Xornal de Tabeirós-Terra de Montes

Lauda en memoria de Esperanza Barros e Manuel Garrido, vítimas da represión fascista en Cerdedo

7/7/2020

O Campo das Laudas (As Raposeiras-Meilide-Cerdedo) na actualidade.

Calros Solla

Manuel Garrido -o Resucitado-.

O vindeiro 18 de xullo, sábado, o colectivo Capitán Gosende fincará na herbeira do Campo das Laudas (As Raposeiras-Meilide) a sexta lauda do seu proxecto de recuperación da memoria histórica en Cerdedo. O sexto monólito, obra coma os cinco anteriores do escultor Marcos Escudero, perpetuará e dignificará a lembranza da labrega Esperanza Barros García −Esperanza de Dominga− e do seu home, o canteiro Manuel Garrido o Resucitado, ambos os dous, veciños da aldea de Fondós (Quireza-Cerdedo) e vítimas da acerba represión desatada tras a sublevación militar do 17-18 de xullo de 1936. O sábado 18, cumpriranse oitenta e catro anos do golpe de Estado fascista que deu inicio á Guerra Civil.
Manuel Garrido, alcumado de primeiras o Neghro, era canteiro e militante do PSOE. Dobregada a resistencia republicana en Cerdedo, Manuel Garrido fuxiu ao monte, procurando agocho na Pena da Moura (monte de Quireza) e nunha cova das Candas (Figueiroa-Castro). Esperanza Barros calou o paradoiro do seu home, malia recibir frecuentes ameazas e malleiras dos falanxistas locais. Semanas despois, Manuel Garrido foi detido pola Guardia Civil e recluído canda outros compañeiros no calabozo do cuartel de Cerdedo.
A noite do martes 11 de agosto de 1936, unha partida de falanxistas de Cerdedo e Soutelo irromperon no cuartel e alxemaron a Manuel Garrido (PSOE), a Xosé Cortizo González (veciño de Barro de Arén, militante do PSOE) e a Xosé Torres Paz (veciño de Cerdedo, concelleiro e presidente local do PSOE), obrigándoos a subir a unha camioneta na que os trasladaron a Pontevedra. En Soutelo (Forcarei), os falanxistas xa prenderan a Xosé Mª Taberneiro Fraiz, coñecido polo Rolo de Vilapouca (2º tenente de alcalde do concello forcareiés, PSOE), e a Xesús González González Pernas.
Na parroquia pontevedresa de Alba, os facciosos procuraron un apartadoiro da estrada Pontevedra-Santiago e, alí, goríndose na escuridade, tirotearon vilmente os cinco militantes republicanos. A causa das terríbeis feridas, faleceron Xosé Torres Paz (os criminais aínda despoxarían o cadáver do seu reloxo), Xosé Cortizo González, Xosé Mª Taberneiro Fraiz e Xesús González González. Os asasinos deron por morto a Manuel Garrido que, recibindo no peito un balazo non mortal, contivo a respiración para simular o seu falecemento. Cando entre gargalladas os pistoleiros abandonaron a escena do crime, Garrido, sobrepóndose á dor e á carraxe, afastouse do lugar.
Como puido, deu chegado a Quireza (a máis de 30 km de distancia), salvando a vida de xeito prodixioso. Sandou das feridas grazas aos coidados da súa muller Esperanza Barros, manténdose agochado durante meses nun rocho da súa vivenda. Advertidos os falanxistas da desaparición dun dos corpos, roldaron a casa de Manuel Garrido, sospeitando que saíra airoso. Esperanza debeu aturar, de novo, a coacción e o maltrato da ralea fascista. Delatado, finalmente, por unha veciña, Manuel Garrido padeceu presidio. Foi excarcerado a piques de rematar a Guerra Civil.
Manuel Garrido non se desfixo da chaqueta que vestía a fatídica noite do 11 de agosto, ben ao contrario, transformou o buraco da bala nun ollal para lucilo, discretamente, coma se fose unha condecoración. Cando o réxime franquista minorou as hostilidades, Manuel abandonou o seu retiro, puxo a chaqueta furada e presentouse de novo en sociedade, fitando con oufanía para quen atentara contra a súa vida. En opinión dos seus veciños, Manuel Garrido o Neghro fixera méritos abondos para gañar o seu segundo alcume: o Resucitado. Mentres Manuel permaneceu oculto e convalecente (ao parecer, no boquelo do forno), un parente fíxose pasar por enfermo encamado, para que a adquisición das necesarias menciñas na botica non resultase sospeitosa. Naquel tempo, as paredes aguzaran o oído.
O colectivo Capitán Gosende convídaos ao acto inaugural da sexta lauda, que terá lugar no memorial do Campo das Laudas (As Raposeiras-Meilide-Cerdedo) o vindeiro sábado 18 de xullo ás 12 horas.
A lauda en memoria de Esperanza Barros García e Manuel Garrido o Resucitado fai a número seis das dispostas neste noso Lugar da Memoria. Antecedérona as laudas dedicadas aos tamén cerdedeses Xosé Otero Espasandín (mestre e poeta; exiliado sen retorno), Antonio Sueiro Cadavide (canteiro, gaiteiro; alcalde republicano de Cerdedo; esquecido), Francisco Varela Garrido (xornalista, secretario municipal; fusilado), Xosé Torres Paz (carpinteiro, concelleiro; asasinado) e Martiño Ferreiro Álvarez (construtor, tenente de alcalde da Coruña; asasinado en Mauthausen-Gusen). A lauda de Esperanza e Manuel precederá á lauda en lembranza de Xosefa Rivas Touriño (matriarca dos Ventín), de Erundino Ventín Rivas, Manuel Ventín Rivas e Olegario Ventín Rivas (os seus fillos) e mais de Perfecto Ventín Barreiro e Ramiro Lois Ventín (os seus parentes), obreiros fusilados en Zamora en decembro de 1936.

