Xornal de Tabeirós-Terra de Montes

Capitán Gosende descobre un petróglifo no Meixoeiro (A Corredoira)

30/6/2020

Calros Solla

O domingo 28 de xuño, membros do colectivo Capitán Gosende descubrimos un gravado rupestre no Coto da Coleta, outarelo que se ergue ao sur da aldea do Meixoeiro e ao norte do curso do río Bora (ou Almofrei), na parroquia cotobadesa da Corredoira. Non está de máis saber que a parroquia da Corredoira se creou a mediados do século XVIII. Até ese momento, as aldeas que hoxe a forman integraban a parroquia, tamén cotobadesa, de Carballedo.
Mais, antes de encamiñármonos monte arriba, visitamos de novo o pozo da Moura, goio do Almofrei (ou Bora). Conta a lenda que, tras a freixa, ábrese unha galería subterránea que comunica o pego coa parroquial de Caroi (e á inversa). Rito de iniciación, a mocidade caroiesa probaba a súa intrepidez cruzando a nado (ida e volta) o escuro mansío da Moura. Chimpándose dende o penedo, os afoutos berraban: “Se morro, morrín!!”.
“Se morro, morrín!!”, berramos nós cando nos vimos diante da toxeira e do silveiral que gardaban a cimeira do Coto da Coleta.
Se consultarmos a web mapas.xunta.gal, tiraremos a conclusión que a cimeira do Coto da Coleta establece a estrema entre as parroquias de Caroi (ao leste) e A Corredoira (ao oeste). O petróglifo do Coto da Coleta (coordenadas.- X: 547.158; Y: 4.704.404; alt. 630 m) viría reforzar a condición daquel cume como fito de deslinde interparroquial. Porén, segundo os nosos informantes ben documentados, o cruceiro do Meixoeiro, fincado no camiño de cara á aldea da Bouza do Home (a uns 160 m cara ao leste da Coleta), trazaría a divisoria entre parroquias. Antigamente, o cruceiro tamén derregaba os límites das xurisdicións de Montes e Cotobade.
Os de Capitán Gosende principiamos a ascensión ao Coto da Coleta, abandonando o devandito camiño que, antigamente, percorrían as comitivas mortuorias dende A Bouza do Home até a igrexa parroquial de Caroi, en cuxo cemiterio se lles daba terra aos seus defuntos. Co cadaleito nas andas, as quendas de portadores atravesaban o río Bora (ou Almofrei) pola ponte da Bouza do Home, atinxían a intersección co camiño de cara ao Meixoeiro, presidida polo cruceiro do Meixoeiro (hoxe desposuído da cruz), avanzaban pola Fonte de María Suárez, atravesaban o Val da Ermida (do templo só perdura o topónimo que tamén lle dá nome ao campo de fútbol do Caroi), acadaban o cruceiro de ao pé da estrada (que nomea o lugar), e aínda ao seu esforzo lle restarían uns quiñentos metros até o camposanto.
Na leira denominada Os Feás (abundancial de “feo”, gramínea aromática), albiscamos noutra laxa un conxunto de catro coviñas, moi luídas; a uns 20 m ao sur do cruceiro do Meixoeiro.
O gravado rupestre do Coto da Coleta tallouse na parte máis elevada do afloramento granítico que coroa o outeiro. O penedo escolleito como soporte presenta unha gnamma ou pía natural oval (60x50 cm) de fondo plano con exutorio, ou canle de escoamento, aberto cara ao sur. O escenario, aínda que máis sinxelo, é semellante aos descritos para o petróglifo do Pousadoiro II (Cuíña-Quireza) e para o petróglifo do Outeiro da Urce I (A Corredoira). As pías do Pousadoiro e do Outeiro da Urce e a pía do Coto da Coleta son resultado dun proceso erosivo que se vén desenvolvendo, cando menos, dende hai 200.000 anos.
Hai 4.500 anos, vinculado a unha comunidade da Idade do Bronce asentada na ribeira do Almofrei (ou Bora), o artista ou xamán escolleu o bordo da pía do Coto da Coleta para plasmar a simboloxía máxica da tribo. O petróglifo descuberto o pasado domingo é belísimo na súa simplicidade: seis coviñas aliñadas en arco, arrodeando o bordo da pía oposto á canle de desaugadoiro. Todas as piocas, de pouca fondura, teñen un diámetro de 5 cm.
O topónimo Meixoeiro (do latín mansionariu<mansione(m)) e o seu veciño Cabanelas (diminutivo plural de “cabana”) evocan vestixios habitacionais (parada e fonda), anteriores aos casaríos actuais. O antigo camiño que dende Pontevedra e Carballedo atanguía os predios de Caroi, atravesaba o lugar do Meixoeiro. Os veciños do Meixoeiro e de Cabanelas soterraron os seus mortos no camposanto de Caroi até a fundación da igrexa parroquial (e cemiterio) da Corredoira.
Dende o santuario rupestre do Coto da Coleta contémplase unha amplísima panorámica do monte do Seixo e das aldeas da parroquia de Caroi, a poñente da montaña. De norte a sur: A Laxa, A Eirexe, O Coto, A Cimadevila, A Casola e As Bouzas.
Os exploradores de Capitán Gosende anotamos no noso haber a sétima descuberta na zona A Corredoira-Caroi. Fagamos reconto: petróglifo de Regaseis (Caroi), petróglifo das Zacoteiras, mámoa das Zacoteiras IV (Caroi), petróglifo do Outeiro da Urce I, petróglifo do Outeiro da Urce II (A Corredoira), Laxa do Portabora (Caroi) e petróglifo do Coto da Coleta (A Corredoira). Convén sinalar que dos sete achádegos enumerados, seis tiveron lugar reiniciado o noso labor de busca tras a corentena.

O que non te mata faite máis forte.

