Xornal de Tabeirós-Terra de Montes

Da Cova dos Mouros ao petróglifo da Cimadavila

18/5/2022

Os de Capitán Gosende visitamos a Cova dos Mouros de Caroi e a viaxe deparounos a descuberta dun petróglifo na Cimadavila.

Carlos Solla

Ao abrigo da Cova dos Mouros.

O domingo 15 de maio, cos zoqueiros a bater no sobrado, propuxémonos dar coa estación mítica da Cova dos Mouros, localizada, segundo os nosos informantes, no monte da Cimadavila (Caroi-Cotobade), na ladeira oeste do monte do Seixo e a uns 800 m, cara ao norte, da ermida da Santa Mariña. Todo ao noso arredor era unha espeteira de abrotias onde o monte pendurar o seu gabán de toxo chorido.

Ao tempo que, dende a aldea da Cimadavila, enfrontabamos a ascensión, fomos esculcando nas innúmeras formacións rochosas que afloran a unha beira e á outra da pista forestal. Non nos afastaramos nin 400 m da aldea cando, á marxe esquerda do vial, alí onde nomean A Estivadiña, atraeu a nosa atención un bolo granítico dende o que se contemplaba unha bela panorámica da valiña de Caroi, ollos estricados até a lomba do Coirego.
Axiña nos decatamos de que o petouto fora empregado como soporte para a arte rupestre. Naquel pedestal talláranse, en época prehistórica, unhas oito ou dez coviñas, repartidas en tres mamilóns. Tres coviñas en uve riscáranse na parte superior do pelouro máis alto; outras tres, tamén en uve, no relanzo inmediato; outras dúas, na rampla do pelouro máis baixo (unha das coviñas fora ampliada a posteriori cun útil de ferro); e outras dúas na parte superior do mesmo pelouro, asociadas a unha bacía natural. Denominamos o achado “petróglifo da Cimadavila” (coordenadas.- X: 548.818; Y: 4.703.465; 690 m de altitude). Este gravado rupestre fai o número 92 dos descubertos polo colectivo en Terra de Montes.
A pouco máis dun quilómetro, en liña recta e cara ao sueste, da estación petroglífica da Cimadavila localizábase a Cova dos Mouros, o noso destino. A Cova dos Mouros (coordenadas.- X: 549.697; Y: 4.702.769; alt. 840 m) é un acubillo rochoso aberto no macizo granítico das Penizas; para ser máis exactos, nas Penizas de Baixo. Nas Penizas, nas casteleiras de Arriba e nas encovadas de Abaixo, o cuarzo e a pedra de gran fixeron amálgama.
Cando estabamos a uns douscentos metros do obxectivo, amainou o vento e o ceo ceibou unha morna bategada. Démoslles sebo aos pés corga arriba e, malia a corrida, acadamos o abrigadoiro da Cova dos Mouros mollados coma pitos. Ao abeiro da espenuca, recobramos o alento e fixemos por escorrer os impermeábeis.
Mentres agardabamos un aloveado, entretivémonos lembrando as lerias de mouros escoitadas na Cavadosa de boca do defunto Venicio Fortes, de quen temos fondas saudades. Na Cova dos Mouros da Cimadavila viven os mouros que gobernan os fogóns da Casa da Neve. Os míticos cociñeiros cazolean naqueles potes gorgolexantes a secreta receita do nevarío, asemade a cheminea golsa polo orbe a folerpada. Prodixioso oxímoro. Así se escribiu no libro Monte do Seixo. O santuario perdido dos celtas (2008):

“Nas inguas do Seixo, aló do Castro, acó da Santa Mariña, a unha carreira de can do camiño da feira, tense a neveira de Cimadevila. Arredor da pedra lareira, escoleres cullaretos, mouros garfeleiros cociñan a xistra, prebe da invernía, en pote ribeirán. Cas da neve, a cheminea arfante alenta o nevarío. Ao chou, o ventimperio pousa a albeira tinguidura encol de cumes e vagantas”.
Volveu zoar o vento e estiñou. Os mouros farrapeiros xa folgaban até o vindeiro inverno. Cumprida a misión, abandonamos a Cova dos Mouros sen aconchegar a porta e, lixeiros, procuramos na fondeira unha baiuca onde secar os pés á calorciña do licorcafé. Por entre os nubeiros, o rato Rabisaco empolicábase no queixo da lúa.
Ogallá a neve siga branqueando ano tras ano o carrelo do Seixo, anque leve o proveito o priorado de Oseira. Xiada de xaneiro, neve de febreiro, trebón de marzal, chuvia de abril e ventisca de maio, ano cabal che traio.

Peneda da Cova dos Mouros.

Sitio arqueolóxico da Cimadavila (Caroi).

0 Comentários

O colectivo Capitán Gosende documenta tres reloxos de sol na parroquia de Tomonde

3/4/2022

0 Comentários

Inventario dos reloxos de sol de Cerdedo (VI)

Reloxo de sol do Requeté (A Vilalén).

