Xornal de Tabeirós-Terra de Montes

Capitán Gosende descobre dous petróglifos no monte da Bouza (Beariz)

23/11/2021

Co achado do petróglifo do Pión 20 e do Alto dos Carrís 2, o colectivo Capitán Gosende acada a cifra de 90 estacións rupestres descubertas na comarca de Montes

Mámoa do Pión.

Calros Solla

O domingo 21 de novembro démoslle principio a unha nova rolda exploratoria, escollendo para a esculca o monte situado ao noroeste do lugar da Bouza, na parroquia e concello de Beariz (Ourense), territorio pertencente á histórica comarca de Montes.
Consonte o Topográfico, naquelas lombas rexístranse os microtopónimos O Pión, As Perces e Alto dos Carrís. Consonte o Mapa de Aproveitamentos Forestais, o inventario de Patrimonio consigna, dende xullo de 2018, a existencia duns 20 petróglifos catalogados (Alto dos Carrís 1; O Pión 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 14, 15, 16, 18 e 19, e As Perces 1, 2, 3 e 4) e mais 1 mámoa (mámoa do Pión). O Mapa de Aproveitamentos Forestais non achega a localización dos gravados O Pión 11, 12, 13 e 17 que, pola numeración de rexistro, entendemos que existen.
Á beira esquerda da pista forestal que, en ascenso, cingue polo sur a zona identificada no Topográfico co topónimo “O Pión”, demos co primeiro dos sitios arqueolóxicos inéditos. Adscrito á zona do arqueolóxica do Pión, nomeamos o achado “Petróglifo do Pión 20”.
O petróglifo do Pión 20 (coordenadas.- X: 557.776; Y: 4.702.062; alt. 708 m) tallouse nun aliñamento metamórfico que, con orientación norte-sur, aflora en forma de crista. O afloramento, malia que luído polo tránsito, atravesa a pista forestal. Os gravados rupestres repártense en dous paneis, distantes uns 25 metros. Na parte vísibel do panel situado ao norte (superficie exigua e orientada cara ao poñente), documentamos a presenza de tres cruciformes de tamaños disimilares (23x20 cm, 18x14 cm e 12x11 cm). Os riscos, en forma de “U” denotan a súa antigüidade. Os elementos representados son semellantes aos do petróglifo do Recosto 2 (37 cuciformes), descuberto polo colectivo Capitán Gosende en xuño de 2019 no monte de Framia e parroquia de Xirarga (Beariz), a pouco máis de 3 km de distancia, cara ao noroeste.
Monte abaixo, vinte e cinco metros cara ao sur, no mesmo afloramento metamórfico e na cara orientada ao poñente, advertimos a presenza doutro cruciforme, posuidor das mesmas características (10x8 cm). Eis as coordenadas destoutro petróglifo: X: 557784; Y: 4.702.037; alt. 704).

Os petróglifos do Pión 20 arrodéanse de monte baixo: carrasco, carqueixa, toxo e herbáceas; no bordo dunha repoboación recente de piñeiros.
A segunda estación petroglífica atopámola na zona identificada como Alto dos Carrís, a uns 170 m, cara ao sudoeste, da catalogada como “mámoa do Pión” (os cachotes de cuarzo branco da coiraza esparéxense pola redonda do túmulo) e a uns 25 m, cara ao leste, da devasa que atravesa de norte a sur o Alto dos Carrís. Nomeamos estoutro achado “Petróglifo do Alto dos Carrís 2” (coordenadas.- X: 557.502; Y: 4.701.873; alt. 702 m).
Este gravado rupestre componse dunhas 20 coviñas (18 agrupadas), de diámetro e fondura disimilares (10-5 cm de diámetro), talladas na parte superior dun penedo metamórfico, cuxa superficie aflorada ou visíbel acada os 11 m de longo e os 7 m de largo. A cara do penedo oriéntase, peada, cara a poñente. O petróglifo do Alto dos Carrís 2 atópase a uns 100 m cara ao sur do petróglifo catalogado por Patrimonio co nome Alto dos Carrís 1.
O petróglifo do Pión 20 (panel 1) sitúase a uns 300 m, en liña recta e cara ao noroeste, do casarío da Bouza. O petróglifo do Alto dos Carrís 2 localízase a uns 500 m, en liña recta e cara ao oeste, do casal.
O colectivo Capitán Gosende acada a cifra de 90 estacións de arte rupestre descubertas na comarca de Montes.

Membros do colectivo Capitán Gosende a carón do sitio arqueolóxico O Pión 20.

Cruciformes do panel norte do Pión 20.

Cachotes de seixo branco pertencentes á coiraza da mámoa do Pión.