0 Comments

Dos arquivos do Capitán Gosende: Solicitude de agregación das parroquias forcareiesas de Presqueiras ao concello de Cerdedo

26/6/2020

0 Comments

Calros Solla

No ano 2016, os alcaldes de Cerdedo e Cotobade, ambos os dous do Partido Popular, argallaron pola calada a fusión dos concellos. Cerdedo e Cotobade pertencían a diferentes partidos xudiciais (A Estrada e Pontevedra) e seguen pertencendo a comarcas distintas (Montes e Pontevedra). As parroquias de Cerdedo integran a histórica comarca de Montes, a canda as freguesías dos municipios de Forcarei e Beariz (e outras). A ocorrencia fusionista de Balseiros e Cubela contraviña a organización comarcal do país galego, entendendo a comarcalización como paliativo da corrupción e como a única alternativa á flagrante inviabilidade de moitos municipios do interior e mais á impudicia das deputacións.
Para escamotear décadas de incapacidade tras a mesta fumeira da fusión, a cacicaxe cerdedesa ben puido escoller o concello de Forcarei como parella de feito; cando menos, respectaríase a división comarcal e materializaríase unha unión territorial xa reclamada no pasado.1 Porén, os intereses persoais volveron prevalecer fronte aos do común. Sexa como for, o xarope das fusións non vai sandar este enfermo. En 2013, na comarca de Betanzos, outros dous alcaldes “populares” experimentaban con gasosa xuntando os concellos de Cesuras e Oza dos Ríos. Cinco anos despois, o xornal La Opinión (4-2-2018) titulaba: “Oza-Cesuras: La fusión que no cambió nada”.
En Cerdedo, despois de 80 anos de goberno da dereita caciquil, o alcalde, desexando salvar os seus mobles dunha queima demográfica que el mesmo avivara, cedíalle os despoxos ao seu colega de Cotobade, en troco de gorentosas contrapartidas pactadas no seo do seu partido. Non facía falla ser moi aleuto para decatarse de que aquela operación non era máis ca outra das innúmeras arbitrariedades ás que nos tiña afeitos o prócer cerdedés que, asemade, aproveitaba a oportunidade para impartirlle unha lección de goberno e mando ao seu pupilo do canón de pau.
Nin o alcalde de Cerdedo nin o de Cotobade someteron esta transcendental decisión a referendo nos seus respectivos territorios. Para que? Tres anos despois, con tempo abondo para agochar o cadáver, o pobo guiadiño volvía depositar o voto na urna coma quen arrota o caldo. Por desgraza, non houbo que agardar moito a que a prea da componenda comezase a deitar tufo. Ás penurias de Cerdedo agregáronse ás miserias de Cotobade e, catro anos despois da botadura, coa nave municipal completamente escorada e incapaces de chicar tanta auga, só nos queda presenciar cal vai a ser a derradeira rata en abandonar o barco. O vindeiro ano, cumpríndose un lustro do achego, a prensa ben seguro que o celebrará co seguinte titular: “Cerdedo-Cotobade: A fusión que non mudou ren”.
Ás voltas coas anexións e secesións, dos arquivos do Capitán Gosende desempoamos hoxe a instancia que os forcareieses de Presqueiras lle presentaron en 1952 á corporación municipal de Cerdedo, demandando seren segregados de Forcarei e agregados a Cerdedo. É evidente que a ben argumentada solicitude non foi atendida, malia teren os veciños de Presqueiras, como se verá, motivos abondos para plantexala.
Nada cambiou. Hai 68 anos, a vontade maioritaria do pobo de Presqueiras foi tripada por dúas corporacións municipais franquistas. En 2016, o dereito dun pobo a decidir en referendo o seu futuro foi conculcado por dúas corporacións municipais democráticas.
E nada cambiará mentres poñamos as institucións nas mans do arribismo e a comenencia; nada cambiará mentres lle confiemos ao raposo as chaves do galiñeiro.
*
Instancia que os veciños das parroquias forcareiesas de Santa Mariña e San Miguel de Presqueiras dirixiron ao concello de Cerdedo, solicitando seren agregados a dito municipio (xullo de 1952).

Ayuntamiento de Cerdedo
Expediente
Asunto: Vecinos de Presqueiras
==Instancia
que los vecinos de las parroquias de Santa Marina y San Miguel de Presqueiras dirigen al ayuntamiento de Cerdedo, solicitando la agregación de las mismas a dicho municipio==

Julio de 1952.-

Al ayuntamiento de CERDEDO.-

Los que suscriben, que constituyen la mayoría de los vecinos de las parroquias de Santa Marina y San Miguel de Presqueiras2, del municipio de Forcarey3, tienen el honor de dirigirse a esa Corporación4 para exponerle, respetuosamente, lo siguiente:

No es desconocido para nadie de esta comarca que los vecinos de estas dos parroquias han venido experimentando a través de varias generaciones, su ansia de ser segregadas del municipio de Forcarey e incorporadas o agregadas al de Cerdedo. Este anhelo general y permanentemente sentido desde hace mucho tiempo fue exteriorizado hace unos treinta años al solicitar el vecindario de estas dos parroquias la referida segregación, propósito que en aquel entonces no prosperó; pero como el problema es latente, pues no se trata de hallar solución a un capricho o a una necesidad eventual y transitoria, sino que responde a la de afrontar una cuestión de suma importancia, es indudable que, a medida que con el tiempo va poniéndose de relieve la exigencia de esa segregación, surgen nuevos motivos para plantearla a fin de que, percatados el ayuntamiento de Forcarey y esa Corporación de la razón que asiste a estas parroquias, les den adecuada satisfacción.-
El propósito de los vecinos suscribientes no puede ser más fundado. Veamos por qué.-

