O peto de ánimas está situado á beira dereita da antiga estrada de Ourense, ao seu paso polo núcleo urbano de Pedre sentido Pontevedra (coordenadas.- X: 546.421; Y: 4.708.736), na intersección co camiño que conduce á igrexa parroquial, á Eira Grande e á ponte medieval sobre o río Lérez. O rueiro onde se construíu pasou a denominarse O Peto. Dáse o ano 1875 como data de construción.
     A. Rodríguez Fraiz (Canteiros e artistas de Terra de Montes e ribeiras do Lérez, 1982, páxs. 326-7) desvélanos o nome do presunto autor: Manoel de Pedre, coñecido polo Zoqueiro de Pedre. Mesmo así, o de Tomonde dubida se tal artesán existiu ou se foi froito literario de X. Filgueira Valverde, quen, en xuño de 1928, nas páxinas da revista Nós, publicara noticias dunha serie de tipos populares, baixo o título “Artistas aldeáns” e, entre eles, o retrato do Zoqueiro de Pedre.
     No nº 54 da revista Nós (15-6-1928), Filgueira Valverde publicou a versión orixinal, porén, nós reproducimos a versión aparecida no seu Quintana viva (Galaxia, 1990, páxs. 62-3), coa ortografía xa máis aseada:
     O Zoqueiro de Pedre.- Dende neno, o señor Manuel, o zoqueiro, dera en facer santos. Santos de vestir, ben entendido, testas e mans de buxo, armadas en arcabouzos de paus pintados de azul. A primeira Virxe das Dores que fixera vestíraa súa nai co pano sedán dun mantelo vello e aínda estaba posta encol da cómoda, coa lampadiña a arder diante. Os que a viran, daquela, gabaran moito a habelencia do zoqueiro e dixeran que, andando o tempo, había de tirarlle o choio ao torneiro de Folgoso. Outros andiveran a falar que Manuel non era home para facer pernas, nin brazos, e que as caras as sacara dun libro que mercara na vila. Pero el calou e agardou o seu día.
     Un domingo, na misa, o sancristán saíu cun peto das ánimas noviño feito polo zoqueiro. Todos fixeron soar nas alxibeiras os cartos para que o sancristán se achegara a ales e poder ollalo ao seu sabor. Pero moitos estaban de ánimas no peto. Armouse un bo rebumbio e o peto non volveu saír, pero o señor Manuel deprendera o segredo do oficio de santeiro.
Cando facía un santo novo para calquera parroquia, a xente daba en facerlle o comento ao rostro e a ver nel unha cara coñecida. Din que o propio Manuel se retratara no santo Tomé de Pardesoa e que o crego non llo quixera coller.
     Agora, cando a súa sona estaba dándolle bos cartos, o crego trouxo de Santiago unha Virxe do Carme. O zoqueiro veu contarme a nova cos ollos embazados. Como un torno de lagar, a idea do seu creto perdido dálle voltas nos miolos, e o feito do crego é unha trabe que preme no bagazo do seu maxín. Vén bébedo co viño novo dunha súpeta decisión:
     −Irei pola aldea dicindo ás mulleres a quen lles morreu algún fillo que o Neno Deus que estou facendo vai ter a cara do seu fillo cando era neno. Diante del pedirán por min...
     Consonte a miña opinión, Rodríguez Fraiz interpretou mal o texto. Manuel de Pedre non era canteiro, o tal Zoqueiro traballaba a madeira e, segundo Filgueira Valverde, fora artífice dun peto de ánimas si, mais dun peto de man, dos que se mostran na misa na rolda petitoria. Daquela, o que a tradición considera autor material do peto de ánimas de Pedre, ben puidera ser só o autor ficticio.
     O peto de Pedre é o único que, en Cerdedo, se axusta á tipoloxía clásica do peto de ánimas. Componse de tres corpos concertados en boa pedra de gran. O inferior, que arma o baseamento, prolóngase cara a adiante 118 cm en forma de valiño (der.) e sentadoiro (esqu.), acoutando o sagrado. Encol do baseamento e baixo cornixa (103 lar. x 13 alt. cm), ábrese a forneliña (dimensións: 86 alt. x 54 lar. x 30 fon. cm) na que se gorece a caixa das esmolas e un mediorrelevo con restos de policromía, representando a Virxe do Carme alzada nunha nube, intercedendo polas ánimas purgantes (sete cabeciñas do vulgo; sen prebostes). Talláronse tres acanaladuras a ambos os dous lados da forneliña. O terceiro corpo e superior componse dun fastixio coroado cunha cruz latina de ferro moi retorneada (70 cm de altura). No frontal do fastixio albíscase en relevo o feixe de frechas falanxista, que sería de lei apicoalo.
     Dimensións do primeiro corpo: 140 lar. x 76 alt. x 40 fon. cm. Dimensións do segundo corpo: 93 alt. x 86 lar. x 30 fon. cm. Dimensións do terceiro corpo: 66 lar. x 55 alt. x 34 fon. cm.
     Segundo a crenza popular, Manuel o Zoqueiro inspirouse nos rostros dos seus veciños para tallar as almiñas do retablo. Pouca retranca.
     O peto de Pedre, que mantén activo o seu culto, foi escenario dunha morte desgrazada e de innúmeros parrafeos de namorar. “Moitas vodas se concertaron neste sentadoiro”, confesáronnos os veciños.