En Cerdedo, a autoridade nin cumpre nin fai cumprir a Lei de Memoria Histórica.
Non esquecemos!!!

Lauda a Antonio Sueiro.

Lauda a Martiño Ferreiro.

Lauda a Xosé Otero Espasandín

Lauda a Xosé Torres.

Lauda a Pancho Varela.

0 Comentários

Dos arquivos de Capitán Gosende: Xesús Muruais satiriza as poubanas de Cerdedo no Almanaque Humorístico de Galicia para 1878.

7/6/2020

0 Comentários

Xesús Muruais

Calros Solla

Os habitantes da comarca de Montes en xeral e os cerdedeses en particular representabamos (ou representamos), para os da capital, o paradigma do tipo montaraz (coherentes, pois, co noso medio). Os membros de Capitán Gosende sempre facemos gala desta condición, mais recoñecemos que por mor do atavismo da chufa, non poucos aldeáns renegaron (ou renegan) das súas orixes, adoptando unha forzada e mal arremedada pose urbanita.
O escarnio ao que decote eramos sometidos os cerdedeses (e cerdedesas) e tamén os souteláns (e soutelás) atinxiu a letra impresa, cando menos, no artigo de Xosé Filgueira Valverde “O remate inédito das coplas de Fray Martín Sarmiento” (Cuaderno de Estudios Gallegos, XXIX, Compostela, 1974-75, páxs. 7-22)1 e nestoutro de Xesús Muruais Rodríguez, intitulado “Las poubanas” e publicado no Almanaque Humorístico de Galicia para 1878 (Ourense, 1877, páxs. 46-50).
No seu Vocabulario galego-castelán (1972), Xosé Luís Franco Grande recolle a forma “poubana”, atribuíndolle o seguinte significado: aldeana que toma baños de mar en el verano. Franco Grande tamén consigna o sinónimo “catalina”.
Paulino Novo (Os insultos en galego. Estudo lingüístico, 2013) achéganos outras equivalencias: “auguista”, “canóniga”, “canoura”, “carola”, “mantida”, “paduana”, “candelaria” e “palmatoria”, xa antes recollidas por Eladio Rodríguez González.
O propio E. Rodríguez distribúe xeograficamente as diferentes denominacións: “catalinas” (A Coruña), “mantidas” e “palmatorias” (Marín e Vilagarcía), “poubanas” (Vigo e Pontevedra), “candelarias”, “canónigas” e “canouras” (Ribadeo e outras zonas marítimas de Lugo).
En Cerdedo, as aldeás que podían permitirse baixar a Marín para tomar baños (por prescrición médica ou non) facíano en setembro ou en outubro (os baños da castaña), que durante os meses de verán había moito choio que arrombar.
No tocante ás 107 coplas que Filgueira Valverde atribúe a Sarmiento (autor do Coloquio en mil duascentas coplas galegas, 1746-7), Xosé Luís Axeitos e Ramón Mariño Paz considéranas espurias. Segundo a opinión de Mariño Paz, a autoría da dita engádega non se lle debe apor ao cerdedés Sarmiento (1695-1772), senón ao pontevedrés Xoan Manuel Pintos (1811-1876), á sazón, editor en 1859 dunha primeira publicación do Coloquio de Sarmiento.
Sarmiento ou Pintos representan os naturais de Cerdedo ou de Soutelo como os encargados, en Pontevedra, de turrar da coca na procesión do día de Corpus.2 No Almanaque de encantos (2010, páx. 64), salientabamos a encarga: Na Pontevedra do século XVIII, o centulo e a coca protagonizaban a festividade do Corpus. En palabras de Sarmiento, abanear as chocas ou turrar do monstruoso dragón eran tarefas deshonrosas. Segundo o frade das Raposeiras, estes labores indignos encomendábanselles a estraños. O etnógrafo Clodio Gozález Pérez, no artigo “A coca de Betanzos” (Anuario Brigantino, nº 15, 1992, páxs. 297-306) explica: A pesar de que o día principal era o do Corpo de Deus, as cocas podían andar por outras datas do ano ... En cada vila ou cidade había un gremio encargado de construíla, arranxala e andar con ela. Obriga que non sempre aceptaban gustosamente, pois ocasionaba gastos que tiñan que pagar entre tódolos confrades. Ademais non sempre había persoas dispostas a andar con ela, por estar socialmente mal considerado e, tamén, porque se expoñían a levar unha pedrada ou un trancazo dalgún espectador que, inconscientemente, trabucaba o símbolo polo simbolizado, é dicir, a coca polo demo que representaba ... En Pontevedra, segundo conta o P. Sarmiento (ou X. M. Pintos) a mediados do século XVIII, eran de lonxe da vila, mesmo de Soutelo de Montes ou Cerdedo:

O que leva a Coca
sempr’é de Soutelo
de Montes, e a veces
évos de Cerdedo.3

O pontevedrés Xesús Muruais Rodríguez (1852-1903) foi avogado, xornalista, escritor, bibliófilo, crítico literario e catedrático de instituto, impartindo as materias de Latín, Francés e Humanidades. Escéptico e iconoclasta, Muruais é considerado, a canda Luís Taboada, Arturo Vázquez Núñez e Valentín Lamas Carvajal, un dos pioneiros do humorismo galego. Neste senso, Muruais adoptaría o rol do “mirón libidinoso”, cuxa índole se perfila no relato “Las poubanas”. É autor de Cuentos soporíferos (1874) e Semblanzas galicianas (1876). Unha versión aumentada de Semblanzas galicianas reeditouse en 1884.
O Almanaque Humorístico de Galicia para 1878, dirixido por Arturo Vázquez Núñez, imprimiuse en Ourense en 1877, na tipografía de La Propaganda Gallega. Amais de Xesús Muruais, neste volume tamén achamos as colaboracións de Emilia Pardo Bazán, Francisco Añón, Rafael Bugallal, Manuel Curros Enríquez, Valentín Lamas Carvajal, Augusto Mosquera, Xoan Neira Cancela, Manuel Peña y Rucabado, Ricardo Puente y Brañas, Alexandre Quereizaeta e Luís Taboada.

