Xornal de Tabeirós-Terra de Montes

Inventario de pombais en Cerdedo (e III)

28/6/2021

Lacenas e aniñadorios.

Calros Solla

Pechamos a serie dedicada aos pombais cerdedeses, revisitando o singular pombeiro de Vichocuntín de Arriba, casarío abandonado ao longo do século XIX que o colectivo Capitán Gosende deu a coñecer en 2013. Dende aquelas, mercé do noso exitoso patrocinio, a aldea vella de Vichocuntín converteuse nun dos lugares máis visitados e fotografados de Cerdedo, territorio orfo de alicientes per se e faltoso de atractivos por neglixencia. A posterior remodelación do cruzamento da estrada de Ourense coa estrada do Serrapio argallada pola autoridade (ano 2018), provocou a perda de boa parte da barreira vexetal (unhas 2 ha de arboredo autóctono) que, antano, preservaba this lost world, belísimo museo etnográfico, das inxerencias da groseira modernidade. En Capitán Gosende racionalizamos as perdas patrimoniais provocadas pola execución de obra pública carente de obxecto e pertinencia, ratificando o dito: Dunha mula só se pode esperar unha patada.

Pombal da aldea vella de Vichocuntín

Construción situada na aldea vella de Vichocuntín (ou Vichocuntín de Arriba), pertencente á parroquia cerdedesa de Pedre (coordenadas.- X: 547.517; Y: 4.709.157; alt. 318 m). O pombal, desprovisto da cuberta e inadvertido entre unha fronde de mimosas (Acacia dealbata), érguese na parte alta do casarío, a escasos cen metros ao norte da estrada xeral. É propiedade particular, mais, coma todos os bens daquela ribeira, está afectado polas expropiacións acometidas por Fenosa nos anos 80.

O pombal de Vichocuntín é de planta cadrada e paredes de cachotaría de granito, revocadas antano con barro e cal. A anchura dos muros é duns 60 cm. O edificio acada os 4’20 m de alto, dende o chan até os penais. A esta medida hai que engadirlle o metro que levanta a cuberta a catro augas, dende a trabe até o cume (altura total: 5’20 m). A armazón da cuberta compúñase dunha trabe medial, puntal, catro trabiñas esquinais, oito cangos radiais, ripas, cobertura de láminas de lousa e, no bico, un cantacuco cónico de pedra (pináculo). O espazo interior acada unha superficie de case 10 m2. Base cadrada perfecta (4’40 m de lado), o pombal ten un perímetro de 17’6 m, atinxindo unha superficie duns 19’4 m2. As sopenas arrédanse do beirado uns 45 cm. Nesta franxa da construción, abríanse en tempos uns 25 biolos. Na actualidade, apenas permanecen expeditos os biolos das paredes leste e sur; os máis foron cegados. O beirado contorna as paredes sur, leste e oeste. No cabo das paredes leste e oeste, o beiril remata nun hexaedro irregular de pedra.
O pombal, de piso terreiro, abre o van da porta cara ao leste. O oco posúe unhas dimensións de 120 cm de alto, 62/90 cm de largo (van abucinado) e 60 cm de fondo. Nas paredes interiores repártense de xeito irregular un cento de aniñadoiros de volumes disimilares. Unha ducia de celas foron xacando obturadas. Os niñais inferiores afástanse do chan uns 70 cm. Na parede sur e á mesma distancia do chan, dispuxéronse dúas grandes lacenas, de 123 cm de longo, 70 cm de largo e 50 cm de fondo. En cada unha das lacenas, abríronse tres buracos pasantes cuxa función, probabelmente, era a de soster media ducia de cangos que, no exterior, armaban un alboio (hoxe inexistente). As seis entallas abertas na parede sur dan testemuño. As paredes interiores presentan un rebaixe á altura dos biolos, aprestando o pousadoiro das aves.
Na actualidade, a construción vese arrodeada por innúmeras acacias que, grosas e inestábeis, poñen en grave risco a súa integridade.
O pombal pouco común da aldea vella de Vichocuntín non figura, inexplicabelmente, no PXOM de Cerdedo.
Pombal da Rampla

