Xornal de Tabeirós-Terra de Montes

Capitán Gosende elabora a carta arqueolóxica da parroquia de Castrelo (Forcarei)

3/15/2020

Petróglifo do Campo das Antas (A Mámoa).

Calros Solla

Por mor do proxecto de construción do parque eólico das Penizas, o colectivo Capitán Gosende elaborou a carta arqueolóxica da parroquia de Castrelo (Forcarei). O obxectivo deste inventario é alicerzar os preceptivos estudos de impacto arqueóloxico e ambiental e, xa que logo, minimizar os danos que a dita instalación industrial lles poida inflixir ao noso patrimonio histórico e natural.

CARTA ARQUEOLÓXICA DA PARROQUIA DE CASTRELO
(FORCAREI)

Colectivo Capitán Gosende
Traballo de campo realizado entre febreiro e marzo de 2020

MEGÁLITOS

Necrópole do Campo das Antas:

Mámoa do Campo das Antas 1
Código: GA36018040
Lugar: A Mámoa.
Coordenadas:
X: 550.613
Y: 4.715.240
Altitude: 699 m
Época: Neolítico.
Dimensións: diminuídas por obra pública/privada.
Observacións: Referencia catastral: polígono 63, parcela 132 (propiedade privada). O túmulo máis meridional dos localizados na necrópole. Atópase a uns 240 m en liña recta, cara ao noroeste, da aldea da Mámoa; á dereita da estrada (dirección Tomonde). Gabia de espoliación. A apertura do vial destruíu a metade sur do depósito arqueolóxico. Elemento gravemente alterado.

Mámoa do Campo das Antas 2
Código: GA36018080
Lugar: A Mámoa.
Coordenadas:
X: 550.546
Y: 4.715.364
Altitude: 697 m
Época: Neolítico.
Dimensións: diámetro: 26 m aprox. (acceso dificultoso).
Observacións: Referencia catastral: polígono 63, parcela 287 (monte comunal). Localizada a uns 330 m en liña recta, cara ao noroeste, da aldea da Mámoa; á esquerda da estrada (dirección Cabanelas). Identifícase pola presenza de cachotes de seixo branco, vestixios da coiraza, e pola apertura dunha gabia de espoliación.

Mámoa do Campo das Antas 3
Código: GA36018081
Lugar: A Mámoa.
Coordenadas:
X: 550.534
Y: 4.715.389
Altitude: 697 m
Época: Neolítico.
Dimensións: diámetro: 23 m aprox. (acceso dificultoso).
Observacións: Referencia catastral: polígono 63, parcela 287 (monte comunal). Localizado a escasos 10 m, cara ao norte, do túmulo 2; á esquerda da estrada (dirección Cabanelas). Foca de espoliación.

Mámoa do Campo das Antas 4
Código: GA36018082
Lugar: A Mámoa.
Coordenadas:
X: 550.527
Y: 4.715.439
Altitude: 697 m
Época: Neolítico.
Dimensións: diámetro: 23 m aprox. (acceso dificultoso).
Observacións: Referencia catastral: polígono 63, parcela 287 (monte comunal). Localizado a uns 25 m, cara ao norte, do túmulo 3; á esquerda da estrada xeral (dirección Cabanelas). Foca de espoliación.

Mámoa do Campo das Antas 5
Código: GA36018083
Lugar: A Mámoa.
Coordenadas:
X: 550.514
Y: 4.715.516
Altitude: 698 m
Época: Neolítico.
Dimensións: diminuídas por obra pública.
Observacións: Referencia catastral: polígono 63, parcela 287 (monte comunal). Localizada a uns 440 m en liña recta, cara ao noroeste, da aldea da Mámoa; á esquerda da estrada (dirección Cabanelas). A apertura (ou ancheamento) do vial levou por diante parte do depósito arqueolóxico.

Mámoa do Campo das Antas 6
Código: GA36018084
Lugar: A Mámoa.
Coordenadas:
X: 550.477
Y: 4.715.576
Altitude: 698 m
Época: Neolítico.
Dimensións: [Inaccesíbel]
Observacións: Referencia catastral: polígono 63, parcela 287 (monte comunal). Localizada a uns 510 m en liña recta, cara ao noroeste, da aldea da Mámoa; á esquerda da estrada (dirección Cabanelas).

Mámoa do Campo das Antas 7
Código: GA36018085
Lugar: A Mámoa.
Coordenadas:
X: 550.505
Y: 4.715.715
Altitude: 704 m
Época: Neolítico.
Dimensións: [Inaccesíbel]
Observacións: Referencia catastral: polígono 63, parcela 15 (monte comunal). Localizada a uns 600 m en liña recta, cara ao noroeste, da aldea da Mámoa; á dereita da estrada (dirección Cabanelas). É o túmulo máis setentrional dos localizados a día de hoxe na necrópole.

Mámoa do Campo das Antas 8
Código: Non catalogada (referencia oral).
Lugar: A Mámoa.
Coordenadas: Non localizada.
X: ¿?
Y: ¿?
Altitude: ¿?
Época: Neolítico.
Dimensións: ¿?
Observacións: Referencia catastral: polígono 63, parcela 15 (monte comunal). Ao norte da Mámoa 7, á dereita da estrada, dirección Cabanelas.

Mámoa do Campo das Antas 9
Código: Non catalogada (referencia oral).
Lugar: A Mámoa.
Coordenadas: Non localizada.
X: ¿?
Y: ¿?
Altitude: ¿?
Época: Neolítico.
Dimensións: ¿?
Observacións: Referencia catastral: polígono 63, parcela 15 (monte comunal). Ao norte da Mámoa 7, á dereita da estrada, dirección Cabanelas.

Mámoa do Campo das Antas 10
Código: Non catalogada (referencia oral).
Lugar: A Mámoa.
Coordenadas: Non localizada.
X: ¿?
Y: ¿?
Altitude: ¿?
Época: Neolítico.
Dimensións: ¿?
Observacións: Referencia catastral: polígono 63, parcela 287 (monte comunal). Dubidoso. Localízase, presuntamente, a uns 840 m en liña recta, cara ao noroeste, da aldea da Mámoa; á esquerda da estrada (dirección Cabanelas). De aínda existir, sería o túmulo máis setentrional do conxunto.

Foxa do Campo das Antas
Código: Non catalogada (referencia oral).
Lugar: A Mámoa.
Coordenadas:
X: 550.571
Y: 4.715.810
Altitude: 704 m
Dimensións: [Inaccesíbel]
Observacións: Referencia catastral: polígono 63, parcela 15 (monte comunal). Localízase a uns 700 m en liña recta, cara ao noroeste, da aldea da Mámoa; á dereita da estrada (dirección Cabanelas). Pode non ser un depósito arqueolóxico.

Outros megálitos:

Mámoa do Alto da Chá dos Augadeiros
Outro nome: Mámoa de Castrelo (Patrim.).
Código: GA36018012
Lugar: A Mámoa-Liñares.
Coordenadas:
X: 550.565
Y: 4.715.017
Altitude: 711 m
Época: Neolítico.
Dimensións: diámetro: 24 m; foca de espoliación: 4 m.
Observacións: Referencia catastral: polígono 68, parcela 493 (monte comunal). Localízase a uns 300 m en liña recta, cara so sudoeste, da aldea da Mámoa, á esquerda da estrada (dirección Tomonde).

Mámoa da Chá dos Augadeiros
Código: Sen catalogar (non se consigna no mapa de aproveitamentos forestais da Xunta).
Lugar: monte comunal de Liñares/Valadelo. O túmulo é fito de deslinde das parroquias de Tomonde (Cerdedo) e Castrelo (Forcarei).
Coordenadas:
X: 550.485
Y: 4.713.967
Altitude: 708 m
Época: Neolítico
Dimensións: diámetro: 23 m; foca de espoliación: 5 m.
Observacións: Referencia catastral: polígono 68, parcela 501 (monte comunal). Localízase a uns 850 m, ao norte, da necrópole do Outeiro dos Corvos (Tomonde). O aeroxerador nº 4 do parque eólico fincaríase a uns 180 m, ao sudoeste, da Mámoa da Chá dos Augadeiros, invadindo a súa área de cautela.