Calros Solla

Rematamos o mes de marzo adiantando a hora e percorrendo as aldeas da parroquia cerdedesa de Tomonde na procura de reloxos de sol. Os cuadrantes, empolicados nos seus poleiros, agardaban por nós impertérritos, indiferentes ao cambio horario de primavera. Visitáronse os lugares de Tomonde, A Vilalén, Fraguas, A Devesa e Barbeira.
A conversa cos veciños deu como resultado a catalogación dun par de cuadrantes máis (os dous bens localízanse na aldea da Vilalén) e, probabelmente, o postoiro dun terceiro, hoxe desaparecido (na aldea da Devesa). Nos máis lugares, os nosos informantes non deron razón da existencia, presente ou pasada, destes instrumentos.

A Vilalén:
–O reloxo de sol dunha casa do Castro.
–O reloxo de sol da casa de Felisa (ou do Requeté).
O reloxo da casa do Castro labrouse nun semióvalo de pedra branca. Tipoloxía: circular, vertical e ortomeridiano. O gnomon é unha variña de cobre. Dende a distancia albiscamos a hora 12 (na vertical do gnomon), gravada en números arábigos. O canteiro local Acacio Rei foi o seu artífice. Calcúlaselle unha antigüidade de “cento e pico” anos. Despois de estar acurrunchado no chan durante moito tempo, o reloxo embutiuse na cachotaría da parede sur da vivenda. A casa a canda o reloxo foron restaurados recentemente.
O reloxo de sol da casa de Felisa (tamén coñecido polo reloxo do Requeté) é, sen dúbida, o cuadrante máis meritorio de Cerdedo. Cuadrante de tipoloxía circular, vertical e ortomeridiano. O nimbo tallouse nun tondo sostido por un personaxe uniformado de requeté (pucha e borla), é dicir, un paramilitar que nas guerras civís españolas do XIX e do XX combateu en prol do integrismo católico e da ideoloxía carlista. A figura do requeté (dun metro de alto) terma dos dous extremos dunha corda borlada que, unida ao tondo polo reverso, alza o cuadrante á altura do peito. No bordo da esfera do reloxo aprecíase parte da numeración horaria, en arábigos. O gnomon é un arame dobrado en forma de triángulo. A orientación (sur) da peza é a correcta, mais, a colocación do gnomon precisa dun axuste. A escultura do requeté pousa nunha peaña que sobresae dun dos cantos da casa. A peaña, hemiesférica, está adobiada con tres cabezas de anxos (ou nenos), intercaladas entre sete tramos cordados que, en mediorrelevo, converxen na parte inferior do soporte. Nas unións da peaña ao canto da parede, engadíronse senllos motivos vexetais ou cunchas de vieira. Un gancho de ferro, fincado na parede e pousado no ombreiro dereito da escultura, garante a súa verticalidade.
Consonte o historiador Antonio Rodríguez Fraiz, o cuadrante do Requeté é obra do mestre canteiro Francisco de la Iglesia, nado na Vilalén a mediados do século XIX e casado en Vichocuntín (Pedre). De la Iglesia é artífice, así mesmo, dun belísimo portal ateigado de esculturas en mediorrelevo (san Francisco de Asís, Adán e Eva, á árbore da ciencia...), ornamentación da que fora a súa casa natal.
Rodríguez Fraiz (Santa Mariña de Tomonde. Terra de Montes-Cerdedo, 2001, páx. 131) describe deste xeito o reloxo de sol:
Na esquina da casa ó fondo, xunto ó balcón, admiramos unha artística figura dun mozo con uniforme de requeté; ostenta sobre o peito unha especie de tambor no que se acha un cuadrante cos números e horas dun reloxo de sol; viste pantalóns longos e zapatóns. Érguese sobre fermosa peana adobiada, entre outros motivos, por tres cabezas de requetés.
O libro achega dúas fotografías do reloxo de sol (páxinas 15 e 131). No mesmo artigo, Rodríguez Fraiz tamén lle apón a Francisco de la Iglesia a feitura (en 1905) do cruceiro e peto de ánimas de Vichocuntín (Pedre) e a do muíño de Sieiro (ou da Pontapedre), á beira do Lérez; trasladado a Codeseda durante a lodada do macroencoro de Dorna. O mestre canteiro Francisco de la Iglesia está soterrado no camposanto de Pedre.
Os reloxos de sol da Vilalén distan uns 65 m un do outro.
A Devesa:

–O reloxo de sol do canastro de Xerardo Vázquez.
Na parte baixa da aldea da Devesa localízase a casa e dependencias (moi arruinadas) do que fora enxeñeiro industrial (axudante de Camiños Provinciais) Xerardo Vázquez Gil (†1953). Xerardo Vázquez foi autor dun mapa dos viais da provincia de Pontevedra que apareceu publicado na Guía del turista en la provincia de Pontevedra (1931) de Antonio Fernández de Castro.
Un dos dous canastros anexos á casa de Xerardo Vázquez presenta, encol dunha das sobrepenas do pinche, unha plataforma de pedra. O pedestal, que labrado en cuña obtén a horizontalidade, puido soportar xacando un reloxo de sol. Sobrepena e peaña oriéntanse cara ao sueste, mais a orientación do reloxo (sur) puido corrixirse virándoo no seu soporte.