Dita construción, hoxe desaparecida, situábase na Rampla, no núcleo da parroquia de Cerdedo, no lugar nomeado antigamente O Pombal (oíase: O Palomar), xusto no empalme da estrada de Ourense coa estrada de cara a Presqueiras e á altura da antiga botica de Gamallo (coordenadas.- X: 550.159; Y: 4.709.048). Coidamos que aínda existía en 1956 (véxase a fotografía do Voo Americano), sendo derrubado pouco despois por mor do ancheamento do vial que comunica Cerdedo coa ponte Piñoa (dirección Presqueiras). O pombal arrequecía o igrexario de San Xoán.
De planta circular, cuberta cónica e muros encalados, tiña ao parecer un tamaño inferior ao da parroquial de San Martiño.
Traballo feito non corre présa. No remate deste noso proveitoso paseo polos pombais cerdedeses, Rosalía agasállanos coas honras do ramo:

Daquelas que cantan as pombas i as frores
todos din que teñen alma de muller.
Pois eu que n’as canto, Virxe da Paloma,
¡ai!, ¿de qué a teréi?

Pombal da aldea vella de Vichocuntín en 2013.

Pombal da aldea vella de Vichocuntín na actualidade.

Restos da cuberta do pombal.

Cantacuco pertencente ao pombal de Vichocuntín.

0 Comments

Inventario de pombais en Cerdedo (II)

23/6/2021

0 Comments

Pombal do San Lourenzo (1).

Calros Solla

Baixo unha chuvia persistente, o pasado domingo membros do colectivo Capitán Gosende proseguimos o noso inventario de pombais cerdedeses. Nesta xornada, a inclemente meteoroloxía só permitiu ocuparnos do pombal do San Lourenzo do Serrapio, aldea que en 1897 fora desagregada da parroquia de Santo Isidro de Montes (Campo Lameiro) para pasar a formar parte da de Pedre (Cerdedo). Na vindeira entrega daremos conta do pombal da aldea vella de Vichocuntín, casarío abandonado adscrito tamén á parroquia de Pedre.

Pombal do San Lourenzo

Construción situada na aldea do Serrapio, pertencente á parroquia cerdedesa de Pedre. O pombal, restaurado hai uns anos, érguese na ladeira leste do cotarelo do San Lourenzo, en cuxo cume se erixiu, no século XVIII, unha capela na honra do santo martirizado na grella. O pombal (coordenadas.- X: 545.846; Y: 4.709.477) arrédase, cara ao sueste, uns 25 metros da capela, e a canda tres cruces e cruceiros configuran un conxunto etnográfico e moito mérito. O pombal foi propiedade particular, porén, na actualidade, permanece no limbo dos inmóbeis expropiados por Fenosa nos anos 80, a raíz do proxecto non materializado do encoro de Dorna. Así e todo, a casa das pombas figura consignada no PXOM de Cerdedo.
O pombal do San Lourenzo é unha construción de planta circular e paramento de cachotaría, xacando revocada con barro e cal. O picoto rochoso do San Lourenzo válelle de rexa cimentación. A anchura dos muros é duns 50 cm. O pombal acada uns 3’45 m de altura, dende o chan até as sopenas. Encol das sopenas armouse en tempos unha cuberta cónica (trabe medial, cangos e ripas). Sobre as ripas imbricábase a tella país. O beirado afástase das sopenas uns 34 cm. Nesta franxa, ábrense, cara ao leste, os biolos das pombas. Na actualidade, apenas cinco biolos permitirían o acceso das aves. O espazo interior atinxe os 2 m de diámetro. O piso é de terra e nun recuncho aínda se conservan algunhas tellas canle da antiga cubrición. O diámetro da construción é de 3 m, e o perímetro acada os 10 m. O pombal ocupa, daquela, uns 7 m2 de superficie. O van da porta ábrese cara ao norte. O oco presenta unhas dimensións de 112 cm de alto, 72/53 cm de largo (van abucinado) e 50 cm de fondo. Na face interior do paramento dispóñense hoxe uns 67 aniñadoiros. A fileira inferior de niñais sitúase a uns 90 cm do chan. As celas teñen unhas dimensións de 20x15x30-40 cm de fondo.
Como xa dixemos, hai unha década o pombal foi obxecto de restauración por parte do Concello. Segundo nos informou un veciño, o traballo foilles encomendado a uns operarios municipais que, pouco habelenciosos, acabaron facendo unha chambonada. Antes da restauración, o cume da cuberta rematábase cunha pequena moa de muíño. No ollo da moa axustábase un tubo cerrado de latón que erguía un catavento no que xiraba unha pomba.
Tras a restauración, as tellas que por ben debían case solapar os penais, ficaron moi recuadas, desbotouse o viraventos e o ollo da moa foi tapado cunha pedra. No pombal do Serrapio chove dentro coma fóra, e as novas madeiras xa evidencian podremia. No interior, a metade dos biolos de acceso e moitos dos aniñadoiros foron cegados con rebos e pegotes de cemento. Como engadiu o noso informante: “Os do auntamento nunca tiveron xente con arte”.
Un ferreiro de Bugarín chamado Manuel foi quen, a finais do século XIX, contratou a feitura do pombal, o depósito de auga e a casa de ao pé da estrada PO-230, na encrucillada de cara a Bugarín (Cerdedo) e Fornelos (Campo Lameiro). As pombas do pombal do San Lourenzo non tiveron máis fin ca o puramente ornamental.

