Xornal de Tabeirós-Terra de Montes

O colectivo Capitán Gosende descobre o décimo petróglifo en Xirasga

7/25/2019

Calros Solla

Membros de Capitán Gosende a carón do petróglifo do Recosto II.

O domingo 21 de xuño, os do Capitán Gosende escollemos o monte de a poñente de Xirasga para proseguir o noso labor de exploración nesta parroquia. No fardel das descubertas gardamos a bo recado os petroglifos de Ricovanca I, II e III, o petróglifo da Correa, o petróglifo do Recosto, o petróglifo da Regata de Arriba e os petróglifos do Outeiro da Carqueixa I, II e III. Non esquecemos a pedrafita nomeada “pedra de Xan Xil” e outras moitas curiosidades das que se foron dando razón ao longo destes meses. Contra a tardiña, arrostrando o recalmo con brío, a esculca minuciosa viuse recompensada.
A uns 500 m cara ao oeste do lugar de Framia, augas vertentes ao regueiro do Insueiro, e a uns 430 m cara ao sueste do petróglifo do Recosto I (descuberto o pasado 12 de maio), sobrancea un afloramento metamórfico cristado cuxa face leste foi profusamente riscada. O carrelo de lousa arrodéase de monte baixo (carqueixa, toxo, carrasco...). Pola redonda esparéxense os grobos de labores mineiros abandonados. A proximidade espacial e temática co gravado do Recosto, motivounos a denominar este novo achado: “petróglifo do Recosto II”.
Neste contexto litolóxico, a parte superior dos afloramentos rochosos adoita presentar, por mor da erosión, grandes irregularidades e desniveis, polo que, a falta de amplos soportes lisos e horizontais, os talladores prehistóricos escolleron paneis verticais para realizar as súas insculturas. Na zona, o petróglifo da Laxa das Buratas (Alfonsín-Presqueiras-Forcarei), o petróglifo do Recosto I e o petróglifo do Recosto II (o que nos ocupa) son, pois, exemplos de gravados rupestres de panel vertical. Ademais, no tocante aos motivos representados, os devanditos petróglifos adscríbense á mesma tipoloxía: cruciformes, antropomorfos, idoliformes...
Con forma de frontón clásico, a rocha que soporta a inscultura ten uns 2 m de altura e uns 6 m de anchura na base (uns 6 m2 de superficie). Érguese sobre unha plataforma banzada de 1 m de alto. O petróglifo do Recosto II (coordenadas.- X: 554.763; Y: 4.703.320; alt. 743 m) componse duns 37 cruciformes, antropomorfos e/ou idoliformes semellantes aos descritos para o Recosto I e Laxa das Buratas (sito a pouco máis de 3 km cara ao norte). Na Laxa das Buratas (Alfonsín-Presqueiras) e no Recosto II, as escenas oriéntanse cara ás aldeas (cara ao nacente). Pola contra no Recosto I, quizais polas prestacións do soporte, a escena está orientada cara a poñente.
O petróglifo do Recosto II componse duns 37 elementos. A meirande parte das figuras representadas no Recosto II ocupan, en horizontal, o espazo central do frontón (31 elementos). 4 elementos foron riscados na parte superior e 2 elementos localízanse na plataforma.
No mes de maio, cando batemos co gravado rupestre do Recosto I (Framia-Xirasga), anotamos para a súa descrición uns 16 cruciformes-antropomorfos (amais doutros moitos elementos). En 2013, cando localizamos o gravado rupestre da Laxa das Buratas (Alfosín-Presqueiras), que levaba máis setenta anos perdido, describimos un panel no que se riscaran uns 20 elementos “cruciformes e rectilíneos”. Bouza Brey, que o visitou en 1940, dedicoulle o artigo “Insculturas cruciformes en Presqueiras” (Boletín de la Comisión Provincial de Monumentos Históricos y Artísticos de Ourense, nº 250). O polígrafo ponteareán salientaba: pertenecería nuestra inscultura, cronológicamente, al grupo más antiguo de los señalados por Obermaier, atribuído al eneolítico o principio del Bronce. Respecto a su interpretación, es de aplicación a nuestro grabado la general opinión que considera a los cruciformes como esquemas de la figura humana, incluyendo, por tanto, en la composición que nos ocupa tantas representaciones humanas como cruces hemos advertido.
Os cruciformes-antromoformos-idoliformes da Laxa das Buratas son, en xeral, de maior tamaño ca os representados no Recosto I e II, pero, tanto polos motivos representados como pola súa disposición, son testemuño dunha escola ou estilo propios dos pobos que hai máis de 4.000 anos se instalaron nestes vales metamórficos da Dorsal Galega.
Coa descuberta do petróglifo do Recosto II, o colectivo Capitán Gosende deixa en 68 a súa marca de achados na comarca de Montes. O petróglifo do Recosto é a décima inscultura descuberta na parroquia de Xirasga. No val de Xirasga, o frontón do Recosto II xa rivaliza co campanario do San Salvador.