No Almanaque Humorístico de 1878, Xesús Muruais acrecenta a lenda negra dos cerdedeses e cerdedesas co seu artigo “Las poubanas”.

Almanaque Humorístico de Galicia para 1878.

Las poubanas

El nombre es exótico, pero la especie es indígena.

Ha nacido en los riscos patrios, ha crecido cabe el emblema más venerando del hogar gallego, negro y panzudo jefe de nuestros penates, el pote; ha enronquecido su berroqueña garganta con los aturuxos nacionales y cumple religiosamente con el doble precepto galaico-social de no ir a la escuela ni lavarse las manos y los pies, a no ser en casos de inundación súbita e imprevista del nativo regato, que sirve de espejo a las silvestres y disyuntivas facciones de su rostro no profanado por otra agua que la no muy limpia, aunque sagrada, que recibió en el pilón bautismal.
Siempre he estado a matar con la reducida y arbitraria división de sexos que las leyes y costumbres han establecido. Ni frailes descalzos son capaces de convencerme de que no deba darse carta de naturaleza al sexo [–presbítero]?4, ni hay fuerzas humanas que me hagan tolerable el tener que decir a mis lectoras que la poubana pertenece al sexo femenino.
Ello es que la poubana, a pesar de que adolece de unas patas monumentales, unas caderas ciclópeas, un gañote desmesurado y otros excesos impropios de su sexo, pasa por mujer en el concepto del vulgo.
En el archi-pintoresco puerto de Marín es donde se encuentra la poubana. Suele venir en caravana por los meses de julio o agosto, desde las fragosas montañas en que tuvo su cuna, a buscar en el mar que baña las hermosas playas de aquel pueblo, alivio a padecimientos de más o menos larga fecha y que exigen perentoriamente los maravillosos auxilios de la hidroterapia. Acomódanse por tribus las poubanas en alguna choza de pescador, por cuyo alquiler se deciden a pagar seis cuartos diarios por cabeza, después de cuatro horas del heroico e indispensable regateo previo, y en el mismo día comienzan a sumergir sus cuerpos en las saladas ondas.
Yo he tenido la fortuna de recoger las primeras impresiones de una poubana al hallarse ante el no conocido y terrible elemento.
Encontrábase la joven, a quien acompañaba su madre, en lo alto de una pendiente de la carretera de Pontevedra a Marín, desde donde se domina completamente el paisaje más admirable y poético del mundo. Enfrente veíase el mar azul y tranquilo que reverberaba entre sus ondas a la luz chispeante del sol; la isla de Tambo aparecía a lo lejos como una inmensa tortuga dormida al arrullo del oleaje, y a derecha e izquierda, detrás y delante, desarrollábanse en vasto panorama redondeadas colinas cubiertas hasta la cima de la espléndida vegetación que por todas partes crece en el amenísimo rincón de tierra en que hemos nacido.
La poubana contemplaba sin pestañear todo lo que la rodeaba.
Pero de pronto, animose su semblante con las tintas del placer y señalando a un grupo de desnudos marineros que se bañaban al abrigo de una elevada peña grito:
−Mi madre, aqueles pescados son homes!
Observación que hacía honor a sus conocimientos en historia natural y a su afición a la piscicultura, pues aún permaneció media hora larga contemplándolos.
En las primeras horas de la mañana, es cuando las poubanas abandonan el lecho de hojas de maíz, para tomar el primer baño de la serie de los del día, pues no se contentan con menos que con tres cotidianos. ¡Triple ablución, impotente para despojar a sus cuerpos de la tupida corteza que los envuelve! Míralas allí, lector, agrupadas al pie de aquellas rocas, espantando a las gaviotas con sus bruscos movimientos, retozando como un rebaño de focas sorprendidas por un rayo de sol, luciendo entre las eternas nieblas del polo. Pero, no te acerques demasiado, lector de mi alma. Aquella poubana que juguetea con las espumas, aquella Venus de Cerdedo o de Soutelo de Montes ha cogido un guijarro tremendo y se dispone a lanzártelo con toda la fuerza de su selvático brazo. ¿No te lo he dicho? Ya te ha descalabrado. Retírate sin chistar porque la poubana ha tenido razón en protestar en esa forma, poco suave tal vez, contra tu ilegítima curiosidad.
La poubana tiene pudor, aunque se baña frecuentemente sin su túnica.
Por esta razón, que es ciertamente de peso, no puedo seguir copiando el tipo tan al natural como yo quisiera.
Tampoco me atrevo a penetrar en su domicilio para seguir perfilando este boceto. Si el olor a manteca rancia y a bacalao frito no me asfixiaba antes de pasar el umbral, sería un espectáculo que daría al traste con mi delicada organización el de seis o siete poubanas auténticas, abandonadas a sus instintos y sobre todo solas, porque si bien admiten en su intimidad a alguno que otro compañero de S. Antón5, este es así mismo poubano, a juzgar por la escasa gallardía natural de sus movimientos.
Y tendría que poner fin aquí a este deslavazado esbozo a no ser por cierto hallazgo inapreciable que he tenido en Marín una mañana del pasado estío. Es una carta de una poubana a una amiga de la tierra que transcribo no literalmente, porque no la entenderías, pero si con escrupulosa fidelidad en cuanto al espíritu de la misma:

“Maripepa: saberás en como estoy cada día más gorda, hastra el punto de que me estralaron las medias que mercara por mor del rocío que corre. Tomé lo menos diez baños, que con otros diez que tomé hacen vinte y no pienso parar hastra echar toda la morriña del cuerpo. Me dices que te coja algún pescado de camino que tomo el baño, pero, a pesar de haber tantos, ningún pescado se me vino a las manos. Parece mentira. Estoy perfectamente mantida, con chocolate a los domingos y manteca todas las tardes. Las sardinas están aquí a patadas, pero no las puedo ver desde que tomé una enchenta atroz con ellas. Por poco no me custa el pellejo. Si no fuera por el porte, te mandaba siete u ocho para que también te hartaras y después me darías lo que me custaron cuando pudieses ¡Si vieras que ricas están con un poquito de tocino!
Es cosa de comerse espinas y todo.
Tengo que ajustar la caballería para cuando vuelva, que será pronto. Me van a llevar un dineral de dinero, pero la salud es antes que nada”.
El resto de la carta era completamente ilegible, por tener adheridas varias escamas de sardinas.

Jesús Muruais

NOTAS

1 Coplas 1.234 e 1.235.
2 A coca ou tarasca é unha figura lendaria que representa unha serpe monstruosa e que se saca nalgunhas procesións e festas populares (DRAG).
3 Solla, C.: Cerdedo. Materiais para o estudo da freguesía de San Xoán de Cerdedo. Inventario xeral, Cardeñoso, 2002, páxs. 609-13 e Almanaque de encantos. Mitoloxía da Terra de Cerdedo, Morgante, 2010, páxs. 63-4.
4 Gralla de imprenta.
5 Muruais tacha o poubano de porco.

0 Comentários

Capitán Gosende descobre en Caroi (Cotobade) unha laxe ateigada de signos lapidarios

6/22/2020

0 Comentários

Calros Solla

Membros de Capitán Gosende a carón da Laxa do Portabora.