Campaíña litúrxica, saudosa plumiña e cabeza antropomorfa

Por desgraza, a nosa visita ao Serrapio tamén serviu para ficar sabedores da desaparición da campaíña litúrxica do San Lourenzo, obxecto de bronce que fotografei en 2012, cadrando coa descuberta naquela aldea da pedra antropomorfa denominada Xacente do Coto das Insuas.
Aproveito o penúltimo parágrafo da segunda entrega da serie “Pombais cerdedeses” para, valéndome das plumas e das perdas patrimoniais como fío condutor, facer referencia a unha magnífica plumiña do debuxante Grato Amor Moreno (Vigo, 1949). No debuxo de Amor Moreno descubrimos, cal cata arqueolóxica, as vivendas que naquel Serrapio preexpropiado se situaban á beira do camiño da Pontapedre e que as padexadoras de Fenosa levaron por diante. Penso che un sogno così non ritorni mai più ... Volare oh, oh!, cantaba Domenico Modugno.
E para dar a despedida, deixamos constancia así mesmo da existencia dunha curiosa cabeza antropomorfa que, a xeito de cantacuco ou lampión, enfeita as sopenas do pinche dunha casa do Serrapio, no mesmo núcleo do San Lourenzo. A testa oriéntase cara ao suroeste, arrostrando estoicamente o vendaval. Segundo contan os veciños, a providencial cabeza gardou a casa do tornado que, en abril de 2013, se desatou na aldea e que arrincou árbores vedrañas, levantou tellados e causou non poucos sobresaltos. Para os incrédulos, temos constancia fotográfica das consecuencias daquel fenómeno. Poi d’improvviso venivo dal vento rapito, e incominciavo a volare nel cielo infinito... Volare oh, oh! Chova que vente, Capitán Gosende!!

Continuará...

Pombal do San Lourenzo (2).

A campaíña litúrxica desaparecida.

Pombal do San Lourenzo (3).

Frontal da cabeza antropomorfa.

0 Comments

Inventario de pombais en Cerdedo ( I )

15/6/2021

0 Comments

Interior do pombal das Pezas ou dos Creghos.