0 Comentários

O Marco das Tres Mitras

7/24/2019

0 Comentários

No Antigo Réxime, o fito deslindaba as xurisdicións de Montes, Deza e Orcellón, pertencentes ás dioceses de Compostela, Lugo e Ourense respectivamente.

Calros Solla

O Marco das Tres Mitras (face oeste)

Segundo o dicionario da Academia Galega, unha “mitra” é un gorro alto formado por dúas pezas rematadas en pico na parte superior, utilizado polos bispos, arcebispos e o papa nas cerimonias. Metonimicamente, “mitra” tamén denomina o territorio eclesiástico baixo a xurisdición dun bispo ou arcebispo.
Ás 8 da mañá do 23 de xullo de 1940 déuselles principio ás operacións de recoñecemento da liña de deslinde e sinalización dos mollóns comúns aos termos municipais de Beariz, Boborás e O Irixo, pertencentes todos tres á provincia de Ourense. O único chanteiro demarcativo no que converxían (e converxen) os tres concellos era o chamado Marco das Tres Mitras, fincado –e non de cadradela– na aldea das Antas. Esta operación do ano 1940 emulaba a desenvolvida seis anos antes: o 29 de agosto de 1934.
No “Nomeclator” (servizo da web da Xunta da Galiza) rexístrase o topónimo “As Antas” nos concellos de Beariz, Boborás e O Irixo. O mesmo topónimo e lugar rexistrado para os tres concellos, como corresponde a un fito de deslinde inmemorial. Ignoramos o número de “antas” (dúas ou máis) ás que fai referencia o chamadeiro. “Anta”, monumento megalítico: pedrafita, menhir; ou tamén, ortóstatos visíbeis dunha mámoa ou de varias.
No meu asiduo transitar pola N-541 ou estrada de Ourense, así que deixaba atrás o lugar da Ermida (Lebozán), agardaba ansioso a aparición do sinal de localización do lugar das Antas. Como afeccionado á onomástica e á antropoloxía, devecía por comprobar o resultado dunha vella porfía toponímica: “As Antas/As Santas”. Os reiterados repintes dos que era obxecto o sinal de ao pé do vial evidenciaban que non había acordo na veciñanza e que tal desavinza tiña fonda raizame. Ora “Antas”, ora “Santas”. Non poñemos en dúbida a calidade moral atinxida por algunhas das naturais (ou por todas), mais debemos desbotar a solución haxiotoponímica. O topónimo As Antas evoca a existencia de monumentos megalíticos, empregados, sen dúbida, con fins demarcativos. O Marco das Tres Mitras, localizado no lugar das Antas e datado no século XV, viría reforzar esta condición de poboado fronteirizo.
O 23 de xullo de 1940, as comisións municipais de Beariz e O Irixo percorreron as estremas dende primeira hora da mañá, acompañadas polo topógrafo axudante 2º de Xeografía Juan Lario Tobarra que fora nomeado polo enxeñeiro xefe da sétima brigada topográfica da provincia de Ourense. O observador valeuse para os seus cálculos dunha búsola Breithaupt de fabricación alemá. Estas operacións incluíanse nos traballos topográficos que o Instituto Xeográfico e Catastral estaba desenvolvendo para darlle cumprimento nesa provincia ao que dispuña a lei de 30 de setembro de 1870 e de 23 de marzo de 1906, para a publicación do Mapa sobre formación do Catastro parcelario en España.
Concorreron ao acto en representación do concello de Beariz: o alcalde Augusto López Durán, os xestores Xosé Barros Táboas e Manuel Barros Taboada, o secretario Ramito Pérez Álvarez e o perito Benito Lamas Gulías. Pola banda do Irixo, asistiron: o alcalde Xosé Fernández González, os xestores Adolfo Villanueva Cerdeira e Manuel Duro Peña, o secretario Ramiro Pérez Álvarez e o perito Francisco Prado Gulías. Ás 6 da tarde dese mesmo día, sumóuselles a comisión do concello de Boborás integrada polo alcalde Xoaquín Redón, os xestores Samuel Pérez e Luís Diz García, o secretario Francisco Paradela e o perito Rudesindo Lorenzo.
A consulta das actas e cadernos atinentes a estes traballos animounos a facer fincapé nun dos fitos estremeiros −pedra fincada− máis relevantes da histórica comarca de Montes e do Antigo Reino da Galiza. Falamos do “Marco das Tres Mitras”, tamén chamado “Mesa dos (Tres) Bispos”. Hogano, tres son os concellos afectados: Beariz, Boborás e O Irixo (aínda que dúas, as parroquias: Lebozán (Santa Cruz) e O Regueiro (San Pedro)). E antano, tres as dioceses e provincias que fixeron converxer as súas derregas neste chantón: Santiago, Ourense e Lugo. Como dixen, o topónimo “Antas” redunda no emprego dos sitios arqueolóxicos como marcas de deslinde.
Na actualidade, a parroquia de Lebozán (concello de Beariz) e a parroquia do Regueiro (concellos de Boborás e o Irixo) pertencen ao arciprestado do Carballiño, diocese de Ourense (provincia de Ourense).
No Antigo Réxime (sécs. XVI-XVIII), a Terra do Carballiño atinxía 19 xurisdicións, sendo Orcellón e Montes dous dos territorios máis extensos. A parroquia de Lebozán (Beariz) pertencía ao arciprestado/xurisdición de Montes e á diocese de Compostela (provincia de Santiago). A actual parroquia do Regueiro (distribuída nos concellos de Boborás e O Irixo) asumiu lugares e predios da parroquia de Moreiras (pertencente á xurisdición do Orcellón, diocese de Ourense e provincia de Ourense) e mais lugares e predios da parroquia da Espiñeira (pertencente á xurisdición de Deza, diocese de Lugo e provincia de Lugo). Confróntese con: Río Barja, F. X.: Cartografía xurisdicional de Galicia no século XVIII (1990).
Na operación do ano 40, o Marco das Tres Mitras identificouse como “Mojón cuatro”. Segundo lemos na acta, a descrición deste mollón é copia literal do redactado o día 29 de agosto de 1934. Seis anos antes, o Instituto Xeográfico xa promovera o recoñecemento e sinalización dos mollóns comúns os termos municipais de Beariz e Boborás e levantara acta. Na operación do ano 34, o Marco das Tres Mitras identificouse como “Primer mojón”. Velaquí o texto redactado daquela polo topógrafo Juan Pablo Sancho Zaro e contido en ambas as dúas actas:

Se reconoció como tal, un hito pizarroso que afecta la forma de un paralepípedo recto rectangular cuyas dimensiones son: cuarenta centímetros de longitud por diez y seis de latitud en su base y noventa centímetros de altura. Tiene grabadas una S. y una O. en la cara E. además de otros signos indescifrables. Este mojón, conocido con el nombre de “Marco de las Tres Mitras”, se encuentra en el lugar de “Las Santas” [As Antas] y en un campo de maíz propiedad de doña Rosa López Lorenzo, vecina de Beariz. Desde este mojón se ve al N. el monte “Coco” y al S.O. el monte “Marcotín” [Marcofán]. Es común este mojón a los términos municipales de Beariz, de Boborás y de Irijo [O Irixo], pertenecientes todos a la provincia de Orense [Ourense].
Acta de 29 de agosto de 1934.

Na operación desenvolvida o 29 de agosto de 1934 non participaron as comisións dos concellos de Boborás e O Irixo. En representación do concello de Beariz acudiu o alcalde Manuel Otero Pérez, os concelleiros Xosé Táboas Pérez, Benito Pérez Lorenzo e Vicente Lamas Muradás, o secretario Ramiro Pérez Álvarez e o perito práctico Ramiro Gulías Gulías. O topógrafo e a comisión do concello de Beariz agardaron unha hora polas respectivas de Boborás e O Irixo que non se presentaron. Por tal, os labores comezaron ás 10 da mañá. Naquela altura, o prezo establecido para fixar un dos dez primeiros mollóns era de 3 pesetas.
Sol e moscas, o 20 de xullo de 2019 achegámonos á aldea das Antas (compartida polos concellos de Beariz, Boborás e O Irixo). No visor da web “Información Xeográfica de Galicia”, o punto de intersección dos ditos tres concellos e dúas parroquias (Santa Cruz e San Pedro) sitúase (aprox.) nas seguintes coordenadas.- X: 561.700; Y: 4.706.090. Nesa converxencia agardabamos atopar o Marco das Tres Mitras: nunha leira particular, sita a carón da estrada vella de Ourense (antigo camiño real) ao seu paso polo poboado das Antas e nun punto intermedio (aínda hoxe sen edificar) entre os lugares das Antas e O Regueiro. A observación da fotografía do “Voo Americano 1956-7” é esclarecedora. O documento gráfico tamén fai evidente o desenvolvemento urbanístico do núcleo do Regueiro (Boborás) acontecido a posteriori e baseado mormente no investimento do capital obtido na América polos emigrantes locais.
Hoxendía, o Marco das Tres Mitras fíncase na parroquia de Lebozán, á beira esquerda da N-541, sentido Ourense (coordenadas.- X: 561.699; Y: 4.706.073), uns 15 m cara ao sur do vértice interparroquial. O sitio arqueolóxico foi obxecto de intervención por parte da Xunta en 2017: limpeza da parcela onde se localiza o marco, a escavación arqueolóxica da contorna, unha sondaxe arqueolóxica co fin de localizar outros posibles restos que formarían parte do conxunto da Mesa dos Bispos, a limpeza do propio marco, unha diagnose do seu estado de conservación, o asentamento da base do marco mediante reenchido de area e grava ata acadar a cota actual e a colocación duns madeiros para delimitar o contorno. Finalmente colocouse un cartel explicativo.
Todo ben, agás o “cartel explicativo” que está errado, pois non se avén á boa orientación do marco. Na face oeste do chanto lese a inscrición “M / STO” (arciprestado de Montes / diocese de Santiago). Na face norte lese “d / L” (arciprestado de Deza / diocese de Lugo). Na face leste lese “O / ORS” (arciprestado de Orcellón / diocese de Ourense). Cando en 1934, o topógrafo Juan Pablo Sancho Zaro anotou: Tiene grabadas una S. y una O. en la cara E. además de otros signos indescifrables, ben seguro se estaba a referir ao “S” e ao “O” de Ourense. Abofé, o mofo e a carriza adheridos ao vargo impedíronlle ser máis preciso. A fotografía antiga (b/n) que ilustra o panel tamén testemuña a desaparición dunha das pezas de pedra que formaba o mollón. A denominación “Mesa dos Bispos” evocaría un trilito.
A localización nese punto do chamado Marco das Tres Mitras non cadra coa información ofrecida pola web Cartografía digital de Galicia en 1753 que, mediado o século XVIII, sinala máis ao norte (a uns 4 km) a intersección das tres xurisdicións pertencentes a cadansúa diocese. Todo cambia, nada permanece.
O Marco das Tres Mitras localízase a uns 12 km ao nordés da pedrafita do Marco do Vento (monte do Seixo), outro dos chantóns demarcativos máis relevantes da comarca de Montes, pois, os cruciformes tallados nas súas faces norte e leste non derregan concellos, parroquias nin xurisdicións. A presenza, a escasa distancia, do Marco das Tres Mitras, reforzaría o inveterado carácter fronteirizo daquel territorio ou comarca. Montes/Meta, a montaña que, quizais, en tempos de celtas e romanos, estableceu a fronteira entre a Gallaecia lucense e a bracarense.