Consideraciones de hecho que aconsejan la segregación.-

Las parroquias de Santa Marina y San Miguel de Presqueiras tienen una población de 1.440 habitantes.-5
Ambas entidades parroquiales distan de Forcarey, capital del municipio de este nombre a que pertenecen, más de quince kilómetros, mientras que de Cerdedo se halla San Miguel a seis kilómetros y Santa Marina a nueve.-6
La mayor proximidad de ambas parroquias a Cerdedo da lugar a que todas las relaciones de la vida privada, comercial y profesional las tengan con este pueblo, a cuyos establecimientos de todas clases acuden tanto para vender sus productos y surtirse de lo que les hace falta. Ahí van a la farmacia, al médico, es decir, que para toda vida de relación social, excepción hecha de la puramente oficial con la Administración municipal y con el Juzgado comarcal, acuden los vecinos de ambas parroquias a Cerdedo, pues incluso para cuanto depende de la Guardia Civil caen estas parroquias a la demarcación de la Comandancia del puesto de Cerdedo, a donde, por tanto, tienen que ir para los muchos asuntos en que hoy intervienen estas oficinas de la Guardia Civil.-
Pero ocurre más, acontece que así como durante el buen tiempo la distancia que separa a este vecindario de Forcarey oscila entre los 15 y 18 kilómetros, según el lugar, en los días de lluvia, tan frecuentes en Galicia y casi continuamente durante el invierno, esa distancia se agranda de modo considerable, pues el camino es atravesado por un arroyo o riachuelo7 que, al desbordarse, interrumpe el tránsito, obligando a dar un largo rodeo por Pardesoa y Sotelo8, o sea, a hacer un recorrido de 20 kilómetros.-
Lo que se deja expuesto justifica la segregación que se pide, teniendo en cuenta la distancia a que estas parroquias de Presqueiras se hallan con relación a Forcarey y a Cerdedo, pero existe otra consideración no menos importante en apoyo de esta segregación y subsiguiente agregación a Cerdedo, cual es la de que hacia Cerdedo se dirige todo el tráfico regular por carretera de que estas parroquias pueden servirse, pues por la carretera de Orense9 a Pontevedra, en la que Cerdedo se halla, pasan varias líneas de autobuses y constantemente vehículos de viajeros y carga que facilitan el viaje a aquel pueblo, mientras que a Forcarey no existen estas comodidades y facilidades.-
Y ¿qué decir de las comunicaciones con la capital de la provincia a donde es tan frecuente la necesidad de ir para resolver mil asuntos en el Gobierno Civil, Hacienda, Policía, Bancos, Distrito Forestal, Audiencia, Hospital etc. etc.?.- Basta con considerar que yendo directamente de estas parroquias por Cerdedo a Pontevedra la distancia a recorrer es de 42 kilómetros10, pero si hubiera que ir a Forcarey para de allí ir a Pontevedra, como ocurre muchas veces en caso de concentraciones11, o cuando para ir a las oficinas provinciales es necesario solventar antes diligencias en las oficinas municipales, esa distancia sería de ¡69 kilómetros!.-12
Se acompaña con este escrito un mapa de la provincia de Pontevedra que da idea exacta de cuanto se deja expresado. En ese mapa aparece en lápiz rosa, rayada, la situación del territorio jurisdiccional de las parroquias de Santa Marina y San Miguel de Presqueiras, situadas al sur de la carretera nacional de Orense a Pontevedra, y por él se forma idea clara de la distancia que las separa de Forcarey, situado hacia el norte de esa cartera, en la comarcal de Vilapousa13 a La Estrada14, y de Cerdedo, situado en la citada carretera nacional hacia Pontevedra. Ambos pueblos, Forcarey y Cerdedo, aparecen encerrados en un grueso círculo en el mapa para mayor destaque.-

Fundamentos legales de la segregación que se solicita.-

No hay ninguna razón de orden histórico, económico, político o social que se oponga a la segregación que se solicita.- Tanto Santa Marina como San Miguel de Presqueiras viven su propia vida, esencialmente agrícola y ganadera, sin dependencia alguna del resto del municipio más que la estrictamente administrativa. Al hacerse la actual división de términos municipales, lo que seguramente en Galicia tuvo lugar como consecuencia de la Constitución de 1812, se hicieron agrupaciones de pueblos para constituir municipios, sin más razón ni más fundamento que los que aconsejaban las circunstancias de entonces: los caminos, las veredas, una distribución aproximada de habitantes etc.; pero estas circunstancias han cambiado extraordinariamente durante los últimos cien años. Se han abierto carreteras, se han implantado el automóvil, la electricidad, se ha multiplicado el comercio, y la vida de los pueblos ha abierto nuevos cauces encaminando la actividad de los núcleos de población hacia otras zonas, otros mercados y otros centros que no son, muchas veces, los de la capitalidad del respectivo municipio, sino otros más eficientes por su proximidad, vías de comunicación, relaciones comerciales etc.-
La segregación que se pretende no afecta a la subsistencia del municipio de Forcarey, ya que este continuará contando con territorio, población y riqueza imponible bastante para tener existencia de hecho y de derecho, sin que, por tanto, con la segregación se resienta su economía ni su solvencia, ya que contando actualmente con 10.139 habitantes de derecho15, con la segregación quedarían 8.699, población mas que suficiente para un término municipal, con la cual continúa manteniendo aquél su categoría por razón de población.-
El nº 4º de la Ley de Régimen Local autoriza la segregación de parte de un municipio para agregarla a otro colindante, y únicamente impone como obligación, el nº 2 del artº 18, para segregar parte de un municipio, que la segregación no le prive de las condiciones exigidas para creación de un municipio, esto es la que el artº 15 señala y a las que antes hemos aludido. No hay pues obstáculo legal alguno para que la segregación que se interesa pueda llevarse a cabo, pero tampoco existe razón seria que pueda oponerse a los legítimos deseos de los vecinos de Santa Marina y de San Miguel de Presqueiras, antes bien si los ayuntamientos han de dar satisfacción a los anhelos de bienestar de los pueblos que administran, lógico es que en este caso concreto en que la segregación y subsiguiente agregación se encamina a lograr el bienestar de estas dos parroquias, se acceda a ello sin reparos.-
El artº 19 del reglamento de Población y Demarcación Territorial de las Entidades Locales de 17 de mayo de 1952 señala los trámites a que habrán de ajustarse las segregaciones de parte de un municipio para agregarla a otro limítrofe, y trámite inicial del respectivo expediente es la petición escrita dirigida a esa ayuntamiento por la mayoría de los vecinos residentes en la porción que haya de segregarse, y cumpliendo este trámite y teniendo en cuenta las razones expuestas,
SUPLICAN a ese ayuntamiento que, teniendo por presentada esta instancia, se digne admitirla y acordar acceder a la petición formulada por los solicitantes de que las parroquias de Santa Marina y San Miguel de Presqueiras, del término municipal de Forcarey, sean agregadas a ese municipio de Cerdedo.-
Así lo esperan de la rectitud y buen criterio de esa Corporación.-
Santa Marina y San Miguel de Presqueiras, julio de 1952.-

