Xornal de Tabeirós-Terra de Montes

Luciano García Ventín, a lauda número 11 do Campo das Laudas

20/9/2023

O colectivo Capitán Gosende inaugurará o domingo 24 de setembro a décimo primeira lauda do Campo das Laudas, na memoria do tenente de alcalde republicano de Cerdedo

Luciano García Ventín.

Calros Solla

O colectivo Capitán Gosende, Premio Galiza Mártir 2023, inaugurará ás 12 horas do vindeiro domingo a décimo primeira lauda do Campo das Laudas. A 11ª vai pola memoria de Luciano García Ventín, tenente de alcalde republicano de Cerdedo. O monólito, coma os dez anteriores, é obra do escultor Marcos Escudero. O editor Moisés Barcia favoreceu o colectivo cunha xenerosa contribución que fará realidade a homenaxe.
Nado no lugar de Fondós (Quireza) o 20 de febreiro de 1892, Luciano García Ventín compaxinou a súa profesión de carpinteiro-ebanista (na que deu sobradas mostras da súa mestría) coa de dirixente das colectividades agrarias. O seu obradoiro da Arrotea, no que moitos mozos adeprenderon o oficio, permaneceu en activo trinta anos, dende 1922 até 1952. Foi membro fundador da Sociedade de Agricultores e Obreiros “La Alianza” de Quireza. Durante a loita agraria, ocuparía diversos cargos directivos na Federación de Agricultores, Canteiros e Oficios Varios de Cerdedo.
En xuño de 1931, tras a exitosa proclamación dos concelleiros do Partido Republicano Radical Socialista nas eleccións municipais (repetición dos comicios de abril), Luciano García Ventín é nomeado 1º tenente de alcalde da Corporación cerdedesa, presidida por Antonio Sueiro Cadavide. En outubro de 1933, os militantes do PRRS de Cerdedo incorpóranse ao Partido Republicano Radical Socialista Independente. En agosto de 1934, o PRRSI de Cerdedo pasa a integrar Izquierda Republicana. Despois da folga de outubro de 1934, que decimou a esquerda cerdedesa, a formación local de IR celebrou unha asemblea na que Luciano García Ventín foi elixido 1º vogal da agrupación (17-2-1935). Cara a 1936, adscribirase ao PSOE.
Loando a súa valía humana e profesional, o crego Antonio Rodríguez Fraiz dedícalle unha entrada no seu libro Canteiros e artistas de Terra de Montes (1982). Nas páxinas 201-2, lemos: “Autodidacta, chegou a adequerir unha outa cultura, sobor de todo no orde político-social. Home bo e fondamente liberal, dende o 1922 formou parte como concellal repubricán do concello de Cerdedo e, como fundador, membro e presidente das sociedades ‘La Alianza de Quireza’, socialista moderada, e da de ‘Agricultores e Obreiros de Deán’ na que todas as sociedades de Cerdedo se achaban federadas. O 18 de xullo do 1936 achábase de alcalde accidental, debido a este feito e pola súa ideoloxía xusticeira [garante de xustiza] e liberadora dos obreiros e campesiños, sofreu moitas persecucións e aldraxes dos elementos que se chamaban patriotas e vencedores da témera Loita Civil.
Dende rapaz exerceu a arte da carpintaría e ebanistería, logo emigrou o Brasil, onde traballou nas millores obras que naquel intre se facían no Rio Xaneiro –os ministerios”.
O 20 de marzo de 1976, dende Madrid, o meu primo segundo Remixio Solla Fernández (nado en Fondós), oficial do Ministerio de Traballo, remítelle unha carta a Rodríguez Fraiz na que, enxalzando a figura de Ventín, rógalle que inclúa a súa biografía no libro que estaba preparando. O cura de Campañó transcribe un fragmento da misiva: “De volta do Brasil, Luciano García Ventín montou un taller de carpinteiro en Fondós que sirveu dende 1922 ao 1952 como escola de moitos rapaces, hoxe bos carpinteiros polo mundo. Foi este un home que (deixando a parte os seus critereos politicos que non foron tan malos como algúns pretenden que foron) marcou era na comarca como un dos bos mestres carpinteiros e artesáns e tamén polas súas agudezas e rarezas feitas...”.
Luciano García Ventín era coñecido pola súa prodixiosa inventiva, sendo artífice dun innúmero de enxeños que, de feliz aplicación práctica, fixeron máis doada a vida dos seus veciños: “Foi o primeiro en ter coche en toda a parroquia. Mercoullo en Madrid a un ministro, sobre o ano 1928. Tratábase dun Panhard Levassor, matrícula 76 de Madrid [ano 1907], con dous depósitos, un de 5 litros e outro de 50. Era de cadeas, acendía cunha manivela, tiña a carrozaría de madeira, tipo camioneta, cunhas ventás sen cristais, tapadas con lonas. As luces eran de carburo e as rodas de radios de madeira.
A chegada foi un acontecemento na parroquia. A xente botábase aos camiños para ver como se movía, parecía a locomotora dun tren de vapor pola lentitude, polo fume e polo ruído que facía. Chegou á feira da Arrotea subindo polo Meixoeiro arriba, coa axuda de homes e mulleres. Cando quedou inservible, o motor aproveitouse para facer unha serra, e máis tarde para unha malladoira, a primeira que houbo na parroquia.” (Baliñas, C. (coord.): O val de Quireza, 2015).
Na Península, o 18 de xullo de 1936, o exército da dereita fascista levántase en armas contra o Goberno da República, quebrantando a vontade maioritaría do pobo.
As novas da sublevación fascista galgan o monte do Seixo a través das ondas hertzianas. Inxustamente inhabilitado, o alcalde Antonio Sueiro Cadavide sitúase á marxe dos acontecementos.
O domingo día 19, en Fondós, Luciano García Ventín, tenente de alcalde en funcións de alcalde, mantén un encontro co secretario municipal Francisco Varela Garrido. Por residir arredado de Cerdedo, o alcalde accidental encárgalle a Pancho Varela o control da orde pública no municipio.
Ás cinco da tarde do mesmo día, dende o Goberno Civil de Pontevedra envíaselles un telegrama aos distintos concellos da provincia, ordenando a recolla de armas e municións e a adopción das medidas oportunas en prol do mantemento da orde constitucional. Sospéitase que o comunicado non chegou a Cerdedo (non había telégrafo), pois, ao día seguinte, día 20 luns, de mañá, o secretario Pancho Varela desprázase á capital para obter información de primeira man: “Ás once e media da mañá declárase a folga xeral e comezan a chegar á capital xentes das aldeas e concellos veciños con escopetas e armamamento de pouca calidade; moitos levan panos vermellos e gritan ‘U.H.P.’” (Álvarez, X.: Pontevedra nos anos do medo, 2013).
Francisco Varela Garrido entrevístase no palacio da Deputación (Goberno Civil) co gobernador Gonzalo Acosta (ou con Alexandre Bóveda) e, de resultas, é nomeado delegado gobernativo en Cerdedo. Pancho Varela torna lixeiro á aldea e, contra as tres da tarde, coa colaboración do mestre Francisco Varela Buela, organiza a resistencia. Mais será en balde.
O golpe de Estado fracasa, porén, a teimosía dos fascistas conduce España a unha guerra longa, crúa e sanguenta. Membros de Falanxe, dos paramilitares da Guardia Cívica (ao mando de Lis Quibén) e da Garda Civil toman parte nos episodios de represión vividos en Cerdedo. A dereita magnificou a oposición dos republicanos cerdedeses que, sexa como for, amparábase na lexitimidade.
O alcalde accidental Luciano García Ventín (PSOE), malia non se involucrar directamente nas accións do 20 de xullo do 36 (publicación e pregoa do bando; requisa de armas, radios e vehículos), acudiu ao Concello, secundando un comité de emerxencia, formado, entre outros, por Francisco Varela Garrido (IR), Francisco Varela Buela (PSOE), Xosé Torres Paz (PSOE), Ánxel Bugallo Camiña (IR), Teófilo Otero Valiñas, Sabino Bugallo Valiñas (IR), Secundino Bugallo Iglesias (IR), Casimiro Cortizo (IR) e Manuel Gamallo Bugallo (IR).
Polo cariz que tomaron os acontecementos, o alcalde Ventín viuse na obriga de fuxir. Perseguido sen acougo polos falanxistas, sobreviviu agochado nas coveiras do monte. A semellanza do seu correlixionario Martiño Ferreiro e outros sinalados veciños de Quireza, o derradeiro alcalde republicano de Cerdedo escolleu o abrigadoiro da Pena da Moura para se gorecer.
Finalmente, Ventín foi detido pola Garda Civil de Cerdedo o 4 de febreiro de 1937 e trasladado á prisión de Pontevedra o 12. Luciano García Ventín negará que estivese presente na casa do concello o día 20, e si o 21. Foi xulgado en consello de guerra e condenado á cadea onde pasou varios meses (padecerá reclusión na illa de San Simón, sendo vítima de extorsión). Luciano era tío de Ramiro Lois Ventín, “paseado” en Zamora en novembro de 1936 (léase: “Os sucesos de Nueva Puebla: A matanza dos cinco Ventín, Faro de Vigo (6 e 8-12-2020)).
Francisco Varela Garrido e Francisco Varela Buela, líderes da resistencia, son detidos, procesados, xulgados e condenados (1937). Pancho, a pena de morte; don Paco, á perpetua. O tribunal que os sentenciou só tivo en conta o testemuño tendencioso dos representantes da dereita cerdedesa (“gente de orden”).
En marzo de 1943, a Garda Civil rexistra a casa de García Ventín en Fondós: “La Benemérita ... encontró dos pistolas, una inútil, para cuyo uso carecía de licencia y guía. También se le hallaron libros de actas de la Sociedad ‘La Alianza de Cerdedo’” (El Pueblo Gallego, 27-3-1943). O rexistro conclúe, de novo, coa súa detención.
Tras o golpe de Estado do ano 36, Ventín foi incluído na lista negra dos fascistas; perseguido; detido; incriminado polos seus adversarios políticos; xulgado en consello de guerra; condenado a prisión nun xuízo fraudulento; obxecto de extorsión e vexames; padeceu liberdade vixiada e, así mesmo, foi vítima de acoso e infamias.
Luciano García Ventín faleceu en Quireza no ano 1964.
Non esquecemos.