Sitio arqueolóxico Alto dos Carrís 2.

0 Comentários

O Tesouro de Agolada que un de Cerdedo atopou en Lalín

21/11/2021

0 Comentários

Cara ao ano 1907, uns operarios do contratista cerdedés Francisco Cachafeiro puideron atopar na parroquia lalinesa de Val do Carrio o chamado Tesouro de Agolada

O Tesouro de Agolada ou do Val do Carrio (oestrymnio.blogspot.com).

Calros Solla

Segundo a versión “oficial”, o depósito de alfaias prehistóricas (Idade do Bronce) coñecido como “Tesouro de Agolada” foi atopado cara ao ano 1920, durante a construción da estrada Lalín-Agolada (actual N-640). O haber, composto por dous brazaletes e un colar (ou gargantilla) de ouro, exhumárono os operarios da empresa de Obras Públicas encargada da apertura do vial. Ao parecer, o cerdedés Francisco Cachafeiro, xerente da construtora, ordenáralles aos seus empregados arrasar con canta mámoa se interpuxese na mira do teodolito (aquamlatam.blogspot.com). A distancia máis curta entre dous puntos é unha liña recta. Urdindo estas febras, as pezas descubertas formarían parte do enxoval funerario dun túmulo megalítico.
O arqueólogo Antonio García y Bellido (1903-1972), no seu artigo “El tesoro áureo hallado en Golada (Galicia) en 1920”, publicado en Archivo Español de Arqueología (nº 47, 1942, 167), achéganos a seguinte información:
El primer número de “El Museo de Pontevedra” contiene, entre otras cosas, un corto y bello artículo de F. F. Cuevillas sobre dicho tesoro. Fue hallado cerca del castro de Goyás, en 1920, en las obras de la carretera de Lalín a Golada ... Se trata de dos pulseras sin ornamento y de una “jarretera” o collar formado por una amplia faja o lámina de oro, con un sencillo ornamento de estrías horizontales. Cuevillas da esta última pieza como de los últimos tiempos del Bronce, y los compara con otros similares hallados en el NO. De la península ibérica (San Bento de Balugaes, Braga y Melide) y en el de Francia (Roch Guyon, Morbihan y Deux Sèvres). Los mismos paralelos (Telhões, Batalha, Folgosinho, Barro y Malhada, en Portugal; Grande Brière, Vernaison y Biesne, en Francia), más otros ingleses (Beachy Head, Sussex y Cottingham, York), encuentra para las pulseras. (Véase F. F. Cuevillas: “El tesoro de Golada”, en la revista de “El Museo de Pontevedra”, entrega 1ª; 1942.).
Porén, contradicindo esta cronoloxía, no Catálogo Monumental de la Provincia de Pontevedra (dous volumes), inventario encargado polo Ministerio de Instrucción Pública y Bellas Artes o 21 de xaneiro de 1907, elaborado por Rafael Balsa de la Vega e rematado o 30 de xuño de 1908, xa figura (asento e fotografía) o devandito tesouro:
Volume 1 (texto), páxina 2: “Brazaletes celtibéricos – Fotografía nº 6”.
Volume 2 (fotos), páxina 12: “Objetos prehistóricos – Brazaletes de oro celta gallegos – Fotografía nº 6” (anéxase a fotografía).
O padronés Rafael Balsa de la Vega (1859-1913), un dos 173 socios fundadores da Asociación de la Prensa de Madrid (1895), foi un intelectual, artista e prestixioso crítico de arte.
Malia o afirmado por Cuevillas e por García y Bellido, do Tesouro de Agolada tampouco se sabe con precisión o lugar onde foi atopado. No blog “Aquam Latam” (entrada: “O Tesouro de Agolada”, 29-3-2008), Manuel Busto escribe:
Foi encontrado nunha mámoa do Campo do Xastre (a medio camiño entre a vila de Agolada e Ferreiroa). O achado sitúase arredor de 1920. Neses anos estaban a executarse as obras de construción da estrada entre Lalín e O Marco (no límite provincial con Lugo) ... A procedencia do tesouro aínda non está o suficientemente clara. Hai voces que afirman que este tesouro apareceu no castro de Goiás (Lalín), tamén preto da citada estrada.
Ferreiroa é lugar e parroquia do concello de Agolada. Goiás é parroquia do concello de Lalín.
Xoán C. García Porral postula o niño do ouro na parroquia lalinesa da Veiga, estremeira coa de Goiás (Faro de Vigo, 11-11-2018).
Pola súa banda, Elixio Vieites, informado por Antonio Presas, afirma na web “Patrimonio Galego” (entrada: “Necrópole das Brañas de Abonxo”, 17-8-2017) que, probabelmente, o tesouro se descubrise no lugar coñecido pola Pena do Ouro, situado ao leste e próximo á serra do Carrio (Lalín). Como se di no xogo das agachadelas: “Quente, quente”.
En conclusión. Non hai certeza do lugar no que se exhumaron o colar e o par de brazaletes coñecidos polo Tesouro de Agolada; amais, consonte o inventario de Balsa de la Vega, o ano no que Cuevillas, García y Bellido e outros situaban o achado (1920) é improbábel. Se Balsa de la Vega coñecía as pezas do Tesouro de Agolada en 1907-8, a súa descuberta debe atrasarse cando menos trece anos.
