Xornal de Tabeirós-Terra de Montes

Homenaxe ás vítimas da represión franquista na Ponte do Barco 2023

25/8/2023

Dionisio Pereira

Antes que nada, quero darlle os meus parabéns ás persoas e colectivos que nos últimos anos mantiveron esta convocatoria en lembranza do asasinato de Francisco Arca e Secundino Bugallo, afiliados á “Sociedad de Agricultores y Obreros “El Trabajo” de Figueiroa-Cerdedo, federada na CNT galaica, cometido neste mesmo lugar polos falanxistas cerdedenses e pontevedreses hai 87 anos.
Como naceu esta iniciativa na Ponte do Barco vai xa para 17 anos?. Pois a idea parteu de Rogelio Arca Rivas, fillo de Francisco Arca, ao que coñecimos hai xa moito tempo e visitamos unha chea de veces na súa casa de Figueiroa, que era ben distinguida por ter unha placa coa bandeira republicana dedicada ao 14 de Abril de 1931.
Rogelio, a carón doutros veciños da parroquia de San Martiño de Figueiroa, fixo a guerra incorporado ao Ejército Popular da República na “Columna del Rosal” logo reconvertida na 39 Brigada Mixta de maioría confederal, coa que percorreu diversas frontes de guerra, tal que Madrid, Guadalajara ou Aragón, sempre acompañado por unha vella Kodak, coa que fixo moitas fotografías. Algunhas delas, puidéronse salvar e logo foron publicadas no libro “Album de Guerra. Canteiros da Terra de Montes no Exército Popular da República” onde se recollen parte das súas memorias que, no seu conxunto, aínda están inéditas.
Pois ben, foi Rogelio quen nos trouxo ao comezo do século XXI a este lugar da Ponte do Barco, sinalounos o sitio exacto onde se recolleron os corpos e animounos a colocar un pequeno monumento na memoria das vítimas. E así o fixo a finada Asociación “Verbo Xido” no ano 2006, contando sempre coa presenza de Rogelio ata que faleceu correndo 2010.
Dende aquela, esta placa padeceu en tres ocasións os ataques fascistas, comezando polo mesmo día da inauguración cando a caverna queimou o monte e tivemos que levar a cabo os actos no medio do fume e nun ambiente ameazador. Logo, rebentaron a placa nun par de ocasións e a que hoxe vedes débese ao pulo xeneroso da familia de Secundino Bugallo, que se fixo cargo dos gastos cando a devandita Asociación estaba xa no seu percurso final.
Non quero liarme de máis, pero deixádeme transmitirvos un exemplo da firmeza que Rogelio mantivo até o seu pasamento, firmeza que nin o paso polo campo de concentración da Plaza de Toros de Teruel, nin as periódicas visitas ao cuarteliño da Guardia Civil de Cerdedo, nin o ostracismo con que os fascistas locais pretenderon illalo do resto da veciñanza, puideron crebar; velaí: no ano 2007, con 94 anos cumpridos, foi a única persoa de Cerdedo que se ofreceu para testificar ao meu favor, no xuízo con que a familia do antigo alcalde falanxista Manuel Gutiérrez agasallou a este que vos fala entre os anos 2007 e 2009.
Tras os tres atentados, as reviravoltas do eido asociativo e o perpetuo desleixo institucional, este acto na Ponte do Barco certifica que aínda hai xente en Cerdedo que lembra todos os 13 de agosto canda Secundino e Francisco, aos como mínimo 201 represaliad@s no territorio do antigo concello, entre asasinados, mortos na Guerra Civil loitando no Ejército Popular da República e perseguid@s de mil maneiras polos franquistas.
Pero esta placa da Ponte do Barco é moito máis que un lugar de morte: é un lugar de memoria d@s vencid@s que non derrotad@s, e como tal sempre leva de seu un imperativo de xustiza que repare o crime cometido e castigue, tan sequera deslexitimándoos e presentándoos á sociedade como o que son, aos verdugos e aos seus herdeiros políticos. Para iso, xa o sabedes, compre que remate de vez a impunidade dos franquistas e se derrogue de inmediato esa vergoñenta “lei de punto final” que é a Lei de Amnistía do ano 1977.
En definitiva, eiquí e agora, o pulo xusticeiro de lembrar as vítimas de onte, ten o fondo significado de forxar fronte un mundo de insoportable desigualdade a propia resistencia de hoxe e propiciar a nosa esperanza no porvir.