O Campo das Laudas, na actualidade.

Panhard Levassor

0 Comments

No lar do arquitecto Pedro de Monteagudo

28/8/2023

0 Comments

Nado na parroquia cerdedesa de Castro, Pedro de Monteagudo Piñeiro é figura cimeira da arquitectura barroca do século XVII

Calros Solla

Membros do colectivo Capitán Gosende en cas de Pedro de Monteagudo.

O mestre de obras Pedro de Monteagudo Piñeiro naceu no quinteiro da Caramoniña, lugar da Aldea de Riba, aldea de Castro do Medio, parroquia de Castro (Cerdedo). Consonte os apuntamentos biográficos ofrecidos por A. Rodríguez Fraiz e Mª A. Tilve Jar, o avantaxado arquitecto veu ao mundo cara ao ano 1633 e faleceu cara ao ano 1700.

Pedro de Monteagudo Piñeiro era fillo do mestre canteiro Pedro de Monteagudo Castro e de Dominga Piñeiro Taboada, veciños do devandito rueiro da Caramoniña; e irmán dos tamén mestres canteiros Benito e Domingos de Monteagudo Piñeiro.
Pedro de Monteagudo Piñeiro casou con Estefanía Feixoo Araúxo, outorgándolle continuidade a unha nutrida saga de construtores, entre os que salientamos a tres dos seus fillos: Pedro, Antonio e Francisco de Monteagudo Feixoo, todos eles afamados mestres de obras nados na aba fértil de Castrodiz. Por alusións, Pedro de Monteagudo Feixoo, o primoxénito, encargaríase en 1697 do proxecto de restauración da ponte do Burgo, en Pontevedra; e, ao ano seguinte, da construción da ponte dos Madeiros ou de Valoutas, sobre o río Lérez, no limiar de Cerdedo.
O cerdedés Pedro de Monteagudo Piñeiro é unha das figuras cumiais da arquitectura barroca do século XVII. Da súa inspiración xurdiron, por exemplo, a igrexa mosteiral de Santa María de Sobrado dos Monxes, a portada da igrexa mosteiral de San Xoán de Poio, a capela da Conceución do pazo de Teáns (Salvaterra)...
Iniciouse na profesión da man do seu pai, participando na reconstrución da igrexa mosteiral de Oseira. Hai quen postula que os Monteagudo foron os artífices da portentosa bóveda plana que sostén o coro.
Entre 1674 e 1679 ocupouse na construción da fachada da igrexa mosteiral de Sobrado dos Monxes (portada e torres). Pedro de Monteagudo labra a súa sinatura no frontón cortado da igrexa. Ninguén dende o Mestre Mateo (séc. XII) fixera ostentación de autoría. En 1674, na mesma igrexa de Sobrado, conclúe a capela da Nosa Señora do Rosario, a súa obra mestra. Dende 1677 e até a súa morte afanouse na edificación dos máis elementos do novo templo de Sobrado.
Entre 1682 e 1685, executando os seus deseños, encargouse da construción da cúpula e lanterna da igrexa mosteiral de San Salvador de Celanova.
Dende 1685 dirixirá en Pontevedra –sobre planos alleos– as obras de construción do colexio dos xesuítas (actual Edificio Sarmiento do museo provincial); e dende 1691 até o seu falecemento, a igrexa de San Bartolomeu, anexa ao colexio.
Tamén en 1691 –seguindo trazas impostas– contratóuselle a feitura da fachada da igrexa mosteiral de San Xoán de Poio. O mestre Monteagudo modificou ao seu antollo o proxecto –engrandecéndoo, mais tamén, dilatándoo e encarecéndoo–, polo que, dende 1695, preiteou cos frades bieitos; débedas que, tras o seu pasamento, os seus herdeiros víronse na obriga de satisfacer.
En 2012, co gallo da IV Feira de Artesanía e Etnografía do Incio, fun convidado a ler o pregón. Aproveitando a conxuntura, gabei a habelencia dos canteiros de Montes e, entre eles, a figura do inmorredoiro Pedro de Monteagudo, selleiro personaxe tocado xaora pola lenda:

Pedro de Monteagudo, que detentou o título de Mestre Mor de todas as Obras, Castelos, Fortalezas e Portos Marítimos do Reino da Galiza, desenvolveu a enxeñaría barroca até cotas insuperábeis de perfección e expresividade. O seu alcume, “o Home”, veu motivado pola grande admiración que lle profesaron os seus coetáneos.
Contan que Pedro de Monteagudo tivo por servente ou conselleiro un corvo falador e falangueiro. O paxaro, ao que lle tallaran o pingallón para mellor expresarse, era sabido en pesos e medidas.
O mestre Monteagudo non só escoitaba o corvo á hora de dimensionar unha obra, senón tamén cando tocaba calcular os orzamentos. Hai quen asegura que o corvo era tan dado a pechar acordos como propenso ás baixas temerarias. Isto xustificaría as moitas desavinzas entre o inspirado contratista e os seus mirrados contratadores, unha constante na súa vida.
É costume de canteiros cumpridores pórlle o ramo á obra, é dicir, coroar a edificación cunha póla de loureiro, celebrando o triunfo sobre as forzas gravitacionais. Encaixada a doela mestra, asentada a derradeira sobrepena, lixeiro o corvo pousaba o voo no verdecente ramallo e grallaba oufano: “Fíxome Monteaghudo! Fíxome Monteaghudo!”.
Fose ou non certa a existencia do extraordinario corvo aparellador, para os de Cerdedo énos aínda máis abismante que Monteagudo levase a termo as súas perdurábeis edificacións sen casemente ler e escribir, estampando sempre na requisitoria contractual o seu visto e prace cunha humilde cruz “X”.
Con gozo, recibín de Sobrado dos Monxes a noticia da existencia da sinatura do egrexio mestre Monteagudo na portada da igrexa do mosteiro, escribida en pedra sobre o fornelo da Virxe da Asunción: Monteagudo me hiço. 1676. Velaquí, o grallar do corvo (léase en As pedras da tribo, 2014).

O pasado 11 de agosto, acompañados polo correspondente do colectivo Capitán Gosende na parroquia de Castro, visitamos a casa natal do eximio arquitecto, no rueiro da Caramoniña (Castro do Medio). Na actualidade, dito inmóbel é unha vivenda tradicional dividida en dúas seccións. A sección oeste está reformada e en perfecto estado de habitabilidade mentres que a sección leste –a nº 44–, malia permanecer en pé, deveu inhabitábel. Ambas seccións están (ou estiveron) comunicadas a través de dúas portas medianeiras –hogano, tapiadas–. Dedúcese doadamente que no século XVII, o lar dos Monteagudo abranguía a sección oeste (a habitada) e mais a sección leste (a arruinada): uns 154 m2 de superficie. A aba leste (a cociña do forno) foi en tempos unha dependencia da aba oeste, a vivenda principal. Así e todo, non se enganen, o seu feitío e volume dista moitísimo da magnificencia, altura e solidez das obras de Monteagudo; tal como se di: En casa de ferreiro, coitelo de pau.
As xestións do noso amábel correspondente permitíronnos acceder ao interior da sección leste (X: 547.004; Y: 4.712.065), comprobando que fora obxecto dunha primorosa limpeza e acondicionamento. Este oportuno labor facilitounos estudar a vontade as características da edificación.
A sección leste do inmóbel ergue paredes de cachotaría granítica duns 65 cm de grosor, con cuberta a dúas augas (hoxe, inexistente). Para o concerto de portas e ventás destináronse boas pezas de perpiaño. A planta do edificio axústase á forma cadrada (5’45 m x 5’23 m; superficie interior: 28’5 m2). A altura máxima das paredes interiores –até o bico do pinche– é de 5 m; a altura mínima acada os 3’60 m. O chan empedrouse parcialmente con lousas irregulares. A superficie lousada, ocupada pola lareira e o forno, é duns 16’7 m2. Este espazo situábase baixo o faiado ou o canizo. O centro do lastrado está ocupado por unha moa de cabaceiro (canastro de vergas) duns 140 cm de diámetro, habelencioso exemplo de reutilización de materiais. Para conseguir o seu encadramento, a moa foi recortada lateralmente. En orixe, o cabaceiro armaba uns 20 fumeiros, conservando aínda a metade dos furos. A superficie terreña, destinada a cortellos, ocupa o fondo norte da estancia e esténdese (leste-oeste) todo ao longo do piso (5’45 m x 1’53 m; superficie: 8’3 m2). Este espazo situábase baixo o sobrado, estancia que foi de pequenas dimensións. Consérvase a trabe sustentadora.
A porta principal, pola que accedemos, ábrese na parede sur, e mide 187 cm de alto e 90 cm de ancho. Por fóra, a parede sur precédese de alboio. Xa no interior, apegado á parede sur da construción, á esquerda da porta, dispúxose un banco corrido de pedra (185 cm de longo x 45 cm de ancho) sobre dous peciños. Situouse o banco por detrás da lareira (193 cm x 90 cm) e por diante da parrumeira. Embutida na parrumeira bocexa unha lacena porteleira de dous andeis. Por debaixo do sentadoiro encaixouse unha pía, empregada como borralleira. A lareira carecía de cambota e cheminea, e pola dereita pechábase lateralmente cun tabique de madeira, cuxas táboas ensamblaban na rañura dun perpiaño soarego.
Na parede oeste da construción abríanse outras dúas portas, medianeiras e comunicantes coa sección oeste: unha ao nivel do chan, outra ao nivel do sobrado. Como dixen, ambos os dous vans foron tabicados con ladrillo. Apegada a esta parede interior e a escasos centímetros da porta de entrada, ascende un patamal de pedra de sete pasos de escaleira: o primeiro, relanzado. O tramo de escaleira ten 95 cm de ancho e acada unha altura de 147 cm. O patamal semioclúe a porta inferior e acada o nivel da porta superior (dimensións do van: 182 cm de alto x 75 cm de ancho).
Na esquina sueste da construción situouse o forno, á esquerda da lareira e do sentadoiro. A súa estrutura acada os 2’30 m de altura. O cuadrante frontal atinxe os 176 cm. A peche de bóveda érguese a unha altura de 95 cm. O diámetro da pedra forneira é de 110 cm. A porta do forno loce padieira en arco; amais: tornalume, beirado-pousadoiro e fornalleira.
A parede leste proveuse dunha lacena, aconchegada ao forno, e dunha ventaíña de van abucinado. Antepeito plano (43 cm de fondo). Dimensións exteriores do van: 47 cm de alto x 36 cm de ancho.
Na parede norte regaña un tragaluz para alumar e airear os cortellos. Un tabique de madeira dividía a peza en dous cubís terreiros; un tabique frontal afastaba a porqueira do lousado. O cortello da esquerda dotouse dunha pía de pedra. A maseira encáixase baixo o patamal, alicerzándoa, e, pasante, antecedía o taboado frontal, permitindo verter as lavaduras dende a cociña. Por riba dos cortellos, a nivel do sobrado, ábrese unha ventá e embútese unha lacena de dous andeis.
Hoxe, no lar dos Monteagudo chove coma fóra.
O berce humildoso da Caramoniña acolleu o privilexiado enxeño dos Monteagudo, canteiros facedores de prodixios. Moito se gababa o chorado Manuel Monteagudo da súa ascendencia. Manuel Monteagudo, cronista da parroquia de Castro falecido en 2018, explicoume que os coevos do arquitecto enxalzaban a súa mestría, razoando que o apelido significaba “de mente aghudo”. Hoxe, na aldea natal de Pedro de Monteagudo apenas se garda memoria de tan eminente veciño, mais, non desfalezamos, pois alí onde ameace o esquecemento haberá grallar o corvo con insistencia: “Fíxome Monteaghudo, fíxome Monteaghudo!!”.