Tras o escrutinio da parroquia de Tomonde, engadimos 3 reloxos de sol á nosa listaxe. Polo tanto, nos casaríos das parroquias de Cerdedo, Pedre, Castro, Quireza, Figueiroa e Tomonde documentamos un total de 37 reloxos de sol, dos cales, que saibamos, só se conservan 16.

Continuará...

Na sobrepena deste canastro da Devesa, observamos unha peaña que, en tempos, puido soportar un cuadrante.

Reloxo de sol dunha casa do rueiro do Castro (A Vilalén).

0 Comentários

Inventario dos reloxos de sol de Cerdedo (V)

21/3/2022

0 Comentários

Esculcamos as aldeas da parroquia de Figueiroa, e sumamos a lembranza de dous reloxos de sol ao noso catálogo.

Calros Solla

Encol do lintel do portal da casa dos Iglesias pousaba o reloxo de sol de Vilar.

Ben entrado marzo, rematamos as nosas pescudas no territorio de Figueiroa. Visitáronse os lugares de Deán, San Martiño, Figueiroa, Loureiro e Vilar.
A conversa cos veciños deu como resultado a catalogación doutros dous cuadrantes: un en Deán e outro en Vilar; ambos os dous, desaparecidos do seu postoiro orixinal.
Nos lugares de San Martiño, Figueiroa e Loureiro, os veciños entrevistados non tiñan constancia da existencia presente ou pasada deste mobiliario.

Deán:
–O reloxo de sol da casa de Palmira.
Unha informante entrada en anos, espremendo a memoria, lembrouse dun cuadrante que, ao parecer, pousaba nos penais da parede sur da devandita vivenda. A construción intégrase no quinteiro sito á esquerda da estrada xeral, sentido Castro do Cabo. O reloxo de sol desapareceu do seu postoiro hai tempo. Mentres percorriamos o rueiro, moi arruinado, decatámonos dunha peaña (so pestanil), baleira. Peaña e pestanil sobresaen da parede sur dunha daquelas construcións.
O reloxo de sol de Deán era unha peza circular de pedra de gran con baseamento. Gnomon triangular. Acadaba os corenta centímetros de diámetro.

Vilar:
–O reloxo de sol da casa dos Iglesias.
Os veciños recuperaron do esquecemento un cuadrante que, xacando, reinaba enriba do lintel do portal da dita casa. A construción localízase á beira da estrada que, polo sur, circunda a aldea, a poucos metros do esmoleiro da Virxe das Dores.
O reloxo de sol botou moito tempo no chan, arrecunchado; até que, probabelmente, foi obxecto de roubo. Tratábase dunha peza cuadrangular de pedra de gran, arredondada na parte superior. Acadaba os 50 centímetros de alto. O nimbo, circular, sobresaía do frontal. Unha variña metálica facía de gnomon. Labrouno o canteiro Manuel Iglesias Valiñas, que engadiu as súas iniciais nun dos laterais (MI(V?)). Manuel Iglesias mudouse a Miraflores (concello de Muros), e alí deixou obra feita.

Tras o escrutinio da parroquia de Figueiroa, engadimos 2 reloxos de sol á nosa listaxe. Polo tanto, nos casaríos das parroquias de Cerdedo, Pedre, Castro, Quireza e Figueiroa documentamos un total de 33 reloxos de sol, dos cales, que saibamos, só se conservan 13.
Continuará...

Parede na que puido situarse o reloxo de sol de Deán.

Peaña baleira.

0 Comentários

Xacobe Miguez, abade de Tomonde e vencedor de dragóns

20/3/2022

0 Comentários

Acordanza do crego cerdedés que, á fronte das alarmas de Montes, derrotou a impoñente cabalaría de Napoleón

Calros Solla

Dragón a cabalo.

Dragón do exército francés.

Manuel Amor Meilán (ano 1913).