Pómoslle o ramo á serie “Esmoleiros e petos de ánimas de Cerdedo” salientando, alén dos novos datos achegados, a restra de precisións que ao longo das seis entregas se foron facendo:
     −O cruceiro de Santo Antonio de Cerdedo é un cruceiro de ánimas. Porén, as esmolas depositadas no peto do pedestal interceden polas almas dos que promoveron a construción, cuxos nomes se inscribiron na cara sur do pedestal (ilexíbeis). O pintor Estevo das Fragas foi o artífice da policromía do cruceiro (nome inscrito na cara norte do pedestal). A súa feitura pode remontarse ao século XVII.
     −O cruceiro do Pego (Parada) non é un cruceiro de ánimas. A escena do libro da Xénese tallada na cara 1 do pedestal representa a candidez dos nosos primeiros pais, gozando da súa estadía no Paraíso (e non as lapas do inferno ou do purgatorio). O cruceiro do Pego é obra de dous mestres canteiros: o cerdedés Xoán de Bouzas Beiro (1651) e o cotobadés Ignacio Cerviño Quinteiro (1859-60).
     −O capitel e a cruz do cruceiro das Procesións de Quireza (da autoría de Xosé Ferreiro) e o capitel e a cruz do cruceiro e peto de ánimas de Vichocuntín son semellantes, mesmo no material no que foron tallados: o cemento. O pobo atribúelles a feitura do cruceiro e peto de Vichcocuntín (1905) a dous mestres canteiros cerdedeses: a Francisco de la Iglesia (A Vilalén-Tomonde) ou a Xosé Ferreiro Martínez (O Outeiro-Quireza).
     −O artífice do peto de ánimas de Pedre non é Manuel de Pedre, alcumado o Zoqueiro. Esta confusión débese á mala interpretación que A. Rodríguez Fraiz (1982) fixo dun texto de X. Filgueira Valverde (1928).