N. do E.: A seguir e nesta orde, asinaron o documento os veciños peticionarios (cabezas de casa) dos lugares do Outeiro (34; 27 mulleres), Guisande (30; 20 mulleres), Barro (9; 6 mulleres), Morgade (28; 16 mulleres) e San Miguel (15; 11 mulleres), pertencentes á parroquia de San Miguel de Presqueiras (subtotal: 116).
Despois fixeron o propio os veciños peticionarios (cabezas de casa) dos lugares de Alfonsín (45 e mais o cura; 24 mulleres), Devesa de Abaixo (17; 7 mulleres), Penalba (7; 5 mulleres), Devesa de Arriba (19; 11 mulleres) e Cernadelo (33; 22 mulleres), pertencentes á parroquia de Santa Mariña de Presqueiras (subtotal: 121). Total: 237 veciños e mais o crego.
Obteremos os sobreditos 1.440 habitantes (almas) multiplicando, neste caso, cada veciño (núcleo familiar) por seis. Na Galiza dos anos 50, a altísima presenza de mulleres signatarias neste documento de solicitude acha a súa explicación na ausencia dos homes por mor da emigración.
Moitas persoas asinan en nome doutra “por no saber firmar/escribir” o cabeza de casa. Polo documento deducimos que 33 dos veciños de San Miguel de Presqueiras (31 mulleres) e 43 dos veciños de Santa Mariña de Presqueiras (41 mulleres) eran analfabetos.
Non asina veciño ningún dos lugarres de Fontegrande, Regotraveso e Ratel (pertencentes tamén á freguesía de Santa Mariña). O caso de Ratel é digno de comentario: a metade norte da aldea cae do lado de Forcarei (PO) e parroquia de Presqueiras (Santa Mariña); e a metade sur, do lado de Beariz (OU) e parroquia de Xirarga. Malia o dito, os rateleses enterran os seus mortos na parroquia da Barcia, pertencente ao concello pontevedrés da Lama.
A continuación, nun documento anexo −manuscrito− figuran, distribuídos por lugares, os nomes e apelidos de todos os veciños (cabezas de casa) da parroquia de Santa Mariña de Presqueiras que apoiaban a anexión con Cerdedo. O cura párroco de San Mariña e de San Miguel de Presqueiras (Manuel García Martínez) figura en primeiro lugar nesta listaxe de veciños solicitantes. As sinaturas do alcalde de barrio e dos celadores dos distintos lugares pechan o documento, con data 14-9-1952.
Noutro documento anexo −mecanoscrito− figuran, distribuídos por lugares, os nomes e apelidos de todos os veciños (cabezas de casa) da parroquia de San Miguel de Presqueiras que apoiaban a anexión con Cerdedo. As sinaturas do alcalde de barrio e dos celadores dos distintos lugares pechan o documento.

1 O 15 de xaneiro de 1841, un bo número de veciños de Cerdedo e Forcarei piden a unión de ambos os dous concellos, propondo Folgoso como capital (en A conxura dos Gosende. Retrincos da intrahistoria de Cerdedo III, Morgante, 2015, páx. 49).
2 A parroquia de San Miguel era anexa á da Santa Mariña de Presqueiras.
3 As parroquias do concello de Forcarei integran, a canda as de Cerdedo e Beariz (e outras), a histórica comarca de Montes.
4 No ano 1952, a corporación cerdedesa estaba presidida polo alcalde falanxista Manuel Gutiérrez Torres.
5 A 1 de xaneiro de 2020, a poboación de Santa Mariña de Presqueiras era de 118 habitantes e a de San Miguel de Presqueiras, de 173 habitantes (INE). Total: 291 habitantes, é dicir, 1.149 habitantes menos ca en 1952.
6 Segundo o GoogleMaps, Ratel, a aldea máis meridional da parroquia de Santa Mariña de Presqueiras, dista na actualidade 16’9 km (ou 13’5 km, pola PO-2204) do núcleo de Cerdedo. E 18’2 km do núcleo de Forcarei.
7 Refírese ao río do Castro, afluente do Lérez.
8 Soutelo (de Montes), lugar da parroquia forcareiesa da Madanela de Montes.
9 Ourense.
10 Segundo o GoogleMaps, se na actualidade un veciño de Cernadelo (Santa Mariña de Presqueiras) viaxar a Pontevedra atravesando os núcleos de Soutelo e Cerdedo (N-541), percorrería 46’6 km. Se escoller o itinerario por Ponte Caldelas, 42’5 km.
11 Refírese ás concentracións parcelarias.
12 Segundo o GoogleMaps, se na actualidade un veciño de Cernadelo (Santa Mariña de Presqueiras) viaxar a Pontevedra arrodeando polo núcleo de Forcarei, percorrería 58’7 km.
13 Vilapouca, lugar da parroquia forcareiesa de Ventoxo.
14 A Estrada.
15 Na actualidade, a poboación do concello de Forcarei é de 3.388 habitantes (INE, IGE). En 68 anos, o padrón forcareiés reduciuse en 6.751 habitantes.

0 Comments

Capitán Gosende descobre en Caroi (Cotobade) unha laxe ateigada de signos lapidarios

22/6/2020

0 Comments

Calros Solla

Membros de Capitán Gosende a carón da Laxa do Portabora.