No sorteo do sábado 20 de xuño celebrado na parroquia de Caroi, o premio Gordo saíu tarde, mais saíu. A piques de pórse o sol e xa de retirada, as últimas lanceiras dirixiron os nosos ollos cara a unha laxe que afloraba á beira esquerda da estrada PO-233, dirección Carballedo1, a pouco máis de 700 m, cara ao sudoeste, da rotonda do Coto (núcleo de Caroi). A lastra granítica, duns 22’5 m2 de superficie, presenta unha lixeira pendente cara ao leste. Axudados pola luz rasante, fomos quen de percibir e rexistrar os seguintes signos inscritos: uns 19 riscos cruciformes de tamaños e formas disimilares (varias cruces simples, outras potenzadas, outras con calvario (cadrado ou triangular) e unha cruz contornada); uns 12 ces, ou arcos ou ferraduras de orientacións e tamaños diversos; uns 7 rectilíneos (probabelmente, trazos incompletos); 3 escuadras; 2 báculos; 1 óvalo ou podomorfo e 1 coviña. En total: uns 45 signos lapidarios, aínda que, con certeza, o panel se compuña (ou compón) de máis figuras. O seu grao de desgaste é alto (algún dos gravados é case imperceptíbel), polo que deducimos para os riscos máis luídos unha antigüidade de séculos, obra, quizais, de canteiros medievais. O conxunto inscultórico púidose ir arrequecendo de símbolos co paso do tempo. Coas debidas cautelas, afirmamos que este petróglifo moderno e a pedra na que se dispuxo foron empregados, antigamente, como marco de deslinde de natureza eclesiástica.
A laxe inscrita localízase no predio montés coñecido por Portabora, a uns 125 m, ao sudoeste, do leito do río Almofrei (a uns 150 m da ponte, na mesma orientación) e a uns 500 m, cara ao noroeste, do sitio arqueolóxico das Zacoteiras (co outeiro homónimo polo medio).
Identificamos, xa que logo, a descuberta coa denominación “Laxa do Portabora” (coordenadas.- X: 547.468; Y: 4.703.528; alt. 590 m aprox.).
Deámoslle unhas voltas ao topónimo “Bora”. Os meteorólogos Ramón Pascual e Miquel Soro (2007-8) ven na forma Bora un sinónimo de “cova”. Eu mesmo, nas glosas toponímicas do río dos Gafos (2009) e do monte da Fracha (2012) puxen en relación os topónimos Bora, Borela e Boreira de Covas (tautoloxía) con vagantas ou cavidades naturais.
Porén, o lingüista Francisco Villar (2000) explica o topónimo como derivado da raíz indoeuropea *war “auga, río”. É ben certo que Almofrei abaixo, o diminutivo Borela nomea unha parroquia e un lugar (A Ponte Borela) do antigo concello de Cotobade, no sitio onde o río Borela emboca no Almofrei (ponte da EP-0407 sobre o Almofrei); e, así mesmo, Bora dálle nome a unha parroquia e lugar (A Ponte Bora, As Pontes de Bora) do concello de Pontevedra, no sitio onde o Almofrei emboca no Lérez (ponte da N-541 sobre o Almofrei e ponte da PO-224 sobre o Lérez).
O botánico Gonzalo Mateo Sanz (2019), identificando Bora como hidrotopónimo prerromano, confírelle o significado restritivo de “bordo” ou “muíño”. Dende o Portabora de Caroi, río arriba, a escasos metros da ponte localízase o muíño de Alberte, de probada antigüidade, xa que aparece consignado no Catastro de Ensenada (1752). Hoxe, refeito de ladrillo sen recebar, afea o goio que chaman poza da Moura.
Carlos Vázquez García (2014) engádelle á ecuación o étimo ilirio *bora “montaña, montañés”.
Finalmente, Iván Sestay Martínez (Toponimia do Val do Fragoso 4, 2015) afirma: O milenario nome do río Bora subsiste só no nome da parroquia de Bora (Pontevedra), bañado por ese río hoxe chamado Almofrei. E así tantos e tantos exemplos en Galicia e no resto de Europa.
Sestay establece, entre outros, os paralelismos existentes entre os ríos Miño e Miñotelo, Sar e Sarela, Sárdoma e Sardomela, Bora e Borela... Seguindo a súa explicación, Sardomela nomearía o curso alto do río Sárdoma (antigo nome do río Lagares), así como Borela (“o Bora pequeno”) lle daría nome ao curso alto do río Bora (antigo nome do río Almofrei).
Debo dicir que asumo o razoamento de Sestay e engado no seu beneficio a existencia do topónimo Portabora (do latín Portu(m) ad Bora(m) ou do romance Porto a Bora), é dicir, o vao polo que, en Caroi, se atravesa o río Bora (hoxe, Almofrei). Como dixen, a ponte sobre o Bora (ou Almofrei) se sitúa a uns 150 m, ao nordés, do sitio arquelóxico da Laxa do Portabora, descuberta o pasado sábado.
Como aconteceu con moitos ríos galegos, o hidrotopónimo primixenio deixou de nomear o curso de auga para darlles nome ás terras polas que atravesa. O río Bora é un claro exemplo. O hidrotopónimo Almofrei exemplificaría o caso contrario: o nome dun lugar que acabou nomeando todo o curso do río. O topónimo Almofrei, que designa outra das parroquia cotobadesas, pode explicarse como derivación do nome persoal xermánico latinizado Ermaufredus. O hidrotopónimo Almofrei (*villa(m) Ermaufredi) sería, en verdade, un antropotopónimo, ou sexa, un topónimo que evocaría o antigo posesor, o terratenente, daqueles predios ribeiráns.
Na fotografía obtida polo Voo Americano dos anos 1956-7, dexérgase que a Laxa do Portabora ocupaba o centro dunha “rotonda”, na que converxían catro camiños (un deles, enlousado, dende o casal da Laxa até o monte Caveiro), dos cales, transformados en estradas, só se conservan en estado útil os que comunican cos lugares do Cruceiro e da Bouza do Home.
Consonte testemuños orais recadados na aldea, na actualidade a Laxa do Portabora non se emprega como fito de deslinde interparroquial, non obstante e malia non contar con documentación que o corrobore, a tradición di que en época antiga os lugares situados ao sur do río Almofrei (ou Bora) pertencían á parroquia de Loureiro. Hoxe en día, a Laxa do Portabora localízase a pouco máis dun quilómetro, en liña recta e cara ao nordés, da estrema coa parroquia de Loureiro; e a uns 600, en liña recta e cara ao sueste, da estrema coa parroquia da Corredoira (ambas as dúas, freguesías cotobadesas). Tres dos riscos cruciformes (tres parroquias?) foron gravados ex profeso nun resalte da pedra.
O compañeiro Manuel Fortes, caroiés de nación, achéganos unha manchea de datos reveladores: Os lugares da Bouza do Home, da Costa (estes dous ao outro lado do río), Fraguas e o lugar desaparecido da Carballeira pertencían administrativamente á parroquia de Loureiro, pero desde que hai documentos, eclesiasticamente, facían vida en Caroi (o día de Pascua estaban obrigados a ir á igrexa a Loureiro). Pasaron definitivamente a integrarse eclesiasticamente en Caroi nas últimas décadas do XIX e, administrativamente, cando Caroi pasou a pertencer en 1904 ao concello de Cotobade (antes no concello da Lama).
Outro feito quizais interesante é que eses lugares pertenceron á Casa de Soutomaior a efectos de xurisdición.
Aínda que o monte Caveiro pertenceu administrativamente a Loureiro ata 1904, desde que hai memoria, os veciños dos lugares da Laxa e da Eirexe −O Coto− e da Graña (a efectos de monte eran un só lugar) tiñan asignado cadanseu lote de monte en usufruto na parte máis próxima aos lugares.
O regueiro que discorre ao nacente da Laxa do Portabora, e que vai dar ao Almofrei, é o rego das Sopas. O tramo do río Almofrei que pasa por Caroi chámase tamén río dos Pereiros.
Para que non caia no esquecemento, a uns 200 m distancia, cara so nordés, da Laxa do Portabora, da banda de alá do río, demos con outro cachote de pedra de gran no que se gravou a seguinte inscrición “13-1-50 B F”. Se as letras son as iniciais do nome e do apelido, ben seguro, o “F” é de Fortes, pois, en Caroi, Fortes é un epíteto indíxena.
Amais dos prexuízos derivados do tráfico rodado da PO-233, a Laxa do Portabora padeceu entre os anos 2017-18 as obras de construción dun depósito de auga de formigón duns 15 m de diámetro e máis de 3 m de altura, destinado á carga de helicópteros e vehículos contra incendios. Por insensibilidade ou descoñecemento, o tanque construíuse a uns 30 m do sitio arqueolóxico e a pista que lle dá acceso á maquinaria pesada acaroouse á pedra das insculturas e asoballou a costa do monte (enlousada) dos veciños da Laxa. O que non sabe é coma o que non ve.
Nas inmediacións da Laxa do Portabora, a Xunta de Feixoo e Cubela, promotores do magno penico, aínda manteñen fincado o panel informativo, porque despois dunhas eleccións veñen outras e hai moito eucalipto que preservar. No empeño de gardarlle os arcolitos a Celulosas, caciquillos grandes e pequenos enviaron as padexadoras por riba da Laxa do Portabora e por riba dos seus glifos seculares. Que non pegue o lume nunha vivenda, que o depósito lle vai facer a fresca.