O cruceiro e peto de ánimas de Vichocuntín localízase no casal de Vichocuntín de Abaixo (parroquia de Pedre), á beira da antiga estrada de Ourense que discorre en paralelo á actual N-541 (coordenadas.- X: 547.812; Y: 4.709.117). O conxunto componse dun peto de ánimas requintado cun cruceiro, e é propiedade da familia Sieiro que, xacando, habitou a casa construída na outra marxe da estrada.
     Cruceiro e peto están precedidos dun pequeno corredor empedrado de 2 m de longo e 1’60 m de largo, flanqueado por dous vargos de pedra (1’05 m de alto) e varandas de ferro. A nosa visita serviu para constatar que o corredor actual é apenas a metade do orixinal, pois, reutilizados nunha corte, atopamos outros dous vargos idénticos que prolongarían o corredor outros 2 metros (lonxitude total: 4 m). Probabelmente, os sucesivos ancheamentos da estrada obrigaron a acurtar o andadeiro.
     O peto de ánimas cómponse de catro corpos: O inferior, de grosos cachotes, arma a cimentación e salva o desnivel do terreo (1’50 m de alto). O segundo, de perpiaño, fai de baseamento (dimensións: 1 x 1 x 0’65 m). O terceiro, tamén de perpiaño, dispón a capeliña das ánimas (dimensións: 1 x 1 x 0’65 m). O seu frontal está adobiado con acanaladuras, catro a cada lado da edícula. O cuarto corpo componse dun fastixio (lonxitude: 1’24 m; altura: 85 cm; largura: 40 cm) que se antepón ao pedestal do cruceiro, prisma trapezoidal (50 cm de alto x 70/55 cm de largo) no que se afirma o varal. No centro do tímpano encaixouse unha placa de mármore branco (semióvalo apuntado) coa seguinte inscrición: “En el año de 1905, se hizo este crucero por orden de Manuel Vecino, y Jose Sieiro; donativo de D. Domingo Sieiro.” (dimensións: 60 cm de largo x 37 cm de alto). O segundo corpo remata nun beirado (125 x 124 cm), e o terceiro, nunha cornixa (118 x 122 cm). O cruceiro (upado uns 2 m) case acada os 6 m de altura e consta de varal cilíndrico liso, capitel cuadrangular (enfeitado con querubíns, volutas e acantos) e cruz de paus octogonais, coa imaxe do Crucificado polo anverso e unha Virxe pregante polo reverso.
     O van arcado da capeliña ten 54 cm de alto, 46 cm de longo e 30 cm de fondo; e pecha cunha reixa que permite introducir a man e depositar a esmola no peto, receptáculo pechado cunha tampa de ferro. Na actualidade, o peto non posúe o retablo das ánimas entre as lapas do purgatorio. Na fotografía que M. Reimóndez Portela obtivo para o seu traballo Cruceiros e cruces do nordeste da provincia de Pontevedra (1985) advírtese un retablo con tres figuriñas. E. Fernández de la Cigoña (Esmoleiros e petos de ánimas da provincia de Pontevedra, 1998, pax. 72), que visitou o lugar en 1995, anota: Neste intres carece de retablo. Intuímos que o retablo foi tallado en madeira e as inclemencias fixérono desaparecer. Malia carecer hoxe das ánimas arelantes, segue mantendo viva a devoción (candeas e flores murchas).
     A feitura do cruceiro e peto de ánimas de Vichocuntín atribúeselles por tradición oral a dous mestres canteiros cerdedeses: a Francisco de la Iglesia ou a Xosé Ferreiro (A conxura dos Gosende. Retrincos III, 2015, páx. 173).
     A. Rodríguez Fraiz outórgalle a autoría a Francisco de la Iglesia (Santa Mariña de Tomonde, 2001, páxs. 130-1). Francisco de la Iglesia foi un habelencioso canteiro oriúndo da aldea da Vilalén (Tomonde). As tallas que enfeitan a casa familiar son mostreiro da súa arte avantaxada. De la Iglesia casou de segundas nupcias con María Sieiro, natural de Vichocuntín (Pedre), aldea onde fixaron a súa residencia: Alí fixo, fronte a súa casa, un monumental cruceiro con peto de ánimas, na veiga da súa dona María Sieiro (páx. 131). O muíño, maquieiro de catro moas, construído no Lérez á beira da ponte de Pedre, tamén foi obra súa. Por desgraza, o edificio foi vendido e trasladado a Codeseda na década dos oitenta, ameazado polo proxecto do macroencoro de Dorna. Segundo Rodríguez Fraiz, Francisco de la Iglesia morreu e foi soterrado en Pedre nos primeiros anos deste século (enténdase, do século XX).
     Por outra banda, hai quen lle outorga a autoría a Xosé Ferreiro, outro dos grandes artesáns da pedra que deu a comarca de Montes. Xosé Ferreiro Martínez naceu no Outeiro (Quireza) en 1847 e na mesma aldea morreu de desgraza o 7 de agosto de 1907, aos 60 anos de idade, cando lle caeu enriba un carballo que cortaba. Xosé Ferreiro Martínez deixou no concello de Cerdedo sobradas mostras da súa mestría: o cruceiro da igrexa de Cerdedo (1900), o cruceiro das Procesións (Quireza, 1902) e, segundo o parecer popular, o cruceiro de Carballás (Cerdedo) e tamén o cruceiro e peto de ánimas de Vichocuntín (Pedre, 1905).
     No tocante á autoría do cruceiro de Carballás, nun catálogo de cruceiros custodiado no arquivo municipal, lemos o seguinte: Es creencia que lo construyó un vecino de Quireza, quizá el mismo que construyó el de esta parroquia. É dicir, Xosé Ferreiro.
     Aqueles que defenden a autoría de Xosé Ferreiro baséanse no seguinte: o capitel e a cruz do cruceiro das Procesións (Quireza, 1902) e mais o capitel e a cruz do cruceiro de Vichocuntín (1905) son idénticos. Ambos os dous capiteis órnanse con cabezas anxelicais, volutas e acantos. Os paus de ambas as dúas cruces son octogonais. En ambas as dúas cruces, as imaxes do Crucificado e da Virxe visten os mesmos panos e amosan os mesmos ademáns... Non obstante, a semellanza máis abraiante é que tanto nun cruceiro coma no outro, o capitel e mais a cruz son de CEMENTO, característica na que aínda ninguén reparara. Ao fío, J. M. Laredo visita Vichocuntín e no xornal La Voz de Galicia (17-6-1989) gaba as excelencias do peto: Llama la atención lo perfecto del trabajo escultórico de las figuras de la cruz, y capitel, muy diferentes de esas denominaciones rústicas o toscas ... Repitamos que es Terra de Montes y aquí no es de extrañar estas perfecciones en el trabajo de la piedra.