* Intervención de Dionisio Pereira na homenaxe

0 Comments

Terra de Montes e defensa do territorio: unha historia de resistencia

9/4/2023

0 Comments

“Para liquidar aos pobos comézase por arrebatarlles a memoria, destruír os seus libros, a súa cultura e a súa historia… despois diso, os pobos van esquecendo lentamente o que son e o que foron”
(Milan Kundera)

Lola Varela

Dionísio Pereira

O día 29 de abril e coa denominación de Burla Verde, está convocado en Sabucedo un grande encontro de colectivos e xente de toda Galicia baixo o lema “pola defensa da terra”. O noso sentir está sen reservas coa iniciativa, mais nas distintas actividades previstas atopamos unha falta sensible: a de lembrar e reivindicar que esta terra, a Terra de Montes, soubo de rexas loitas a prol do territorio que deixaron pegada na veciñanza. Velaí:

Ao longo dos anos 40 do século XX acelerouse a repoboación forestal masiva dos montes comunais por parte do consorcio formado por Patrimonio Forestal del Estado, a Deputación Provincial e os Concellos, perdendo a veciñanza o seu control e os usos tradicionais do monte en detrimento das capas máis humildes. Daquela, houbo resistencias locais; a comezos dos 50, na parroquia cerdedense de San Martiño de Figueroa a veciñanza (a maioría mulleres, xa que os canteiros andaban na emigración) negouse á prestación obrigatoria esixida para os traballos de repoboación, obrigando á Forestal a traer xente de fora. E houbo tirapuxas cos gardas polas multas que impuñan a quen levara gando ao monte. Como resultado, varias mulleres de Figueroa foron presas pola garda civil e pasaron días na cadea. Algo semellante ocorrera pouco antes en San Isidro de Montes, onde o abade Erundino Gago (natural de Quireza) apoiou á veciñanza no seu preito contra o Servicio Forestal de Pontevedra e o Concello de Campo Lameiro,por terse apropiado dos comunais.

Anos andados, correndo 1977, a revista Teima daba conta da paralización por parte de FENOSA do proxecto de construción dun grande encoro en Dorna, que ía afectar ao 70% dos mellores lameiros do Concello de Cerdedo. Sitios como Vichocuntín e OSerrapio ían quedar asolagados e outros como Fondós, Bugarín ou Pedre (coa súa ponte medieval), moi afectados. Diante disto, a veciñanza reaccionou e acadou unha cumprida compensación económica coa que puido repoñer a vida que lles era arrebatada. Mais o encoro nunca se fixo..

Mediado os anos 90 unha nova ameaza pairou sobre Cerdedo. Saturado o vertedoiro de O Rapadiño (Cerponzóns) onde se amoreaba o lixo de Pontevedra e Sanxenxo,na procura de alternativas polos arredores ambos concellos estiveron a piques de aceptar a proposta dun particular que mercara varias parcelas no monte de Vilar de Figueroa, para dedicalas a tal fin. Entre a Comunidade veciñal de Vilar e a AAVV “San Roque” de Cerdedo paralizouse este despropósito xa que, ademais de prexudicar á veciñanza pola proximidade das vivendas, ese vertedoiro podería danar augas subterráneas e os camións de grande tonelaxe esnaquizar camiños e pistas, entre outras consecuencias.