Natural da parroquia cerdedesa de Folgoso, Francisco Cachafeiro Vaamonde o Raposo da Espiñeira foi alcalde de Cerdedo até 1902, ano no que lle cedeu o bastón de mando a Xerardo Varela Figueroa, á sazón, sogro do seu fillo Ramón Cachafeiro Cabano. Francisco Cachafeiro Vaamonde faleceu o 31 de agosto de 1918 aos 84 anos de idade.
Francisco Cachafeiro Cabano, fillo de Francisco Cachafeiro Vaamonde e de Manuela Cabano Gamallo, púxose á fronte da empresa de Obras Públicas familiar.
Curiosamente, en decembro de 1907, Francisco Cachafeiro percibe da Deputación de Pontevedra a cantidade de 2.629 pesetas en concepto de liquidación das obras executadas en el trozo 5º del camino provincial de Lalín a Puente San Justo (El Diario de Pontevedra, 28-12-1907). É dicir, as actuais PO-206/PO-905: Lalín-Vila de Cruces-encoro de Portodemouros. A estrada PO-206 atravesa a parroquia lalinesa de Val do Carrio, bordeando polo leste a serra do Carrio e deixando á dereita os lugares de Abonxo e O Carrio. O vial estrema coa área de protección da necrópole megalítica do Outeiro Grande-Riádigos ou das Brañas de Abonxo ou da Pena do Ouro (11 túmulos, a día de hoxe), xacemento arqueolóxico vulnerado coa instalación dun parque eólico (2002) e cun plantío de eucaliptos (2017). Segundo a tradición e para maior abastanza, a chamada Pena do Ouro é o lugar no que se descubriron as prezadas alfaias.
Daquela, en 1907 (ou mesmo antes), os obreiros que, ás ordes do cerdedés Francisco Cachafeiro Cabano, traballaban na construción do camiño de Lalín á vella ponte de San Xusto (asolagada polo encoro), ben puideron dar co ouro prehistórico entre os lugares de Abonxo e O Carrio. Por ignotas circunstancias, o “Tesouro do Val do Carrio” acabou denominándose “de Agolada”. Os Cachafeiro confiáronlle a custodia das xoias á Sociedad Arqueológica de Pontevedra (Bará, M.: Diario de Pontevedra, 9-5-2021), onde as fotografou Lorenzo Novás (foto do Catálogo) e as inventariou, en 1907-8, Balsa de la Vega.
Viúvo de Carolina Álvarez Gómez (dende 1919), Francisco Cachafeiro Cabano faleceu en París o 16 de maio de 1934, a onde viaxara ansiando restablecerse dunha doenza fatal. O seu irmán Ramón Cachafeiro Cabano e o fillo deste, Ramón Cachafeiro Varela botarán man do temón familiar e daranlle continuidade á saga de contratistas de Folgoso.
O 18 de xullo de 1936 acontece o golpe de Estado fascista que, en Cerdedo, no pasar dos meses, acabará coa vida de dezanove republicanos. O mércores 16 de setembro de 1936, o xornal El Diario de Pontevedra, baixo o titular “El oro que dio Pontevedra” e consonte a información facilitada pola Delegación de Orden Público, publica:
El pasado domingo se procedió a la fundición de diversas alhajas recibidas en esta Delegación con un peso neto de doce mil cien gramos, distribuidos en cinco lingotes de oro, que unidos a los once mil quinientos gramos, producto de la primera fundición, hacen un total de veintitrés mil seiscientos gramos ... Algunos objetos de mérito histórico o artístico reconocido, entre los que destaca en primer lugar el renombrado Tesoro de Golada, entregado por la familia Cachafeiro, con conocimiento y autorización de los donantes, quedan sin fundir, hasta que la Junta de Defensa Nacional de Burgos disponga en otra forma de ellos, ya que su valor real es desproporcionadamente mayor del que pudiera resultar de su liquidación en oro.
No artigo “El tesoro áureo hallado en Golada (Galicia) en 1920” (1942), García y Bellido engade:
Su dueño, el Sr. Cachafeiro, lo donó, en 1937, al Estado, con motivo de la suscripción de oro para el Movimiento Nacional, quedando entonces de propiedad del Museo donde ya estaba en depósito.
En resumo. O cadal de ouro localizado polos empregados de Francisco Cachafeiro Cabano en 1907 (ou antes) nunha mámoa da parroquia lalinesa de Val do Carrio (desaparecida pola apertura do camiño que despois deviría na estrada PO-206), foi depositado na Sociedad Arqueológica de Pontevedra. No verán de 1936, adheríndose entusiasticamente á sublevación militar, os Cachafeiro puxeron o Tesouro de Val do Carrio a disposición das autoridades golpistas. O colar e os brazaletes non acabaron no crisol a canda aneis de compromiso e próteses dentarias por ben pouco. Salvados in extremis da fundición, en outubro do 36 a Junta de Defensa Nacional depositounos no Museo de Pontevedra (Progreso, 16-10-1936), en cuxas vitrinas, nomeado Tesouro de Agolada, exponse na actualidade a carón do Tesouro de Caldas.
Se a tese de Val do Carrio non ser convincente abondo, a escasos quiñentos metros cara ao leste da casa grande dos Cachafeiro, en Folgoso, sitúase a mámoa de Covas, xacemento catalogado. Deixen voar a súa imaxinación.