No sorteo do sábado 20 de xuño celebrado na parroquia de Caroi, o premio Gordo saíu tarde, mais saíu. A piques de pórse o sol e xa de retirada, as últimas lanceiras dirixiron os nosos ollos cara a unha laxe que afloraba á beira esquerda da estrada PO-233, dirección Carballedo1, a pouco máis de 700 m, cara ao sudoeste, da rotonda do Coto (núcleo de Caroi). A lastra granítica, duns 22’5 m2 de superficie, presenta unha lixeira pendente cara ao leste. Axudados pola luz rasante, fomos quen de percibir e rexistrar os seguintes signos inscritos: uns 19 riscos cruciformes de tamaños e formas disimilares (varias cruces simples, outras potenzadas, outras con calvario (cadrado ou triangular) e unha cruz contornada); uns 12 ces, ou arcos ou ferraduras de orientacións e tamaños diversos; uns 7 rectilíneos (probabelmente, trazos incompletos); 3 escuadras; 2 báculos; 1 óvalo ou podomorfo e 1 coviña. En total: uns 45 signos lapidarios, aínda que, con certeza, o panel se compuña (ou compón) de máis figuras. O seu grao de desgaste é alto (algún dos gravados é case imperceptíbel), polo que deducimos para os riscos máis luídos unha antigüidade de séculos, obra, quizais, de canteiros medievais. O conxunto inscultórico púidose ir arrequecendo de símbolos co paso do tempo. Coas debidas cautelas, afirmamos que este petróglifo moderno e a pedra na que se dispuxo foron empregados, antigamente, como marco de deslinde de natureza eclesiástica.
A laxe inscrita localízase no predio montés coñecido por Portabora, a uns 125 m, ao sudoeste, do leito do río Almofrei (a uns 150 m da ponte, na mesma orientación) e a uns 500 m, cara ao noroeste, do sitio arqueolóxico das Zacoteiras (co outeiro homónimo polo medio).
Identificamos, xa que logo, a descuberta coa denominación “Laxa do Portabora” (coordenadas.- X: 547.468; Y: 4.703.528; alt. 590 m aprox.).
Deámoslle unhas voltas ao topónimo “Bora”. Os meteorólogos Ramón Pascual e Miquel Soro (2007-8) ven na forma Bora un sinónimo de “cova”. Eu mesmo, nas glosas toponímicas do río dos Gafos (2009) e do monte da Fracha (2012) puxen en relación os topónimos Bora, Borela e Boreira de Covas (tautoloxía) con vagantas ou cavidades naturais.
Porén, o lingüista Francisco Villar (2000) explica o topónimo como derivado da raíz indoeuropea *war “auga, río”. É ben certo que Almofrei abaixo, o diminutivo Borela nomea unha parroquia e un lugar (A Ponte Borela) do antigo concello de Cotobade, no sitio onde o río Borela emboca no Almofrei (ponte da EP-0407 sobre o Almofrei); e, así mesmo, Bora dálle nome a unha parroquia e lugar (A Ponte Bora, As Pontes de Bora) do concello de Pontevedra, no sitio onde o Almofrei emboca no Lérez (ponte da N-541 sobre o Almofrei e ponte da PO-224 sobre o Lérez).
O botánico Gonzalo Mateo Sanz (2019), identificando Bora como hidrotopónimo prerromano, confírelle o significado restritivo de “bordo” ou “muíño”. Dende o Portabora de Caroi, río arriba, a escasos metros da ponte localízase o muíño de Alberte, de probada antigüidade, xa que aparece consignado no Catastro de Ensenada (1752). Hoxe, refeito de ladrillo sen recebar, afea o goio que chaman poza da Moura.
Carlos Vázquez García (2014) engádelle á ecuación o étimo ilirio *bora “montaña, montañés”.
Finalmente, Iván Sestay Martínez (Toponimia do Val do Fragoso 4, 2015) afirma: O milenario nome do río Bora subsiste só no nome da parroquia de Bora (Pontevedra), bañado por ese río hoxe chamado Almofrei. E así tantos e tantos exemplos en Galicia e no resto de Europa.
Sestay establece, entre outros, os paralelismos existentes entre os ríos Miño e Miñotelo, Sar e Sarela, Sárdoma e Sardomela, Bora e Borela... Seguindo a súa explicación, Sardomela nomearía o curso alto do río Sárdoma (antigo nome do río Lagares), así como Borela (“o Bora pequeno”) lle daría nome ao curso alto do río Bora (antigo nome do río Almofrei).
Debo dicir que asumo o razoamento de Sestay e engado no seu beneficio a existencia do topónimo Portabora (do latín Portu(m) ad Bora(m) ou do romance Porto a Bora), é dicir, o vao polo que, en Caroi, se atravesa o río Bora (hoxe, Almofrei). Como dixen, a ponte sobre o Bora (ou Almofrei) se sitúa a uns 150 m, ao nordés, do sitio arquelóxico da Laxa do Portabora, descuberta o pasado sábado.
Como aconteceu con moitos ríos galegos, o hidrotopónimo primixenio deixou de nomear o curso de auga para darlles nome ás terras polas que atravesa. O río Bora é un claro exemplo. O hidrotopónimo Almofrei exemplificaría o caso contrario: o nome dun lugar que acabou nomeando todo o curso do río. O topónimo Almofrei, que designa outra das parroquia cotobadesas, pode explicarse como derivación do nome persoal xermánico latinizado Ermaufredus. O hidrotopónimo Almofrei (*villa(m) Ermaufredi) sería, en verdade, un antropotopónimo, ou sexa, un topónimo que evocaría o antigo posesor, o terratenente, daqueles predios ribeiráns.
Na fotografía obtida polo Voo Americano dos anos 1956-7, dexérgase que a Laxa do Portabora ocupaba o centro dunha “rotonda”, na que converxían catro camiños (un deles, enlousado, dende o casal da Laxa até o monte Caveiro), dos cales, transformados en estradas, só se conservan en estado útil os que comunican cos lugares do Cruceiro e da Bouza do Home.
Consonte testemuños orais recadados na aldea, na actualidade a Laxa do Portabora non se emprega como fito de deslinde interparroquial, non obstante e malia non contar con documentación que o corrobore, a tradición di que en época antiga os lugares situados ao sur do río Almofrei (ou Bora) pertencían á parroquia de Loureiro. Hoxe en día, a Laxa do Portabora localízase a pouco máis dun quilómetro, en liña recta e cara ao nordés, da estrema coa parroquia de Loureiro; e a uns 600, en liña recta e cara ao sueste, da estrema coa parroquia da Corredoira (ambas as dúas, freguesías cotobadesas). Tres dos riscos cruciformes (tres parroquias?) foron gravados ex profeso nun resalte da pedra.
O compañeiro Manuel Fortes, caroiés de nación, achéganos unha manchea de datos reveladores: Os lugares da Bouza do Home, da Costa (estes dous ao outro lado do río), Fraguas e o lugar desaparecido da Carballeira pertencían administrativamente á parroquia de Loureiro, pero desde que hai documentos, eclesiasticamente, facían vida en Caroi (o día de Pascua estaban obrigados a ir á igrexa a Loureiro). Pasaron definitivamente a integrarse eclesiasticamente en Caroi nas últimas décadas do XIX e, administrativamente, cando Caroi pasou a pertencer en 1904 ao concello de Cotobade (antes no concello da Lama).
Outro feito quizais interesante é que eses lugares pertenceron á Casa de Soutomaior a efectos de xurisdición.
Aínda que o monte Caveiro pertenceu administrativamente a Loureiro ata 1904, desde que hai memoria, os veciños dos lugares da Laxa e da Eirexe −O Coto− e da Graña (a efectos de monte eran un só lugar) tiñan asignado cadanseu lote de monte en usufruto na parte máis próxima aos lugares.
O regueiro que discorre ao nacente da Laxa do Portabora, e que vai dar ao Almofrei, é o rego das Sopas. O tramo do río Almofrei que pasa por Caroi chámase tamén río dos Pereiros.
Para que non caia no esquecemento, a uns 200 m distancia, cara so nordés, da Laxa do Portabora, da banda de alá do río, demos con outro cachote de pedra de gran no que se gravou a seguinte inscrición “13-1-50 B F”. Se as letras son as iniciais do nome e do apelido, ben seguro, o “F” é de Fortes, pois, en Caroi, Fortes é un epíteto indíxena.
Amais dos prexuízos derivados do tráfico rodado da PO-233, a Laxa do Portabora padeceu entre os anos 2017-18 as obras de construción dun depósito de auga de formigón duns 15 m de diámetro e máis de 3 m de altura, destinado á carga de helicópteros e vehículos contra incendios. Por insensibilidade ou descoñecemento, o tanque construíuse a uns 30 m do sitio arqueolóxico e a pista que lle dá acceso á maquinaria pesada acaroouse á pedra das insculturas e asoballou a costa do monte (enlousada) dos veciños da Laxa. O que non sabe é coma o que non ve.
Nas inmediacións da Laxa do Portabora, a Xunta de Feixoo e Cubela, promotores do magno penico, aínda manteñen fincado o panel informativo, porque despois dunhas eleccións veñen outras e hai moito eucalipto que preservar. No empeño de gardarlle os arcolitos a Celulosas, caciquillos grandes e pequenos enviaron as padexadoras por riba da Laxa do Portabora e por riba dos seus glifos seculares. Que non pegue o lume nunha vivenda, que o depósito lle vai facer a fresca.