A Plataforma pola Defensa do Lérez creouse no ano 2000 por asociacións veciñais, ecoloxistas, comunidades de montes, entidades culturais tal que a Asociación Ecoloxista e Cultural de Terra de Montes “Verbo Xido”, partidos políticos… para frear o proxecto de FENOSA de instalar 6 minicentrais ao longo do río, desde Cerdedo ate Pontevedra. A construción dos encoros sería, máis una vez, unha ameaza para a ponte e a calzada romana de Pedre, afectando ao coto troiteiro e ás augas medicinais de San Xurxo de Sacos. Tras dura confrontación, o proxecto se concretou só con 3 minicentrais.

A loita contra a ampliación dos parques eólicos que xa existían na Serra do Cando e a implantación dalgún novo nos montes de Quireza e Montillón, foi unha das actividades senlleiras da Asociación de Terra de Montes “Verbo Xido” entre 2002 e 2004, en apoio da veciñanza afectada. Marchas polo monte, alegacións e actos de denuncia, permitiron que os plans iniciais ficaran en auga de castañas.
“Non ao AVE por Terra de Montes” foi un lema constante de“Verbo Xido” a partir de 2004, data na que UGT propuxo o trazado por Cerdedo malia afectar á Rede Natura 2000 e poñer en perigo a gandeiría extensiva e o patrimonio arqueolóxico, etnográfico e artístico da zona, causandoa maiores un grave impacto ambiental. Hoxe é un proxectosemi-paralizado pola falta de investimento privado, pero que certos intereses políticos teiman en resucitar.
Divulgar a situación dos ríos e aumentar a concienciación ambiental a través da participación cidadá, son obxectivos do “Proxecto Ríos”, creado por ADEGA no 2005 e no que “Verbo Xido” colaborou durante varios anos limpando o río Quireza. E tamén se fixo un seguimento dos verquidos da canteira de Malvar ao río Castro e da construción da minicentral de Cernados.
Ao cabo, no ano 2013 varias empresas multinacionais alentaron unha megamineríade tantalio, estaño e litio en Presqueiras. O proxecto, prexudicial para as actividades agro-gandeiras e forestais, causou moita inquedanza na zona pola masiva utilización de auga no procesamento do mineral. Así ficou ás claras por partede os presidentes das Comunidade de Montes de San Miguel de Presqueiras e de Xirarga, a representante do Sindicato Labrego e o da rede ContraMINAcción nun acto organizado por“Verbo Xido”. Logo, non se volveu falar da iniciativa, malia que a ameaza persiste en bisbarras colindantes como O Suído.
As resistencias de antes e as de agora forman parte dunha cadea que ven de moito atrás e continúa ate os colectivos actuais que defenden o territorio, caso do “Capitán Gosende”, o Galpom Social "A de Rousmeri" e, sobre todo, da “Alarma na Terra de Montes”. Recuperemos, pois, a memoria desta teima resistente para que ocupe o lugar que merece na identidade colectiva da nosa maltratada Terra de Montes.

0 Comments

Crónica miúda de Vilar de Figueiroa en tempo de pandemia

26/2/2021

3 Comments

Crónica dunha experiencia de confinamento dentro dunha comunidade rural na que o illamento combínase coa comunicación a través das redes virtuais e o particular está moi entrelazado coa colectividade na que un se insire, todo no marco dunha natureza, historia e patrimonio que se fai presente alá onde se pouse a mirada. A vida nas aldeas onde as cousas son diferentes: os servizos, as oportunidades, os contactos... e diante dunha pandemia global, tamén a resposta vai ter que ser distinta.
Lola Varela e Dionisio Pereira poñen en texto e imaxes as impresións dunha vivencia que con ser común a todo o planeta, tivo a súa expresión propia e modulada polas circunstancias da situación propia como a que eles a teñen experimentado no marco do lugar de Vilar, da parroquia de Figueiroa, do extinto concello de Cerdedo, na Comarca de Terra de Montes, no interior dun país, Galiza, que – coma sempre- enfronta os seus problemas sen capacidade de decidir e a espera do que mandan de fóra.
Mais tamén, as veces, sendo de aquí, vémonos desde a mirada dos outros, e achegámonos ao rural coma paisaxe allea á nosa propia identidade, ao que nos trouxo até o que hoxe somos e onde reflectir as potencialidades do que poderíamos ter sido se nos valorásemos no que temos levado a cabo xeración tras xeración contra vento e maré.
Que este testemuño que nos achega Lola e Dionisio nos axude a pararnos a tirar conclusións do acontecido para apreciar o negativo mais tamén o positivo do que esta pandemia significou para analizar o mundo (desde o máis próximo ao máis alleo) que nos toca vivir.