Calros Solla

O vocábulo “pombal” provén do latín palumbale, construción na que se gorecen e crían as pombas (mormente, Columba livia) en estado semisalvaxe. A pomba é espécime diferente ao pombo ou torcaza (Columba palumbus), ave máis acorporada e salvaxina.
Os etnógrafos establecen a diferenza entre pombal e pombeiro, baseada tamén no tamaño: o pombeiro, de menores dimensións. “Palomar” é castelanismo.
As pombaregas son os colúmbidos que achan acubillo nos pombais ou pombeiros, a resgardo de félidos, cánidos, rapinas, cobras, mustélidos... O polo da pomba recibe o nome de pichón, do latín pipione (“que pía”). As pombas cando cantan rulan (voz onomatopeica) ou zuran; tamén rulan as rulas (ou rolas) e as perdices. Zuras (ou suras) son as pombas mansas, e con esta voz afalámolas. Por semellanza coas celas ou niñeiros dos pombais, os conxuntos de nichos onde se gardan as urnas cinerarias denomínanse, xa dende época romana, columbarios. As pombas son aves monógamas. As femias sempre poñen dous ovos por posta, dos que, xeralmente, xorden un exemplar macho e outro femia. As pombas ceibas teñen unha esperanza de vida duns cinco anos.
Pomba e Comba, do latín palumba e columba respectivamente, son nomes galegos de muller. Paloma é un chamadeiro adoito escollido para as nosas vacas. Ambas as dúas etimoloxías inspíranse nos trazos cromáticos do animal. A pomba branca simboliza a paz, e cunha póliña de oliveira no peteiro lembra o episodio bíblico da aloveada tras o dioivo universal. Na Galiza, vinte e unha parroquias (doutros tantos concellos) están baixo a advocación de santa Comba, que foi antes meiga ca santa. Santa Comba é unha santa popular, non recoñecida pola Igrexa, cuxa invocación protexe do meigallo.
O pichón estufado seica é manxar de deuses, porén, como se oe dicir, se o porco voara non habería ave que o avantaxara.

En Cerdedo consérvanse, ou temos noticia, dos seguintes pombais:

Pombal das Pezas ou dos Creghos

Construción situada na aldea de Filgueira, pertencente á parroquia cerdedesa de Castro (coordenadas.- X: 547.699; Y: 4.712.787). O pombal, desprovisto da cuberta e asoballado polas silveiras, érguese na leira nomeada As Pezas, a uns cen metros, cara ao norte, da capela dos Remedios e da eira da Ermida. É unha propiedade particular.
O pombal das Pezas (ou dos Creghos) é de planta circular e paramento de cachotaría, revocado no seu día con barro e cal. A anchura dos muros é duns 70 cm. O pombal acada os 3’15 m de altura, dende o chan até os cargadeiros dos biolos e maineis. Boa parte dos cargadeiros e maineis viñéronse abaixo a canda o armazón do tellado (cuberta cónica). Conserva, así e todo, todas as lousas do beirado, onde as pombas pousaban ou alzaban o voo. O espazo interior atinxe os 2’50 m de diámetro. O diámetro da construción atinxe os 3’90 m e os 12 m de perímetro. O pombal ocupa, xa que logo, uns 12 m2 de superficie.
O pombal, de piso terreiro, abre o van da porta cara ao leste, de 63-83 cm de ancho (abucinado) e 114 cm de alto. Na face interior do paramento dispóñense 6 fileiras de celas, habilitando uns 150 aniñadoiros.
O chamadeiro “pombal dos Creghos” testemuña a antiga vinculación do inmóbel coa Igrexa, circunstancia que é habitual. A cría de pombas e pichóns era solaz, estipendio e francachela de casas fidalgas ou abadengas, pois este gando do aire mantíñase de seu, peteirando nas searas sementadas coa suor da testa labrega. O alcume familiar “os Creghos” remítenos a un devanceiro sacerdote, beneficiario da crianza e consumo destas aves.

Pombal de San Martiño

Construción situada na aldea de San Martiño, pertencente á parroquia cerdedesa de Figueiroa. O pombal, asoballado polas hedras, érguese no medio dos panteóns do cemiterio parroquial, asumido polas sucesivas ampliacións do camposanto. O pombal de San Martiño (coordenadas.- X: 549.078; Y: 4.709.533) afástase, cara ao sur, uns 10 metros da igrexa e uns 30 m da casa reitoral (hoxe, en completo estado de ruína). É propiedade da arquidiocese, ou como din os veciños: “Pertence a Santiagho”.
O pombal é de planta circular e paramento de boa cachotaría. A anchura dos muros é duns 91 cm. Acada os 4’30 m de altura, dende o chan até o armazón do tellado (cuberta cónica de tella país e lousas de xisto no bordo). A armadura da cuberta componse de trabe central, tesoira en cruz, cangos radiais e ripas. O espazo interior atinxe os 2’42 m de diámetro. O diámetro da construción atinxe os 4’24 m e os 13’30 m de perímetro. O pombal ocupa uns 14 m2 de superficie.