Megálitos da parroquia de Tomonde (Cerdedo) afectados pola instalación do parque eólico:

Mámoa da Lagoa do Medio
Código: GA36011060
Lugar: monte comunal de Tomonde (Cerdedo).
Coordenadas:
X: 550.324
Y: 4.714.446
Altitude: 710 m
Época: Neolítico
Dimensións: diámetro: 17 m aprox. (acceso dificultoso); foca de espoliación.
Observacións: Referencia catastral: polígono 30, parcela 866 (monte comunal). Localízase a uns 1’34 km, ao norte, da necrópole do Outeiro dos Corvos (Tomonde). O aeroxerador nº 2 do parque eólico fincaríase a uns 20 m, ao norte, do bordo cautelar da Mámoa da Lagoa do Medio (Tomonde). O aeroxerador nº 3 do parque eólico fincaríase a uns 190 m ao sueste da dita mámoa, invadindo a súa área de cautela.

Necrópole do Outeiro dos Corvos-Campo dos Cans
9 mámoas (8 catalogadas)
Códigos: M1: GA36011006, M2: GA36011007, M3: GA36011008, M4: GA36011009, M5: GA36011010, M6: GA36011011, M7: GA36011012, M8: GA36011013, M9: Sen catalogar (descuberta polo colectivo Capitán Gosende o 7 de marzo de 2020).
Lugar: monte comunal de Tomonde (Tomonde)-Loureiro (Figueiroa).
Coordenadas Mámoa 9:
X: 550.245
Y: 4.712.884
Altitude da necrópole: 690/700 m
Época: Neolítico
Dimensións (área de cautela da necrópole): 26’6 ha
Observacións: Referencia catastral: polígono 32, parcelas 3190-1-2 (monte comunal). A necrópole é fito de deslinde das parroquias de Tomonde e Figueiroa (Cerdedo) e mais Castrelo (Forcarei). A necrópole localízase a uns 1’34 km, ao sur, da Mámoa da Lagoa do Medio (Tomonde). O aeroxerador nº 6 do parque eólico fincaríase a uns 65 m, ao leste, do bordo cautelar da necrópole do Outeiro dos Corvos.

PETRÓGLIFOS

Gravado rupestre do Campo das Antas
Código: Sen catalogar (non se consigna no mapa de aproveitamentos forestais da Xunta).
Lugar: A Mámoa.
Coordenadas:
X: 550.553
Y: 4.715.148
Altitude: 696 m
Época: Calcolítico-Idade do Bronce.
Descrición: O gravado, tallado en rocha metamórfica, componse de 23 coviñas aliñadas e agrupadas. Os motivos inscritos abranguen unha superficie de 90x24 cm. A superficie visíbel da laxa é de 160x90 cm. A concavidade meirande ten uns 8 cm de diámetro.
Observacións: Referencia catastral: polígono 68, parcela 493 (monte comunal). Localízase a uns 315 m, ao oeste, da aldea da Mámoa, á esquerda da estrada (dirección Tomonde).

Cruciforme da Lagoa do Medio
Código: Sen catalogar (non se consigna no mapa de aproveitamentos forestais da Xunta). Descuberto polo colectivo Capitán Gosende en marzo de 2020.
Lugar: estrema interparroquial Tomonde-Castrelo.
Coordenadas:
X: 550.391
Y: 4.714.514
Altitude: 707 m
Época: prob. moderna.
Descrición: O gravado, tallado en rocha metamórfica, componse dunha cruz de 34x 38 cm
Observacións: Referencia catastral: polígono 63, parcela 324 (monte comunal). A rocha inscrita localízase a uns 90, ao nordés, da Mámoa da Lagoa da Medio (Tomonde). O aeroxerador nº 2 do parque eólico fincaríase a uns 150 m, ao norte, do gravado cruciforme. O aeroxerador nº 3 do parque eólico fincaríase a uns 195 m, ao sueste, do gravado cruciforme.

ESTACIÓNS MITOLÓXICAS

Eira/Lagoa _dos Mouros I
Lugar: A Mámoa-Liñares (monte da Lagoa).
Coordenadas:
X: 550.469
Y: 4.714.596
Altitude: 717 m
Superficie: 1.350 m2 aprox.
Observacións: Referencia catastral: polígono 68, parcela 493 (monte comunal). Fito interparroquial Tomonde (Cerdedo)/Castrelo (Forcarei). Segundo consta na bibliografía anexa, na Eira dos Mouros I apreciouse, en tempos, un aliñamento lítico circular e perimetral. Lagoa estacionaria, zona húmida. Lendas (véxase a bibliografía anexa). O aeroxerador nº 2 do parque eólico fincaríase a uns 100 m, ao noroeste, da Eira dos Mouros I.

Eira/Lagoa _dos Mouros II
Lugar:
Coordenadas:
X: 550.413
Y: 4.714.103
Altitude: 708 m
Superficie: 550 m2 aprox.
Observacións: Referencia catastral: polítgono 68, parcela 501 (monte comunal). Fito interparroquial Tomonde (Cerdedo)/Castrelo (Forcarei). Lagoa estacionaria, zona húmida. Lendas (véxase a bibliografía anexa). Polo oeste, a apertura dunha pista forestal reduciu o tamaño da.

Eira/Lagoa _dos Mouros III
Lugar:
Coordenadas:
X: 550.526
Y: 4.713.868
Altitude: 700 m
Superficie: 2.000 m2 aprox.
Observacións: Referencia catastral: polígono 68, parcela 505 (monte comunal). Fito interparroquial Tomonde (Cerdedo)/Castrelo (Forcarei). Lagoa estacionaria, zona húmida. Lendas (véxase a bibliografía anexa). O aeroxerador nº 4 do parque eólico fincaríase a uns 90 m, ao sudoeste, da Eira dos Mouros III.

Mesa dos Mouros
Lugar: A Mámoa (Campo das Antas)
Coordenadas:
X: 550.548
Y: 4.715.234
Altitude: 714 m
Dimensións: Conxunto rochoso: 30 m + 60 m de lonxitude. “Mesa” 1: 7’50 m de longo/1’40 m de largo. “Mesa” 2: 6’60 m de longo/2 m de largo.
Observacións: Referencia catastral: polígono 63, parcelas 131-2/287. Afloramento metamórfico lonxitudinal. Lendas (véxase a bibliografía anexa).

Os bens arqueolóxicos e mitolóxicos descritos con antelación vense directamente afectados polo proxecto de construción do parque eólico das Penizas (DOG, 13 de marzo de 2020).

Afeccións graves

−O aeroxerador nº 2 do parque eólico fincaríase en terra de Tomonde (Cerdedo), a uns 650 m ao sudoeste da da aldea da Mámoa; e a uns 650 m, ao noroeste, da aldea de Liñares (Castrelo).
−O aeroxerador nº 2 do parque eólico fincaríase a uns 20 m, ao norte, do bordo cautelar da Mámoa da Lagoa do Medio (Tomonde).
−O aeroxerador nº 2 do parque eólico fincaríase a uns 150 m, ao norte, do Cruciforme da Lagoa do Medio (Tomonde).
−O aeroxerador nº 2 do parque eólico fincaríase a uns 100 m, ao noroeste, da Eira dos Mouros I (Castrelo).
−O aeroxerador nº 3 do parque eólico fincaríase en terra de Castrelo (Forcarei), a uns 570 m ao leste da da aldea de Liñares (Castrelo).
−O aeroxerador nº 3 do parque eólico fincaríase a uns 190 m, ao sueste, da Mámoa da Chá dos Augadeiros (Castrelo), invadindo a súa área de cautela.
−O aeroxerador nº 3 do parque eólico fincaríase a uns 195 m, ao sueste, do Cruciforme da Lagoa do Medio.
−O aeroxerador nº 4 do parque eólico fincaríase en terra de Castrelo (Forcarei), a uns 180 m ao sudoeste da Mámoa da Chá dos Augadeiros (Castrelo), invadindo a súa área de cautela. A Mámoa da Chá dos Augadeiros non figura reflectida no mapa de aproveitamentos forestais da Xunta, polo que intuímos que tampouco consta no catálogo de Patrimonio.
−O aeroxerador nº 4 do parque eólico fincaríase a uns 90 m, ao sudoeste, da Eira dos Mouros III (estrema interparroquial Tomonde-Castrelo).
−O aeroxerador nº 5 do parque eólico fincaríase en terra de Castrelo (Forcarei), a uns 560 m ao leste da aldea da Murada (Castrelo).
−O aeroxerador nº 6 do parque eólico fincaríase en terra de Castrelo (Forcarei), a uns 65 m ao leste do bordo cautelar da necrópole do Outeiro dos Corvos (Tomonde).
−O aeroxerador nº 8 do parque eólico fincaríase en terra de Figueiroa (Cerdedo), a uns 650 m ao sudoeste da aldea do Vieiro (Castrelo).