Capitán Gosende descobre o terceiro gravado rupestre na parroquia cotobadesa de Caroi. Fai o ben e non mires a quen.
1 No GoogleMaps identifícase a estrada como PO-233, aínda que, ao parecer, o vial así denominado é o tramo que comunica a parroquia cotobadesa de Carballedo coa pontevedresa de Bora.

Detalle 1 da Laxa do Portabora (Caroi).

Detalle 3 da Laxa do Portabora.

O sitio arqueolóxico do Portabora dende o ceo.

Detalle 2 da Laxa do Portabora.

Políticos inaugurando un depósito en Cotobade

Laxa do Portabora (Caroi).

Sitio arqueolóxico, depósito, estrada e panel.

0 Comments

Capitán Gosende descobre un santuario rupestre na Corredoira (Cotobade)

14/6/2020

0 Comments

Nos seus oito anos de existencia, o colectivo Capitán Gosende documentou un cento de sitios arqueolóxicos inéditos na comarca de Montes

Calros Solla

Membros de Capitán Gosende a carón do petróglifo do Outeiro da Urce I (A Corredoira-Cotobade).

O sábado 13 de xuño, xornada de chuvisca e aloveados, os de Capitán Gosende optamos por percorrer os lombeiros monteses que se estenden ao norte das aldeas da Corredoira, parroquia cotobadesa estremeira, cara ao levante, coas de Cerdedo e Caroi. No Casal da Corredoira uns palleiráns fixéronnos festa.
O mato pugarento e o terreo irregular delongaron os labores de exploración e devolveron as nosas pernas á crúa realidade. A media tarde, cunha boa soba no corpo, acadamos a valgada aberta entre o Outeiro Crisco (ao leste; 621 m) e os Outeiros Altos (ao oeste; 651 e 656 m), de face ao Chan da Anduriña.
Axiña, os ollos repararon nun penedo sobranceiro, de feitura singular, que, xa de lonxe, nos convidaba a aplicar unha das nosas máximas procedimentais: “O penedo que hoxe nos chama a atención tamén atraeu os nosos devanceiros”. Fideis ao ditado da experiencia, o 75% das veces a viaxe non é en balde. O santo Antonio “das cousas e causas perdidas” é moito da nosa corda. Desta, a derrota aberta por entre a toxeira tamén tería recompensa. “Se buscas milagres mira...”.
O colectivo Capitán Gosende ten o gozo de informalos da descuberta dun inédito santuario rupestre na Corredoira. Baseándonos na información toponímica recadada na zona, decidimos denominar o achado: “petróglifo do Outeiro da Urce I”.
O petróglifo do Outeiro da Urce I (coordenadas.- X: 546.965; Y: 4.705.756) tallouse na parte superior dun penedo granítico cabaleirado. A formación rochosa érguese a uns 620 m de altitude, ao sur da chá da Anduriña. O fragueiro, desafiando a lei da gravidade, asenta nun pequeno punto de apoio e forma unha cavidade que, dende tempo inmemorial, serviu de refuxio ou abrigadoiro. As dimensións do abeiro acadan os 350 cm de fondo e os 120 cm de alto.
A parte superior do penedo ten unha superficie aproximada de 42 m2 con pendente cara ao nordés. Coma queixo aburatado, presenta 8 pías naturais, comunicadas por unha canle-desaugadoiro. Resultado da erosión, as dimensións aproximadas das pías son as seguintes: nº 1 (70x70 cm), nº 2 (40x34 cm), nº 3 (80x59 cm), nº 4 (35x33 cm), nº 5 (95x80 cm), nº 6 (51x50 cm), nº 7 (110x70 cm) e nº 8 (80x45 cm). As pías 1 (superior), 2, 3, 4 e 5 (inferior) están comunicadas pola mesma canle-desaugadoiro. A pía 6 verte na 5. A pía 7 verte na 3 (neste caso, a canliña non semella obra da natureza). A pía nº 8 está illada. As bacías meirandes presentan fondo plano.
O artista prehistórico (home, muller ou ambos), abraiado pola prodixiosa fontanaría, quixo honrar o traballo dos deuses engadindo a carón das pías 7 e 3 un punteado de coviñas. Na actualidade, son visíbeis unhas 25, pero, con certeza, o gravado rupestre orixinal compúñase de moitos máis elementos. No bordo da pía nº 1 tamén rexistramos 1 coviña. As dimensións das 26 coviñas van dos 7 cm aos 4 cm de diámetro. Un suco en arco pon en comunicación dúas coviñas tanxenciais (nivel superior) cunha terceira (nivel inferior). Outro suco en arco, de pequenas dimensións, riscouse por entre o agrupamento de fossettes.
Tanto o lugar escollido para a o gravado (penedo granítico senlleiro adobiado con gnammas de grandes dimensións) coma os motivos representados (cúmulos de coviñas) permítennos establecer analoxías con outros sitios arqueolóxicos descubertos por Capitán Gosende en Cerdedo, verbi gratia, o gravado rupestre do Outeiro Rachado (ou do Outeiro dos Píos), achado o 19 de xuño de 2016 na estrema entre as parroquias de Parada e Figueiroa; e o gravado rupestre do Pousadoiro II, en Cuíña (Quireza), achado o 28 de setembro de 2019. Léase: O legado dos homes pequenos. Gravados rupestres de Cerdedo, Morgante, 2017.