O Marco das Tres Mitras (face leste)

As Antas (ano 2015).

As Antas (ano 2019).

0 Comentários

Os túmulos neolíticos inspiraron o folclore de mouros e tesouros agochados. A destrución dunha mámoa é unha lamentosa perda arqueolóxica e tamén vulnera a integridade do noso patrimonio inmaterial.

7/21/2019

0 Comentários

A destrución da necrópole megalítica do San Domingos (II)

Membros de Capitán Gosende e veciños de Xirasga, ao pé da mámoa do San Domingos.

Calros Solla

Retratámonos sorrintes diante da mámoa do San Domingos (Xirasga-Beariz). Malia fotografarnos ao pé dunha tumba milenaria, o moderno sensor de silicio non foi quen de captar aparición espectral ningunha, quizais porque non se pode inmortalizar o que xa está morto. O señor Aurelio, mentres a cámara pestanexaba por tres veces, aproveitou para enfiar tres relatos que un non debería crer se non fosen verdade. Os túmulos neolíticos inspiraron o folclore de mouros e tesouros agochados. A destrución dunha mámoa non é só unha lamentosa perda arqueolóxica, senón que a súa desaparición tamén vulnera a integridade do noso patrimonio inmaterial. Oídos atentos, pois:
   “A xente desfixo moitas mámoas pensando que había un tesouro nelas. Tesouro pode haber, pero non é do tempo das mámoas, porque o avó de meu avó era da Bouza, e topou un tesouro nunha mámoa. Resulta que hai o castro de Gharfián polo lado de riba e A Bouza do lado de acá. Vai ti saber se alghén, cando veu unha gherra, dixo: “O pouco que teño vouno enterrar alí, na mámoa, para, cando sexa, tomala como punto de referencia”. Pero o diñeiro non pertencía á mámoa, porque no tempo das mámoas non había diñeiro. O tesouro compúñase de moedas de ouro. O meu tataravó, coñecido polo Tío Currás −dos Currás da Bouza−, era louseiro, e facendo na lousa, a veta cadrou de pasar polo medio dunha mámoa. Pico e pa, sacando a terra pra atrás, caéronlle as moedas de ouro polos xeonllos abaixo. Entón, recadounas na chaqueta. O Tío Currás díxolle ao fillo (ao meu avó): “Botei un aturuxo que resoou o monte vello da Bouza e mais o de Gharfían todo. Fódete louseira, que de louseiro non traballo máis!!”. Colleu os picos, as macetas, a ferramenta toda; envolveu as moedas de ouro na chaqueta e mais a ferramenta e marchou cantando para a casa. E de louseiro non traballou máis. El calou a boca, non deu explicacións da riqueza. Isto aconteceu mediado o século dezanove. A moeda de ouro naquel tempo era a libra, a libra de ouro; era unha moeda normal, non pesaba unha libra”.
   E sen deixarnos coller alento, o señor Aurelio proseguiu:
“Para alá da Hedreira (Couso-Avión), hai unha ponte romana e tamén había un tesouro. Estaba o monte todo picado, desfixeran a ponte toda, e ninguén topaba o diñeiro. Un de alí foi traballar para Portughal e oíu falar nun bar a uns mouros que estaban lendo no libro (no Ciprianillo). Acheghouse a eles −que falaban medio en castelán− e dicían: “Quién nos diera lo que dejaron nuestros antepasados en el puente de Casariñas!”. “Carallo! −dixo−. De alí son eu”. E como lle soaba o do tesouro, foise arrimando a eles e convidounos a unha copa. Tanto lles deu de beber que lle cantaron todo: “En el puente de Casariñas, dirección del naciente, tantos pasos para aquí, hay un penedo; tantos para allí, hay otro; tiene una cruz, tiene esto, tiene esto otro; al pie de aquel, hay −como dicía o libro antighamente− un pote de tres pés coa súa tapa de pote tamén, cheo de libras de ouro”.
E entón o home reghresou para Ghalicia con apuro. A muller pensou que viña enfermo. Había tres días que marchara. “Pero ti, que che pasou?; vés enfermo?” −díxolle á muller. “Cala a boca, non pasou nada. Mañá imos ao toxo á Casariñas” −respondeulle el. “Ti estás tolo, témolo aquí ao pé da porta e imos ir á ponte de Casariñas polo toxo” –protestou a muller. “Cala a boca, que certei do tesouro; os mouros dixéronme do tesouro” –convenceuna.