Lendo a Manuel Amor Meilán, antropólogo, xornalista, poeta, novelista, dramaturgo e historiador galego (A Coruña, 1867-Lugo, 1933), souben do crego Xacobe Miguez e Cortés (Jacobo Míguez, en castelán), abade que foi da parroquia cerdedesa de Tomonde en tempos da francesada.
Baixo o pseudónimo Manuel Molina Mera, Amor Meilán dedícalle ao relixioso a súa ducentésima cudraxésima cuarta entrega da serie “Biografías gallegas”, publicada no xornal lugués La Voz de la Verdad do 8 de novembro de 1922, cento nove anos despois do seu pasamento.
Xacobe Miguez rexeu a freguesía de Tomonde dende setembro de 1794 até abril ou maio de 1812. Despois, faríase cargo da de Ribela (A Estrada). Amor Meilán describe o cura de Tomonde como unha persoa “de carácter enérgico, de grandísima influencia en el país, del que era natural, y dadivoso para toda causa generosa y grande” .
Polo cotobadés Salustiano Portela Pazos (O canón de pau, 1909-13), sabemos que as xurisdicións de Cotobade, Montes e Caldevergazo foron das primeiras na Galiza en levantarse en armas para repeler a invasión do exército napoleónico. Entre os adaís das alarmas montesas, Portela Pazos salienta a Alonso de Soto e Varela, párroco de Millerada (Forcarei), Luís Camiña e Xacobe Miguez, párroco de Tomonde.
Baseándome no relato de Portela Pazos, escribín en 2012 o artigo “Ecos da francesada en Terra de Montes”, incluído no libro As pedras da tribo. Retrincos da intrahistoria de Cerdedo II (2014). Da peza xornalística (Faro de Vigo-Montes, 17-6-2012), extraio os seguintes parágrafos:
O día 19 de febreiro de 1809, a toque de campá, son convocados os guerrilleiros de Terra de Montes. “Armados de escopetas, fusís, chuzos, fouces, aixadas e paus”, participan no ataque ao destacamento francés que ocupaba a casa reitoral de San Xurxo de Sacos (capital da xurisdición de Cotobade). Vitoriosos, fan o propio cos destacamentos aloxados na reitoral de Borela e no mosteiro de Tenorio.
Coa intención de vingar a afronta, no seguinte día, abandonou os seus cuarteis en Pontevedra unha nutrida tropa de “dragóns” –a elite do exército galo–, ameazando con reducir todo a cinsas. Partidas de montañeses sáenlles ao paso, tendo lugar o cru enfrontamento de Santa Margarida, no arrabalde pontevedrés, e o non menos cruento combate das pontes de Bora (Cotobade), no que falecen, entre outros, Domingos Bugallo, da Vilalén, e Matías Rodríguez, do Barral (Tomonde-Cerdedo). Os de Montes, en prevendo futuras represalias, organizan a liña de defensa nas estremas da súa xurisdición, artillándoas cos celebres canóns de pau.
Creados por Napoleón, os Dragóns da Garda Imperial combateron, a pé ou a cabalo (infantaría montada), na Guerra da Independencia. Soldados todos eles rexos e acorporados, ataviábanse con casaca verde e casco dourado, ornado cunha crina negra de cabalo, e armábanse de sabre, pistola e carabina.
Amor Meilán precisa que, seguindo as ordes de Francisco Bermúdez de Castro, xuíz da xurisdición de Montes, o crego de Tomonde Xacobe Miguez “alarmou” os seus fregueses o 17 de febreiro, arengándoos para o combate. Ese mesmo día, Miguez reuniuse en Pedre cos máis ababes da xurisdición (Pedre, Morillas, Quireza, Castro e Cerdedo). Alí deseñouse a estratexia de ataque e nomeáronse caudillos ao propio Xacobe Miguez e a Xoan Manuel Gamallo, capelán de Quireza. O día 18, pola mañá, os milicianos da contorna, “armados en el mejor orden con escopetas, chuzos, hoces y espadas”, congregáronse no punto convindo, agardando infrutuosamente polas ordes do xeneral Pedro Caro y Sureda, marqués de la Romana (ou marqués das Romarías), a quen se lle dera parte.
Na anoitecida do día 18, aínda en Cerdedo, recibiron aviso de Gregorio Senra, cura de San Xurxo, advertíndoos de que as tropas francesas planeaban abandonar a casa reitoral de San Xurxo de Sacos (na que estaban acuarteladas) para internarse na comarca. Xacobe Miguez tomou a decisión de saírlles ao encontro. Na madrugada do día 19 de febreiro, os milicianos chegaron ás portas de San Xurxo de Sacos. Á vista do inimigo, Xacobe Miguez distribuíu estratexicamente os seus homes e, parlamentando co tenente comandante dos franceses, esixiulle a rendición incondicional.
De primeiras, o xefe dos dragóns menosprezou o continxente campesiño (“a primera vista, lo juzgó chacota o delirio de aldeanos abandonados a su infeliz suerte”), mais, decatándose da determinación dos opoñentes, que mesmo se apostaran en puntos elevados para lles cortar a fuxida, o franchute optou pola capitulación.