Outros megálitos da parroquia de Castrelo:

Mámoa do monte da Pereira
Código: GA36018019
Lugar: O Barazal (microtopónimo).
Coordenadas:
X: 551.376
Y: 4.716.173 [As coordenadas que sitúan o túmulo no mapa de aproveitamentos forestais da Xunta son erróneas]
Época: Neolítico.
Observacións: Referencia catastral: polígono 63, parcela 255. Localízase a uns 650 m á dereita da estrada EP-7001 (dirección As Casetas), e a 1 km ao noroeste da aldea da Mámoa.

Mámoa da Pereiriña
Outra denominación: Mámoa do Pepeiriño (Patrim.). [Den. imprecisa]
Código: GA36018020
Lugar: Perto das Casetas (par. de Forcarei).
Coordenadas:
X: 551.274
Y: 4.717.176 [As coordenadas que sitúan o túmulo no mapa de aproveitamentos forestais da Xunta puideran ser erróneas]
Época: Neolítico.
Observacións: Referencia catastral: polígono 63; non se precisa a parcela por dubidar da situación exacta do xacemento. Localízase a uns 150 m á dereita da estrada EP-7001 (dirección As Casetas), e a 2’1 km ao nordés da aldea da Mámoa. É o túmulo catalogado máis setentrional da parroquia de Castrelo.

Mámoa da Carballeira do Rei
Outra denominación: Mámoa da Carballeira da Loba (referencia oral).
Código: GA36018021
Lugar: Liñares-Monte da Areosa.
Coordenadas:
X: 551.840
Y: 4.714.624
Época: Neolítico.
Observacións: Referencia catastral: polígono 67, parcela: 1235. Localízase a uns 600 m ao nordés da aldea de Liñares. Pouso do camiño real (antiga calzada romana) que atravesa o río Lérez pola ponte de Gomaíl. É o túmulo catalogado máis meridional da parroquia de Castrelo.

Mámoa de Liñares
Outra denominación: Mámoa do monte da Areosa (Patrim.). [Den. imprecisa]
Código: GA36018039
Lugar: A Mámoa/Liñares
Coordenadas:
X: 551.071
Y: 4.714.771
Época: Neolítico.
Observacións: Referencia catastral: polígono 67, parcela 850. Localízase a 420 m ao sueste da aldea da Mámoa e a uns 290 m ao noroeste da aldea de Liñares.

Mámoa do monte da Murada
Código: Non catalogada (referencia oral).
Lugar: A Murada.
Coordenadas: Non localizada.
X: ¿?
Y: ¿?
Altitude: ¿?
Época: Neolítico.
Dimensións: ¿?

Outros petróglifos:

Gravado rupestre do Vieiro
Código: Sen catalogar (non se consigna no mapa de aproveitamentos forestais da Xunta).
Lugar: O Vieiro.
Coordenadas:
X: 551.586
Y: 4.712.355
Altitude: 631 m
Época: Calcolítico-Idade do Bronce.
Descrición: Agrupamento-aliñamento de 25 coviñas talladas na parte superior dun afloramento metamórfico.
Observacións: Referencia catastral: polígono 72, parcela: 22. Localízase a uns 300 m ao sudoeste da aldea do Vieiro. Descuberto polo colectivo Capitán Gosende o 26 de xuño de 2016.

CASTROS

Castro da Mota
Código: GA36018011
Lugar: A Barciela.
Coordenadas:
X: 552.005
Y: 4.712.625
Época: Idade do Ferro/Alta Idade Media.
Observacións: Referencia catastral: polígono 70. Recinto fortificado.

Coto da Roda
Código: GA36018091
Lugar: Lerce.
Coordenadas:
X: 552.775
Y: 4.712.716
Altitude: 529 m
Época: Idade do Ferro.
Dimensións: 120 x 80 m (óvalo).
Observacións: Referencia catastral: polígonos 71 (For) 34 (Cer), parcelas 493 (For) 1789 (Cer). Fito de deslinde das parroquias de Parada (Cerdedo) e Castrelo (Forcarei). Castro. Outros arqueólogos considérano os vestixios dun curro neolítico.

ACHÁDEGOS

Machado puído
Lugar: A Mámoa (Campo das Antas).
Coordenadas:
Lon: 8º 22’ 40’’ W
Lat: 42º 35’ 10’’ N
Época: Neolítico.
Observacións: Depositado no Museo de Pontevedra (ano 1989).

Muíño de man circular
Descrición: Pé de muíño, dormente.
Lugar: A Barciela.
Coordenadas:
Lon: 8º 21’ 52’’ W
Lat: 42º 33’ 42’’ N
Época: Romano/Medieval.
Observacións: Atopouse facendo parte do enlousado do camiño que, cruzando o río Lérez, vai dende a aldea de Barciela (Castrelo-Forcarei) até a parroquia de Folgoso (Cerdedo).

Referencias bibliográficas:

‒Filgueira Valverde, Xosé e García Alén, Alfredo: Materiales para la carta arqueológica de la provincia de Pontevedra, EMP, VIII, Pontevedra, 1954-56, páx. 55:

Ayuntamiento de Forcarei

Castrelo, Santa Mariña:
Mámoa: Campo das Antas, con unas 20 mámoas.

Castrelo, Santa Mariña:
Hay mámoas, según referencia sin firma en Col. Sampedro, c. 70.

‒Filgueira Valverde, Xosé e García Alén, Alfredo: Inventario de monumentos megalíticos, EMP, XXXI, Pontevedra, 1977, páxs. 85-6:

Ayuntamiento de Forcarei

Castrelo, Santa Mariña de
Mámoa
Campo das Antas, das Santas, das Modornas o das Mámoas.
Conjunto de cuatro túmulos dolménicos: “O Campo das Antas ten catro modornas, e unha delas garda as outras todas”. Son de dimensiones similares; hállanse separadas entre sí 25 m las dos que ocupan el centro de la línea; la última, separada 75 m de la más próxima, fue puesta parcialmente al descubierto por la pista forestal abierta recientemente. El dolmen de la mayor está formado por cinco voluminosos “esteos”, colocados casi en círculo; el túmulo, ligeramente ovalado mide 15’50x13 m de diámetro y 2’20 de altura; el dolmen mide 2’15x2’10 m de diámetros interiores.
Folklore: Se las considera hechas por hombres “anteriores ós cristiáns” o por los “mouros” y que en su interior hay “unha cuncha de ouro”.
A la altura de estas mámoas, pero al lado contrario de la pista vecinal, sobre un pequeño otero, se yerguen tres piedras verticales, de 1’50 m de altura, junto a las que hay un bloque de forma redondeada, al que llaman los vecinos “Mesa dos Mouros”, por atribuirles dicha construcción.
Folklore: “Unha vena de ouro vai do Outeiro da Mesa dos Mouros a Fonte dos Arrieiros”.
A 300 m de la última mámoa y profanada como las descritas, hay otra “modorna” cuyo túmulo tiene 15 m de diámetro por 2 m de altura.
Folklore: “Tenía en su interior “unha hucha de ouro””.

Eira dos Mouros
Quinientos metros más adelante están dos planicies denominadas Eira dos Mouros. La primera está delimitada por ligeras afloraciones rocosas en círculo, de un diámetro de 31 m aproximadamente; su centro está completamente cubierto de hierba. La segunda es de forma no tan perfecta y menores dimensiones; en sus proximidades hay una mámoa.
Folklore: Se supone a la primera el lugar donde hubo “unha loita antre mouros e cristiáns, na que morreron moitos homes e fíxose moita sangue, polo que o toxo non volveu a medrar máis alí, afogado polo sangue” y, según otros informantes, que era el sitio “onde os mouros adoraban os seus dioses”, o que “servía de asentamento os mouros”.

‒Solla, Calros: Carta arqueolóxica do concello de Cerdedo, Ed. Morgante, 2009.
‒Solla, Calros: “O Coto da Roda, un curro neolítico”, Faro de Vigo-Montes, 23-9-2012.
‒Solla, Calros: “Un eólico ameaza a necrópole do Campo das Antas”, Faro de Vigo-Montes, 21-10-2012.
‒Solla, Calros: “Capitán Gosende remexe na aldea da Mámoa ( I )”, Faro de Vigo-Montes, 28-12-2013.
‒Solla, Calros: “Capitán Gosende remexe na aldea da Mámoa ( II )”, Faro de Vigo-Montes, 29-12-2013.
‒Solla, Calros: “O misterio das Eiras dos Mouros”, Faro de Vigo-Montes, 16-3-2014.
‒Solla, Calros: As pedras da tribo. Retrincos da intrahistoria de Cerdedo, Ed. Morgante, 2014.
‒Solla, Calros: “Un petróglifo na parroquia de Castrelo”, Faro de Vigo-Montes, 10-7-2016.
‒Solla, Calros (Colectivo Capitán Gosende): O legado dos homes pequenos. Gravados rupestres de Cerdedo, Ed. Morgante, 2017.

