desprezo, do inmobilismo e a compracencia política. Xamais haberá recompensa para os que xogan con dúas barallas, para os comenenciudos. No pecado levarán a penitencia.
Ameazados polas evidencias do cambio climático, a humanidade razoábel apela á ecoloxía e á harmónica convivencia co medio natural. Dende hai anos, o colectivo Capitán Gosende vén trasladando esta xusta e necesaria reivindicación a unha comarca trillada de centrais hidroeléctricas, parques eólicos (non nos deixemos enganar polo conto das “enerxías limpas”) e, aínda por riba, da devastadora megaminaría.
O colectivo Capitán Gosende esixe a salvagarda do bosque autóctono, dos humidais, das correntes de auga, da arquitectura tradicional, da economía agropecuaria. No caso de Xirarga, o colectivo Capitán Gosende oponse de xeito catégorico á destrución da carballeira do Porto Espiño a mans dunha mina de coltán, promovida na distancia por arribistas sen escrúpulos. A multinacional mineira proxecta explanar sete hectáreas no monte de Doade para convertelas nun circuíto de padexadoras e buldóceres. A nivelación da valgada fará desaparecer para sempre a carballeira do Porto Espiño, un ameno oasis de biodiversidade caducifolia enclavado nunha contorna de monte baixo e monocultivo forestal.
A empresa mineira pretende acometer esta colosal remoción sen o preceptivo informe de impacto ambiental. Non obstante, sobre a carballeira do Porto Espiño e a súa revolta rexen as figuras de protección de hábitat de interese comunitario (carballeiras e urceiras secas atlánticas) e de hábitat de interese prioritario (brañeiras e bosque de ribeira). Só faltaba que, en Beariz, a autoridade, a por de despendida, acabase incorrendo nun delito.
O 9 de agosto visitamos o lugar, confirmando as sospeitas que xa percibiamos sobre o plano do proxecto de explotación. De o permitirmos, o entullo desprazado da explanación soterrará nun pestanexo a fraga do Porto Espiño, desbaldindo a riqueza natural e etnográfica do pequeno avesedo. Tabula rasa.
O rego do Porto Espiño, que discorre polo Lombo do Bido abaixo, atravesa lizgairo a carballeira na dirección sudoeste-nordés; nel abocan outras dúas regatas, que lle dan porte. A seguir, o Porto Espiño desauga no rego do Porto da Anta que, encaixado no fondal da valiña, vira o seu curso cara ao sueste, até amecer no río de Doade. O río de Doade (ou de Cardelle) desemboca no Avia, e o Avia, á súa vez, no Miño. Deste xeito, o veleno escoado dos labores mineiros de Xirarga, amais de empezoñar a terra de seu, atinxirá, no avantar da corrente, as varcias fecundas de Leiro, de Beade, de Ribadavia, de Cortegada, de Arbo, de Tui, da Guarda e, finalmente, o Atlántico.
A carballeira do Porto Espiño é unha boscaxe de aproximadamente unha hectárea de superficie. Medra á beira do Porto Espiño, fluente que vivifica unha fronde de árbores e matogueira autóctonas (carballos, bidos, salgueiros...). A vida outorga vida. Naquela selva pequeneira, gorécense da bátega e do calmizo infinidade de paxaros chiadores. Toqueira e acubillo, postorio e espreita. Na cadea trófica non sobra elo ningún. O rego do Porto Espiño déixase atravesar por unha fermosa ponticela de lousa. Os agros e zarras acóutanse con valos de enxeñosa e secular feitura, tapizados de carriza, imperturbábeis. O tempo detívose na carballeira do Porto Espiño, onde o silencio e a quietude semellan presaxiar a vaga expansiva da primeira explosión.
O pobo de Beariz, de Xirarga, de Doade non debe ceder a súa terra a intereses espurios, por moito que a autoridade impoña a mansedume do colonizado e dea por amortizados os riscos para a saúde dos seus paisanos. O coltán fará levedar o miolo bancario dos novos corsarios, mentres o pobo de Xirarga se terá que conformar co pan reseso de cada día: sete terremotos de dinamita e, por diante da porta, cincuenta camións acugulados de cascallo e poeira. E así, durante anos.
Cando tras un martirio de décadas, os colonizadores dean por rematada a criba do seu ouro, abandonarán Beariz pola calada, deixándolles ás xeracións futuras, amais da escoura, un furado no monte e outro na alma: o ermo e a vergonza.  
0 Comentários
<<Anterior