O coruñés Bernardo Barreiro de Vázquez Varela, xornalista, arquiveiro e historiador (1850-1904), salientou que o cura Miguez, a canda corenta paisanos, fora quen de desaloxar a reitoral de San Xurxo (hoxe, casa de turismo rural), prendendo así mesmo a vinte e cinco dragóns (Léase: Discurso leído en el Centro Gallego de Buenos-Ayres el 8 de junio de 1879, aniversario de la memorable batalla del Puente San Payo).
Xacobe Miguez ordenou poñer os prisioneiros ao coidado do marqués de la Romana que naquela altura, de cacho para cribo, acantonaba as súas tropas en Monterrei (Ourense).
Bernardo Barreiro engade que, tras o vitorioso episodio de Sacos, Xacobe Miguez uniu as súas forzas ás de Cotobade, saíndo triunfantes das refregas acaecidas na casa reitoral de Borela e no mosteiro de Tenorio, tomadas tamén polo exército invasor “y después de un tenaz combate, en donde los enemigos tienen que rendirse con muchas pérdidas”. Os leais a Miguez derrubaran a machadazos a porta do mosteiro. Na mañá do 20 de febreiro, Xacobe Miguez e os seus derrotan nas pontes de Bora “a un grueso cuerpo de caballería e infantería francesa que, después de dos horas de nutrido fuego”, acabaron baténdose en retirada, “dejando el campo teñido en sangre”. Ás dúas da tarde, un destacamento francés saíu de Pontevedra co obxectivo de facer prisioneiro ao cura Miguez, “pero después de un corto tiroteo con su partida, vense obligados a huir vergonzosamente”.
Ardidos e incansábeis, os de Montes participarán nos combates que propiciaron a liberación de Pontevedra, Vigo, Tui e máis alá.
O 21 de marzo, en vingatíbel acometida, unha columna de dragóns atravesou as aldeas de Folgoso, Cerdedo e Pedre. Consonte o relato popular, os franceses eran coñecedores da vitoria que, tempo esquecido, o padroeiro san Xoán colleitara fronte ao dragón, a besta recluída nunha cova do monte Sangal, coñecida polo Embigo do Becho. Deténdose as tropas inimigas no lugar de Cerdedo, un dragón apeouse do cabalo, subiu ao campanario do templo parroquial e, como resarcimento, guindou abaixo a escultura do Bautista e mais o año, obra do canteiro Xosé Neto (Léase: “Os dragóns da Terra do Medio”, en Ao saimento de nós. Retrincos da intrahistoria de Cerdedo II, 2017).
O 29 de abril, as tropas francesas volveron cruzar Cerdedo, causando gran desfeita e mortaldade nas parroquias de Quireza, Castro (queima da capela de Filgueira), Folgoso e Ventoxo.
Engade Amor Meilán que o crego Xacobe Miguez “no recibió, ni solicitó tampoco, merced ni gracia alguna” pola súa lealdade e polos seus destemidos servizos, aínda que en Compostela as autoridades subxugadas puxeran prezo á súa cabeza por consideralo “factor de insurrección popular”. O 23 de abril de 1809, Pedro Bazán de Mendoza, director xeral da Policía da capital e provincia de Santiago e monicreque do mariscal Soult, declaraba a Xacobe Miguez (xunta outros seis relixiosos), proscrito e infame, deposto de todos os seus beneficios “y perpetuamente incapaz de obtener empleo, oficio ni honor alguno, con confiscación de todas sus temporalidades”. Pola contra, consideraría beneméritos da patria e merecentes dun cuantioso premio vitalicio “a los que entreguen al gobierno o a sus autoridades las personas vivas o muertas de los expresados”.
Xacobe Miguez faleceu o 31 de maio de 1813 en estrañas circunstancias. O abade de Tomonde, que saíra indemne do campo de batalla, acabou morrendo a mans duns vulgares facinorosos. Deste xeito o explicaba Amor Meilán:
Cuéntase que la noche anterior, saliéronle unos malhechores al camino, los cuales, valíendose de sacos de arena, moliéronle tan barbaramente que le dejaron casi sin vida. Magullado así, colocáronle sobre la yegua que montaba, la cual le condujo a la rectoral de Tomonde (cuyo economato desempeñaba nuestro sacerdote simultáneamente con la de Ribela), a donde llegó éste aún con vida suficiente para recibir los auxilios espirituales y manifestar sus deseos de recibir sepultura en su iglesia, como se hizo.
Así murió el perseguido a muerte por los franceses, el patriota arrojado y guerrero abad don Jacobo Míguez, hoy olvidado hasta de los mismos feligreses de Tomonde.
140 anos despois, o 19 de febreiro de 1949, o vespertino compostelán La Noche publicou en portada a lembranza dos feitos.
En xuño de 1954, Antonio Rodríguez Fraiz, cronista de Terra de Montes e natural de Tomonde, amentou a Xacobe Miguez na revista pontevedresa Spes.
Hogano, nós porfiamos contra a desmemoria, que galga Cerdedo coma antano fixeran os dragóns de la France.