O chamado Tesouro de Agolada fotografado cara a 1907 por Lorenzo Novás.

0 Comentários

Os globos de San Xosé: De cando Cerdedo rivalizaba con Betanzos

14/11/2021

0 Comentários

En Cerdedo, os globos voadores son unha antiga tradición, perdida e esquecida, que acadaba a súa máxima expresión co gallo da festividade do San Xosé

Calros Solla

Os seis globos sucando os ceos de Cerdedo (a fotografía data dos anos 60).

Meses pasados, man a man con Moisés Barcia, levamos a bo termo as edicións traducidas e anotadas da Obra reunida de Santiago Gómez Tato (dous mañuzos de relatos acordoados cos títulos Da terra meiga e Céltiga, e mais outro lote de narracións soltas) e da novela O mestre de Quiroza de Xosé Varela Buela. Gómez Tato e Varela Buela son dous escritores cerdedeses, nados nos anos finais do século XIX, que desenvolveron a súa carreira profesional e literaria na Arxentina, país ao que emigraron de mozos na procura de liberdade e novas oportunidades, e do que xamais retornaron.
As obras de Varela Buela e de Gómez Tato verán a luz nas vindeiras semanas (volumes 21 e 22 da Colección Cerdedo in the Voyager) no selo de Edicións Morgante. Vinte e cinco anos de quefacer investigador en terra de Cerdedo deron como resultado a elaboración e publicación de vinte e dous volumes, nos que o territorio cerdedés, aberto en canal, foi escudriñado no eido da etnografía, a onomástica, a poesía, a literatura popular, a lingua, o vervo xido, a historia, a memoria histórica, a mitoloxía, a arqueoloxía, o patrimonio material e inmaterial, a crítica literaria...
En calquera outro lugar, o rescate de dous escritores esquecidos sería motivo de ledicia e expectación, agás en Cerdedo, onde o único noticiábel é o monótono pasar dos días. Coma sempre, vai polas ánimas.
As obras de Gómez Tato e de Varela Buela son un retrato nostálxico do Cerdedo de comezos da vixésima centuria. Santiago Gómez Tato naceu cara ao ano 1900 (probabelmente, en 1899), chegando a Cerdedo na máis tenra infancia. Emigrou a Arxentina en 1920. Xosé Varela Buela naceu en Cerdedo o 6 de agosto de 1893 e puxo rumbo ao Cono Sur en 1914. A proximidade do servizo militar impeleu abofé a marcha de ambos os dous mozos. Máis alá da súa relevancia literaria, tanto Da terra meiga e Céltiga coma O mestre de Quiroza posúen a condición de tesouros etnográficos. Nas súas páxinas atópanse fosilizados dicires e faceres, costumes e tradicións do Cerdedo de entre dous séculos. Entre as pretéritas tradicións déixase constancia do voar de globos de aire quente como atracción nos días de festa.
No tocante aos globos voadores, durante as tarefas de edición da obra de Gómez Tato, anotei que os festivos aeróstatos se amentaban dúas veces nos relatos de Da terra meiga:

1.- Na narración titulada “San Bieito”, páxina 51 da nosa edición, lemos:

Que fermoso panorama! As bandeiras nas cúpulas dos altos e xigantes eucaliptos, os múltiples farois da verbena, a gaita que pulía alegres pasodobres, os farois, as bombas, os globos que sucaban o espazo e, por último, a xente forasteira que dende lonxe viña atraída pola magnitude da festa.