Ao día seghinte, alá en Casariñas, díxolle o home á muller: “Bota un feixe de palla no carro. Aghora ti cortas un pouco toxo para despistar o caso”. Ela púxose a cortar no toxo. El púxose, seghundo lle dixeran os mouros, a medir os pasos: na dirección daquel penedo, tantos para a dereita, tantos para a esquerda; pico e pala, ata que topou o pote. “Aquí está, aquí está, cheo de libras de ouro!!” −berrou. E entón viñéronse para a casa, puxeron o toxo por riba... “Pouco toxo traedes” –díxolles un veciño. “Non, é que vimos de moi lonxe. Fomos a el a Casariñas que o de aquí é máis bravo” −atallaron.
Tantas libras vendeu que lle chamaban o Caghalibras de Casariñas. Pero el calou a boca. Antes andaban os prateiros polos lughares vendendo reloxos, cambiando reloxos, comprando cadeas, vendendo cadeas; como aghora, compraban e vendían ouro. E a cada prateiro que cheghaba por alí, el vendíalle unha moeda para o seu arreghlo. E de aí que andase polo Caghalibras”.
Moito lle rimos o conto ao señor Aurelio e moito agradecemos ter coñecido ao que, sen dúbida, é o bearicense máis enxeñoso. O señor Aurelio, que non dá tregua, aproveitou para entoar a súa coñecida cantata: “Oremos, atrás das mozas andemos, e as vellas non as despreciemos. Aleluia, aleluia, cada uno con la suya...”.
   Os tesouros, os santos enterrados, as curacións milagrosas, o sincretismo relixioso... Con todo e iso, o lucus do San Domingos aínda non nos revelara todos os seus segredos. Eis os baños do San Domingos, eis os mananciais de auga medicinal, soterrados nunha leira próxima (Campo da Cruz), a uns 150 m da capela, cara ao noroeste, sobre a marca de deslinde. Volve tomar a palabra o señor Aurelio:
“No Campo da Cruz, aí mesmo, están os baños. Moi antighos. O Campo dos Baños ten tres fontes. Hai anos, toparon unha pía de pedra. Ao señor Filipe, natural de Dozón, tivérono a xornal para descubrir os baños e topou unha pía. E falouno. Pero, daquela, o médico e o farmacéutico déronlle corenta pesos dos de prata para que calase a boca e que dixese que se se abrían os baños, se soltaba un volcán de agua que inundaría Presqueiras, e que por iso os celtas e os romanos fixeran por tapalos. O pai do médico era compadre de meu avó e dicíalle: “Compadre, porra, se se abren os baños, a farmacia vai pró carallo!”. Non ía, non; ao contrario. A pía está enterrada, pero coñécese onde está. Nesa propiedade tamén se toparon madeiras de haber casetas, táboas, pontóns, trabes... Os baños están no linde pero xa pertencen a Forcarei (Pontevedra). A augha é fría, nace na terra, e non cheira, pero seica son aughas moi medicinais. No ano da concentración parcelaria, eu collín unha ghripe tremenda. Pero puxen a ghabardina pola cabeza e fun ata Punxín, onda os da concentración. “Seghundo estás, aínda vas caer polo camiño” –díxome unha veciña. Cando cheghei ao pé dos baños, aínda que non se podía beber esa augha, que o prohibira o médico, dixen: “Se morro, morro ao pé do San Domingos e se non morro hoxe, non morro máis”. Entrei, bebín na augha das tres fontes: na da cima, que está ao pé do muro, na do medio e na do lado de alá. Cando de volta cheghei a casa, xa estaba curado. E era unha ghripe do demo. As fontes nacen na terra, vertentes á Devesa de Arriba. Antes estaban ben tratadas, aghora, ao mellor, teñen un metro de terra por riba”.
Imos dando a despedida. Ando e ando o país e non me dou vacinado. A nosa riqueza patrimonial é tan exuberante coma o noso desleixo. Podendo administrar o ouro dos mouros, sempre nos acabamos contentando coas rosquillas do santo.