     Esta descuberta lévanos a plantexar as seguintes interrogantes:
     −Os cruceiros de Quireza e Vichocuntín luciron en orixe cruces e capiteis de pedra ou as de cemento son as pezas orixinais?
     −Se as tallas de pedra foron substituídas, quen ordenou a troca, cando e por que? É oportuno dicir que o cruceiro de Quireza é de propiedade pública, mentres que o de Vichocuntín é propiedade particular, así e todo, érguese nos predios ribeiráns expropiados hai corenta anos por Fenosa, co adaxo da construción do macroencoro de Dorna.
     −Se as tallas de pedra foron substituídas, as de cemento son copias das orixinais?
     Chama a atención que estas supostas substitucións afectasen a dúas esculturas selleiras que non poucos atribúen ao cicel de Xosé Ferreiro Martínez, patrucio dunha familia que foi paradigma da resistencia antifranquista e por tal, albo da represión. Neste senso, unha descendente de Xosé Ferreiro asegurounos que a substitución do capitel do cruceiro de Quireza aconteceu despois da guerra civil.
     A presunta substitución parcial obrada nos cruceiros de Quireza e Vichocuntín reafirma a tese dos que consideran estas esculturas labor do canteiro Xosé Ferreiro Martínez.
     Cómpre engadir que a finais do século XIX, comezou a estenderse pola Galiza o uso do cemento portland, patentado por Joseph Apsdin en 1824. Os canteiros foron descubrindo a docilidade, durabilidade e rendibilidade deste material. Xurdía a profesión de albanel. Do libro El cemento portland. Fabricación y expedición, publicado en 2004 por Chinchón & Sanjuán, extraemos o seguinte fragmento: El primer cemento portland español se produjo en Asturias en la fábrica de Tudela Veguín en 1898; en 1900, se fundó la Sociedad Comanditaria Hijos de J. M. Rezola y en 1901 se fundó la Compañía General de Asfaltos y Portland Asland, S.A. y la Sociedad de Cementos Portland de Pamplona se instaló en Olazagutía en 1905. En el año 1909, las fábricas españolas producían 100.000 toneladas anuales y en 1940 la producción ya era de 400.000 toneladas anuales.
     Mesmo así, as cruces e capiteis dos cruceiros de Vichocuntín e Quireza destacan pola perfección do seu acabado. É sabido que até mediados do século XX era gusto común que os cruceiros lucisen policromados e, dende logo, o cemento déixase cubrir mellor ca a pedra.
     Con toda seguranza, as pezas de cemento dos cruceiros de Quireza e Vichocuntín levan o selo do mesmo artesán e foron elaboradas na mesma época. Cando menos, no caso dos capiteis, o artesán empregou o mesmo modelo en pedra para facer os moldes de escaiola onde fraguar o cemento. No caso das cruces, os modelos empregados eran moi semellantes.
     −Experimentarían Ferreiro ou De la Iglesia con este novo material?
     −Conservarase a cruz/cruces e o capitel de pedra que serviu/serviron de modelo?
     −Existirán máis copias destes modelos na comarca?
     Cambiando de asunto, De la Cigoña (Esmoleiros e petos de ánimas..., pax. 72) achega unha “pequena historia” co cruceiro e peto de ánimas de Vichocuntín: Don Domingo Sieiro quería facer unha capela no lugar da Devesa, na parte alta da aldea de Vichocuntín, pero non tiña diñeiro abondo para emprende-la empresa, polo que decidiu construí-lo peto mailo cruceiro coa axuda do cura de Cerdedo D. Francisco Vidal García que foi o que serviu a pedra.
     Porén, segundo as nosas pescudas, Francisco Vidán García, proveniente de Cambre, non tomará posesión da reitoría de Cerdedo até finais do ano 1905, polo que consideramos pouco probábel a súa participación na construción do cruceiro e peto de ánimas. “A parte alta da aldea de Vichocuntín” á que se fai referencia é o casarío en ruínas que os de Capitán Gosende nomeamos “aldea vella de Vichocuntín” ou Vichocuntín de Arriba (Faro de Vigo-Montes, 31-7-2013).
     O cura Francisco Vidán García, párroco de Sigrás e Anceis (Cambre), é nomeado cura de San Xoán de Cerdedo en novembro de 1905 (El Correo de Galicia, 9-11-1905). O crego, que tamén exercía o cargo de arcipreste de Montes, falecerá, víctima de una rápida enfermedad, en outubro de 1918 (El Eco de Santiago, 22-10-1918).
     Francisco Vidán García substituíra a Vicente Fontao Varela, que fora nomeado cura de Cerdedo, en abril de 1897 (El Pensamiento Gallego, 28-4-1897) e arcipreste de Montes en marzo de 1899. Fontao Varela será nomeado párroco de San Pedro de Palmeira (Ribeira) en febreiro de 1905 (BOAS, 21-2-1905), falecendo nesta parroquia en xuño de 1910 (La Correspondencia Gallega, 27-6-1910).
     En xuño de 1905, o ecónomo de San Xoán de Cerdedo e á sazón arcipreste interino era Xesús Mª Campos Varela (BOAS, 20-7-1905; 10-10-1905). Dende xuño de 1905, o coadxutor de San Xoán de Cerdedo era Xesús Varela Camiña (BOAS, 10-10-1905).
     Os apelidos que se vinculan á casa que patrocinou o cruceiro de Vichocuntín son Vecino e Sieiro. Consonte a lápida do peto, os petrucios deron o visto e prace e Domingos Sieiro puxo o diñeiro para levar a cabo a obra. Nos anos corenta do pasado século, un Xosé Vecino Sieiro foi párroco de Pedre.
     En novembro de 2013, o colectivo Capitán Gosende acometeu unha limpeza reivindicativa arredor do cruceiro e peto de ánimas de Vichocuntín, invadido pola matogueira (Faro de Vigo-Montes, 23-11-2013). O cruceiro e peto de Vichocuntín é unha estación obrigada nos itinerarios culturais (Roteiro da Pantalla e Roteiro polo Pedre milenario), deseñados pola asociación para a salvagarda e promoción do patrimonio da parroquia de Pedre.