Non hai canteiros no mundo
coma os canteiros de Montes;
eles beben do bo viño
e o patrón, auga das fontes.

Lareira, forno e lacenas.

Exterior da casa natal de Pedro de Monteagudo.

Moa de cabaceiro reutilizada no lastrado da cociña.

Patamal, pía e cortellos.

Igrexa mosteiral de Sobrado dos Monxes.

0 Comments

Cerdedo, axis mundi

20/8/2023

0 Comments

O Marco do Vento (monte do Seixo)

Calros Solla

Caen os anos sobre o lombo, vano domeando e asemade van apontoando vellas conviccións. Acumulo nas adegas tanto material etnográfico, arqueolóxico, histórico, antropolóxico...; tanta información nos meus arquivos, que me farían falla dúas ou tres vidas para conseguir plasmar –negro sobre branco– todo o saber recadado, aquí e acolá, nas miñas incursións polo territorio. Cerdedo, no epistemolóxico, é sen dúbida o meu axis mundi. O labor divulgativo, reivindicativo e promocional deste escribidor desenvólvese en paralelo ao devir dos acontecementos, porque o Cerdedo real, aburado pola rapina eólica e o continuísmo –onde pasa de todo e nunca pasa nada–, xa non ten substancia nin adobío posíbel.
Elaboro arestora –apenas con afán propagativo– a relación dos que, segundo o meu humildoso criterio e en atención á súa focalizada potencia simbólica, mitolóxica e cultural, se erixen, en terra cerdedesa, como axes mundi (plural), eixes do mundo, ónfalos, embigos..., seguindo o maxisterio do filósofo e historiador romanés Mircea Eliade, concepto acuñado nos anos 50: “Todo microcosmos, toda rexión inhabitada ten un centro, é dicir, un lugar que é sagrado por riba de todo”. Estes “puntos centrais”, ponte entre os mundos terreal e celestial, son referencia (ou o foron) para as comunidades espalladas á súa roda.
Distribuirei por parroquias os fitos axiais por min considerados, para a súa mellor catalogación e localización. A saber:
Na freguesía de Cerdedo dous lugares sobrancean –nunca mellor dito–: o Embigo do Becho (Cerdedo) e a Laxa do Castro (Arén).
O Embigo do Becho (X: 550.581; Y: 4.709.844) é o nome dunha peneda (ao parecer, foncha), situada na ladeira oeste do monte Sangal. No planalto ocúltase a necrópole megalítica do Coto de Mámoas. O Embigo do Becho (óese: Embigho), toponimia diáfana, é un dos escenarios da lenda fundacional da parroquia de San Xoán Cerdedo, descoñecida ben seguro para as xeracións máis novas. A mocidade cerdedesa chouta por riba das cacharelas solsticiais, ignorando que o padroeiro –precursor lato sensu do Ecce Homo–, brandindo un fachón, foi quen de acurrar un maléfico dragón –o Becho– naquela pedreira. A lenda do dragón encovado na cafurna do Sangal xa foi abordada noutras ocasións (v. g.: Almanaque de encantos (2005) e Ao saimento de nós (2017)). No artigo “Os dragóns da Terra do Medio” (Faro de Vigo, 13-9-2015) explícase a función apotropaica do lume, represor da tarasca que, antano, sometía onerosamente os aldeáns, a semellanza da Coca de Redondela: “O que leva a Coca sempr’é de Soutelo de Montes; e ás veces évos de Cerdedo”, comporía Pintos en coplas atribuídas ao padre Sarmiento, e en relación coa festividade do Corpus pontevedrés.
Na freguesía de Cerdedo inventariamos outro ónfalos: a Laxa do Castro (X: 551.648; Y: 4.709.496), afloramento granítico (130/70 cm de alto x 160 cm de ancho) sito na croa do castro de Arén. Nun dos socalcos –non por acaso– edificouse no século XVII a capela do San Miguel Arcanxo, antiga sede parroquial e camposanto. A face anterior da Laxa do Castro empregouse como panel inscultórico. O gravado, probabelmente moderno, representa un gran cruciforme de tres corpos, flanqueado por dúas cruces máis pequenas. O corpo inferior semella unha escada de sete chanzos (léase v. g.: O legado dos homes pequenos (2017)). Moitas son as interpretacións ofrecidas para o petróglifo e mais para o seu soporte. A Laxa do Castro é un betilo, unha pedra sagrada; o petróglifo nela tallado ben puidera ser o esquema da escaleira de Xacob. A laxa, a pedra da paciencia, é o acceso vedado ás galerías castrexas, lar da mourindade. Namentres non foron obxecto de esconxuro, os mouros do castro de Arén afanábanse na explotación do ouro imbricado no subsolo. Foron expulsados do outeiro polo Arcanxo (“Mouro, polo poder do teu ouro, fai ida de corvo!”). Ao tempo, San Miguel cativou o dragón de sete cabezas –o Demo mor– no alxube do castro, baixo a capela, e espallou pola revolta as sete chaves que pechan os sete cadeados. Un ciprianillo local nomeado o Rabelo tentou sen fortuna “abrir o sésamo”; empregou na racha cuñas de cerna de carballo. Un dos ramais do labirinto soterrado comunica co pozo da Torre do río do Castro, en cuxa fondura espreita a horrífica serpe Bichoca. Forzada ao éxodo, a Moura do castro despediuse dende a distancia bagoxando: “Aí vos quedades, castriño de Arén, que tres minas ten: unha de ouro, outra de prata e outra de lume de alcatrén, que é a que gharda as outras tamén!”. Probe de quen fochique na mina de alcatrén. Os tres corpos do gravado cruciforme –mapa do tesouro– tamén ilustran a retrónica das tres minas. O corpo superior lembra un paraugas (“que é a que gharda as outras tamén”).