A ermida do San Domingos entre a néboa.

0 Comentários

Na carballeira do San Domingos (Xirasga), a auxe da romaxe cristiá provocou a paulatina destrución dun xacemento neolítico.

7/15/2019

0 Comentários

A destrución da necrópole megalítica do San Domingos ( I )

No campo das mámoas do San Domingos, na compaña dos veciños de Xirasga.

Calros Solla

Dende hai meses, a nao do Capitán Gosende paira nos argazos de Xirasga. O domingo 23 de xuño, no adral do solsticio, un lagarto arnal irrompeu na igrexa do San Salvador mentres se celebraba a misa de tarde. Armouse un bo rebumbio. O señor Aurelio Ramos, facendo imperar a cordura, díxolles aos máis fregueses: “Non o matedes porque non se sabe o que é”. Sabio proceder. O domingo anterior, apareceramos na Correa acompañados pola mascota duns amigos, un cadelallo pinto e brincadeiro. Aquela tarde, o señor Aurelio repenicara nas campás a ritmo de muiñeira. Á saída do oficio divino, unha veciña preguntounos se viñamos bautizar o can. Xirasga sitio distinto.
O domingo 30, encamiñámonos cara ao terreiro do San Domingos oíndo do inesgotábel repertorio do señor Aurelio as quince virtudes da planta milfollas (Achillea millefolium). As virtudes gárdaas na flor. Cómpre non confundir as milfollas cos bricios. Deixamos na fondeira a aldea da Alén e acadamos na cimeira a ermida do San Domingos. Lugar mortuorio. Lugar sagro. Lugar liminal. Nemeton cristianizado. O linde entre parroquias, concellos e provincias rexe a uns 150 m ao norte da capela, facéndose risco nunha pedra do chamado Campo da Cruz. Porén, aquela tarde, a néboa fixo por esvaecer as fronteiras entre Presqueiras (Santa Mariña) e Xirasga, entre Forcarei e Beariz, entre Pontevedra e Ourense, entre o alén e o aquén.
Segundo dicían os vellos (os devanceiros), no ermo do San Domingos houbo un campo de mámoas, ou sexa, un cemiterio neolítico (uns 6.000 anos de antigüidade). Descoñécese o número exacto de túmulos. De tres aínda dan razón os vivos. Espremendo de todo a lembranza, o número atinxe a media ducia. Na actualidade, no sinalador de ao pé da estrada lese en lingua mestiza: “Mámoa de Sto. Domingo”. Somos un país a medio destruír. Os tres (ou seis) túmulos erguíanse á beira dunha antiga verea que, naquel punto, acadaba o cumio (775 m de altitude) e iniciaba o descenso. A capela construíuse ao leste do camiño vello e ao socairo dunha mesta carballeira, escenario de rituais pagáns (culto aos mortos, culto ás árbores, territorio fronteirizo, escenario propiciatorio...). Aínda cara ao remate dos anos 50 do pasado século, se lle daría o ancho actual ao vieiro que transcorre ao leste da ermida e que comunica as Devesas de Presqueiras (Forcarei-Pontevedra) cos lugares de Xirasga (Beariz-Ourense). O terreo situado a poñente da ermida foise explanando para mellor cabemento dunha romaría en auxe (a festa celébrase os días 3 e 4 de agosto). Asemade, borrouse o trazado do camiño primixenio e achaiáronse as mámoas que o acompañaban, extraviándose os seus esclarecedores enxovais. A carballeira autóctona foi declinando, os espécimes máis lonxevos sucumbiron á talla. Hogano, o esmorecente Quercus robur comparte espazo coa allea louzanía dos rubra. A maxia salutífera da carballeira sagrada arrequeceu a taumaturxia do santo: “San Domingos che cure pestes e males estraños”. Humanos e animais son beneficiados por igual. Exvotos, pans, rosquillas, fitas, candeas e estampas, bendicidos polo cura ou “tocados” polo santo, convértense en domésticos amuletos. Consabidos capítulos do proceso cristianizador.