.     En chegando o outono, facendo realidade o anunciado o pasado mes de abril, o colectivo Capitán Gosende fincará na aldea das Raposeiras (Meilide-Cerdedo) o oitavo monólito do seu Proxecto Campo das Laudas. Nesta ocasión, o vargo, labrado coma sempre polo escultor Marcos Escudero, honrará o sacrificio e fará perdurábel o recordo dos republicanos cerdedeses Francisco Arca Valiñas, Secundino Bugallo Iglesias, Xerardo Bugallo Lois e Roxelio Arca Rivas. Francisco e Secundino foron salvaxemente asasinados por fascistas de Cerdedo en 1936. Xerardo correu a mesma sorte en abril de 1939, xa finalizada a Guerra Civil. O cuarto, Roxelio, combateu no bando leal á República até o 29 de marzo de 1939, data na que foi feito prisioneiro en Teruel. Amais das penalidades do cativerio, unha vez de volta no fogar, Roxelio Arca cangou co xugo represivo do menosprezo e da exclusión social nun Cerdedo cribado pola vinganza, o fanatismo e o terror.

     Por desgraza, dos catro homenaxeados só posuímos fotografías de Roxelio Arca Rivas, falecido en 2010, a piques de cumprir un século de republicanismo e dignidade. Non obstante, estes documentos posúen un indubidábel valor colectivo, xa que o retratan a carón da lápida e placa de bronce que, grazas ao patrocinio da asociación Verbo Xido e á colaboración do canteiro Xosé Nieto Xidavante, fincamos o 13 de agosto de 2006 na Ponte do Barco (Pedre), no infausto lugar onde, setenta anos antes, os fascistas asasinaran a seu pai Francisco Arca Valiñas e o seu camarada Secundino Bugallo Iglesias: “Morreron pola liberdade”.

     Dignificación, reparación e visibilización de todas as vítimas cerdedesas do fascismo (labor titánico no que teimaremos até onde dean as forzas). Punto de encontro e mostra de resarcimento para as familias dos republicanos represaliados, o Campo das Laudas, inaugurado en 2016, vaise paseniño facendo realidade, grazas ás achegas dos membros do colectivo Capitán Gosende e á colaboración dos seus amigos e simpatizantes (cómpre resaltar a xenerosidade do vuxa Marcos Escudero). O proxecto non se beneficia de subvención pública ningunha, e naquel territorio carecente de tolerancia política, deixa en evidencia a tendenciosidade ideolóxica dos seus gobernantes e o seu flagrante incumprimento da Lei. En compensación e malia o silenciamento, o Memorial das Raposeiras é un dos lugares máis visitados e fotografados de Cerdedo.

     O Campo das Laudas, un tributo do pobo para o pobo, é, xaora, unha iniciativa cultural sen parangón non só na Galiza, senón no resto do Estado. Até o momento, o colectivo Capitán Gosende preservou do tácito esquecemento institucional os nomes de 13 cerdedesas e cerdedeses mortos ou damnificados polo franquismo. Son os seguintes: o mestre, divulgador científico e poeta Xosé R. Otero Espasandín (natural de Castro do Medio-Castro), o canteiro Antonio Sueiro Cadavide (alcalde republicano; natural de Limeres-Cerdedo), o comisionista e xornalista Francisco Varela Garrido (secretario municipal; natural de Cerdedo), o carpinteiro Xosé Torres Paz (escribente municipal; natural de Cerdedo), o mestre de obras Martiño Ferreiro Álvarez (tenente de alcalde da Coruña; natural do Outeiro-Quireza), o canteiro Manuel Garrido o Resucitado e a súa muller Esperanza Barros García, labrega (naturais de Fondós-Quireza) e a labrega Xosefa Rivas Touriño, matriarca dos Ventín: Erundino, Manuel e Olegario Ventín Rivas; Perfecto Ventín Barreiro e Ramiro Lois Ventín (carrilanos, naturais de Tresaldeas e Piñeiro-Quireza, en Cerdedo, e As Quintas-Codeseda, na Estrada).