Capitán Gosende descobre o terceiro gravado rupestre na parroquia cotobadesa de Caroi. Fai o ben e non mires a quen.
1 No GoogleMaps identifícase a estrada como PO-233, aínda que, ao parecer, o vial así denominado é o tramo que comunica a parroquia cotobadesa de Carballedo coa pontevedresa de Bora.

Detalle 1 da Laxa do Portabora (Caroi).

Detalle 3 da Laxa do Portabora.

O sitio arqueolóxico do Portabora dende o ceo.

Detalle 2 da Laxa do Portabora.

Políticos inaugurando un depósito en Cotobade

Laxa do Portabora (Caroi).

Sitio arqueolóxico, depósito, estrada e panel.

0 Comentários

Xosé Cortizo Martínez, in memoriam

4/23/2020

1 Comentário

Xosé Cortizo intervindo no programa Milenio da TVG (10-1-2020).

Calros Solla

O pasado 17 de abril faleceu Xosé Cortizo Martínez (Barro de Arén-Cerdedo). É lei de vida, porén, dende o colectivo Capitán Gosende manifestamos o noso fondo pesar e tristura pola perda dun amigo. A nivel persoal, quero reiterar o sincero e saudoso agradecemento a quen, até os últimos momentos da súa existencia, colaborou en prol da dignificación do acervo cultural cerdedés e, en concreto, na divulgación do tesouro mitolóxico do monte do Seixo.

Internet espallou nas agras de perto e de lonxe a semente do Proxecto Montaña Máxica que, principiou a súa andaina, no verán do ano 2002, cando dei xuntado no alto Seixo un grupo selecto de “sabios da tribo” (entre eles, Xosé Cortizo), co obxectivo de identificar Portalén, o penedo no que, dende tempo inmemorial e durante o magosto, se ritualizaba a consulta co oráculo do Máis Alá (recollida con anterioridade por min en diversas aldeas da contorna). Xosé Cortizo non só axudou a corroborar in situ a existencia de Portalén, senón que, pasados os anos, narrou primorosamente a lenda para o documental Monte do Seixo. A Montaña Máxica (de 2009).
Unha década despois, o 10 de xaneiro de 2020, no programa “Milenio” da Televisión da Galiza, o querido Xosé Cortizo, atendendo de novo a miña petición, volvía aparecer diante das cámaras para reforzar co seu testemuño a cadea de transmisión da sabedoría popular, da que el foi un elo fundamental. Xamais daremos pagado tal mostra de adhesión e compromiso, sendo agora sabedores do seu delicado estado de saúde.
Por respecto á tradición e por respecto aos seus transmisores, cómpre teimarmos nesta tarefa de recolla e dignificación da tradición oral e, asemade, disuadir o discurso interesado de magufos e antropologetas. Xosé Cortizo foi paradigma do cerdedés liberal e aperturista, rara avis nunha comunidade rural prostrada moral e fisicamente perante os intereses da cacicaxe. Moitas grazas, Xosé, polo teu exemplo. Cos testemuños (entre moitos outros) de Xosé Cortizo, Manuela Cortizo, Manuel Vidal, Arxentina de Carballás, Venicio da Cavadosa... fomos quen de revitalizar o santuario pagán de Portalén, fomos quen de converter o monte do Seixo nunha meca libertaria, onde lle rendemos culto á Terra e honroso tributo á nosa cultura popular. Ao falar de Portalén e da mitoloxía do monte do Seixo xamais se deberan esquecer os nomes destes veciños de Cerdedo e Montes, pois nin Portalén nin o Seixo estarían hoxe en boca de todos, engrandecendo o territorio ao que pertencen, se estas persoas non nos agasallasen daquela co seu esclarecedor legado.

A seguir, a xeito de humilde homenaxe, reproduzo unha breve nota biográfica de Xosé Cortizo, publicada, canda unha escolma da súa produción poética, no libro O código da vincha. Retrincos da intrahistoria de Cerdedo, 2012 (páxs. 142-151):