Atrevémonos a afirmar que, cando menos nestes tres gravados rupestres, os motivos representados están vencellados con ritos onde a auga (ou outras substancias líquidas) xogan un papel esencial. Vestixios de inveterados rituais, na mañanciña de San Xoán, a tradición de lavar a face coa auga contida nestas pías séguese mantendo viva na comarca. Léase: “A flor da auga” (O código da vincha. Retrincos I, Morgante, 2012).
O petróglifo do Outeiro da Urce I localízase a uns 550 m, cara ao leste, do lugar da Redonda; e a uns 460 m, cara ao nordés, do lugar do Casal (ambas as dúas aldeas, pertencentes á parroquia da Corredoira); a uns 450 m, ao noroeste, do leito do regueiro do Porto das Cubas (chamadeiro do río das Cervas no seu curso alto, afluente do río do Castro e, este á súa vez, do río Lérez); e a uns 670 m, cara ao noroeste, da intersección dos lindes interparroquiais da Corredoira, Cerdedo e Caroi. O sitio arqueolóxico tamén se localiza a uns 70 m, cara ao sur, dunha pista forestal que atravesa o Chan da Anduriña e arrodea polo leste o Outeiro Cesteiro, en cuxo cimo se ergueu, en tempos da República, un monolito en lembranza de Xesús María Fortes Cota, pedáneo de Limeres (Cerdedo), asasinado naquela pedreira a primeiros de decembro de 1935. Léase (cinco entregas): “O asasinato de Xesús María Fortes Cota, alcalde pedáneo de Limeres” (Faro de Vigo, do 19-3-2017 ao 16-4-2017; ou Ao saimento de nós. Retrincos IV, Morgante, 2017).
Abandonamos o penedo non sen antes tonificármonos a cute cunhas ablucións solsticiais. A auga das pías renovárase de véspera e a súa “flor” estaba aínda vizosa. Ao pouco, a fortuna volveunos sorrir. A escasos 60 metros cara ao sur, advertimos unhas 9 coviñas talladas nunha laxa corgueira. 5 das coviñas puntean un arco de circunferencia. A coviña meirande acada os 8 cm de diámetro; a máis pequena, os 5 cm de diámetro. Denominamos o gravado rupestre: “Petróglifo do Outeiro da Urce II” (coordenadas.- X: 546.961; Y: 4.705.695; alt. 616 m). Como adoitamos dicir sobre o terreo, nunha laxe rasteña asoballada pola vexetación, os gravados visíbeis poden ser apenas o bico do iceberg.
Na comarca, os de Capitán Gosende non deixaremos pedra sen esculcar. A día de hoxe, 81 estacións petroglíficas inéditas documentadas polo colectivo; un cento de sitios arqueolóxicos (mámoas, petróglifos, castros...) descubertos en Cerdedo e Montes. A Patrimonio correspóndelle a tarefa de catalogar o tesouro exhumado e aos alcaldes a tarefa de axilizar a súa catalogación e preservación; e xa están tardando.
O colectivo Capitán Gosende non garda nada para si e de nada se vale para obter beneficio. O froito das nosas exploracións e os resultados das nosas investigacións figuran a dispor de calquera na Internet. Esta é a nosa praxe, o noso xeito de actuar. Moito nos aledaría que o noso humilde traballo de divulgación e a nosa teimosa resistencia axudasen a sacudir o lastre da ineptitude caciquil e impulsasen o rexurdimento da comarca. Xa que nós non vivimos disto, senón que vivimos para isto, os membros de Capitán Gosende solicitámoslles a aqueles que fan uso dos nosos pequenos logros (textos, fotos...) que, en troco, non escatimen na cortesía da cita (as entidades “con ánimo de lucro” deberan asumir a cita como obriga).
Estamos moi orgullosos de investir o noso tempo e o noso diñeiro en engrandecer o patrimonio de todos; apenas co recoñecemento da autoría dámonos por ben pagos. Valla o seguinte exemplo: Aínda que o pareza, Portalén e a Montaña Máxica do Seixo non se materializaron por xeración espontánea, ben ao contrario, a súa popularidade é froito dun labor entusiasta, ininterrompido e desinteresado de case vinte anos. Fagamos memoria. Tras percorrer en solitario as aldeas dos arredores na recolla do patrimonio lendario do monte do Seixo, no mes de Nadal de 2002 guiei o primeiro roteiro polas estacións mitolóxicas da montaña. Naquela data dei a coñecer Portalén e a súa ritualidade asociada (léase: Faro de Vigo-Terra de Montes, 12-12-2002). Co pasar dos anos, o número de visitantes guiados pola Montaña Máxica atinxiu a cifra dos 5.000. Un “respetiño”.

Estación petroglífica sobre o Outeiro da Urce I

Nos arredores dos petróglifos do Outeiro da Urce I

Membros do Capitán Gosende documentando o petróglifo do Outeiro da Urce I (A Corredoira-Cotobade).

Petróglifo do Outeiro da Urce I

0 Comments

Capitán Gosende descobre un petróglifo e unha mámoa en Caroi

8/6/2020

0 Comments

Membros de Capitán Gosende a carón do petróglifo das Zacoteiras (Caroi).