     Francisco Arca Valiñas, alcumado Brillante, e o seu fillo Roxelio Arca Rivas eran naturais da parroquia de Figueiroa. Francisco Arca naceu no ano 1883 (ou 1886), desempeñando os oficios de canteiro e tratante de gando. Esforzado profesional, o xornal bonaerense Correo de Galicia do 21 de setembro de 1924 leva ás súas páxinas a noticia dun grave accidente laboral sufrido por Francisco Arca durante a construción dunha ponte no lugar da Montesiña (Soutomaior), na estrada de cara a Ponte Caldelas (PO-244). Arca presentaba importantes heridas en la cabeza, pérdida del dedo de una mano, rotura de varias costillas y síntomas de conmoción visceral. Malia padecer lesións de prognóstico grave, deu saído do transo.

     Secundino Bugallo Iglesias, alcumado o Cambo, e o seu fillo Xerardo Bugallo Lois eran veciños da parroquia de Figueiroa. Secundino Bugallo, oriúndo da Barciela (parroquia de Castrelo, Forcarei), naceu no ano 1886, desempeñando os oficios de canteiro e tratante de gando.

     Francisco Arca Valiñas e Secundino Bugallo Iglesias foron dirixentes da Sociedade de Agricultores “El Trabajo” de Figueiroa, vinculada ao sindicato CNT e integrada na Federación de Agricultores e Obreiros de Cerdedo con sede na Casa do Pobo de Deán. Secundino Bugallo Iglesias chegou a presidir en 1931 a devandita Federación, referente na Galiza dende a época do agrarismo.
En agosto de 1934, Secundino Bugallo Iglesias integraba a comisión organizadora que posibilitou en Cerdedo a creación de Izquierda Republicana, tarefa compartida, entre outros, con Antonio Sueiro Cadavide (o alcalde republicano), Severino Bugallo Valiñas e Ánxel Bugallo Camiña (El País, 7-8-1934). Secundino Bugallo tamén desenvolveu o cargo de xuíz municipal (El País, 18-8-1934).

     Malia as manobras obstrucionistas da dereita caciquil, o 17 de febreiro de 1935, a xunta xeral de afiliados da Izquierda Republicana cerdedesa nomea a Bugallo Iglesias e a Arca Valiñas tesoureiro e segundo vogal, respectivamente, do cadro directivo da formación política. No organigrama local, Sabino Bugallo Valiñas
ocupará a presidencia, Ánxel Bugallo Camiña, a secretaría e Luciano García Ventín, a primeira vogalía (El País, 20-2-1935; El Pueblo Gallego, 22-2-1935). Durante a sesión, o presidente Sabino Bugallo Valiñas lembrarase dos correlixionarios encarcerados pola súa suposta participación nos sucesos ocorridos en Cerdedo a raíz da folga de outubro de 1934: o alcalde Antonio Sueiro Cadavide, o seu fillo Camilo Sueiro Bouzas, Carlos González Estévez, Xosé Torres Paz, Francisco Varela Garrido, o presqueirán Alfredo Iglesias Álvarez e o propio Sabino Bugallo Valiñas.

     Unha das primeiras decisións que toma o novo cadro directivo da IR cerdedesa é a recolla de sinaturas en solidariedade cos obreiros detidos durante a folga xeral revolucionaria. Suplícaselles ás autoridades estatais que se poña fin ás execucións. Consonte o xornal El Emigrado (28-2-1935), o pobo de Cerdedo respondeu, achegando en poucos días unhas dúas mil adhesións, que acompañarían un escrito remitido a Niceto Alcalá-Zamora, presidente da República e a Alejandro Lerroux, presidente do Consello de Ministros.