Xosé Cortizo Martínez, Xosé da Fonte, naceu en Barro de Arén (Cerdedo) o 2 de marzo de 1926. Asistiu dende os seis anos á escola de don Xosé Outeiro, ensinante de Pardesoa, de onde saíu sabendo resolver a raíz cadrada e mesmo a cúbica. Aos dezasete anos, o seu tío, un irmán da súa nai, levouno a traballar para a cidade de Ourense, desempeñando labores administrativos vencellados coa construción da estación nova do ferrocarril A Coruña-Zamora.
Na cidade das Burgas fixo un curso de mecanografía que, segundo o noso personaxe, “valeu pra que non peghase gholpe na mili”, e así mesmo, formou parte, durante uns anos, da Coral de Ruada que, naquel tempo, guiaba con mestría o célebre gaiteiro e zanfonista Faustino Santalices. Xosé Cortizo, home modesto, escúsase dicindo: “Daquela, aínda tiña a voz algho boa. Cando me operaron da gharghanta, escaralláronma toda”.
Tras o servizo militar, casou coa súa moza, Alsira López, e retomou as tarefas administrativas en diversas obras desenvolvidas no concello da Gudiña (Ourense). Con posterioridade, o matrimonio viviu uns anos en Torrelaguna (Madrid), mentres se executaban as obras da Canle de Isabel II. Rematado alí o labor, desprazáronse a Barcelona, fixando a súa residencia en Arenys de Mar –curiosamente, o seu periplo vital conduciríao dun Arén a outro−, onde exerceu de encargado xeral de obras. En Cataluña residiron até a súa xubilación.
Home de mundo, adobía decote a súa conversa coa experiencia dos moitos anos vividos lonxe da Terra: “O que fun observando por aí adiante é que o ghalegho sempre foi moi apreciado. Os ghaleghos fóra de aquí somos máis que aquí... Dos cataláns, con todo o que dicimos deles, eu digho sempre: non faledes mal dos cataláns, porque eu nunca vin un catalán que falase mal de Ghalicia, e estiven en Cataluña corenta anos... Cando ías a Pontevedra e falabas ghalegho, eras un aldeán, un analfabeto, e non creas que che mudaron moito as cousas, aínda queda moito repunante na Boa Vila... Na escola peghábannos cando falabamos en ghalegho e, malia o castigho, seghimos sendo os que máis falamos a lingua propia... Foi unha época moi neghra que marcou moito, moito... Hoxe en día, hai moita máis variedade nas maneias de divertirse, pero con tanta televisión e tanta discoteca, ás veces semella que a xente perdeu un pouco o sentido común e foi esquecendo as raíces da súa cultura. As relacións humanas fóronse perdendo”.

Xosé Cortizo, poeta popular, cantador e acordeonista é, xunta á súa veciña e parente Manuela Cortizo, un dos artífices do rexurdir cultural da terra de Cerdedo...

Sit tibi terra levis. De Portalén ao Máis Alá.

Xosé Cortizo (der.) de ganchete coa súa muller Alsira López, integrantes das Pandeireteiras de Barro de Arén (Cerdedo).

1 Comentário

Ánxel Campos Varela, o cerdedés que foi alcalde do Vigo republicano (e VI)

4/17/2020

0 Comentários

Tras o golpe de Estado fascista, Campos Varela militará en Falanxe. Concluída a súa vida política, volve exercer a avogacía e funda a empresa Conservas “La Canidense”. Campos Varela morre de cancro en 1954, aos 63 anos de idade.

Lata de conservas La Canidense.