0 Comentários

Capitán Gosende descobre unha mámoa no Outeiro dos Corvos

3/8/2020

0 Comentários

Calros Solla

Necrópole megalítica do Outeiro dos Corvos-Tomonde. En vermello, a Mámoa 9, descuberta polo colectivo Capitán Gosende.

O sábado 7 de marzo, membros do colectivo Capitán Gosende percorremos o sitio arqueóloxico do Outeiro dos Corvos (ou Campo dos Cans), unha necrópole megalítica localizada, segundo a web mapas.xunta.gal, en terra de Tomonde, mais, como adoita acontecer con estes fitos patrimoniais, na estrema interparroquial de Tomonde e Figueiroa (Cerdedo) e Castrelo (Forcarei).
O cemiterio prehistórico do Outeiro dos Corvos componse de oito mámoas, catalogadas por Patrimonio en 2001. Se nos atemos ás cautelas arqueolóxicas (200 m de raio arredor do ben protexido), o xacemento neolítico do Outeiro dos Corvos (ou Campo dos Cans) abranguería unha superficie de 26’6 hectáreas aprox., das cales unhas 22’3 ha lle corresponderían á parroquia de Tomonde (monte da Vilalén, ao norte) e unhas 4’26 ha á parroquia de Figueiroa (monte de Loureiro, ao sur). Conforme o devandito recurso-web, os oito túmulos inventariados por Patrimonio situaríanse no monte comunal da Vilalén (parroquia de Tomonde), entre os 690 e os 700 m de altitude. Ningún dos outros dezasete campos de mámoas localizados no antigo concello de Cerdedo atinxe o número de oito lugares funerarios: oito mámoas con cadansúa arca (ou o que quede delas).
Na actualidade, os túmulos do Outeiro dos Corvos (ou Campo dos Cans) agóchanse baixo a densa matogueira (toxos e silveiras) que medra rexa entre unha repoboación de piñeiros. En 2009 (“Un paseo por el neolítico”, Faro de Vigo, 14-12-2009), a Mámoa 8 servíalle de basamento a unha manxadoira para o gando montés. Hoxendía, dita mámoa fica por baixo dun plástico negro, engruñado e roto. Xacando, todas as mámoas do Outeiro dos Corvos foron obxectivo da febre do ouro dos mouros. Algunhas daquelas medorras padeceron os efectos da cobiza humana en grao sumo, porén, 6.000 anos despois, o seu considerábel diámetro e altura seguen ofrecendo testemuño da súa primixenia monumentalidade.
O pasado sábado, así que puxemos o pé naquel arboredo, decatámonos de que, por mor dunha inminente talla de piñeiros ou roza do vedramio, alguén con bo criterio quixo advertir o serrador ou o tractorista da presenza das mámoas, sinalando o seu contorno de protección cunha fita plástica branquivermella anoada ao tronco das árbores. A superficie acoutada non atinxe nin de lonxe a área de cautela, porén, algo é algo.
No ano 2009 publiquei a miña Carta arqueolóxica do concello de Cerdedo (Ed. Morgante). Ao respecto do megalitismo das parroquias de Figueiroa/Tomonde, na páxina 71 recollía o seguinte dito popular: “No Campo dos Cans hai sete/oito medorras, e a do medio gharda as outras todas”. O pobo non se me puña de acordo co número de tumbas, mais habelas hainas (e, por fortuna, aínda as hai). No século XVIII, o Padre Sarmiento xa anotara, de oídas, sete: siete montoncillos separados que hay allí. En 1977, Filgueira Valverde e García Alén, no seu “Inventario de monumentos megalíticos” (EMP, vol. XXXI, páx. 86), anotaron: Campo das Sete Mámoas [...] Aunque violadas, existen las siete mámoas a las que alude el topónimo, formando seis de ellas una línea casi circular. El túmulo marginado está en un pinar cercano. Tienen altura de 1’5 a 2 m y sus diámetros oscilan entre 17 y 22 m. Folklore: La separada del grupo “protexía a outra, que era a do xefe”. Las mámoas son obra “da raza dos mouros, que vivían alí e enterraban nelas os seus tesouros”.
Eu mesmo engadía: Contan que o chamadeiro “Campo dos Cans” vén de cando, vai para sesenta anos, este afastado lugar foi empregado polos veciños como picota de cánidos non desexados. As pólas das árbores valeron de pau de forca. O motivo da carniza haino que buscar na orde de vacinación obrigatoria (e non gratuíta) dos animais, disposta polas autoridades daquel tempo.
É ben certo que seis das mámoas existentes describen sobre o terreo un arco de circunferencia. A figura resultante acada uns 335 m de lonxitude. Son as seguintes (de sur a norte): a Mámoa 7 (GA36011012), a Mámoa 6 (GA36011011), a Mámoa 5 (GA36011010), a Mámoa 4 (GA36011009), a Mámoa 3 (GA 36011008) e a Mámoa 1 (GA36011006).
A un par de metros de distancia cara ao sur da Mámoa 3 atópase a Mámoa 8 (GA36011013), esa que noutrora serviu de manxadoira para o gando e que arestora se afea cun plástico envurullado. A Mámoa 8, aínda que non lle dea continuidade á figura, consíderase formante da mesma pola súa proximidade á Mámoa 3.
Do outro lado da devasa, a uns 65 m ao nordés da Mámoa 3, sitúase a Mámoa 2 (GA36011007), “separada do grupo” e tamén baixo piñeiros. Interpretando o relato tradicional que tantas veces nos ten iluminado, podemos deducir que a Mámoa 2 é o “túmulo marxinado”, a que “protexía a outra, que era a do xefe”. Ou quizais, a Mámoa 8, acaroadiña á Mámoa 3, fose a “mámoa protectora”. Ou quizais, de aí a numeración, durante moito tempo se creu que a Mámoa 3 e a 8 eran o mesmo xacemento.
A escasos 200 m ao leste das mámoas do Outeiro dos Corvos, no bordo da cautela, o concello de Forcarei deu luz verde á construción dun horrendo parque eólico, o enésimo. En calquera país civilizado, o peso da razón e a cultura serían abondos para desequilibrar a balanza en contra da minoría que se enriquece a conta da maioría empobrecida. Na comarca de Montes as pesadas están trucadas. O colectivo Capitán Gosende quere expresar a súa solidariedade cos veciños da parroquia de Castrelo afectados por este proxecto. Todos imos no mesmo barco, que se afunde.
Feitas as nosas comprobacións, os de Capitán Gosende non desaproveitamos a oportunidade de esculcar os arredores, guiándonos polas evidencias observadas nun mapeo LIDAR. Confirmada a sospeita in situ, podemos afirmar a existencia doutra mámoa, situada a uns 325 m, cara ao sudoeste, da Mámoa 4, o túmulo que viría ocupando o centro do arco. Seguindo coa figura arcada, a mámoa descuberta o pasado sábado localizaríase, tensada a arma, no chamado punto de enfreche.

As coordenadas da chamada Mámoa 9 do Outeiro dos Corvos (ou Campo dos Cans) son as seguintes: X: 550.245; Y: 4.712.884. Para poder chegar a ela e pousar o pé no cráter de espoliación houbo que atravesar unha intimidatoria barreira de toxos e silveiras. Así mesmo, unha mesta matogueira cobre a carrela do moimento. Volvendo á tradición oral, será a descoñecida Mámoa 9 “a do medio, a que gharda as outras todas”?
Malia espiñarmos mans e pernas, a parroquia de Tomonde e o seu magnífico cemiterio prehistórico suma unha tumba máis. Atención, madeireiros!

Outeiro dos Corvos (Tomonde-Cerdedo) e Parque eólico de Castrelo (Forcarei).

0 Comentários

Educación para a cerdedanía

2/12/2020

0 Comentários

Calros Solla

Cuestionario para avaliar os coñecementos que todo cerdedés debera posuír para acadar de pleno dereito a carta de natureza.