Polo que respecta á parroquia de Pedre, no outarelo do San Lourenzo (X: 545.820; Y: 4.709.488) situamos o seu particular axis mundi. Amais da devoción dispensada ao mártir asado na grella, a relixiosidade popular –desprezada incomprensibelmente polos cregos de nova fornada– tamén lle rende culto ao san Serrapio. Unha pequena imaxe en pedra do tal san Serrapio, descabezada, custódiase a canda unha pintura do san Lourenzo na ermida que coroa o outeiro (séc. XVIII). O martirio do san Lourenzo (“assum est, inqüit, versa et manduca”) asóciase no lendario co pétreo antropomorfo achado en 2012 no inmediato Coto das Insuas (Faro de Vigo, 9-2-2012), quen, conforme a tradición, solicita dos camiñantes que lle dean a volta (“...e aghora descanso polo outro lado”). Hai quen albisca no san Serrapio reminiscencias da deidade greco-exipcia Serapis (Osiris-Apis), nume solar. A denominación popular do sol é Lourenzo: “O sol chámase Lourenzo e a lúa, Catarina; cando o sol se deita, Catarina se lle arrima” (léase v. g.: As pedras da tribo (2014)).
Estabelecendo a estrema entre as parroquias de Castro e Figueiroa érguese o picouto de Castrodiz (631 m) (X: 547.634; Y: 4.711.032), vértice omnipresente na paisaxe cerdedesa ao norte do Lérez: “A Conla mira pró Campo, Pedrouzos prá Forcarei, o Seixo mira pra Ourense; Castrodiz no medio, o rei”. Sitio arqueolóxico da Idade do Ferro, fortaleza medieval. Parnaso do poeta Otero Espasandín. Durante a II Guerra Mundial houbo intención de instalar no cumio unhas baterías para protexer a España franquista do avance aliado. Os canóns ían ser transportados en carros do país. Dende a Eira dos Mouros –a croa do castro– até a fonte da Crica (poleiro da galiña dos pitos de ouro), dirección sudoeste, existe un pasadeiro soterrado polo que os mouros baixan abeberar os seus cabalos. Dende a Eira dos Mouros até a fonte Manfreo, dirección noroeste, esténdese un filón de ouro que, de cadora en cando, unha cabra descobre coa súa esparruñada. Outros engaden que na ponte do Cando (no río Quireza), dereitiña pola rodeira, a roda do carro toca na veta do ouro. Entre os penedos do alto é perfectamente distinguíbel a chamada Cabeza do Mouro. Sabéndoa esconxurar, a pena rousa nos gonzos e deixa expedita a entrada á cova na que os mouros abandonaron ricos e escusados haberes.
Entre as parroquias de Parada e Folgoso localízase o ónfalos do Pego (óese: O Pegho) (X: 552.434; Y: 4.710.488): piago do río Lérez –o pozo Negro–, vaira do estarrecedor e esfameado Cancodrilo (“metade can, metade caimán”); pozo de ola. Xacemento castrexo. Na croa do castro áchase a ermida da Nosa Señora do Pego, da Purificación ou da Soidade (sécs. XVI-XVIII). Antes da súa sacralización, o edificio albergou a Casa do Pobo da xurisdición de Montes. Durante séculos, ao abeiro dos seus muros, os adaís dos labregos redactaron en asemblea os cadernos de queixas que despois remitían ao xuíz meiriño da quenda, residente na fortaleza do Castro (Presqueiras). O Pego acumula innúmeras noticias de tormentas inopinadas e chispas malfeitoras. Un destes raios seica chimpou as vellas campás da ermida, afundíndoas no goio. Tras seren derrotados por san Santiago, no mesmo pozo Negro abandonou a raíña moura dona Ghurina o podente cadal da Torre dos Mouros, refulxente cidadela de cuarzo. A soberana deixou a riqueza ao coidado do xigante Testadunto. Portas dentro, a ermida do Pego gardou tempo esquecido unha enorme queixada de cancodrilo, dependurada con cadeas dunha das paredes (As pedras da tribo, (2014)). O Catastro de Ensenada identifica o lugar como retiro de anacoretas.
Na freguesía de Quireza sábeme salientar as calidades onfálicas da penela do Castriño, situada a medio camiño das aldeas de Mamoalba e Fondós (X: 545.217; Y: 4.711.675). Necrópole megalítica: cinco mámoas catalogadas e dúas sen catalogar. Nas inmediacións atopouse en 2008 un idoliño funerario. No laxedo do coto descubriuse en 2019 un fermoso gravado rupestre: 11 coviñas e 13 cruciformes-antropomorfos. Xacemento da Idade do Ferro. Na leira contigua acháronse en 2012 os fragmentos dun muíño barquiforme. Louvado sexa o colectivo Capitán Gosende. Na fondeira distínguese unha pena dentada que, conforme a lenda, é o peite co que a Moura carda os cabelos. Na fronde do Castriño revoan as luces populares.
Finalmente, na parroquia de Tomonde é obrigado amentar o mamilón granítico nomeado A Pedra. A leira na que aflora chámase A Veiga do Chao ou Veiga da Pedra, no quinteiro do Cachafal (X: 549.062; Y: 4.714.115), predio aínda sen urbanizar nos anos 50. Soporte inscultórico: profusión de coviñas e outros signos. BIC aloxado no interior dun aboio. Das dormentes da pedra gurgullaba a auga. Rotadoiro infantil. Altar-escenario onde, até hai unhas décadas, se ritualizaba o casamento da Vella e mais Vello, monicacos de palla, protagonistas do entroido tomondés. Tras o casorio –banquete comunitario–, os espantallos eran queimados polo pobo nunha lubre próxima coñecida polo Bosque, de face á aldea da Vilalén (Faro de Vigo, 31-7-2022).
Agora ben, se os devanditos lugares onfálicos teñen predicamento en cadansúa parroquia, a comarca enteira xira arredor do eixe preeminente e liminar do Coto dos Chirimelos (950 m), no alto Seixo, na encrucillada do camiño de Coto e o antigo camiño da feira de Doade (Beariz), que ascende dende a aldea de Cimadavila (Caroi). Alí, na Feira Vella, no nemeton dos Metacios, rexen Portalén e o Marco do Vento, dados a coñecer por quen escribe no ano 2002 (X: 550.666; Y: 4.702.479). Portalén, a porta ao Outro Mundo, a soleira do Máis Alá; hogano, sen apoio nin inxerencia institucional, o atractivo máis visitado e fotografado da Terra de Montes; e, a maiores, o Marco do Vento, a pedrafita (6 m de altura) á que todos os ventos “lle fan a venia” e onde todos os ventos “dan a volta” (léase v. g.: Monte do Seixo, 2008).
Gira, il mondo gira nello spazio senza fine..., cantaba J. Fontana. Eu, aborrecendo as galas de profeta en terra propia, xiro ceibo arredor dos eixes certos do noso feito diferencial e do racional conservacionismo. E intorno a me girava il mondo come sempre.