Igrexa parroquial de Santa Mariña de Tomonde (Foto de Manuel Igrexas).

Bernardo Barreiro (ano 1890).

Salustiano Portela Pazos (c. 1940).

0 Comentários

Francisco Varela Buela: A derradeira lección do mestre

13/3/2022

0 Comentários

O colectivo Capitán Gosende dedicaralle a novena lauda do Campo das Laudas á memoria de Francisco Varela Buela, o mestre republicano de Cerdedo

Dolores Caballero e Francisco Varela Buela (arredor do ano 24).

Francisco Xerardo Varela Buela, fillo do médico cerdedés Manuel Varela Paz e de Encarnación Buela, naceu o 17 de agosto de 1890 en Forcarei.
Francisco era irmán de Xosé Varela Buela, nado en Cerdedo en 1893. No ano 1914, Xosé emigrou a Arxentina, país no que asentou e do que non retornaría. Alén do seu devir profesional, Xosé Varela Buela forxou na Arxentina unha carreira literaria, enviando ao prelo a novela El maestro de Quiroza (1930) e o ensaio Vida al aire libre (El camping) (1937).
Baseándonos no libro Así aprenderán a non ter ideas. Agrarismo, caciquismo e República en Cerdedo (Ed. Morgante, 2016), enfiamos a seguir uns apuntamentos biográficos do mestre republicano de Cerdedo. Valémonos do xenio de Castelao para darlle titulo a esta homenaxe (Galicia mártir, 1937).
Francisco Varela Buela obtivo o título de mestre superior en 1913, aos 23 anos de idade, estreándose como docente na escola de Albeos, parroquia do concello pontevedrés de Crecente. En Crecente casou con Dolores Caballero Méndez, filla de labregos acomodados, naturais da parroquia de Vilar. En 1917, Francisco Varela trasladou o seu maxisterio a Oia (Pontevedra) e, ao ano seguinte, ao Barco de Valdeorras (Ourense). No ano 1924 xa estaba exercendo en Cerdedo. Nun comezo, o matrimonio viviu de alugueiro nunha casa do barrio da Pedreira. Dende 1932, xa en propiedade, habitaron unha casa no fondo do lugar, ao pé da estrada de cara á ponte Valoutas, hoxe denominada rúa da Estrada, en cuxo baixo se instalou a chamada escola de don Paco (até 1936). Francisco (Paco) e Dolores (Lola) foron pais de Manuel (mestre), María Maruxa (mestra), Oliva (mestra) e Francisco Chito, dándolle principio a unha nutrida saga de profesores. Maruxa Varela Caballero e o seu home Antonio Rodríguez Casas, tamén mestre, puxeron escola en Cerdedo nos anos sesenta: Maruxa, no rueiro da Mina, e Antonio, na Outra Aldea, no baixo da que fora casa natal de Manuel Varela Paz.
Durante o período 1924-26, instaurada a ditadura de Primo de Rivera (1923-1930), don Paco exerceu de alcalde da localidade: Tiene el señor Varela virtudes engendradas en la fortaleza de ánimo e inspiradas por los sentimientos de honradez y justicia que le hacen merecedor del aprecio de todos los que en la sociedad sean hombres íntegros (El Pueblo Gallego, 12-6-1924). Francisco Varela cumpría as aspiracións rexeneradoras de seu pai Manuel Varela que, en 1922, presentara a súa candidatura anticaciquil á alcaldía de Cerdedo (Progreso, 23-12-1922). Porén, naquel concello pexado pola corrupción e o fanatismo relixioso, a probidade e o progresismo eran calidades inhabilitantes para o exercicio da política. Francisco Varela Buela abandonou o cargo por razóns de saúde, fastío ou desencanto.
Como profesional da educación, non se limitou a impartir clase, senón que, cos ventos favorábeis da República (1931-1936), don Paco entregouse á ardua tarefa de erradicar de Cerdedo a necidade e o analfabetismo. Foi membro fundador da Liga pro Cultura y Fomento de los Intereses de Cerdedo e do Centro de Colaboración Pedagógica de Cerdedo. Así mesmo, exerceu de delegado da Asociación de Trabajadores de la Enseñanza de Vigo (UGT) en Cerdedo, A Estrada e Forcarei. De ideoloxía socialista, ampla cultura e dotado dunha brillante oratoria, a súa persoa encarnou a esencia dos valores republicanos.
No xornal El Pueblo Gallego do primeiro de novembro de 1932, debaixo do titular “Cerdedo. Acto civil”, lemos: En la inmediata parroquia de Castro, en este municipio, se celebró el acto de conducir civilmente a su última morada al que en vida fue gran propagandista de los ideales republicanos, don José Gómez. Al acto, que resultó grandioso, asistieron representaciones de los centros republicanos, socialistas y agrarios de este ayuntamiento y los limítrofes, en número de un millar. Una vez en la necrópolis, el maestro don Francisco Varela Buela dio las gracias en sentidas frases a todos los concurrentes por la asistencia a rendir el último tributo al amigo y en un bello canto de amor a la República hizo resaltar la importancia del laicismo del Estado, único medio de poder ejercer los ciudadanos con libertad de conciencia sus ideales.
Man a man, a Liga pro Cultura y Fomento de los Intereses de Cerdedo e o Centro de Colaboración Pedagógica de Cerdedo impulsaron unha activísima sinerxía aconfesional e posibilista. Na dirección do Centro de Colaboración Pedagógica de Cerdedo, integrado por mestres partidarios da nova escola, destacaban Francisco Varela Buela e a secretaria Obdulia Fortes Palmeiro. A mestra dona Obdulia, moi dada ao canto e ao teatro, deixou bo recordo entre os cerdedeses de posguerra polo seu natural dinámico e emprendedor.