2.- Na narración titulada “O matón”, páxinas 62-3 da nosa edición, lemos:

Cantigas e alalás e aturuxos soan cheos de gozo. A gaita saúda co seu canto de pranto, melodioso e único, a un globo que xorde cara ao infinito, e a campá da ermida, cuxo badalo pulsa un rapaz, enche máis de alegría e algarabía o misticismo solemne daquel momento augural.
Gómez Tato localiza o relato “San Bieito” na parroquia de Arantón, no concello coruñés de Santa Comba. Porén, mesturando lembranzas, coidamos que, para a ocasión, o autor se valeu das experiencias vividas na romaxe do San Bieito de Pardesoa (Forcarei), cuxa festividade cae no 11 de xullo. O padroeiro da parroquia de Arantón (Santa Comba) é o san Vicenzo. Malia figurar Santiago como padroeiro da parroquia de Pardesoa, é o san Bieito –ou a verbena na súa honra– os que, dende sempre, espertaron unha devoción meirande. Na comarca, o san Bieito de Pardesoa ten sona de milagreiro. Gómez Tato sitúa a narración na amálgama de dous espazos autobiográficos: as comarcas de Montes e do Xallas. Cando escribe “Salvando traballosamente a abrupta e alta montaña do Seixo”, fai referencia ao monte do Seixo, un dos cumes da Terra de Montes. De Cerdedo a Pardesoa, os romeiros atallaban polo camiño montés que atravesa as aldeas de Carballás (Cerdedo) e a Devesa de Riba (Forcarei). Cando fai referencia á rivalidade entre a mocidade da Santa Sabiña e a de Santa María de Ser, emprega localizacións combesas, mais, con certeza, rememora a fama de conflitivos que tiñan os bailes de Pardesoa a comezos do século pasado (léase, verbi gratia: La Correspondencia Gallega, 5-3-1900). Cómpre aclarar que o patrón de Ser é o san Pedro. Finalmente, a igrexa de Arantón loce muros encalados e torre-campanario, mentres que a de Pardesoa ten a pedra á vista e pendura as campás dunha espadana.
No relato “San Bieito” tamén fai acto de presenza Manuel Cerdeira, “o vello Cerdeira”, famoso gaiteiro de Cerdedo por quen Gómez Tato sentía grande admiración, póndoo no pedestal do máis grande gaiteiro da Terra de Montes.
Ao respecto do relato titulado “O matón” (alcumado Pau de Ferro), o autor sitúa a acción nun espazo ficcional delimitado polos topónimos cerdedeses Limeres (parroquia de Cerdedo) ou Folgoso (parroquia cerdedesa).
Pola súa banda, na novela O mestre de Quiroza, Xosé Varela Buela menciona os globos voadores na páxina 86 da nosa edición:
A xente comezaba a retirarse despois de presenciar os fogos artificiais e a ascensión dos globos de papel. Era xa noite, Castro invita a Leonor a bailar, lémbralle a festa do patrón e a viaxe nocturna ata Quiroza.
Nesta pasaxe do capítulo X, o autor contextualiza os amores de Castro Feixó, aspirante a crego, e a moza Leonor no lugar de Cerdedo, durante a celebración do Sagrado Corazón de Xesús, culto promovido polo presbítero Xesús Mª Campos Varela e polo notario Xesús Gómez Veiga, pai do xornalista e escritor Santiago Gómez Tato (El Correo de Galicia, 26-6-1912).
Varela Buela prefiriu empregar o locativo ficticio “Quiroza” no canto de Quireza, unha das oito parroquias do antigo concello de Cerdedo.