Contan que os vellos (os devanceiros, os retartaravós) desfixeron as mámoas para reutilizar a pedra na construción da ermida dedicada ao burgalés Domingo de Guzmán (1170-1221), elevado aos altares como san Domingos, santo moi predicador e milagreiro. A fábrica do templo remóntase a finais do século XVI, mais están documentadas diversas fases construtivas. Ao parecer, no lugar escolleito para a súa edificación xa se erguían tres pedras. Consonte as descricións ofrecidas, as tres pedras podían ser os ortóstatos doutra arca neolítica. No fornelo vidrado da portada da capela, alóxanse dúas imaxes en pedra: o santo padroeiro canda un can laúdo. Na iconografía do san Domingos o animal evoca o estraño soño que sobresaltou a súa nai encinta. Antes de parir, Juana de Aza soñou que do seu ventre asomaba un cadelo termando coa boca dun facho aceso. Por avogosa intercesión doutro san Domingos –o de Silos–, soubo Juana que a facundia de seu fillo acendería no mundo o lume de Cristo. Juana de Aza, agradecida, escolleu o nome de Domingos para bautizar o pequecho.
Ignoramos o nome da mascota de san Domingos. O animal que acompaña o de Xirasga semella un añolo, mais, tomando a lenda haxiográfica en consideración, a criatura estimábel é un can, e afinando, un can de augas portugués. O noso cadelo –de raza ignota− non o considerou ameaza e botou a tarde de domingo uliscando nas milfollas.
No pasar dos séculos, os prelados composteláns visitaron o San Domingos. En 1785, os visitadores achan a capeliña moi arruinada. Esquecido o culto ao seu patrón, dan orde de enterrar as imaxes dos santos. Case cumprido o século XVIII, actívanse os traballos de reconstrución e ampliación do templo e, xa que logo, avivécese a devoción. E. Bande Rodríguez (“La romería de Santo Domingo de Xirazga”, 1992) cita, entre outros mestres de obra, a Antonio Cerviño que, aveciñado en Cerdedo, tomou parte nunhas obras que se prolongarían até o ano 1857. O señor Aurelio eríxese voceiro da tradición: “Esta capela fíxose en tres veces; a sancristía é a orixinal”. Antonio Cerviño Couceiro, falecido en 1889, é o proxenitor do escultor Ignacio Cerviño Quinteiro. Esta circunstancia apoiaría a asignación do cruceiro do San Salvador de Xirasga ao cicel de Ignacio Cerviño. Consonte a inscrición do pesdestal, o cruceiro data do ano 1896.
Hoxendía, na chá do San Domingos só se fai evidente un dos seis túmulos referenciados. Ben seguro, a media ducia de mámoas formaba un aliñamento duns 200 m de lonxitude. As tumbas, de grandes dimensións, ergueríanse a escasa distancia unhas das outras, trazando unha diagonal que discorrería de NO a SL no espazo comprendido, actualmente, entre o cruceiro e a capela.
Denominaremos o xacemento mellor conservado “Mámoa 1” (coordenadas.- X: 554.999; Y: 4704470; alt. 777 m). Túmulo duns 30 m de diámetro. Ampla foca de violación. Son visíbeis os ortóstatos de xisto. Hai uns anos (na década de 2000), a padexadora que achandou o campo da festa (o xacemento neolítico), ripou os materiais dunha sección do cono da Mámoa 1 para facilitarlle a manobra ao camión que a transportaba.
Coa axuda do señor Aurelio demos localizado a “Mámoa 2” (coordenadas.- X: 555.042; Y: 4.704.455; alt. 773 m). Segundo o seu testemuño: “Desfixérona os vellos (séc. XIX); xa naquel tempo, lle plantaron un carballo no medio”. Aínda así, os dentes da padexadora remexeron novamente o sitio arqueolóxico e puxeron ao descuberto “un bolo de pedra” (proxectil de tirafonda, percutor, ídolo funerario...) que alguén aínda conserva. Rente ao chan, aprécianse unhas laxiñas de xisto que, probabelmente, sexan fragmentos dos ortóstatos.
Seguindo as indicacións do señor Aurelio, tamén conseguimos situar a “Mámoa 3” (coordenadas.- X: 555.086; Y: 4.704.443; alt. 774 m). O túmulo é imperceptíbel, mais localizábase perto do muro da leira nomeada A Xesteira, á beira do antigo camiño.
En liña cos anteriores, os túmulos 4, 5 e 6, hoxe desaparecidos, disporíanse seguindo a dirección sueste, sempre ao pé do camiño, mais fóra xa do recinto do San Domingos. Ao parecer, o lugar ocúpao na actualidade unha casa de recente construción.
Continuará...