     O 18 de abril de 1935, Francisco Arca Valiñas, o seu fillo Roxelio Arca Rivas, Dositeo Cortizo Penelas, Xosé María Vilas Sueiro, Constantino Troitiño Sieiro e Guillerme Valiñas Bugallo irromperon na igrexa de Figueiroa, interrompendo os oficios do Xoves Santo. Segundo coliximos do publicado por Dionísio Pereira (A II República e a represión en Cerdedo, 2006, páxs. 15-6), este altercado débese contextualizar no enfrontamento que moitos veciños de Figueiroa mantiñan co párroco de ideoloxía carlista Manuel López Vizcaíno, xa que, amais doutras corruptelas, opúñase con ardencia a que os librepensadores se enterrasen no camposanto da parroquia e, asemade, á construción dun cemiterio laico. O caso, avivado pola prensa católica, tivo moita repercusión mesmo a nivel estatal. O 31 de agosto, os Arca e os máis veciños foron xulgados de urxencia na Estrada e condenados a catro meses de arresto. Francisco Arca, Roxelio Arca e Xosé María Vilas non se entregaron e, reclamados polo Xulgado, foron detidos pola Garda Civil (El Pueblo Gallego, 13-9-1935).

     Acaecida a sublevación fascista, o 20 de xullo de 1936 Secundino Bugallo Iglesias (IR) e Francisco Arca Valiñas (IR) sumáronse ao comité de emerxencia que, en Cerdedo, defendeu heroicamente a legalidade e a vontade popular referendada nas urnas cinco meses antes. En ausencia por inhabilitación do alcalde Antonio Sueiro Cadavide e por delegación do tenente de alcalde Luciano García Ventín, o comité estaba dirixido polos secretarios municipais Francisco Varela Garrido (IR) e Francisco Varela Buela (PSOE), compartindo dita responsabilidade cos camaradas e concelleiros Xosé Torres Paz (PSOE), Sabino Bugallo Valiñas (IR), Casimiro Cortizo e Manuel Gamallo Bugallo (IR). Secundino Bugallo ocupouse, entre outros labores, de requisárllelas armas porta a porta aos dereitistas máis exaltados. Os veciños da parroquia de Figueiroa, coñecida en Cerdedo por “A Pequena Rusia”, plántanlle cara na ponte Valoutas a un destacamento da Garda Civil que, proveniente de Pontevedra, traía a encomenda de prender as autoridades
republicanas. O baluarte popular cede. Aqueles homes que non son detidos, poñen terra polo medio ou agóchanse nos acubillos monteses. As súas mulleres serán obxecto de continuas coercións e vexacións.

     Dobregada a resistencia republicana, Francisco Arca Valiñas e Secundino Bugallo Iglesias son detidos e recluídos no cuartel da Garda Civil de Cerdedo.

     Días despois, na noite do 13 de agosto de 1936, un fato de falanxistas cerdedeses, en conivencia con membros da chamada Guardia Cívica, “sacáronos” do cuartel e conducíronos ao anfraito da Ponte do Barco (parroquia de Pedre). Alí, no antigo quilómetro 74 da estrada de Ourense, os pistoleiros das dereitas torturáronos e déronlles morte. Os terríbeis berros de dor conturbaron as inadvertidas tesmuñas que, malia unha omertá de décadas, xamais darían esquecemento nin ao crime nin aos seus autores. Os cadáveres, abandonados na cuneta cos xenitais mutilados, foron descubertos á primeira hora da mañá polos pasaxeiros dun coche de liña. Entre os viaxeiros atopábase a muller de Francisco Arca, que baixaba a Pontevedra para informarse do paradoiro do seu home.

     López Vizcaíno, o cura de Figueiroa, impediu que se lles puidese dar sepultura no cemiterio parroquial. Pola contra, Xosé Paramá, o crego de Pedre, permitiu que fosen soterrados no cemiterio desta parroquia. Tempo despois, as familias dos asasinados trasladaron as cinzas con discreción a Figueiroa. As lápidas de Francisco e Secundino aínda se conservan no cemiterio de Pedre (Solla, C.: Así aprenderán a non ter ideas. Agrarismo, caciquismo e República en Cerdedo, 2016, páx. 341).

     Xerardo Bugallo Lois, fillo de Secundino Bugallo Iglesias, tamén estaba afiliado á Sociedade de Agricultores “El Trabajo” de Figueiroa. Días despois da sublevación, foi detido a canda seu pai e recluído no cuartel da Garda Civil de Cerdedo. Ao parecer, o cabo Avelino Sánchez, enfastiado polas actuacións arbitrarias dos falanxistas locais, foi quen de salvarlle a vida in extremis. Lembremos que o día 11 de agosto de 1936, os pistoleiros da Falanxe levaron do cuartel e cunetearon en Pontevedra (parroquia de Alba) aos cerdedeses Xosé Torres Paz e Xosé Cortizo González, dando por morto a Manuel Garrido o Resucitado; e aos souteláns Xosé Mª Taberneiro Fraiz o Rolo de Vilapouca e Xesús González González Pernas. Dous días despois, empregando o mesmo execrábel procedemento, asasinarían na Ponte do Barco (Pedre) a seu pai Secundino Bugallo Iglesias e a Francisco Arca Valiñas. As listaxes negras dos fascistas estaban ateigadas de nomes.