    Colaboracións

    Todos
    Alba Rivas
    Alicia Garrido
    Ana Cabaleiro
    Anjo Torres Cortiço
    Calros Solla
    Carlos Loureiro
    Carme Hermida Gulías
    Carmela Sánchez Arines
    Clara Iglesias Cortizo
    David Otero
    Dionisio Pereira
    Héitor Picallo
    Lola Varela
    Luis Alberto Silva Casas
    Manuel Barros
    Manuel Cabada Castro
    Manuel Fortes
    Maria Xesus Nogueira
    Montse Fajardo
    Pedro Peón Estévez
    Susana Sánchez Arins
    Xoán Carlos Garrido
    Xosé Álvarez Castro
    Xosé María Lema
    Xurxo Esquío

    Feed RSS



    Un proxecto de:

     Imagem

    Estamos en:

    Imagem
    Imagem
    Imagem

      Recibir novas

    Subscrición
    Licenza Creative Commons
    Tabeiros Montes (Portal cultural de Tabeirós-Terra de Montes) de Asociación Cultural "Vagalumes" e Asociación Cultural e Ecoloxista "Verbo Xido" ten unha licenza Creative Commons Recoñecemento-Non comercial 4.0 Internacional.
    Con base nunha obra dispoñíbel en http://www.tabeirosmontes.com/.
    Os permisos alén do foco desta licenza pódense atopar en http://www.tabeirosmontes.com/colabora.html.

    Histórico

    Janeiro 2021
    Dezembro 2020
    Novembro 2020
    Outubro 2020
    Setembro 2020
    Agosto 2020
    Julho 2020
    Junho 2020
    Maio 2020
    Abril 2020
    Março 2020
    Fevereiro 2020
    Janeiro 2020
    Dezembro 2019
    Novembro 2019
    Outubro 2019
    Setembro 2019
    Agosto 2019
    Julho 2019
    Junho 2019
    Maio 2019
    Abril 2019
    Março 2019
    Fevereiro 2019
    Janeiro 2019
    Dezembro 2018
    Novembro 2018
    Outubro 2018
    Setembro 2018
    Agosto 2018
    Julho 2018
    Junho 2018
    Maio 2018
    Abril 2018
    Março 2018
    Fevereiro 2018
    Janeiro 2018
    Dezembro 2017
    Novembro 2017
    Outubro 2017
    Setembro 2017
    Agosto 2017
    Julho 2017
    Junho 2017
    Maio 2017
    Abril 2017
    Março 2017
    Fevereiro 2017
    Janeiro 2017
    Dezembro 2016
    Novembro 2016
    Outubro 2016
    Setembro 2016
    Agosto 2016
    Julho 2016
    Junho 2016
    Maio 2016
    Abril 2016
    Março 2016
    Fevereiro 2016
    Janeiro 2016
    Dezembro 2015
    Novembro 2015
    Outubro 2015
    Setembro 2015
    Agosto 2015
    Julho 2015
    Junho 2015
    Maio 2015
    Abril 2015
    Março 2015
    Fevereiro 2015
    Janeiro 2015
    Dezembro 2014
    Novembro 2014
    Outubro 2014
    Julho 2014
    Junho 2014
    Abril 2014
    Março 2014
    Fevereiro 2014
    Janeiro 2014
    Dezembro 2013
    Novembro 2013
    Agosto 2013