O colectivo Capitán Gosende proponlles agora enfrontar a resolución dun cento de interrogantes arredor da pequena grande historia de Cerdedo. Cerdedeses ou non, de asumiren o reto, non dubiden en remitirnos un correo electrónico coas respostas atondadas na orde correcta [ratorabisaco@yahoo.es]. Os cinco participantes máis sabidos, é dicir, os que sumen máis respostas acertadas, serán agasallados con cadanseu libro da colección Cerdedo in the Voyager. Teñen un semestre para completar o reto (até o 31 de xullo de 2020). O resultado farase público ao longo da primeira semana de agosto de 2020. Ánimo!!

Cuestionario:

    1. A que árbore de froitos secos fai referencia o fitotopónimo abundancial “Cerdedo”?

    2. En que ano comezou Cerdedo a funcionar como concello?

    3. Cal foi o político cerdedés que, no exercicio de diversos cargos municipais, se mantivo máis tempo en activo?

    4. A que ponteiro medieval se lle atribúe a construción ab fundamentis da ponte de Cerdedo, tamén chamada de Santo Antonio?

    5. Como se chamaba o can de palleiro que escorrentou as tropas gavachas da aldea de Arén?

    6. Que cruceiro de Parada foi esculpido polo autor do cruceiro do Hío?

    7. Cales son os principais afluentes do río Lérez ao seu paso por Cerdedo?

    8. Que mestre de obra da parroquia de Castro construíu a portada da igrexa mosteiral de Sobrado dos Monxes?

    9. Que nome recibe a rocha que dirime preitos, localizada no monte da Cavadosa?

    10. Enumere de maior a menor os tres cotos cerdedeses situados a maior altitude.

    11. A quen se encomendan os veciños de Limeres cando trona ou alanca o lume?

    12. Quen foi o único alcalde agrarista que rexeu Cerdedo?

    13. Que escritor cerdedés é autor da novela O mestre de Quiroza?

    14. Como se chama o burro falangueiro e políglota −personaxe do noso entroido− que seica celebrou misa na parroquial de Cerdedo?

    15. Quen é o autor da única fotografía na que se observa o conxunto etnográfico da Pontapedre (ponte, muíño e cruceiro) antes do seu espolio?

    16. En grupos de cantas unidades avanza o fenómeno meteorolóxico coñecido en Cerdedo como “os cabaleiros da chuvia”?

    17. Quen ten prohibido o acceso ao interior da capela de Vilarchán?

    18. En que ano a aldea do Serrapio se agregou a Cerdedo?

    19. Que alcalde de Cerdedo foi mallado polos da súa corda?

    20. En cantas ocasións se deu en Cerdedo que o sogro lle cedese a alcaldía ao xenro?

    21. Segundo a tradición, de quen era pai o artífice da ponte de Pedre?

    22. Como se chamaba a raíña moura que habitaba a fortaleza da Torre dos Mouros?

    23. Que relación existe entre o cruceiro das Procesións de Quireza e os nazis?

    24. Como se denomina o petróglifo que presenta as meirandes combinacións circulares da arte rupestre cerdedesa (e da comarca de Montes)?

    25. Que famoso espía do MI6 se bañou na poza do Cura?

    26. Que tres figuras heráldicas iguais locen no escudo familiar do Padre Sarmiento?

    27. En que ano chegou a luz eléctrica a Cerdedo?

    28. Que médico e xornalista cerdedés dirixiu o periódico no que se publicou o primeiro artigo en galego?

    29. En que ano a parroquia de Castrelo deixou de pertencer ao concello de Cerdedo?

    30. Cal foi o político cerdedés que, de forma consecutiva, se presentou á alcaldía integrando as filas de catro partidos distintos?

    31. Como se chama o penedo antropomorfo que tranca o acceso ao tesouro de Castrodiz?

    32. Que relación existe entre Cristovo Colón e os petróglifos alfabetiformes achados na ourela esquerda do Lérez?

    33. Que enxeñeiro de minas negou a existencia dun filón de prata no monte de Folgoso?

    34. Cando se fundou o Cerdedo Fútbol Club?

    35. Cal é o título da primeira obra narrativa publicada por un de Cerdedo?

    36. En que ermida se custodiaba unha arca ateigada de cairos de dragón?

    37. Que famosa foliada estreou o coro Cantigas da Terra o 18 de maio de 1933?

    38. Que cura de Pedre tiña sona de practicar o espiritismo?

    39. Cal é o título do poemario inédito de Xosé Otero Espasandín?

    40. Que alcalde cualificou o pazo das Raposeiras (séc. xvi), berce do Padre Sarmiento, como “pésima palleira”?

    41. Quen era o abade do San Tomé de Quireza en tempos da francesada?

    42. Que escritor británico se interesou pola Festa da Vincha de Cerdedo?

    43. Que nome recibiu a primeira empresa de transporte de viaxeiros que facía o traxecto Cerdedo-Pontevedra (e viceversa)?

    44. Que ponte sobre o río do Castro foi roubada polo demo?

    45. Que xornalista e escritor cerdedés dixo: “En Cerdedo hai máis pobres ca señoritos”?

    46. Como se chamaba o futbolista cerdedés que lle meteu un gol ao Real Madrid?

    47. En que aldea se custodia o obxecto considerado polo pobo como o axóuxere que abalou a meniña Rosalía de Castro?

    48. Como se di en vervo xido “Hoxe comín castañas”?

    49. Que político cerdedés, que chegou a ser alcalde, era coñecido co alcume d’o Raposo Pixín?

    50. De que marca era o primeiro automóbil que circulou por Quireza?

    51. Como se chamaba a primeira cerdedesa que foi capataza dunha cuadrilla de canteiros?

    52. Que serpe monstruosa ten por hábitat a conca do Lérez?

    53. Por que nome e apelido é coñecida a Moura (a Deusa Nai celta) en Cerdedo?

    54. Que lúcida cerdedesa discorreu o axioma “Somos de la carretera”?

    55. Que afouto labrego cerdedés lle gañou un preito a unha hidroeléctrica “sen apear dos zocos”?

    56. Quen foi o primeiro alcalde de Cerdedo durante a II República?

    57. Que relación existe entre a forxa de Anxelo de Carballás e o voo do “Plus Ultra”?

    58. Que fermoso romance escoitou Vítor Said Armesto de boca da mendiga cerdedesa Lucía Domínguez?

    59. Que vemos os cerdedeses cando miramos para a lúa chea?

    60. Que frade cerdedés construíu a escalinata curvilínea da igrexa mosteiral de San Martiño Pinario?

    61. Quen foi o contratista cerdedés que atopou o tesouro do pirata Benito Soto?

    62. Cales son os BIC de Cerdedo que non están en Cerdedo?

    63. A que mítico personaxe do noso Nadal cómpre facerlle un oco na mesa en Noiteboa?

    64. En Cerdedo, onde acostumaba celebrar as súas asembleas a gavela de Pepa a Loba?

    65. Cantas coplas xuntou nun libro a cantareira Manuela Cortizo Medal?

    66. Que nome reciben en Tomonde as antas de cachote empregadas para mudar o tempo meteorolóxico?

    67. Que amuleto recollido en Cerdedo exonera o morto de acudir ao Santo André de Teixido (se non foi de vivo)?

    68. En lembranza de que dirixente veciñal asasinado se ergueu o monolito do Chan da Andoriña (A Corredoira)?

    69. Cal é a necrópole megalítica máis importante de Cerdedo?

    70. Que significa o refrán “Cando a Laxamoura chora, auga roga”?

    71. Que avogado, conserveiro e político cerdedés chegou a ser alcalde de Vigo?

    72. Que crego cerdedés foi o primeiro en empregar a lingua galega para misar (25-7-1961)?

    73. Cando a sublevación fascista de xullo do 36, que fillo de cacique coordinou a resistencia republicana en Cerdedo?

    74. Cal é o nome da fonte de Cerdedo cuxa propiedade pública defendeu o boticario agrarista Constantino Gamallo Soto, e por tal foi á cadea?