Empregando o sistema das charlas itinerantes, o Centro de Colaboración Pedagógica de Cerdedo desenvolveu un ambicioso proxecto educativo dirixido tanto a fomentar a escolarización das crianzas, coma a ilustrar os adultos en temas de hixiene, novas técnicas agrícolas, cooperativismo, etnografía... Verbigracia, o semanario pontevedrés El Noticiero Gallego (4-4-1934), baixo o titular “Actos culturales”, publica: El Centro de Colaboración Pedagógica de Cerdedo acordó, en la reunión últimamente celebrada, continuar dando conferencias culturales en los pueblos de este término. El día 18 de los corrientes [de marzo] tuvo lugar en Vilar el anunciado acto ... Don Francisco Varela Buela, con palabra amena y grandilocuente, dio su conferencia sobre “La siembra y cultivo del maíz”, siendo su actuación premiada con nutridos y prolongados aplausos...
As mestras e os mestres da República afanáronse en inculcarlles aos pais cerdedeses a importancia da educación (cumpría que os nenos e nenas acudisen diariamente á escola); puxeron en práctica unha pedagoxía estimulante e igualitaria; fomentaron o orgullo pola nosa lingua e pola nosa cultura; avogaron polo sector primario, cerne da nosa economía e promocionaron o cooperativismo fronte ao minifundio estrangulador. Pola contra, o franquismo imporía a relixión punitiva, o autoodio, o castelán, a emigración e os eucaliptos.
Mens sana in corpore sano. En El Pueblo Gallego do 30 de maio de 1934 atopamos a Francisco Varela Buela integrando a Comisión pro-campo de deportes de Cerdedo. Don Paco e Francisco Varela Garrido Pancho, o seu discípulo e correlixionario, son nomeados vogais da dita comisión, encargada da construción do campo de fútbol do Sangal.
Durante o Bienio Negro, Francisco Varela Buela figura á fronte da directiva da Agrupación Socialista de Cerdedo. Varela Buela asume a vicepresidencia dunha formación política presidida polo carpinteiro Xosé Torres Paz (El País, 5-2-1935). Falanxistas cerdedeses asasinarán a Torres Paz o 11 de agosto de 1936.
Legalizado o matrimonio civil (28-6-1932), Francisco Varela Buela canda Francisco Varela Garrido, cargos públicos do Concello, exercen de testemuñas dos novos enlaces en Cerdedo. No xornal madrileño Heraldo de Madrid (1-2-1936), debaixo do titular “Matrimonios civiles en Pontevedra”, quedou constancia desta conquista social. Varela Buela e Varela Garrido serán as cabezas visíbeis, os motores dun cambio de rumbo, amplamente apoiado polo pobo cerdedés.
Tras a sublevación militar (18 de xullo de 1936), Francisco Varela Buela colaborou con Francisco Varela Garrido na organización da resistencia antifascista en Cerdedo. Ambos os dous tiñan ao seu cargo a secretaría do concello. O día 20 de xullo, Pancho Varela, nomeado delegado gobernativo, pediulle a don Paco que redactase a máquina o bando que decretaba o estado de alarma e que expedise os recibos de requisa de armas, co obxectivo de xuntar unha partida de milicianos que acudise a Pontevedra en defensa da legalidade democrática.
No pasar dos días, Francisco Varela Buela será detido pola Garda Civil de Cerdedo e encarcerado nas dependencias municipais. Contan que, horas antes, o camarada Severino Bugallo, Severino do Forno, fóra á súa casa para advertilo (“Vannos matar, don Paco!”), recomendándolle que fuxise con el. Don Paco declinou o ofrecemento, xa que non era consciente de ter cometido delito ningún. O 8 de setembro de 1936, o comandante Xosé Freijanes Freijanes tómalle declaración a Varela Buela. O mestre recoñeceu que dende había tres anos pertencía ao Partido Socialista, formación na que desempeñaba o cargo de vicepresidente.
A Garda Civil de Cerdedo esixiulle a Dolores Caballero que entregase as armas do seu home, que, por suposto, non posuía. Lola de don Paco viuse obrigada a pedir un empréstimo e adquirir unha pistola en Cachafeiro para entregala no cuartel. Ben seguro, esta valente decisión evitou que o mestre fose “cuneteado” polos falanxistas locais.
Xulgado así e todo por rebelión canda o compañeiro Pancho (causa 1.306/36), don Paco foi depurado do maxisterio en agosto de 1936, procesado en consello de guerra e condenado a cadea perpetua o 16 de abril de 1937 (angustiosamente, a sentenza non se confirmaría até finais do mes de xuño), causando baixa definitiva no escalafón de Maxisterio o 12 de maio de 1940. Sometido a Expediente de Responsabilidades Políticas e suspendido de emprego e soldo, viuse obrigado a aboar unha multa de 400 pesetas (en 1935, o soldo dos mestres ascendía a unhas 3.700 pesetas anuais). O mesmo tribunal condenaría a Pancho Varela Garrido á pena de morte.