     Xerardo Bugallo foi mobilizado á forza no bando franquista, participando na sanguenta batalla do Ebro (xullo-novembro de 1938). Rematada a contenda (1 de abril de 1939), o tren que o conducía a Galiza fixo parada en León. Na plataforma da estación foi recoñecido por un falanxista implicado no asasinato de seu pai, quen non dubidou en matalo polas costas.

     Roxelio Arca Rivas, fillo de Francisco Arca Valiñas, naceu no ano 1913. Exerceu a profesión de canteiro e ghalruou xidamente en vervo de arghinas. Cando aconteceu o golpe de Estado (17-18 de xullo de 1936), Roxelio atopábase traballando en Madrid. Seguindo o relato de Dionísio Pereira e do propio Roxelio Arca (Álbum de guerra. Canteiros da Terra de Montes no Exército Popular da República, 2008), o de Figueiroa, contando 23 anos de idade, alistouse voluntario no Grupo 33 da primeira columna confederal da CNT organizada na capital do Estado (Columna Del Rosal). Pouco despois, o Grupo 33 integrouse no 153 Batallón “Ferrer”, reconvertido posteriormente na 39 Brigada Mixta.

     A 39 Brigada Mixta combateu na fronte de Aragón até decembro de 1936, cando os seus compoñentes foron trasladados a Madrid para gozaren duns días de descanso, antes de enfrontar a defensa da capital do Estado. Alí, o 21 de Nadal, na pensión galega onde se hospedaba, Roxelio Arca ten coñecemento do falecemento de seu pai: El vil asesinato de mi querido padre Francisco Arca Valiñas y de su compañero y amigo Secundino Bugallo, por los canallas, criminales y asesinos falangistas del municipio de Cerdedo, hecho ocurrido en la trágica noche del jueves 13 de agosto de 1936, y al saber la triste noticia, cuantas lágrimas vertieron mis ojos, lágrimas de pena, rabia e impotencia por lo sucedido, y de uno no ser capaz de protegerlos, mártires los dos compañeros de un ideal noble y justo (páx. 16).

     A 39 Brigada Mixta foi quen de conter a ofensiva franquista sobre Madrid durante meses. A Roxelio, o seu denodo no combate valeulle o ascenso a cabo. O 21 de marzo de 1938 son relevados da primeira liña. Roxelio Arca escribiría: Durante un año, dos meses y ventiún días, hemos estado en la primera línea de fuego, defendiendo la libertad y la capital de España ... contra las feroces embestidas de las fuerzas franco-fascistas (páx. 19).

     Non obstante, a guerra continuou para Roxelio nas frontes de Guadalajara e Teruel até o 29 de marzo de 1939, que, apeando a metralladora, deberon renderse na serra de Camarena, sendo confinados no campo de concentración da praza de touros de Teruel. Roxelio Arca ofrecerá fidel testemuño da morte en combate de moitos dos seus compañeiros, non poucos, paisanos da Terra de Montes; testemuño oral e escrito, posto que, como xa apuntamos, conservou un diario de guerra e máis de corenta fotografías, obtidas na fronte de Madrid, material editado por Dionísio Pereira en 2008.

     Xa na Galiza, baixo constante vixilancia da Garda Civil, foi obrigado a incorporarse a un batallón disciplinario, constituído no desaparecido Cuartel das Mercedes de Lugo, en cuxos calabozos permaneceu, pasando mil calamidades, até que lle foi condonada a pena.

     Roxelio Arca Rivas, manténdose firme nas súas conviccións, faleceu en Figueiroa (Cerdedo) o 6 de novembro de 2010 aos 97 anos de idade, non sen antes participar en 2006 (e seguintes) nos actos de homenaxe que a asociación Verbo Xido de Terra de Montes lles dedicou a seu pai Francisco Arca e mais ao seu camarada Secundino Bugallo. O monumento da Ponte do Barco foi obxecto de innúmeras agresións por parte da nostálxica intolerancia.

     Cerdedo, en poder do golpismo fascista e dos seus herdeiros ideolóxicos dende o fatídico verán do ano 1936, desapareceu como concello en 2016. Aínda hoxe, naquel territorio desnortado séguese a incumprir a Lei de Memoria Histórica (2007) e, ben seguro, imcumprirase a Lei de Memoria Democrática.

     Porén, non tardando, o Campo das Laudas das Raposeiras (Meilide-Cerdedo) arrequecerase coa oitava lauda na honra de Secundino e Francisco e na honra dos seus fillos Xerardo e Roxelio. Nós non esquecemos, Cerdedo non debera.