· Tabeirós Montes

Lola Varela

Dionisio Pereira

Cronica miúda de Vilar de Figueiroa en tempo de Pandemia
File Size:	163710 kb
File Type:	pdf

Baixar o arquivo

3 Comments

“Eran malos de raza e de inclinación”. 1936: o imperio da delación e da roubacha en Tabeirós-Montes (e II)

10/1/2021

0 Comments

Carmen Díaz Gutiérrez

Mulleres falanxistas de Quireza, agosto de 1936.

Dionisio Pereira

Nesta bisbarra, os abusos de toda caste tiveron na delación un soporte necesario que, a maiores, contribuíu a acadar outro obxectivo dos franquistas: desartellar mediante a desconfianza, unha sociedade na que as diferenzas políticas non impedían o acontecer comunitario. A memoria popular retivo arquetipos de “especialistas” na delación e con maior intensidade canto máis visibles se facían na súa función de fisgar e controlar a vida diaria.i
En primeira instancia, transcendeu a figura de tres mulleres, Ramona Gutiérrez, de Soutelo; Carmen Díaz, de Cerdedo; Paulina Bugallo, de Outeiro-Quireza. As tres, de posición económica acomodada, eran propietarias de establecementos públicos (estanco-taberna, ferraxería, taberna-tenda, respectivamente) onde podían exercer con facilidade aquel cometido; no caso de Paulina, o seu local mesmo serviu de “checa” para latrocinios, malleiras e cortes de pelo a veciñas, nos que ela mesma participaba ataviada, ás veces, coa farda masculina de falanxistaii. As dúas primeiras, mulleres de intenso activismo relixiosoiii, estaban emparentadas entre si e cos Gutiérrez e Ballesteros cerdedenses e souteláns; segundo fontes orais, exerceron supostamente tanto de delatoras como de instigadoras dos atropelos dos milicianos da FE, de xeito que a lembranza popular do seu papel perpetuouse no tempo. Así, en 1949 a Guardia Civil de Soutelo incautou aos guerrilleiros que pasaron polas armas ao falanxista José Couceiro e á súa dona, unha relación de presuntos represores locais na que figuraba Ramona co seguinte apuntamento: “hizo tanto daño con la lengua como su hijo con la pistola”. iv
Ao cabo, denunciar por calquera motivo foi propio das delatoras, que contribuíron a unha extensa socialización do castigo: así, un veciño de Figueiroa foi sinalado pola fundadora da Sección Femenina cerdedense, Carolina Bugallo, por zafar dun peditorio. Como resultado, o delegado gobernativo impúxolle unha multa de 250 pts.; para pagala, debeu vender dúas vacas. Pola súa banda, Paulina mesmo denunciou a unha veciña do Outeiro porque o seu carro a penas rozara o vehículo co que os facciosos facían as súas correrías.
Noutro ámbito, en Cerdedo houbo un feixe de cidadáns “de orden”, todos eles patriarcais cabezas de familia noutrora partidarios de RE, que exerceron como testemuñas de cargo contra veciños sometidos a Consejos de Guerra ou Expedientes de Depuración. Os nomes de Ramón Cortizo, Perfecto Sieiro, Aurelio Varela ou Gervasio Bugallo, entre outros, aparecen nos sumarios; neles, acusaron a xente coa que tiñan trato cotiá de militar nas esquerdas e participar na resistencia contra o golpe, con nefastas consecuencias para os afectados v. Porén, neste concello a pirámide delatora, cimentada nos preceptivos certificados de conduta solicitados a cregos, alcaldes e Guardia Civil, estivo representada polo párroco da vila Ventura Pérez e polo garda Maceiras, destacados pola virulencia dos seus partes que determinaron tanto as conclusións dos fiscais ou instrutores dos expedientes, como as duras resolucións aplicadasvi. En Soutelo, o activismo delator do crego Picón tamén foi notorio, pois no albor de agosto acusou a Alfredo Iglesias de masón, da clausura da igrexa de Santa Mariña de Presqueiras e de propagar o comunismo no municipio. vii
Porén, o talante acusador dalgúns cregos non se limitou á emisión de informes para os sumarios xudiciais, senón que fixeron directamente as acusacións aos delegados gobernativos: está documentada a paranoica denuncia duns 80 veciños e veciñas de Castro por parte do párroco Jesús Rodríguez Anllo que, mesmo, non tivo reparo en incluír na listaxe datada o 29/05/1938 ao cabo da Guardia Civil Avelino Sánchez e a persoeiros da dereita cerdedense, tal que o ex alcalde Caramés ou o médico Perfecto Lois.