    75. Que ponte do río do Seixo se veu abaixo por mor do terremoto de Lisboa?

    76. Que presbítero foi o fundador da igrexa parroquial de Santa Mariña de Tomonde?

    77. Que santo, cuxa cabeza sempre foi un coio, se exhibe nun fornelo da aldea da Vilalén?

    78. Que relación existiu entre o pan de Quireza e o magnicida Mark David Chapman?

    79. Que xornalista catalán foi adaíl do movemento agrarista en Cerdedo?

    80. En que lugar de Cerdedo se honra a memoria dos represaliados polo franquismo?

    81. Que relación podemos establecer entre a Fábrica de Papel do Faramello (Rois) e a talla do Ecce Homo?

    82. Cal foi o gaiteiro cerdedés máis famoso da comarca de Montes?

    83. Que mestre canteiro dirixiu, de xeito altruísta, a construción do asilo de Cerdedo?

    84. Que parroquias de Cerdedo foron antes concello?

    85. Que empresa de transportes local tiña nome de peixe?

    86. Que mestre de obra cerdedés construíu a torre sineira da catedral de Ourense?

    87. Que muller preferiu afogar no Lérez antes de ser capturada polos franceses?

    88. Que famoso capitán de milicias combateu na Coruña a armada do corsario Francis Drake?

    89. Viva Barro, viva Barro, viva Barriño de Arén(e); viva Barro, viva Barro, viva...

    90. A cantos homes persuadiu a cregaxe para que fosen coroados de espiñas e coa cruz ao lombo na procesión do Ecce Homo de 1747?

    91. Que monumento cerdedés censura un verso de Celso Emilio Ferreiro?

    92. Que outra ocupación tiña o canteiro que construíu a ponte de Arén?

    93. Que equipo de fútbol sucedeu nos terreos de xogo ao F.V.?

    94. Que nome recibiu a doenza asintomática que decimou Cerdedo cinco anos antes de desatarse a chamada gripe española?

    95. Cal é o nome do profeta aldeán que, consonte a tradición, está soterrado na Mámoa Grande de Chan de Mamas?

    96. Que alcalde cerdedés recluíu na súa casa á Dominga Recamonde Xil, a célebre xaxuadora de Millarada?

    97. Que nome se lle deu ao gravado rupestre cuxa feitura lembra os moldes de facer os freixós?

    98. Que cóengo de Folgoso traduciu os Evanxeos á lingua galega?

    99. Que castro deslinda ao leste co noiro do regueiro da Freixeira?

    100. Que crego de Tomonde foi cofundador do Museo do Pobo Galego?

* Todas as preguntas do cuestionario atopan resposta nos 18 volumes publicados da colección Cerdedo in the Voyager (Ed. Morgante) e, en concreto, na serie “Retrincos”: O código da vincha (2012), As pedras da tribo (2014), A conxura dos Gosende (2015), Ao saimento de nós (2017) e, de próxima aparición, O embigo do becho (2020).

0 Comentários

Descuberta no monte Porrido

2/9/2020

0 Comentários

Capitán Gosende descobre un gravado rupestre no linde interparroquial de Castro e Quireza

Din en Cerdedo que pola Candelora, metade do inverno fóra; e que se chove ou venta, aínda entra. O 2 de febreiro nin choveu nin ventou (e aínda que así fose). Avivecidos pola morna solleira, os do Capitán Gosende ocupamos a xornada dominical percorrendo o salagre do monte Porrido (abundancial de porro silvestre ou de abrótega), boscaxe que se estende polo sur das parroquias cerdedesas de Castro e Quireza, barazal confinante co Santo Isidro de Montes (Campo Lameiro). Un pé diante doutro, non deixamos rocha nin fragueiro sen esculcar.
O día da Candelora casaron os paxariños todos. Os frutuosos esponsais envolvéronse en arautos de primavera. Tras a cachea da simbólica fascista (que nos ocupou parte do inverno), o Capitán Gosende retoma en Cerdedo o labor que tantas ledicias nos ten deparado: o estudo e visibilización do noso patrimonio material e inmaterial e, nesta xeira, a descuberta e valorización da nosa arte rupestre.
Malia estaren riscados na pedra, en Capitán Gosende estabamos xa fartos de tanto xugo e de tanta frecha, feixes secos da nosa histórica invernía, como fartos estamos da cacicaxe que insiste en perpetualos. Volva zumegar a seiva dos petróglifos e volva verdear a follaxe avesía, para que o mesto arboredo evite a contemplación deste ermo de cínica ilegalidade. En Cerdedo seguen gobernando os de sempre e os de sempre, imposición tras imposición, eríxense no nó gordiano que pexa o avance e na canga que somete toda vontade de reconciliación. Os únicos gravados rupestres que a dereita local teima en preservar son o xugo e as frechas.
O pasado domingo os exploradores de Capitán Gosende descubrimos un petróglifo no monte Porrido, sobre o linde interparroquial de Castro e Quireza e a escasos metros dunha pista forestal. A inscultura, que denominamos “petróglifo do monte Porrido”, localízase, segundo o mapa do IET, a uns 150 m, cara ao norte, da estrema co concello de Campo Lameiro (parroquia de Montes). O petróglifo do monte Porrido (coordenadas.- X: 544.627; Y: 4.709.845; alt. 481 m) componse dun agrupamento de 16 coviñas talladas na parte superior dun afloramento granítico. A superficie visíbel da laxa supera os 2 m2. A rocha intégrase nun conxunto rochoso no que proliferan pías e desaugadoiros de formación natural. Adxacente, anotamos a existencia dunha casoupa de pedra desprovista de cuberta que, en tempos, deulle abrigo ao garda forestal. A construción presenta as seguintes dimensións: 3’20 m de longo x 2’50 m de largo x 2’20 m de alto (vértice do pinche). As paredes norte e leste aproveitan a rocha para se configurar. Na parede oeste ábrese un fachinelo. Na zona, os rochedos e pedregais son abondosos, porén, a súa calidade (gran groso) é inferior á do soporte insculturado. Non se desbota, pois, o papel obliterador desenvolvido polos axentes erosivos.

Do conxunto de coviñas, a meirande acada os 10 cm e a máis pequena, os 4 cm. As concavidades de maior tamaño tamén son as máis profundas. Das 16 coviñas, 11 asócianse tanxencialmente e outras 2 adoptan a formación “peciño de neno”, acuñada para os petros do monte do Ceo (Xirarga-Beariz). O seu número, tamaño e distribución polo panel lémbrannos o conxunto de coviñas (19) do petróglifo do Outeiro da Pena IV (a 7’5 km de distancia cara ao NL), descuberto polo colectivo Capitán Gosende nos montes de Sabucedo (A Estrada) en decembro de 2014.
O número de gravados rupestres descubertos en Cerdedo polo colectivo Capitán Gosende ascende a 46. Na comarca de Montes atinximos a cifra de 77. Ladran, logo cabalgamos.

Calros Solla

0 Comentários

Manuel Monteagudo Ruzo, in memoriam

2/5/2020

0 Comentários

Manuel Monteagudo Ruzo aos 90 anos de idade.

O colectivo Capitán Gosende demanda que unha rúa de Cerdedo leve o nome de Manuel Monteagudo Ruzo. Cronista da freguesía de Castro, correspondente do xornal Diario de Pontevedra, histórico concelleiro socialista. Falecido o 24 de decembro de 2018 aos 102 anos de idade.