0 Comments

Kandylakias e cruces de mala morte. Manifestacións de dó polos mortos nas estradas

7/8/2023

0 Comments

Cruz de mala morte de San Xurxo de Sacos.

Calros Solla

En 2022 faleceron na Unión Europea 20.600 persoas, vítimas de accidentes de tráfico. A media europea por millón de habitantes cifrouse en 46 falecidos. Os peores datos ofrecíaos Romanía, por riba dos 80 mortos por millón de habitantes (2.377 vítimas mortais). Grecia rozou os 60 mortos por millón. O país heleno evoluía dos 113 falecidos por millón en 2010 (1.258 vítimas mortais) aos 58 por millón en 2022. En 2022, Galiza sumou 89 vítimas mortais en sinistros automobilísticos. Pola súa banda, Grecia acadaba a cifra de 608 falecidos. A poboación da Galiza é duns 2’7 millóns de habitantes, mentres que a poboación grega rolda os 10’4 millóns.
En Grecia, os datos de sinistralidade viaria melloraron nos últimos tempos, porén, seguen a ser dos máis altos da UE. Das reiteradas imprudencias e inobservancia das normas de circulación nas estradas da Hélade dámos fe; da non utilización do cinto de seguranza e da condución baixo os efectos do alcol dan fe as estatísticas.
Investimos as pasadas semanas en percorrer os territorios do Peloponeso, Grecia Central, Tesalia e Macedonia a través das súas estradas principais e secundarias. Durante o noso periplo, de maneira recorrente, fomos testemuñas, por exemplo, do exceso de velocidade dos automobilistas gregos en tramos limitados a 30 ou 50 km/h, dos adiantamentos en vías de dobre carril demarcados por dobre liña continua e das ultrapasadas pola beiravía. A policía de tránsito ora miraba para outro lado, ora incorría nas mesmas irregularidades. Di o refrán: Cántaro que moitas veces vai á fonte ou deixa no camiño a asa ou a fronte.
Un dos 147 preceptos que os sabios da antigüidade mandaron labrar no pronaos do templo de Apolo en Delfos recomendaba: “Nada en exceso” (“Μηδέν άγαν”). Entre a restra dos humanos excesos, os máis tetricamente expeditivos son o exceso de confianza e o exceso de velocidade. Ai se os antigos gregos volvesen alentar!; eles, que fixeron por levantarnos das patas de diante.
Percorrendo Grecia en coche, alén da adusta beleza da paisaxe e das temeridades locomotivas, chamounos a atención a profusión de capelas en miniatura, dispostas á beira do asfalto. De Atenas a Epidauro, de Epidauro a Micenas, de Micenas a Olimpia, de Olimpia a Delfos, de Delfos a Kalambaka, de Kalambaka a Salónica..., foron centos as gloriñas escrutadas. Interrogados os naturais (viandantes, camareiros, recepcionistas de hotel...) sobre o particular, explicáronnos que, dende había décadas (anos sesenta, quizais), rexía en Grecia o costume de erixir unha “kandylakia” (candeeira) a rente da beiravía en lembranza de quen, naquel punto funesto, perdera a vida en accidente de circulación; mutatis mutandis, velaí as nosas cruces de mala morte, abondosas nos cantís da fatídica Costa da Morte (léase v. g.: Fernández de la Cigoña, 1990) e ao pé das nosas estradas. O fin das kandylakias sería, para a familia do finado, a perpetuación in situ da súa lembranza: unha tumba redundante; para o peón, unha estación de rezo ou pregaria; para os condutores, unha advertencia, un “memento mori”, un aprender na cabeza doutro.
A meirande parte dos enquisados ofreceunos a devandita versión, emporiso, uns poucos engadiron que as kandylakias tamén eran sufragadas por persoas que, milagrosamente, salvaran a vida tras un gravísimo percance ao volante ou ao guiador. Daquela, outra das funcións das kandylakias sería a de exvoto (agradecemento pola graza recibida), a semellanza das ofrendas con forma de barco, habituais nos nosos santuarios marítimos ou dos cadaleitos e mortallas, procesionantes en Ribarteme e na Pobra do Caramiñal.
As kandylakias máis antigas –tamén as máis pequenas e menos ostentosas–, elaboráronse con chapa metálica. Son pois artesanía de ferreiros ou latoeiros, máis ou menos retorneadas dependendo do gusto do artesán ou do poder adquisitivo dos oferentes. Érguense un metro do chan sobre unha vareta metálica que lles confire a fasquía das caixas do correo americanas. Non todas manteñen hoxe a verticalidade orixinal. O receptáculo é cúbico ou prismático, con portiña frontal acristalada. Nalgún caso, as placas de vidro provén a maiores a diafanidade das paredes laterais. Neste formato cúbico tamén as atopamos confeccionadas en mármore branco –máis modernas e aparentes e de maior cabida– e alzadas sobre pedestais consistentes. Metálicas ou marmóreas, todas elas se coroan cunha cruz latina e algunha reserva espazo para engadir un texto funerario ou epitáfico, pintado ou inscrito.
No contedor explícito guarécense candeas, candeeiros e candelexas de avelaíña (“mariposas”); estampas ou repuxados de estaño con motivos relixiosos –son frecuentes os “theotokos”–; fotografías do defunto, obxectos persoais, escritos... Así mesmo: caixas de mistos, acendedores, botellos de aceite...; é dicir, a intendencia.
Estes modelos primitivos –cubos ou prismas metálicos– foron evolucionando, complementándose cunha cuberta a dúas augas –tamén de metal– rematada cunha cruz cimeira, arrequecendo así o aspecto de capeliñas. Este formato, andado o tempo, outorgaríalles lexitimidade ás kandylakias que copian en pequena escala os templos ortodoxos gregos. Feitas con cemento moldeado, abundan as pintadas de cor branca, intercalando a vermella e a azul nas cúpulas, no zócolo, no arco frontal, nas cornixas e nas fornelas cegas. Amais da porteliña frontal acristalada, estas kandylakias poden abrir nos laterais fornelas vidradas ou sen vidrar. Véndense gran variedade de trazas e tamaños –algúns monumentais– nas tendas de xardinaría ou de materiais de construción.
O catálogo de kandylakias complétano aquelas que, polas súas dimensións e feitura, achéganse á categoría de oratorios, esmoleiros ou petos de ánimas. As pompas fúnebres prolongan o clasismo, mais, así e todo, non plus ultra.
Alomenos con periodicidade cadaneira –cadrando co cabodano do pasamento–, as kandylakias son ornadas con ramos de flores. Amais dos enfeites florais, anóvanse os cirios e as avelaíñas, poñendoas a arder. Ao pé dalgunha kandylakia vimos pousadas botellas de champaña ou licor, refugallo de brindes póstumos.
Moitas das kandylakias máis vedrañas presentan un estado avanzado de abandono e deterioro. Algunha das recentes loce, pola contra, en todo o seu esplendor. Xa saben aquilo de que ninguén morre definitivamente mentres permaneza no recordo de alguén.
Nas curvas pechadas, no bordo das barroncas, nos cruzamentos de escasa visibilidade..., amoréanse as kandylakias de toda época e condición. Nalgún caso chegamos a contar até unha ducia de elementos, considerando os dous sentidos do tráfico. Xaora, non hai xeito máis contundente de advertir a existencia dun “punto negro”. Secasí, en Grecia –e non só–, coma quen oe chover.
Se todas as kandylakias tremelocesen, circular de noite polas estradas gregas depararíanos ser raudos espectadores dunha interminábel e estarrecedora Santa Compaña. Arroubados polo espectáculo, probabelmente acabariamos protagonizando un accidente de circulación. Macabro.
Na nosa terra, a N-541 ou estrada de Ourense, en concreto o tramo Pontevedra-Cerdedo, é, de vello, unha desas vías devezosas de sangue. A cada pouco, os 30 quilómetros que separan a vila do Lérez da aldea do Lérez reclaman, coma dragón medieval, o seu tributo de carne viva, sexa humana ou de calquera outro animal. Aqueles que por fas ou por nefas nos aventuramos a transitar polo seu firme en mal estado e a trazar as súas perigosas voltas e revoltas retemos na acordanza algún sobresalto –por fortuna, venial– e, así mesmo, o nome de moitos parentes, amigos e coñecidos que nesta estrada perderon a vida, ás veces ben perto da súa casa. Sen ir máis lonxe, na Noiteboa de 2022, un autobús descontrolado derrubou as proteccións da ponte de Vichocuntín e precipitouse ao leito do río Lérez. Morreron sete dos ocupantes; puido ser un masacre. A controvertida reforma do acceso ao Serrapio, non só eliminou a barreira vexetal que amenizaba o tesouro etnográfico da aldea vella de Vichocuntín, senón que converteu aquel punto nunha trampa mortal. U-los responsábeis?
Días pasados, transitamos de novo pola N-541, deténdonos con curiosidade antropolóxica nos lugares sinalados de xeito perdurábel pola traxedia. Ao longo do traxecto Pontevedra-Cerdedo testemuñamos a existencia de exvotos florais pendurados das biondas, un deles na referida e aínda non reparada ponte de Vichocuntín. Amais dos ramos de flores, espallados aquí e acolá, rexistramos tres fitos fúnebres –as nosas kandylakias–. No quilómetro 81 (beira esquerda), localidade de Viascón, atopamos o primeiro deles: pranto pola morte dunha muller, sinistro acaecido no ano 1989: “Falleció de accidente”. O segundo, na localidade de San Xurxo de Sacos, quilómetro 76 (beira dereita): pranto pola morte de desgraza dun home. Ambos moimentos reproducen en pedra do país o trazo da cruz latina con inscricións. O terceiro, no lugar do Coteliño, ás portas de Cerdedo, quilómetro 65 (beira dereita): pranto pola perda doutro home, motociclista. O seu casco colgouse –engalanado en cintas– nun dos pés do depósito de sal: o que lle segou a vida.