Calros Solla

O colectivo Capitán Gosende aproveitou a cuarta xornada de exploración tras o forzoso confinamento para avanzar na esculca das lombas e valgadas dos montes de Caroi (Cotobade). Caroi ao poñente e A Barcia ao raiante, son, ambas as dúas parroquias, as máis meridionais da comarca de Montes. Na chá da Santa Mariña do Seixo, no antigo marco xurisdicional fincado a son da ermida, fan converxer as súas estremas.
A nosa ansia exploratoria levounos, hai varias temporadas, a superar os lindes do antigo concello de Cerdedo e a facer nosa a xeografía de Terra de Montes. Profesamos pola histórica bisbarra fonda devoción, tanta que, máis ca amigos, somos, no físico e mais no inmaterial, amadores deste territorio desbaldido por décadas e décadas de cacicaxe, ora riestrista, ora franquista e arestora neofascista (nostálxica do xugo e as frechas). O cloroformo da resignación ralentizou (até raiar no colapso) o pulso do electorado supervivente. Optando sempre polo “malo coñecido”, a sarna do maino esmorecer pica e mortifica. A quen lle proia que rañe.
Non obstante, o domingo 7 de xuño de 2020, o cuco recibiunos en Caroi con azos anovados, reafirmándose rítmico e contumaz na súa onomatopea. Fixemos gasto na taberna do Coto e, aínda que unha veciña nos asegurou que o Neno Xesús mantivera o “becho” afastado da aldea, antes da partida, enfarnamos as mans cunhas zurrichadas de solución hidroalcólica, non fora o demo.
O 24 de abril de 2016, os de Capitán Gosende descubrimos o primeiro gravado rupestre da parroquia de Caroi. Situado no monte de Medelo, perto dos lindes coa parroquia de Cerdedo, aquela inscultura fora bautizada co nome de “petróglifo de Regaseis”. Catro anos despois, agochado na fronde das Zacoteiras, o segundo petróglifo chamaba por nós.
No eido da toponomástica, clasificamos As Zacoteiras como zootopónimo, abundancial de “zacote”, cría do porco, supoñemos que bravo, é dicir, xabaril. A herbeira lenta das Zacoteiras é, dende logo, propicia para a foza do porco bravo.
Malia devecer a sensación do achádego, o que motivou a visita ao campo das Zacoteiras foi a súa condición, ben coñecida, de chá tumularia. A día de hoxe, o campo de mámoas das Zacoteiras posúe tres medorras consignadas no catálogo de Patrimonio (Zacoteiras I, II e III; Santos Estévez, M: 1998). Tras a xornada de busca, os de Capitán Gosende non só descubrimos no predio das Zacoteiras unha inédita estación petroglífica, senón que engadimos unha tumba neolítica máis ao acervo arqueolóxico de Caroi (e da comarca).
Principiamos o informe dos achados dando razón do gravado rupestre:
O sitio arqueolóxico das Zacoteiras (coordenadas.- X: 547.932; Y: 4.703.253; alt. 626 m) localízase a uns 170 m, ao sueste, do coto das Zacoteiras (629 m); a uns 700 m, cara ao sur, da encrucillada do Coto (núcleo de Caroi); a uns 625, cara ao sudoeste, do lugar de Cimadevila; a uns 550 m, cara ao oeste, do lugar da Casola; e a uns 450 m, ao noroeste, do lugar de Bouzas.
A estación petroglífica das Zacoteiras divídese en tres paneis inscultóricos. O panel principal, situado a unha cota superior, componse dun conxunto de coviñas e acanaladuras entrecruzadas, talladas nun petouto granítico. O grao de desgaste dos glifos é moi alto. Só con sol rasante se poden apreciar a meirande parte das figuras. Contamos unhas 13 concavidades (3 destas coviñas intégranse na trama que orden as canles) e unhas 15 acanaladuras (11 das canles orden a trama; 4 illadas). A coviña meirande acada os 7 cm de diámetro e a máis pequena, os 4 cm.
O segundo panel, contiguo ao primeiro, sitúase cara ao nordés e a unha cota inferior. Componse dunhas 16 concavidades talladas noutro petouto granítico. O alto grao de desgaste impide consignar outros elementos que, ben seguro, existiron.
O terceiro panel labrouse na parte superior dunha rocha solta, localizada a uns 15 m, cara ao sudoeste, do panel principal (624 m de alt.). O petróglifo componse dunha única figura, de feitío cruciforme, suco ancho e leito en “U” (dimensións: 42 cm de longo e 24 cm de largo).
Todos tres paneis forman parte dun afloramento granítico que abrangue uns 165 m2 de superficie visíbel, é dicir, aínda non colonizada pola vexetación, e cuxa altitude acada os sobreditos 626 m. A uns 180 m de distancia, cara ao norte, discorren cantareiras as augas primeiras do río Almofrei.
Así mesmo, afortalando a relevancia arqueolóxica do lugar, a estación petroglífica sitúase a uns 40 m, ao norte, da Mámoa I (coordenadas.- X: 547.943; Y: 4.703.206; 622 m); a uns 47 m, ao norte, da Mámoa II (coordenadas.- X: 547.931; Y: 4.703.213; 622 m); e a uns 130 m, ao nordés, da Mámoa III. Todos tres túmulos foron catalogados por Patrimonio co nome de “Mámoas das Zacoteiras”. A Mámoa I e II (enténdese que pola súa proximidade) comparten o código GA36012042; á Mámoa III (coordenadas.- X: 547.844; Y: 4.703.154; 619 m) correspóndelle o código GA36012059.
Como adiantamos en titulares, a xornada deu para petros e para mámoas. A uns 45 m, cara ao sudoeste, do petróglifo das Zacoteiras, no medio da basta matogueira, descubrimos unha cuarta tumba neolítica. Denominámola “Mámoa IV” (coordenadas.- X: 547.889; Y: 4.703.241; 621 m). O túmulo presenta unha ampla foca de espoliación. Pola valgada das Zacoteiras e, xa que logo, polo campo de mámoas, discorre o camiño que, dende antigo e na dirección N-S, os aldeáns do Coto, da Graña e da Eirexe (núcleo de Caroi) enfilan para achegarse ao monte Caveiro.
O 27 de outubro de 2019, os de Capitán Gosende descubrimos entre as mámoas da necrópole do Castriño (Quireza) un gravado rupestre que denominamos “petróglifo do Castriño”. Os motivos representados (combinación de coviñas e cruciformes), a súa localización (no centro preeminente da necrópole megalítica) e o seu grao de desgaste permítennos agora establecer evidentes similitudes entre os dous sitios arqueolóxicos. Serán os gravados rupestres de Quireza e Caroi do tempo das mámoas que os arrodean (±6.000 anos de antigüidade)?? A chá do Castriño e a das Zacoteiras seguíronse empregando como espazos rituais na Idade do Bronce (±4.500 anos de antigüidade)??
O colectivo Capitán Gosende suma e segue (79 petróglifos e 7 mámoas descubertos na comarca de Montes). Cerdedo e Cotobade, sós ou en por xunto, non fan máis ca restar.

0 Comments