Calros Solla

Manuel Monteagudo Ruzo naceu no rueiro da Caramoniña, lugar de Castro do Medio, na parroquia cerdedesa de Castro o 24 de decembro de 1916. Primoxénito de Manuela (labrega) e mais de Amador (tratante), ficou orfo de pai aos 9 anos.
Lérez abaixo, Monteagudo faleceu en Pontevedra o 24 de decembro de 2018, cumpridos con precisión de ourive os 102 anos de existencia. Non nos debe abraiar a cadradela, pois, Manuel de Candelaria (como era coñecido na miña casa) fora nomeado en maio de 1955 “oficial calculista” na sección de Climatoloxía Xeral do Servizo de Meteoroloxía das Forzas Aéreas de Venezuela, país ao que arribara en 1953.
Manuel Monteagudo rillou de rapaz o silabario, o catón e a cartilla na escola do esforzado mestre Constantino Simal Simal, en Quireza. En 1927, proseguíu a súa formación na academia de Fernando García Leiro, o pródigo abade de Cerdedo. Por consello do seu mentor, ingresou no Seminario de Compostela, onde permaneceu até o principiar do ano 1931, pouco antes de proclamarse a República. Segundo lemos na súa autobiografía: Os motivos de deixar os estudos no Seminario foron dous: o primeiro, non ter vocación, facéndome rebelde ante a forma de tratar os seminaristas; o segundo motivo: non era xusto, por sere eu crego, os meus irmáns e a miña nai de escravos toda a vida.1
O 18 de marzo do ano 1936, con vinte anos de idade, ingresou voluntario na Mariña de Guerra da República. Catro meses despois, acontecería o golpe de Estado fascista. A sublevación colleuno no bando rebelde. Monteagudo nunca calou a súa participación na Guerra Civil formando parte do exército franquista: O destino xogou as súas cartas e a min tocoume “pasar fea”.2 Lemos na web “Nomes e Voces” que as autoridades golpistas lle abriron a Monteagudo unha causa por deserción que o obrigaría a permanecer agochado algún tempo. Finalmente, non sería procesado. Manuel Monteagudo era xenro de Rosendo Campos Varela, industrial e membro dunha familia cerdedesa moi influente. Ao longo do ano 36, Monteagudo terá coñecemento da malleira recibida polo mestre Constantino Simal a mans dos falanxistas e do pasamento do crego García Leiro (no mes de decembro), sucesos que serán causa de fondo pesar. Licenciouse do exército o 31 de outubro de 1939.
Sen outras expectativas, en setembro de 1940 ingresa no corpo da Garda Civil, cuxa disciplina e arbitrariedades aturaría seis anos (1940-46). O seu natural equitativo e contestatario colíxese deste treito autobiográfico: Das cousas que pasaron durante a miña estancia no Corpo, moitas delas non eran do meu agrado, pero tiña que roelas ... Non estaba de acordo en moitos casos; por iso un comandante de posto me chamou comunista ... Un dos casos máis tristes da miña estancia na Garda Civil foi o ser arrestado en compañía de catro compañeiros polo delito de sedición. Fomos xulgados ante un Tribunal de Guerra. Fomos absoltos, só con seis meses de arresto ... Ata chegaron a dicir que nos xuntamos cos fuxidos ... O 28 de maio de 1946 pedín a rescisión do compromiso.3
O 9 de abril de 1942 casa con Candelaria Campos Sieiro (tamén falecida), coa que tivo catro fillos. Do 46 ao 51 traballa no serradoiro do seu sogro (a serra de Rosende (sic)), enxeño hidráulico (hoxe, en ruínas) localizado na cerdedesa Veiga dos Muíños. A serra accionábase coa auga da presa de Porriñeiras, canle proveniente do río Lérez.
Monteagudo emigra a Venezuela no ano 1951. Na cidade de Maracay agárdao Amando, o seu irmán pequeno, que o precedera. Dous anos despois, guiado polo benxamín, ingresa no Servizo de Meteoroloxía da Comandancia Xeral de Aviación do Ministerio de Defensa venezolano. Nesta exitosa aventura profesional investirá trece anos da súa vida. No ano 1966, volta a Galiza. Dende Maracay o seu irmán reenvíalle un convite do presidente da República Raúl Leoni. Chocalleiro, o irmán escribe: En Venezuela te invita el presidente, en España ni el alcalde.4
Instalado xa na Galiza, Manuel Monteagudo foi correspondente do xornal Diario de Pontevedra ao longo de vinte anos. O primeiro artigo publicouse no rotativo pontevedrés o 9 de xuño de 1968; o derradeiro leva data de agosto de 1988. Acadou a xubilación o 24 de decembro de 1981, tras desenvolver durante unha década o cargo de administrativo na estación de autobuses de Compostela, cidade á que o matrimonio debeu trasladar a súa residencia. Durante catro anos exerceu o cargo de presidente da Xunta de Goberno do Fogar de Pensionistas de Santiago de Compostela. Rexeitou prorrogar a encomenda para dedicar o lecer do retiro á actividade política (concelleiro do PSOE en Cerdedo), á escritura e á recolla de coplas, refráns, ditos, contos “e outras curiosidades” da súa parroquia natal, Castro. O matrimonio abandonou finalmente Compostela e fixou o seu domicilio en Pontevedra, na rúa Forcarei.
Manuel Monteagudo foi veciño e amigo persoal do poeta, mestre e divulgador científico Xosé Otero Espasandín (nado en Castro do Medio en 1900 e morto no exilio estadounidense en 1987). Xaora, o intercambio de correspondencia co seu paisano axudou a Espasandín a soportar tanto o exilio ideolóxico do franquismo coma o exilio cultural do piñeirismo (así o denunciaría Luís Seoane).5 Monteagudo reivindicou na prensa honrar a figura do intelectual republicano co adaxo do seu pasamento (DP, 14-11-1987). Seguindo este ronsel, en 2016 o colectivo Capitán Gosende perpetuou a lembranza de Otero Espasandín no seu Campo das Laudas (As Raposeiras-Meilide) e segue solicitando que unha rúa de Cerdedo leve o nome deste ilustre desterrado.
Manuel Monteagudo foi o promotor da homenaxe póstuma tributada ao seu mestre, o cura Fernando García Leiro. O acto tivo lugar o 24 de xuño de 1971 en Cerdedo. Dende aquelas, a praza da igrexa de San Xoán leva o nome e adobíase coa efixie do homenaxeado. Para a organización do evento contou coa estreita colaboración doutro dos antigos alumnos do crego, o cura Antonio Rodríguez Fraiz.6
Manuel Monteagudo foi, así mesmo, o impulsor da homenaxe que os antigos alumnos lle renderon ao mestre Constantino Simal Simal o 6 de abril de 1975. Constantino Simal xubilárase en novembro do ano 67. En Castro (onde nacera) e mais en Quireza (onde puxo escola) dedicáronselle en loor senllas placas de mármore. Monteagudo prodigaríase na prensa para propiciar o feliz desenlace das anteditas homenaxes, destilando co exemplo a sabedoría contida na expresión “De ben nacido é ser agradecido”, ou na reflexión kennedyana: “Sempre hai que atopar tempo para mostrarlles gratitude ás persoas que marcaron as nosas vidas”.
No transcurso de vinte anos de correspondencia xornalística, Monteagudo plasmou na prensa (no Diario de Pontevedra) o seu inconformismo, o seu espírito crítico, a súa capacidade de análise, a súa coraxe... O titular “Pensar alto, sentir hondo y hablar claro” (DP, 18-9-1969) é toda unha declaración de intencións. Malia profesar un amor incondicional por Cerdedo, Monteagudo non someteu o brillo da verdade ou a súa liberdade de expresión á canga dos afectos ou do confort. No verán de 1978, baixo o titular “El respeto a la verdad”, escribía: Comprendo que en los pueblos, a veces, la verdad es causa de disgusto en ciertos señores −les llamaría más bien caciques− acostumbrados a la adulación. Sólo se consideran rodeados de virtudes, mientras que esconden los vicios en la oscuridad del silencio o los dejan para los demás. Por eso, dejar de decir la verdad puede ser cobardía o adulación, pero en la conciencia de un informador no pueden caber ni la cobardía ni la adulación, sino reflejar con sinceridad la auténtica verdad.

O 9 de xuño de 1968, na súa estrea como correspondente, Monteagudo remite a Diario de Pontevedra o artigo “Cerdedo: Repoblación de los montes del municipio”, no que avoga pola creación de cooperativas forestais en Cerdedo, facendo fincapé no cultivo de árbores froiteiras. Nas seguintes entregas, denuncia o mal estado dos viais cerdedeses ao tempo que eloxia o emprendemento dos veciños de Abelaíndo por asumiren motu proprio e sen apenas apoio a construción dunha estrada; salienta as deficiencias no alumamento público, nas fontes, na subministración eléctrica, no servizo telefónico, na atención sanitaria; reclama un campo de deportes e o acondicionamento do campo da feira; incide no problema da emigración, do despoboamento, dos incendios forestais; fai fincapé na defensa do medio ambiente e do patrimonio; oponse ao proxecto do macroencoro de Dorna e ao traslado do conxunto arquitectónico da Pontapedre (ponte medieval e muíño), erixíndose azoute da mansedume, da apatía e da resignación mostradas polos seus conveciños.
Por se non abondase, nas páxinas do rotativo pontevedrés Monteagudo fixo súa a tese do Colón galego, recolleu as andanzas da bandida Pepa a Loba, gabou as virtudes da vaca marela7, salientou os vellos ritos da nosa festa do San Xoán, fixo de altofalante da Festa do Canteiro e das máis festas patronais cerdedesas, con especial agarimo tratou a Festa do Can ou das Contas de san Roque, que aínda se celebran no seu Castro natal.8