En Delfos, un barman –tan sensato coma falangueiro– trouxo a colación algo que lle oía dicir ao seu mestre: “Cada ano, nas estradas de Grecia desaparece unha vila enteira”. Sendo eu rapaz, nunha gran pancarta voandeira que atravesaba a estrada de Ourense á altura da curva das pontes de Bora líase: “Xa van vinte mortos, o próximo podes ser ti”. Sentidiño e boa sorte.

0 Comments

O irrefreábel instinto da descuberta

24/8/2022

0 Comments

O colectivo Capitán Gosende prosegue o seu estudo etnográfico do río de Quireza. A xornada deparounos o achado dun petróglifo e a verificación dun xacemento castrexo na parroquia.

Calros Solla

Mámoa de Covas (Folgoso)..

O muíño Marzal
Río de Quireza arriba, tras a ponte e o muíño de Bugarín, na marxe dereita da corrente fluvial, facíannos a espera as ruínas do muíño Marzal, que, en tempos, funcionou como muíño de maquía. A pequena industria localízase na parroquia de Castro. O muíño Marzal componse de dúas construcións encostadas. O edificio destinado á moenda é de inferiores dimensións (7’20 m de longo x 4 m de largo x 2’80 m de altura max.). Paredes de cachotaría e cuberta a dúas augas, hoxe desaparecida. O muíño tampouco conserva a moa e o pé, nin trazas da parede oeste. O propulsor hídrico accedía ao inferno a través dunha ampla calexa. A xambaxe da porta do muíño (196 cm de alto x 90 cm de ancho) adobíase con media ducia de riscos cruciformes, símbolos profilácticos tallados tanto nas caras frontais das pedras coma nas laterais. No interior da parede oeste, ábrese unha lacena.
A dependencia do muíño comunica co edificio anexo por unha porta medianeira. Sobre o cargadeiro da porta (parede sur do anexo) concertouse co propio cachotado un arco de descarga. Esta construción posúe unhas dimensións meirandes (5’40 m x 4’90 m x 6 m de altura max.). Paredes de cachotaría e cuberta a dúas augas (tamén desaparecida). En tempos, o espazo distribuíase en dous andares. A porta medianeira daba acceso ao andar inferior (almacén), mentres que no sobrado se instalaba a vivenda do muiñeiro. Na parede norte ábrese unha porta alzada (ao nivel do sobrado), pola que, valéndose dunha escada, se accedía ao habitáculo. Amais, a edificación abre unha ventá cara ao leste, outra ventá cara ao oeste e un bufardexo cara ao río (leste). Dúas lacenas no interior da parede sur. O tellado do muíño é transverso ao tellado da vivenda contigua.
Cen metros río arriba, construíuse o encalco do muíño. A uns quiñentos metros da presa do muíño Marzal, atravesa o río a ponte Daquelcabo que, xacando, comunicaba as aldeas de Fondós (Quireza) e Castro do Cabo (Castro). Dende aquí, o río establece a fronteira interparroquial.