O pombal, de piso terreiro, abre o van da porta cara ao poñente, de 120 cm de alto e 74 cm de largo (conserva a porta, de madeira). Dende a soleira da porta ao piso do pombal hai dous banzos de pedra. Antano, o acceso era visíbel dende as ventás da casa reitoral. Na face interior do paramento dispóñense 14 fileiras de celas, habilitando uns 315 aniñadoiros (dimensións dos niñeiros: 20x15 cm aprox.).
Cando a ampliación do camposanto parroquial, houbo intención de facelo desaparecer. Aínda permanece en pé, mais tristemente agochado tras os muros dos panteóns.

Continuará...

Pombal de San Martiño (Figueiroa).

Interior do pombal de San Martiño.

Pombal das Pezas ou dos Creghos (Filgueira-Castro).

0 Comments

O hórreo máis fermoso da Terra de Montes

2/6/2021

0 Comments

O hórreo do Coto Nabal, sito no lugar do Outeiro (Quireza), é unha belísima mostra da nosa arquitectura popular

Calros Solla

O hórreo do Coto Nabal (O Outeiro-Quireza).

No Outeiro, lugar da parroquia cerdedesa de Quireza, localízase o que, segundo o noso humilde criterio, é un dos hórreos máis vistosos e meritorios da comarca. O canastro érguese na leira nomeada Coto Nabal, a uns 60 m da estrada que comunica os lugares de Fondós e Os Castros, á beira esquerda do camiño de acceso ao poboado do Outeiro e formando parella con outro canastro de dimensións semellantes, anque de feitura máis sinxela. Ambas as dúas construcións afástanse uns 4 m, flanquean o acceso ao agro e orientan as paredes longas na dirección L-O, como a maioría dos hórreos edificados nas inmediacións. No tocante á arquitectura popular, o lugar do Outeiro atesoura un bo mostrario de excelencias.
Descoñecemos, polo momento, o nome do artífice do hórreo do Coto Nabal e tamén a súa data exacta de construción (probabelmente, se remonte ao século XIX).
O hórreo ou canastro do Coto Nabal (tipo A Maía, con particulares solucións construtivas) é unha edificación de base rectangular de tres claros que combina na súa feitura o granito coa madeira (balaústres, faixas, porta e armazón da cuberta: cangos, cumial e arcos). O hórreo érguese encol dunha plataforma (ou soleira) de pedra concertada duns 65 cm de alto. Descontando a altura da soleira, o hórreo acada os 4’35 m de alto e os 5,42 m de longo.
Sobre a plataforma asentan catro cepas, armadas por cadansúas catro pezas de labra fina e cabezas molduradas. As cepas estreitecen na parte central do conxunto. A largura máxima das cepas acada uns 137 cm e a largura mínima, uns 87 cm.
Sobre os catro elementos sustentantes, pousa un piso formado por 9 lousas que, en conxunto, acadan os 180 cm de largo (e os xa sabidos 5,42 m de longo). O piso sobresae uns 43 cm respecto á largura das cepas e uns 46 cm respecto á largura da cámara. O beirado das lousas do piso, que fai as veces de tornarratos, labrouse en declive con remate almofadado.
En cada unha das paredes costais do canastro (L-O), érguense dúas columnas cadradas coa cara exterior do fuste enfeitada con acanaladuras de gusto clásico. Cada unha das columnas remata nun capitel independente, coa cara exterior moldurada e ornada con motivos vexetais disimilares. Na parede costal leste, entre as columnas e sobre o piso, pousan tres trabes de pedra coa aresta superior e exterior almofadada. A parede oeste non se dotou de trabes, polo que a parte inferior dos balaústres encaixa aquí nun rebaixe do piso.
As paredes penais do canastro (N-S) péchanse montando catro perpiaños de fina labra e cantos achafranados, abrindo nas xuntas superiores oito regañas biseladas de ventilación, dúas por peza. Na parede norte, as catro regañas inferiores presentan o corte e o bisel rectos, mentres que as catro superiores teñen o corte recto e o bisel en arco. Na parede sur, seis regañas presentan o corte e o bisel rectos, mentres que as dúas regañas da parte superior teñen o corte recto e o bisel en arco. Os dous perpiaños que sosteñen os pinches prolongan oblicuamente os seus lados exteriores, enfeitándoos con motivos vexetais, a xogo cos capiteis.