Fica pois acreditado que os aeróstatos de papel eran unha realidade no Cerdedo folieiro de comezos do século XX. Así e todo, o documento xornalístico que achego a seguir, amabelmente facilitado polo investigador e amigo Anxo Coia, obríganos a valorar os globos cerdedeses non como mera anécdota senón como categoría. Velaquí, íntegra, a noticia publicada no xornal Faro de Vigo o 27 de marzo de 1907:
Fiestas en Cerdedo
Las fiestas, que el día 19 del actual debían celebrarse en Cerdedo en honor del patriarca san José, han sido trasladadas para el sábado 31 y domingo de Pascua, 1º de abril.
El sábado serán anunciados los festejos a las doce de la mañana por la banda popular.
A la misma hora se elevarán seis globos de doce metros de alto por once de ancho, y multitud de fuegos voladores.
A las cuatro de la tarde comenzarán los bailes populares, amenizados por el afamado gaitero Cerdeira y la banda del pueblo.
Tambiém habrá baile en el Casino.
De diez a once de la noche se quemará bonito y variado fuego de artificio.
En este día y en el siguiente saldrán los gigantes y cabezudos.
El día 1º a las once dará principio en la parroquial la misa mayor.
Terminada ésta saldrá la procesión, en cuyo acompañamiento figurarán el clero, la banda popular, el gaitero Cerdeira y las fuerzas militares.
Si, leron vostedes ben: o sábado 30 de marzo de 1907 (Sábado Santo), as doce do día, media ducia de globos de papel de 12 metros de alto por 11 de ancho (diámetro) sucaron os ceos de Cerdedo. O Domingo de Resurrección caeu o día 31 de marzo. O redactor do xornal trabucou as datas daquela Semana Santa, non obstante, cómpre lembrar que o lanzamento dos globos se vinculaba á festividade do San Xosé (19 de marzo). Nesa altura Varela Buela tiña catorce anos e Gómez Tato andaba nos oito.
Ben seguro, os fogos artificiais elaboráranse no obradoiro da familia Varela, os célebres fogueteiros da Revolta, xa en activo en 1879. Desfilaron pola estrada xeral xigantes e cabezudos. Pastoreaba a parroquia o crego Francisco Vidán García, á sazón arcipreste de Montes. A banda de música (a Banda Popular) estaba dirixida por Constantino Paz. O gaiteiro Cerdeira (“Cerdeira o vello”), natural de Cusanca (O Irixo), mais casado e aveciñado en Cerdedo, volvía ser merecente das máis altas consideracións, polo que, atendendo ao publicado por Gómez Tato e ao reiterado na prensa da época, Manuel Cerdeira (ca. 1840-ca. 1923) era recoñecido, a comezos do século XX, como o mellor gaiteiro da Terra de Montes (léase Faro de Vigo, 1-9-2019). O soutelán Avelino Cachafeiro aínda viría ao mundo en 1899.
O célebre globo de Betanzos, ao coidado da familia Pita dende 1875, é protagonista cadaneiro da festividade do San Roque (16 de agosto). O aeróstato confeccionado polos Pita (16 cuarteiróns de papel de estraza apegados con engrudo de fariña de centeo) posúe na actualidade unhas dimensións de 25 m de alto, 16 m de diámetro e 50 m de circunferencia (120 kg de papel), investíndose uns tres meses na súa elaboración. O aire quente xerado por un lume disposto na boca do globo faino ascender.
Os globos de Cerdedo de 1907 eran, certamente, de menores proporcións ca o de Betanzos (a metade menos), mais, se tomamos os seis aeróstatos en por xunto, en detrimento do san Roque betanceiro, as contas sáenlle favorábeis ao san Xosé cerdedés.
Canto fomos e en que pouquiña cousa nos quedamos.