Calros Solla

Do 17 ao 21 de xullo de 1936, unha facción do exército levantouse en armas contra o goberno da República, referendado polas urnas. O fracaso do golpe de Estado orquestrado polo fascismo abocounos a unha terríbel guerra civil.
O xornal El Pueblo Gallego será incautado o 31 de xullo de 1936 polos militares sublevados, sumándose á chamada prensa do Movimiento.
Dous meses despois, en El Pueblo Gallego (17-9-1936), na sección “Noticiario de Falange Española de las JONS (Jefatura de Vigo)”, atopamos a Ánxel Campos Varela nunha listaxe de simpatizantes que achegan doazóns a Falanxe. Campos Varela colabora con 125 pesetas. Un mes antes, Rosa Cerqueira Domínguez, a súa cónxuxe, entregaba en prol do exército franquista 92 gramos de ouro: una moneda de una libra esterlina con asa, una moneda crujer con asa, dos pulseras, cuatro cadenas, un imperdible, un medallón, dos medallas, tres sortijas, tres pares de pendientes, un alfiler de corbata, un gemelo, una cruz y varios trozos sueltos (El Pueblo Gallego, 23-8-1936).
En El Pueblo Gallego (6-10-1936), na sección “Noticiario de Falange Española de las J.O.N.S (Jefatura de Vigo)”, achamos a Ánxel Campos Varela nunha “Relación de camaradas que deberán pasar por la Secretaría Local para provistarse del oportuno carnet”.
Como militante de Falanxe, “debidamente uniformado”, Ánxel Campos Varela foi requirido con frecuencia pola Xefatura de Milicias desta organización en Vigo, para a realización de diversos servizos, adscribíndose á primeira e á terceira “Centuria”: “servicios especiales”, “servicios nocturnos con las fuerzas de orden público”, “oficinas del aeropuerto de Vigo”, “prevención”, “imaginaria-servicio antiaeronáutico”... En El Pueblo Gallego consígnase esta actividade até o 2 de abril de 1939.
Polo mesmo xornal (20-7-1937) sabemos que Ánxel Campos Varela depositara na Caixa de Aforros Municipal a cantidade de 25 pesetas en prol dos sublevados e “para la compra de un barco de guerra”.
No mesmo xornal (16-12-1937) lemos que Ánxel Campos Varela colaborara con 50 pesetas para o “Aguinaldo del combatiente”.
O nº 39 (1-3-1938) da revista Martín Códax (órgano da agrupación homónima) felicita a Ánxel Campos Varela, un dos seus socios, pola súa onomástica (ídem, en 1939; ídem, en 1940).
En El Pueblo Gallego (9-10-1938) lemos que Ánxel Campos Varela achegara 25 pesetas para a adquisición das insignias da Medalla Militar coa que se homenaxeou a Xosé Fernández Parada, párroco de Comesaña, “en premio a su heroica actuación en campaña”.
Tres anos despois, El Pueblo Gallego (22-3-1941) informa do enlace matrimonial Varela-Cerqueira. A voda de Rosita Cerqueira Pose, filla do conserveiro Antonio Cerqueira Domínguez, e Xosé Varela Saavedra tivo lugar na igrexa parroquial de Santiago de Vigo. Casounos o “Padre Comesaña”. A representación do xuíz ostentouna Ánxel Campos Varela, cuñado de Antonio Cerqueira.
O 24 de maio de 1941, El Pueblo Gallego informa do casamento de Xosefina Cerqueira Pose, outra das fillas do conserveiro Antonio Cerqueira, con Rosendo Pinzás Soto. Ánxel Campos Varela, tío político da noiva, volve representar o xuíz na cerimonia, que ten lugar na colexiata de Vigo.
O 12 de decembro de 1943, El Pueblo Gallego publica a listaxe de doadores dunha subscrición “Pro Navidad de los humildes”. Ánxel Campos Varela participa con 50 pesetas.
O 29 de agosto de 1946, o vespertino La Noche informa do casamento de María Isabel Cerqueira Urizar, filla do conserveiro Ventura Cerqueira Domínguez. A moza casa con Xosé Ramón de Castro, marqués de Leis, emparentado á súa vez coa familia Riestra. Ánxel Campos Varela, cuñado de Ventura Cerqueira, fixo de testemuña do enlace.
El Pueblo Gallego (21-10-1947) informa de que Ánxel Campos Varela fora elixido vogal da Xunta Social do Sindicato da Pesca.
O mesmo xornal (13-6-1948) anuncia que, no salón de actos do Hogar del Productor, co gallo da xuntanza extraordinaria do Consello Económico e Social, Ánxel Campos Varela falará sobre “El transporte y las industrias de la pesca” (ídem, en La Noche, 14-6-1948).
Nesta altura, emulando a parentela, Campos Varela funda en Canido a conserveira Ángel Campos Varela (“Fábrica de conservas y salazones de pescados”), que comercializará os seus produtos coa marca “La Canidense”. O obradoiro de “La Canidense” ocupará as naves da antiga conserveira do seu sogro Antonio Cerqueira. Derruídos os edificios da conserveira de Canido, na actualidade aqueles predios son terreo urbanizábel.
Un dos envases de follalata das conservas “La Canidense”, datado nos anos 50, pódese adquirir hoxe na Internet. No seu momento, o vello recipiente contivo agullas en aceite puro de oliva (clase extra). No emblema de “La Canidense” distínguense as chemineas fumegantes da industria, sita á beira da praia do Canto da Area; tamén se albisca o convoi do antigo tranvía e a capela dos Liñares.
O quincenario Sábado (30-9-1950), publicación da Delegación Provincial de Sindicatos de Pontevedra, informa das eleccións sindicais. Na empresa Ángel Campos Varela (do Sindicato da Pesca), xa se realizaran as eleccións de enlaces. (Tamén, catro anos despois: El Pueblo Gallego, 11 e 12-3-1954 e Avante, 15-4-1954).
Por El Pueblo Gallego (13-7-1952), sabemos que Ánxel Campos Varela era presidente da Comisión “Pro atrio de Liñares”, encargada da construción do adro da capela de Nosa Señora de Liñares, na parroquia de San Miguel de Oia.
O mesmo xornal (14-9-1952) salienta o vínculo existente entre Campos Varela e a advocación da Virxe dos Liñares de Canido. O correspondente José Vidal Bustamante chama a Campos Varela “el abogado marinero” e engade: Ángel Campos Varela, abogado, que oriundo de la serranía pontevedresa, aquí vino a ancorar, con muchos rizones, con tantos como solemos hacerlos los de tierra adentro que llegamos a comprender y amar al mar. Foi Campos Varela quen lle explicou a Vidal Bustamante a relación do topónimo “Liñares” co pretérito cultivo do liño nos predios do Vao. Foi tamén Campos Varela quen promovera a ampliación do templo dos Liñares sendo, até 1949, mordomo da festa. Así mesmo, sabemos por Bustamante do preito que enfrontou os veciños de Oia cos de Coruxo pola posesión da capela. Finalmente, os tribunais eclesiásticos déronlles a razón aos de Oia.
Por El Pueblo Gallego (28-4-1953), sabemos do casamento en Madrid de María Teresa Cerqueira Company, filla de Xoán Cerqueira Domínguez e sobriña política de Campos Varela, que actuou de testemuña no enlace. En setembro de 1936, Xoán Cerqueira Domínguez figuraba como xefe local de Falanxe; no 37, tesoureiro comarcal e subxefe de escuadra...
O avogado, industrial e hábil político cerdedés Ánxel Campos Varela, grande afeccionado á música e á literatura, morre de cancro ao ano seguinte, o 20 de xuño de 1954, aos 63 anos de idade. Os indiscutíbeis dotes camaleónicos de Campos Varela convertérono no político máis relevante dos que deu Cerdedo, capeando sen apenas despeitearse unha república e dúas ditaduras.
Vinte e dous anos despois e a tres anos vista da súa desaparición como rotativo, o xornal El Pueblo Gallego (3-11-1976) lembra que con Ánxel Campos Varela á fronte da alcaldía fora aprobado o Plan Comarcal (Proxecto de extensión (ensanche) e reforma interior de Vigo), encargado pola corporación en 1930 e redactado polo arquitecto Antonio Palacios (sesión plenaria do 6 de xuño de 1934). Por desgraza, o adiantado proxecto urbanístico do arquitecto Palacios (1874-1945), das que Campos Varela era entusiasta defensor, bateu cunha realidade imposibilitadora.