A ponte Daquelcabo
Ponte de pedra de cinco ollos, sen antepeitos. Taboleiro recto sostido por catro piares. Cada piar enfronta a corrente aguzando a cachotaría (tallamares). Cada un dos cinco tramos da ponte componse de cinco trabes (25 trabes en total). A ponte mide 13 m de longo, 2’64 m de largo (4’75 m até o bico do tallamar), e ten unha altura de 1’50 m.

O muíño da Varcia
En chegando á altura de Fondós, o río de Quireza, como querendo asexar o casarío, traza unha revolta, deixando na súa marxe esquerda un amplo terreo anegábel. Velaquí a varcia, que cae do lado de Castro. E na frondosidade da varcia, atopamos o muíño.
Muíño dunha moa (conserva a moa e o pé) e calexa. Paredes de cachotaría. A parede oeste, de mesuño rachuído. Cuberta a dúas augas. A porta do muíño sitúase na parede leste (157 cm de alto x 97 cm de ancho). A luz cóase a través de dous bufardexos: un aberto na parede norte e outro na sur. Dimensións exteriores do edificio: 5’80 m de longo x 3’90 m de largo x 2’85 m de altura max.
Na parede leste, á esquerda porta, sobresae un pousafoles. Na súa vertical, unha das sobrepenas voa ben fóra do muro a xeito de trabatel. O beirado gorecía a foleca do cereal (mundo ou por moer) da chuvia.

A ponte do Cabaleiro
Atrás deixamos a Varcia e, percorridos uns trescentos metros, o río de Quireza galla formando unha insua. Neste lugar poñémoslle punto e seguido ao noso labor exploratoiro, non sen antes facer referencia aos vestixios da ponte do Cabaleiro, fidalgo promotor que tamén lles deu nome ás leiras inmediatas (Os Cabaleiros).

O sitio arqueolóxico dos Castrelos
Coa promesa do pronto retorno, afastámonos do manseliño Quireza avantando polos Cabaleiros arriba na dirección do lugar do Outeiro. Anotaramos na axenda outro asunto pendente de resolución: deveciamos por confirmar se nas leiras denominadas Os Castrelos se agochaba un xacemento da Idade do Ferro. A nosa visita aos Castrelos non era a primeira. Xa en 2009, na Carta arqueolóxica do concello de Cerdedo (páx. 38), deixei consignado que, no tocante á parroquia de Quireza, amais dos sitios arqueolóxicos catalogados da Roda do Castro e Castro de Baixo, os microtopónimos O Castriño (entre Mamoalba e Fondós) e Os Castrelos (entre Fondós e O Outeiro) denotaban a oculta existencia de xacementos prehistóricos.
A nosa esculca, auxiliada agora co mapeo lídar, lévanos a afirmar que baixo o baloco dos Castrelos, a parroquia de Quireza agocha outro depósito arqueolóxico. Os artífices do PXOM de Cerdedo (2014), cuxo inventario arqueolóxico se elaborou empregando como guía a devandita e providencial Carta arqueolóxica do concello de Cerdedo (2009), non foron quen de situar correctamente o xacemento dos Castrelos. O sitio dos Castrelos localízase 200 m ao sur do punto sinalado no visor de Aproveitamentos forestais (mapas.xunta.gal), e a pouco máis de 400 m ao sur da croa do xacemento do Castro de Abaixo (GA36011003). As coordenadas certas do sitio arqueolóxico dos Castrelos son as seguintes.- X: 546.212; Y: 4.712.484.
Ao longo dos anos, pecorrendo o territorio de Cerdedo, o colectivo Capitán Gosende deu a coñecer un bo número de castros inéditos (empregamos “castro” como denominación xenérica), entre eles: O Castro Segón (na parroquia de Cerdedo), A Roda da Ameixoada (en Figueiroa), O Castriño e Os Castrelos (en Quireza), o Coto do Castro (en Tomonde) e A Mouteira e O Coto da Roda (en Parada). Léase v.g.: “Capitán Gosende descobre seis castros en Cerdedo”, Faro de Vigo, 29-3 e 23-4-2015).

Descuberta dun petróglifo en Fondós
Xa de retirada, un dos meus presentimentos empurroume a abandonar a estrada Bugarín-Fondós (onde estacionaramos o vehículo) e a internarme nun lombelo ben revestido de matogueira espiñenta. Na primeira volta do camiño, dei cun laxedo que apenas sobresaía do chan. Na parte alta do afloramento granítico, albisquei un pequeno gravado rupestre, moi desgastado. A inscultura componse (cando menos, a parte visíbel) dun conxunto de 13 coviñas, distribuídas en tres grupos (5, 6 e 2). Descoñecendo o chamadeiro do lugar, escollemos o topónimo As Murteiras para a sua catalogación, por figurar no Topográfico a escasa distancia do achado.
O petróglifo das Murteiras (coordenadas.- X: 545.830; Y: 4.711.715; alt. 349 m) sitúase a uns 350 m, cara ao sur, da aldea de Fondós; a uns 50 m cara ao oeste do linde coa parroquia de Castro, e a uns 240 m, cara ao nordés, do petróglifo de Vilarchán, descuberto polo colectivo Capitán Gosende o 30 de agosto de 2015.

As mámoas da Pena da Cruz e a mámoa de Covas
De Quireza a Folgoso. Póñolle remate a este artigo ocupándome unha miga do patrimonio megalítico da parroquia de Folgoso, ao que tamén lle emprestamos atención estes días pasados.
Unha das mámoas de Folgoso que figura no catálogo de Patrimonio é a chamada mámoa das Chairas. A mámoa das Chairas (GA36011034) integra a necrópole neolítica da Pena da Cruz (catro túmulos, tres catalogados con ese nome). A necrópole da Pena da Cruz é, dende tempo inmemorial, un dos fitos empregados para deslindar a parroquia cerdedesa de Folgoso da forcareiesa de Millarada. É dicir, unha das mámoas da necrópole cae do lado de Cerdedo (a “das Chairas”) e tres, do lado de Forcarei (as “da Pena da Cruz”).
Porén, o nome empregado para a catalogación desta mámoa de Folgoso é erróneo, pois co topónimo “As Chairas” os veciños de Acivedo (Millarada-Forcarei) nomean no seu monte un predio coincidente, no arqueolóxico e no megalítico, co sitio “Capela do Santo”, situado a uns 500 m de distancia, cara ao noroeste, do sitio “Pena da Cruz” (consúltese: Aproveitamentos forestais (mapas.xunta.gal)).
Polo que respecta á mámoa de Covas (GA36011051), situada a escasa distancia do casarío, a súa altura e os seus 35 m de diámetro convértena, 6.000 anos despois, no monumento megalítico máis impoñente de Cerdedo.
Nin a canadiña da santa Mariña, nin o xerro na man do san Queitán, nin o caldeiro penzo do san Lourenzo lle acudiron ao río de Quireza. Agardemos pola ola de Nosa Señora, xa que pouca máis auga leva o río que pra que a troita lave os pés.