De primeiras, Varela Buela padeceu cativerio en Cerdedo, despois en Pontevedra (na prisión da Normal) e a seguir, no campo de concentración da Illa de San Simón. Visitalo supuña ir camiñando dende Cerdedo até o peirao redondelán de Cesantes (uns 100 km ida e volta), para alí tomar o barco á illa. Durante a súa reclusión, a familia foi vítima de extorsión por parte do inspector provincial das prisións de Pontevedra e director do penal de San Simón, o carlista Fernando Lago Búa. O historiador Xosé Álvarez (anosdomedo.blogspot.com) explica o macabro sistema de “sacas”: extorsionaban a presos facéndolles crer que estaban nas listas para “pasear” e que con determinadas cantidades de diñeiro poderían influír para evitalo. O corrupto carcereiro, que acabaría sendo procesado e fusilado, seica lles esixiu 23.000 pesetas.
O calvario delongouse. Tras a sentenza condenatoria, Francisco Varela Buela foi trasladado ao penal de Burgos. Mentres permaneceu neste cárcere, ocupouse en alfabetizar aos outros reclusos, gañando entre a poboación carceraria o alcume do Gramático. Liberado do penal burgalés, seguirá redimindo a súa condena nun batallón disciplinario nas minas de volframio de Fontao (Silleda). Encargado da vixilancia da explotación mineira, don Paco, persoa honesta, impedirá o roubo de mineral, poñendo en risco a súa vida ao persistir nunha actitude refractaria ao suborno: roubar e roubar. Outros terían aproveitado a oportunidade para enriquecerse.
Francisco Varela Buela acadou a liberdade vixiada o 21 de febreiro de 1944. Aínda se lle concederá o indulto total o 22 de outubro de 1946. Púñaselle fin a unha década de martirio.
No ano 1944, Francisco Varela Buela, con 54 anos de idade, pasa a exercer de mestre particular en Campobecerros (Castrelo do Val) e mais en Lubián (provincia de Zamora), póndolles escola aos fillos dos carrilanos da empresa MZOV, contratados polos Cachafeiro de Cerdedo. Pouco despois, instalada a familia na cidade de Ourense (no barrio da Ponte), don Paco proseguiu a instrución dos fillos de Ramón Cachafeiro Varela.
Desposuído a perpetuidade do título oficial de mestre, mais mantendo intacta a súa vocación e firmes o seu ideario e conviccións, regresou a Cerdedo arredor do ano cincuenta e, discretamente, auxiliou a súa filla Maruxa e ao seu xenro Antonio no labor docente (entre outras materias, don Paco dominaba o latín, o francés...). En palabras da súa neta Mª Xosé Lozano, a familia Varela educou aqueles rapaces cuxas familias non tiñan para pagarlle ao mestre Caramés (alférez provisional ou “opositor patriótico”) ou aqueloutros cuxos pais se opuñan ao castigo físico como método de ensinanza. En paralelo ao sistema educativo da ditadura, un grupo selecto de cerdedeses formáronse con don Paco ao rescaldo da escola republicana. Na década dos sesenta, acompañando a súa filla Oliva, mestra en Vilariño de Conso (Ourense) durante catro anos, don Paco organizou, de balde, unha escola de de noite, para aprenderlle a ler e a escribir a quen o precisase. Pulsión vital do mestre: “Ensinar ao que non sabe”.
En Cerdedo, a familia Varela-Caballero saíu adiante a por de sacrificio e privacións. As mulleres da casa eran moi amañadas e habelenciosas (boas costureiras) e espremeron a escaseza para luciren sempre con decoro e pulcritude, espelindo a envexa do “facherío” que as acusaba de beneficiarse do “Socorro Rojo”. Por se sobrevivir non fose abondo, tres dos catro fillos de dona Lola e don Paco lograron con esforzo e tesón a titulación de mestres. Don Paco non percibirá unha pensión até despois da morte de Franco, xa con 85 anos de idade. O mestre falecería seis anos despois.
Francisco Varela Buela foi exemplo en Cerdedo de tolerancia e convivencia. Varela Buela nunca falou mal de ninguén. Esta vítima da barbarie e da intolerancia sublimou o resaibo da inxustiza coa lectura, o estudo e os paseos en solitario, blindándose da crúa realidade ao abeiro dos seus pensamentos, propios dun espírito idealista e soñador. Don Paco nunca perdeu a esperanza e sempre confortou a amigos e familiares, apelando ao inexorábel péndulo da historia: “Tende paciencia, xa virá a volta...”. Coñecedores da súa valía, os mestres das aldeas dos arredores víñanse aconsellar á súa casa, e os vencedores xamais ousaron amolalo, pois eran conscientes da superioridade dialéctica e moral do mestre. O escritor Patrick Rothfuss enumerou unha tríade temíbel: a tormenta no mar, a noite sen lúa e a ira do home pacífico. Ocultándose na rexouba, un mestre “condecorado” de Cerdedo quixo denigrar a don Paco, dicindo del que, de primeiras, fora Sancho el Bravo e despois Sancho el Fuerte, pero que ao final quedara en Sancho Panza. O sabio Sancho Panza dixo: “Detrás da cruz está o diabo”.

Francisco Varela Buela faleceu en Cerdedo o 4 de outubro de 1981. Os seus restos mortais e mais os da súa muller Dolores Caballero Méndez (7-6-1989), os do seu xenro Antonio Rodríguez Casas (30-1-1994) e os da súa filla María Varela Caballero (26-12-2012) repousan no cemiterio de San Xoán de Cerdedo.
O colectivo Capitán Gosende prácese en comunicarlles que, en breve prazo, fincarase no Campo das Laudas das Raposeiras (Meilide) un novo monólito. A novena lauda rescatará do esquecemento e honrará a memoria do mestre republicano Francisco Varela Buela, paradigma do home bo, culto, digno e xeneroso, e por tal, vítima da represión fascista en Cerdedo. Nós non esquecemos.