Cheo de razón, dende a súa tribuna, Monteagudo tamén arremeteu contra a praxe caciquil e a impudicia dos caciques cerdedeses. Coñecidas por reiteradas, o correspondente Monteagudo denuncia nos seus artigos as innúmeras irregularidades electorais das que se valeu a dereita para perpetuarse no poder até que, de puro vicio, a cacicaxe bateu cos cornos no cu. Sabendo o que sabemos, en Cerdedo sería de xustiza impugnar os corenta anos de democracia. Deste xeito se expresaba Monteagudo:
Esos ídolos abominables y que tanto daño llevan causado en nuestra Galicia, vemos como se derrumba ese pedestal del gran cacique provincial: el cacique municipal y el caciquillo parroquial (DP, 31-12-78).
¿Cuándo el alcalde se identificó con el pueblo para apoyarlo en sus justas reivindicaciones? Yo pediría un alcalde para Cerdedo que se identifique con él, que ame y viva la vida de su pueblo, pero nunca a cuenta de este. Que sepa rodearse de gente honrada y capaz, pero que no se dedique a negocios que le impidan ser alcalde (escrito de cara as Municipais de 1983).
¿Es justo que un señor, en su condición de cacique, entre en un colegio en el momento de la votación y se lleve un montón de sobres? ¿Es justo que otro señor, en su condición de oligarca, mande aviso a ciertas personas para que acudan a su casa y, una vez en la misma, les entregue los sobres para que vayan a votar? ¿Se puede el mismo día de la elecciones recorrer ciertas aldeas para pedir el voto, sugiriendo y coaccionando a los electores? ¿Puede un electo a concejal transportar personas para votar? (DP, 26-5-1983 (despois das Municipais)).
Neste senso, o 9 de marzo de 2008, o xornalista Fernando Salgado, tamén dende as páxinas do Diario de Pontevedra, eloxia as dimensións cívicas do noso persoeiro: Cuando llega la hora de mirar hacia atrás y hacer un recopilatorio, sólo quedan grabados en la memoria y mantienen plena vigencia aquellos actos realizados en clave de universalidad y de eternidad ... Es entonces cuando puede comprobarse la vigencia de los mensajes, y un repaso sosegado a través de las crónicas firmadas desde Cerdedo por Manuel Monteagudo Ruzo permiten concluír que, lejos de diluírse su mensaje cuando amarillea el papel en el que fueron impresas, conservan una rabiosa actualidad y se perfilan como una guía a seguir, a pesar de haber sido escritas en unas circunstancias nada propicias, cuando no en una situación de abierta incomprensión social y hostilidad política.
O 9 de xullo de 1978 constituíuse en Cerdedo o comité local do PSOE, con vistas aos comicios municipais de abril do ano seguinte (os primeiros da democracia). Preside o comité socialista Severino Bugallo Valiñas. O panadeiro Bugallo xa formara parte da directiva do PSOE en tempo da República e, por mor da súa ideoloxía, houbo de padecer persecución. Manuel Monteagudo figura á fronte da secretaría de Prensa e Propaganda. Entre outros, Roxelio Arca Rivas (fillo do mártir republicano Francisco Arca Valiñas) consta como delegado.
O 3 de abril de 1979, o PSOE obtén tres concelleiros en Cerdedo. Monteagudo sae elixido e, a canda os concelleiros de Unidade Galega (2), disponse a facer unha oposición férrea mais leal. O partido do alcalde Caramés axiña brande o rolo da maioría (8), dificultándolle a Monteagudo a súa asistencia aos plenos. Farto das artimañas da dereita caciquil, Monteagudo abandona o seu cargo o 27 de marzo de 1980: Creo que tal y como está montado el Ayuntamiento, es difícil hacer cosas prácticas, porque si hacemos un balance de lo que ha hecho la nueva corporación, basta con echar una ojeada por todo el municipio, para decir que nada de nada. Lo más honroso es marcharse. Falta iniciativa, entusiasmo y coherencia en planificar y abordar con firmeza esas necesidades tan acuciantes que padecen todos los lugares de nuestras parroquias. (DP, 26-3-1980). Ocupa o seu posto outro socialista memorábel, Severino Rascado, veciño de Mamoalba.
Con folgos anovados, nas municipais de maio de 1983 recunca na listaxe do PSOE cerdedés e revalida a súa acta de concelleiro. Paradigma da dignidade, Manuel Monteagudo foi un dos poucos edís da perdurábel oposición que non se deixou engaiolar polo ouropel do “C de Cerdedo”, declinando aceptar o agasallo ofrecido pola dereita triunfante. O PSOE de Cerdedo, que lle rendeu homenaxe a Rascado (23-2-2013), está en débeda con Monteagudo.
Na soleira dos noventa anos, Monteagudo dá por concluído o labor de ordenar e pasar a máquina décadas de anotacións e apuntamentos e decide enviar os mecanoscritos ao prelo. Xa que logo, no ano 2005 Edicións R. S. Pontevedra edita doce exemplares de Unha manchea de contos (2ª edición, en 2007). Tamén en 2005 aparecen os títulos Poesías de amor e dor e Cantares, refráns e outras curiosidades. En 2006, publica A saga dos Monteagudo e en 2007 edítanse 20 exemplares da súa Historias de Santa Baia de Castro, curiosidades e outras historias. Para a Historia de Castro, o autor omitiu, finalmente, o capítulo dedicado á represión fascista que, nunha separata, gardaba na caixa forte do seu despacho. Mesmo así, o título de cronista de Castro está máis ca xustificado.
Un exemplar dedicado de cada unha das devanditas publicacións e mais unha copia das súas colaboracións no Diario de Pontevedra agardaba por min na súa casa: Para o profesor, escritor e buscador de novos valores, o meu amigo Carlos Solla. Con agarimo. Monteagudo dicía que, antes de morrer, cadaquén debía plantar unha árbore, ter un fillo e escribir un libro. Traballo feito, meu amigo.
Manuel Monteagudo investiu as ben merecidas horas de lecer en favor da súa comunidade. O seu compromiso político e cultural con Cerdedo fican ben demostrados nesta apoloxía. De raro en raro, a mesquindade cerdedesa vese amortecida coa exemplaridade dalgúns dos seus veciños. Gocei da estimación e da sabia conversa de Monteagudo aínda en 2002, a raíz da publicación do meu libro Materiais para o estudo da freguesía de San Xoán de Cerdedo. Aveciñados en Pontevedra, case porta con porta, compartimos, dende aquelas, saborosos parrafeos arredor da súa mesa camilla ou nas inesquecíbeis paseatas dominicais, reconfortados nas nosas afinidades. O meu pai, Manuel Solla, vella amizade, fixo as presentacións.9 Foi Monteagudo quen me alentou na necesidade de mirar por Cerdedo sen caer no desánimo nin na molicie do seguidismo e, por tal, sen agardar nada en troco. Nesas teimamos.
Agora, transcorrido un ano do seu pasamento e coa intención de preservar do ruín esquecemento a súa obra e a súa figura, o colectivo Capitán Gosende demanda que unha rúa de Cerdedo leve o nome de Manuel Monteagudo Ruzo. Bo e xeneroso, Monteagudo soubo honrar a lembranza dos benfeitores, actitude que arestora, con xustiza e oportunidade, emulamos.
Moitas grazas, don Manuel. Sempre na lembranza.
Los hombres pasan, las buenas obras quedan y éstas serán juzgadas y admiradas por futuras generaciones (M. Monteagudo, Diario de Pontevedra, 13-4-1969).

____________

1 Monteagudo, M.: A saga dos Monteagudo, R. S. Pontevedra, 2006, páx. 36.

2 Testemuño oral. Gravación de xaneiro de 2003.

3 Monteagudo, M.: A saga dos Monteagudo, R. S. Pontevedra, 2006, páxs. 38-40.
4 En Cerdedo, ocupaba a alcaldía Manuel Varela Mouteira.
5 De Toro, S.: Inmateriais, Xerais, páx. 107.
6 Rodríguez Fraiz, A.: Dr. D. Fernando García Leiro. Obrero, sacerdote y maestro, 1972.
7 “O día que saibamos o que val unha vaca, Galiza quedará redimida” (Castelao).
8 Véxanse en Youtube os vídeos intitulados A Festa do Can, filmados en Súper-8 nas edicións de 1980 e 1981 (Maruja Otero-Trépia Asociación Cultural).
9 Os artigos “Construcción, en Abelaíndo, de una carretera por prestación personal de los vecinos” (DP, 20-10-1968) e “Vecinos de Caroy y de Cerdedo dan muerte a dos lobos” (DP, 10-12-1968) teñen como protagonista a Manuel Solla, meu pai.