Encol das cabezas dos perpiaños superiores das paredes penais e encol dos capiteis das catro columnas das paredes costais, pousa unha cornixa en seis pezas, coa cara exterior moldurada. Nas paredes penais, os remates da cornixa enféitanse con cadansúa cabeza antropomorfa, talladas en mediorrelevo. Na parede penal norte, a que dá ao camiño, identificamos, humanizados, un sol radiante á dereita e, probabelmente, unha media lúa á esquerda. Na parede costal oeste, a peza central da cornixa interrompe as molduras do conxunto e proxecta unha decoración arcada con motivos circulares para alintelar a porta de acceso, hoxe inexistente.
Ambos os dous pinches presentan senllas entallas nos seus laterais, para encaixaren entre e sobre a cornixa. Nos tímpanos ábrese cadansúa regaña de ventilación, abucinada e enmarcada con motivos circulares. A parte inferior do pinche da parede sur presenta unha profusa decoración festonada.
Encol de cada un dos pinches asentan dúas sobrepenas, pezas de bordos rebaixados e cuxo extremo inferior se dispón en paralelo á cornixa. Ausencia de decoración profiláctica (cruces e/ou cantacucos).
Finalmente, o hórreo do Coto Nabal presenta unha cubrición a dúas augas co emprego de tella do país.
Malia ser un magnífico exemplo da arquitectura popular da comarca e da anónima habelencia dos avantaxados canteiros de Cerdedo, o hórreo (ou canastro) do Coto Nabal padece un avanzado estado de deterioro. Desposuídos da súa primitiva función de secadoiro e almacenaxe das mazarocas, previos á súa debulla, na comarca consérvanse en bo estado unha boa parte dos hórreos anexos ás vivendas (moitos exercen de meros elementos ornamentais); porén os afastados ou illados, coma o que motiva a reportaxe, vense sometidos ao arbitrio das inclemencias meteorolóxicas.
Completamos este noso informe sobre as antigüidades da aldea quirezá do Outeiro, salientando os motivos labrados na casa da señora Carmela, outra construción afectada polo abandono. Na cara frontal do lintel do portal ameado, un destro canteiro tallou a data de construción do inmóbel, acompañada das ferramentas do seu oficio en baixorrelevo (unha chumbada, unha escuadra, un pico, un cicel e, a carón, un antebrazo asindo unha maceta cadrada). Entre o pico e o cicel, nunha posición central, talláronse dous símbolos valedores e propiciadores: un calvario de cruz latina cos cabos en punta de frecha e unha flor de lis. Á dereita destes obxectos, riscouse a inscrición: “F. M.” (sup.) “AÑO” (inf.)”; á esquerda: o esconxuro “JH (S ou J) MA.” (“Xesús, (Xosé), María”) (sup.) “1858” (inf.). A cada lado do panel, dous arcos de circunferencia enfrontados polo lado convexo enmarcan o conxunto. O lintel posúe as seguintes dimensións: 2’40 m de longo x 30 cm de largo x 20 cm de fondo.
O portal da acceso a un curral. Nun piar e nun canzorro que sosteñen un pequeno balcón, talláronse en mediorrelevo dúas figuras humanas, ben seguro, en homenaxe aos antigos donos da casa (devanceiros da señora Carmela). A figura do home (50 cm de alto/19 cm de ancho) labrouse no frontal do piar. Loce pucha na cabeza e brazos en xerras. A figura da muller (56 cm de alto/18 cm de ancho) labrouse no frontal curvo do canzorro. Viste saia e eleva as mans por riba da cabeza. A altura do piar é de 145 cm e a altura do canzorro é de 36 cm.
A xornada non deu para máis. Esta vida quere outra. Sigan os deuses satisfacendo os ollos devezosos por coñecer a beleza, que abondo hai quen teime en encher o mundo de fealdade.