Globo de papel (autor.- Ramón Piñeiro).

Retallo da portada de Faro de Vigo (27 de marzo de 1907).

Portada da Obra reunida de Santiago Gómez Tato.

Portada da novela O mestre de Quiroza de Xosé Varela Buela.

0 Comentários

Capitán Gosende descobre un petróglifo en Figueiroa

14/9/2021

0 Comentários

Pedra insculturada da Chaira do Coto, entalla e corredor.

Calros Solla

O pasado domingo [12-9-2021] membros do colectivo Capitán Gosende démoslle continuidade ao labor exploratorio das lombas montesas situadas ao raiante da parroquia de Figueiroa (Cerdedo), augas vertentes do regueiro do Portaloureiro.
Encamiñamos os nosos pasos, non sen dificultade, pola antiga verea que pon (ou puña) en comunicación a aldea de Portugal (Figueiroa) coa do Milladoiro (Parada). Mentres ascendiamos o contraforte sur do Coto Laceiras (716 m), a uns 500 m de altitude, chamounos a atención un relanzo solleiro, orientado cara á valiña de Figueiroa. A carón dunha das revoltas do camiño, un calveiro rochoso abríase na confluencia dun mesto cerquido ventureiro e un piñeiral de repoboación.
Achegarnos ao laxedo e advertir as coviñas talladas na pedra foi todo un. A laxeira, de pedra de gran, ben pode abranguer os 100 m2, porén a superficie visíbel da rocha, a non cuberta polo manto vexetal, apenas acada os 6 m2.
A primeira vista, o gravado rupestre detectado componse de cinco coviñas, cuxo diámetro vai dos 3 aos 6 cm. As concavidades, de boa profundidade, talláronse nunha laxa peada. As coviñas están intercomunicadas por unha decena de riscos estreitos e pouco profundos (leito en “U”), a xeito de desaugadoiros.
A sección do laxeiro orientado cara ao nordés desapareceu xacando por extracción. Non se aprecian, no bordo da cortada, marcas de cuñas ou guillos, mais si unha esgazadura irregular. Con certeza, a superficie insculturada era moito maior.
Se observamos a rocha polo seu lado leste, concluiremos que o labor de corta e extracción deixou unha entalla duns 80 cm de altura e 50 cm de profundidade. De considerarmos a entalla a sección dun hexaedro, a cara frontal acadaría os 110 cm de longo e a sección 170 cm. Chamounos a atención que, partindo do fondo da entalla, emulando un corredor, aliñáronse dúas fileiras de pequenos cachotes fincados en paralelo (uns 15 elementos). O largo deste “corredor” vai dos 50 cm (no fondo da entalla) até os 60 cm (na parte máis afastada), estendéndose uns 2 m de longo. Descoñecemos a data na que se dispuxo a devandita estrutura, ben seguro moderna. Cachotes de tamaños diversos, provenientes da pedreira, esparéxense polas ladeiras do outarelo.

De volta en Portugal, rueiro de Figueiroa, demandamos dos veciños información sobre o chamadeiro do laxaredo na que atoparamos o gravado rupestre. Respondéusenos que, segundo as nosas indicacións, o pedregal había estar no predio coñecido como Chaira do Coto. Eis pois o nome co que inventariamos a nosa descuberta: “Petróglifo da Chaira do Coto” (coordenadas.- X: 550.279; Y: 4.710.749; alt. 474 m). O petro localízase a uns 500 m, en liña recta e cara ao nordés, da aldea de Portugal, da outra banda do regueiro do Portaloureiro.
Co da Chaira do Coto, a parroquia de Figueiroa rexistra o seu oitavo petróglifo; o territorio de Cerdedo acada os 61 gravados rupestres inventariados e, no eido das insculturas, o colectivo Capitán Gosende deixa, na comarca de Montes, a súa cifra de descubertas en 88.

Parte visíbel do petróglifo da Chaira do Coto (Figueiroa).

A pedreira coroa un relanzo daquela lomba.

0 Comentários

Capitán Gosende descobre unha mámoa en Portugal

7/9/2021

0 Comentários

Calros Solla

A mámoa descuberta nas proximidades de Portugal (Figueiroa-Cerdedo).