Esta fotografía de 2008-9, evidencia que só unha das tres mámoas do campo da festa do San Domingos resistiu o paso do tempo.

0 Comentários

Apuntamentos onomásticos da parroquia de Xirasga

6/30/2019

0 Comentários

Indicadores nunha encrucillada de Doade

Calros Solla

O 14 de novembro do ano 1752, Xacinto Pérez e Francisco Rozados, veciños da parroquia de San Salvador de Xirasga, responderon en Soutelo de Montes −perante as autoridades e en nome dos seus conveciños− o “Interrogatorio” do Catastro de Ensenada. A resposta ofrecida á terceira pregunta (situación xeográfica e tamaño do territorio) foi a seguinte:

La frâ. de Jirazga ocupa su casco y término de N. a S. media legua; de L. a P. media legua y por su circunferencia dos leguas qe para andarse es necesario dos oras y media. Su figura, la del margen [un paralelogramo] = Demarca al N. con la frâ. de Presqueras; S. feligresía de Santa María de Couso y Coto de Linarez = L. dha. [dicha] de Beariz; P. las frâs. dhas. de la Barcia y Presqueras.

Levantou acta o escribán Joseph de Arén (Xosé de Arén) que moito se esforzou en vernizar de castelán todo canto topónimo xurdiu na enquisa: *Presqueras no canto de Presqueiras, *Linarez no canto de Liñares e *Jirazga (ou Girazga) no canto de Xirasga. Con certeza, a grafía <z> de Linarez ou Jirazga representaba o son [s]. O escribán non achou verniz acaído para Couso.
Por outra banda, o escribán que redactou o Real de Legos correspondente á freguesía de Beariz (lese: Viariz) escribe sempre “Girasga”.
As grafías empregadas nestes documentos do século XVIII (Jirazga, Girazga [s] e Girasga), así como a forma oral utilizada maioritariamente polos falantes oriúndos e mais polos comarcáns (Xirargha) lévannos a pensar que a denominación neutra da parroquia é Xirasga. “Xirargha” é o resultado da súa articulación rotatizada e gheadista, trazos dialectais característicos do galego da zona. O rotacismo é o trazo fonético que consiste no paso de [s] a [r] diante de consoantes sonoras e xordas labiodentais e interdentais (derde, or nenos, ar bestas, or gatos, or feos, ar cereixas...), podéndose combinar coa gheada (or ghatos, ar ghatas; Xirargha).
Na actualidade Xirasga (San Salvador) dálle nome a unha parroquia e non a un lugar. O territorio de Xirasga suma os lugares da Abeleira, Framia, A Correa e A Alén. A Alén: casarío situado máis alá (cara ao nordés) da Correa. Quizais, antigamente, o núcleo onde se ergue o templo parroquial se denominou Xirasga no canto de A Correa (os naturais acreditan nesta posibilidade transmitida por tradición oral). O microtopónimo Campos ou Veigas das Correas podería facer referencia ás propiedades dunha antiga familia de terratenentes (os Correas, os da Correa) que, por razóns descoñecidas, se fixeron con boa parte da agra de Xirasga. Correa (lat. corrigia “tira de coiro, amalló”, “látego”), interpretaríase como un alcume (o Correa, a Correa) que acadou a categoría de apelido. No concello da Estrada, “Correáns” e “Vis de Correa” son antropotopónimos afíns (Iglesias Cortizo, C.: Os nomes da Estrada, 2018).
Se abordamos o asunto dende a óptica do mito fundacional, cómprenos coñecer o relato do “medo” que acometía no lugar do Portacabalo na voz do señor Eludín Cañizo Paz (AELG: Polafía en Xirasga, outubro de 2011) e, daquela, non desbotaremos o interese dun incipiente mosteiro de Aciveiro (século XII) por percibir rendas en Xirasga. Os Campos das Correas abranguerían a porción de terra que o cenobio do Candán lles gañou aos paisanos tras enganalos coa argucia da pelica de boi. Un dos frades, en misión evanxelizadora, ofreceuse a esconxurar o “medo” (encanto, demo burleiro...) que os apouvigaba, en troco da leira que abranguese a coira dun boi. Aos veciños o trato pintáballes proveitoso, mais o freire lagarteiro tallou o pelello en fitas (ou correas) que foi anoando espeque a espeque até acoutar media parroquia. As semellanzas co deslindamento da chamada Legua do Frade (parroquia da Barcia do Seixo) e da Chousa de Pedro Bras (Pardesoa) son evidentes.
Fosen os Correa de Xirasga grandes propietarios ou fosen as rendas das Correas prebenda dos frades de Aciveiro, é ben certo que a pedrafita de Xan Xil (ou pedra da parroquia) chantouse entre as herdades de Framia e A Correa, ao pé do carreiro do Portacabalo que vai dar aos muíños do regueiro de Donsueiro (ou do Insueiro).
Rañar e especular todo é comezar. Restra de antigos posesores: Xirasga ou Xirargha < *villa Gerasica (“o eido de Xerasio (ou Xelasio)”), antropotopónimo grego. Framia < *villa Framila (“o eido de Framila”), antropotopónimo suevo. Doade < *villa Donati (“o eido de Donato), antropotopónimo latino. Finalmente, A Abeleira, a árbore das abelás (Corylus avellana), fitotopónimo.
Xa enfariñados, Beariz < *villa Viarici (“o eido de Viarico”), antropotopónimo suevo. A terra ten dono.
Abunda na parroquia de Xirasga o apelido Cañizo (a web Cartografía dos apelidos de Galicia rexistra a porcentaxe máis alta de “Cañizos” no concello de Beariz). Porén, a meirande parte dos contos que oímos en Xirasga teñen como protagonista a inefábel tía Caniza (muller ou filla dun Canizo). Non hai dúbida, Cañizo e Cañiza son formas castelanizadas.
Moito aprendemos en Xirasga. Xa que logo, aínda que non haxa vontade política que o referende, a única forma correcta e legal para nomear a terra do xamón é A Caniza.