Antes de dar conta do achado, convén clarificar que, amais dos núcleos de Deán, San Martiño, Vilar e Loureiro, a parroquia cerdedesa de Figueiroa conta cunha aldea do mesmo nome, topónimo abundancial de “figueira”, a árbore dos figos (Ficus carica). Á súa vez, o núcleo de Figueiroa (“Figueroa” é forma deturpada) divídese en varios rueiros e, ao leste da PO-2201, consignamos tres: A Cruz, Triana e Portugal.
O pasado domingo, membros do colectivo Capitán Gosende desprazámonos até Figueiroa. Atravesamos os devanditos poboados co fin de acadar o fondal e percorrer as marxes do regueiro do Portaloureiro que, de norte a sur, discorre polo centro da parroquia. Tiñamos por obxectivo escudriñar nas belas mostras de arquitectura tradicional que, vinculadas co paso o peche e a moenda, se esparexen por aquela ribeira. O regueiro do Portaloureiro (un dos seus moitos nomes) desemboca no río Lérez pola marxe dereita. Hai anos, os labregos aproveitaban a potencia hídrica do regato para pór a funcionar non poucos muíños, hogano arruinados. Na lumieira dun dos aparellos, tallouse a seguinte inscrición: “15-7 de 1933”. Aínda que semelle brincadeira, nesta xornada exploratoria fomos de Triana a Portugal sen saír de Cerdedo.
Probabelmente, os topónimos cerdedeses Triana e Portugal están relacionados coa hidrografía e coa orografía. O hidrotopónimo Triana pode significar “na outra marxe do río” ou facer referencia ás tres correntes de auga tributarias que fertilizan o val: o regueiro do Portonovo desemboca no regueiro do Portaloureiro e este, á súa vez, no río Lérez; ou ben, o regueiro do Portaloureiro como resultado da amecedura do regueiro do Coto Laceiras (ou das Lúas) e do regueiro das Lamas (véxase o Topográfico ou mapas.xunta.gal). Daquela, Triana proviría da expresión latina Trans amnem (“na outra beira do río”) ou dun sincrético e menos probábel Tri ana (“tres ríos”). Amnis-is significa río en latín e ana é unha das moitas formas que as linguas prerromanas empregaban para denominar os ríos ou a auga fluente.
Polo que respecta a Portugal, doadamente albiscamos unha forma derivada do substantivo “porto”, cuxa segunda acepción é “punto xeográfico situado entre montañas por onde resulta máis doado o paso” e cuxa terceira, “lugar estreito dun río, con pouca auga e pouca corrente, por onde se pode atravesar” (dicionario RAG). Unha corredoira lastrada comunica o Portugal de Figueiroa coa aldea veciña de Loureiro ou co Milladoiro de Parada. Para esa viaxe cómpre vadear o regueiro do Portaloureiro (porto a Loureiro) corrente arriba, nunha sofraxe do relevo ocupada pola intersección dos seus dous tributarios.
O Nomenclátor da Galiza consigna un Triana na parroquia de San Miguel de Reinante, pertencente ao concello lugués de Barreiros; e un Barrio de Triana na parroquia de Goián, do concello pontevedrés de Tomiño. Obvia, pois, o Nomenclátor estoutro Triana, localizado na parroquia cerdedesa de Figueiroa. No tocante a Portugal, o Nomenclátor rexistra o Portugal da parroquia de Oca, no concello coruñés de Coristanco, e dous Portugaletes: un no concello lugués de Carballedo (parroquia de Castro) e outro no concello coruñés de Muros (parroquia de Serres). O lugar de Portugal da parroquia cerdedesa de Figueiroa tampouco figura no dito catalógo toponomástico.
Feito o preámbulo, deamos agora razón da descuberta. Contra a tardiña, mentres retornabamos atravesando a mesta carballeira situada ao norte da aldea de Portugal, reparamos por entre o arboredo nunha leve ondulación do terreo, encaixada entre a corredoira que transitabamos e un valo de cachote que cerraba un leirado. Foi achegarnos a aquela prominencia e ver reforzadas as nosas sospeitas, xa que na parte superior do montículo abríase, como de adoito, un amplo cráter ou foca de espoliación.
A suposta mámoa, sepultura prehistórica posuidora dunha antigüidade de 6.000 anos, localízase no coto daquel montiño, por riba dos 450 m de altitude. O túmulo acada uns 16-18 m de diámetro; o cráter de espoliación, os 3 m de diámetro. A coiraza atópase cuberta dunha grosa capa de restos vexetais en descomposición e colonizada por piñeiros e carballos novos. Non está de máis lembrar que as tumbas megalíticas foron obxecto de ladroízo ao longo da súa dilatada historia, porén a espoliación sistemática do patrimonio tumulario desatouse a comezos do século XVII, cando o crego lugués Pedro Vázquez de Orxas, señor do couto de Recemil (Parga), obtivo unha licenza real para inventariar e escavar as mámoas da Galiza enteira, na procura dos entesourados enxovais funerarios. O rumor correu como a pólvora, provocando unha febre do ouro que atinxiu o seu acme entre os anos 1606 e 1609.
Denominamos o xacemento megalítico “Mámoa de Portugal”, á espera de precisar, se cabe, o microtopónimo. A mámoa de Portugal (coordenadas.- X: 549.960; Y: 4.710.713) dista da aldea que lle deu nome uns 300 m. Así mesmo, a medorra sitúase a uns 160 m, ao oeste, do regueiro do Portaloureiro; a uns 150 m, ao leste, da estrada PO-2201; a 1’5 km, ao sueste, da necrópole megalítica da Chá de Pedrouzos; e a uns 600 m, ao noroeste, da Roda da Ameixoada, castro ou curro neolítico, dado a coñecer polo colectivo Capitán Gosende a finais de 2012.
Co túmulo de Portugal (Figueiroa), o colectivo Capitán Gosende leva inventariadas na comarca de Montes 10 mámoas inéditas. En Cerdedo descubríronse 8: dúas en Pedrouzos, do lado de Castro (Pedrouzos III e IV); dúas no Castriño (VI e VII), entre Mamoalba e Fondós (Quireza); unha en Vilarchán, unha en Cuíña (Quireza), unha na necrópole do Campo dos Cans (Outeiro dos Corvos IX) (Tomonde), e mais a mámoa de Portugal (Figueiroa)), descuberta o pasado 5 de setembro. En Cotobade descubríronse 2: os dous xacementos localizados na parroquia de Caroi (As Zacoteiras IV e Chan do Caveiro).
En Cerdedo, o número de tumbas neolíticas inventariadas ascende agora a 53, aínda non todas catalogadas por Patrimonio.