Imperio da roubacha

A represión económica, pola que @s desafect@s ao novo réxime pagaban o seu desleixo co patrimonio, regulamentouse co Decreto-Ley do 10/01/37 polo que se creou a Comisión Central Administrativa de Bienes Incautados por el Estado, encargada de incoar a nivel provincial os Expedientes de Responsabilidades Civiles que, adoito, remataron en multas ou expropiacións. Antes, o que imperou foi a ladroeira pola brava: co golpe consolidado, abundaron os asaltos a domicilios e negocios que derivaron en roubos de pertenzas persoais ou ferramentas de traballo. A título de exemplo, en Figueiroa e no transcurso dos múltiples rexistros levados a cabo no inicio do verano, os falanxistas esnaquizaron na casa de Carmen Monteagudo unha insólita colección de vinilos enviados dende EEUU polo seu home, desaparecendo tamén un dos poucos gramófonos que había no concello. Así mesmo, no lugar de Fondós (Quireza) os falanxistas requisaron as mellores vacas de moitas casas, mesmo as dos pobres que estaban “de medias” e houbo que pagar aos donos…
Daquela, entre agosto de 1936 e xaneiro de 1937, Tabeirós-Montes foi escenario dunha sistemática morea de asaltos, secuestros, extorsións e aleivosas violacións de domicilios de antigos esquerdistas, cuxo planeamento apunta a mandos provinciais e locais da FE. Diante do silencio dunha veciñanza atemorizada e da notoria incomodidade doutros falanxistas, caso dos de Sabucedo, foi o xuíz de instrución de A Estrada Fermín Bouza Brey quen desenguedellou o novelo nun sumario aberto o 1/12/36, días despois de se producir perto de Codeseda o derradeiro asalto, desta volta na casa dun antigo apoderado das dereitas. Así, o ideario afín á "Santa Causa" da vítima deu pé a Bouza para investigar e, ao cabo, focalizar a responsabilidade das agresións en dúas persoas: o xefe provincial de FE o mestre Manuel Castro Pena e o seu enlace Ramón Bao, antes de pasar a instrución ao tribunal militar. A fin de contas, o sumario da Causa 8/37 permite albiscar tanto a ríspeta metodoloxía das represalias, como formular a pregunta de se aquela puido ser aplicada país adiante, tal e como puideran facer pensar os contactos da trama noutras zonas.
A desfeita comeza mediado agosto, coincidindo cos “paseos” de cerdedenses e souteláns, cando o estradense Castro Pena deu en convocar unha xuntanza de xefes locais da contorna co gallo de recadar 1,5 millóns de pts. para, seica, rescatar a José Antonio e devolver préstamos. Aos poucos, confórmanse as partidas encargadas dos asaltos con milicianos do Cuartel de FE da Consolación (Tabeirós) e tamén da escolta do xefe provincial. Velaí: dous matóns de moura traxectoria, Bao e José Filloy; Constantino Alonso, aspirante á xefatura dunha “non nata” FE de Quireza, para a que xa tiñan confiscado un edificio; Ricardo Menéndez "O Cubano", implicado en varios asasinatos e secuestros en Bouzas; o xefe de Milicias da Consolación, Alfonso Castro Pena; o xefe da FE de Tabeirós, Pelayo Bergueiro....
As requisas, en diñeiro ou en especie, realizadas tras ordes verbais de Castro Pena con violencia e nocturnidade, durarán máis de catro meses e terán como centros loxísticos os cuarteis falanxistas da Consolación e da Estrada, así como a mencionada “checa” do Outeiro. Nesta, moitos veciños de Quireza incluídos en listas negras elaboradas por Bao coa axuda do mestre do Serrapio (e antigo esquerdista) David Fernández, foron extorsionados con ameazas e malleiras, contando coa tépeda reticencia do crego José Rey e o concurso dos pedáneos. Ademais, as requisas se intensificaron a fins de setembro tras o enterro en Cerdedo de Luís Gutiérrez Torres, finado en combate; nelas, salientou o vingativo bulir de Alonso e Bao. Este último, encheu a súa adega de xamóns que non dubidaba en exhibir.
Non foi a única lista operativa naquela altura, pois Aquilino Picón ideou outra de esquerdistas comprendidos entre 18 e 40 anos, para envialos á fronte. Daquela, contou cos padróns aportados polos párrocos de Castro, Tomonde e Quireza e cunha relación de veciños elaborada polos “cívicos” de Pedre; logo, se eliminaban da listaxe aqueles que efectuaran o pago de certas cantidades, que Bao cobraba.
Outro método de espolio foi o emprego abusivo da “prestación voluntaria” (obrigatoria, naquel entón) para a construción de camiños, ocupándose asemade propiedades que, no caso dos desafectos, se lles expropiaban sen indemnización. En agosto de 1936, o propio Bao non foi alleo a estas prácticas porque Manuel Castro Pena empregouno nos traballos dunha pista que transcorría entre as localidades estradenses do Arnado e Rivela (onde, casualmente, residía o xerarca falanxista), dándolle carta branca para eliminar resistencias veciñais. Daquela, na Causa 8/37, Bao declarou que Castro Pena:

“…le dijo que iba a construir una carretera en la parroquia de Parada hasta su casa en la que iban a trabajar los rojos y que, el dicente, tenía que delinearle y estar al frente del personal como capataz….Que en dichas obras trabajaron gratuitamente, por haberlo impuesto así el Jefe Provincial Castro Pena, todos los vecinos de las parroquias limítrofes, fuesen rojos o de derechas, pues el único que mandaba y les hacía trabajar a la fuerza, era dicho Jefe Provincial y que los terrenos que cogía para la carretera eran de propiedad particular, y de cuyos terrenos se apropió Castro Pena, sin autorización ni consentimiento de sus dueños, los cuales lo mismo que los que trabajaban, no protestaban porque tenían miedo de dicho individuo”.

Tras a intervención de Bouza o contubernio ficou ao descuberto e, no abrente de 1937, o Delegado Territorial de 2ª Línea de FE, Raúl Boo, iniciou unha investigación interna que provocou a expulsión de Castro Pena, Bao, Alonso e outros, así como a supresión da xefatura de Tabeirós e a cancelación do proxectado deslinde entre a FE de Cerdedo e a de Quireza. Mais a instrución da devandita Causa contra unha trintena de falanxistas da Estrada e Cerdedo, levantou unha sospeitosa vaga de complicidade co atracador Bao entre a piadosa dereita da capital cerdedense e, ao cabo, o mando militar decidiu arrombala na gabeta. Así, en abril de 1938, o sanguinario Auditor de Guerra Martín Barbadillo só enxergou exceso de celo nos dirixentes e obediencia debida nos milicianos; todos eles, saíron á rúa tras poucos meses de cadea. Do diñeiro incautado, nada se sabe; os delitos, pois, ficaron impunes.
Unha impunidade que, insistimos, perdura mercé á Lei de Amnistía de 1977.

O mestre Alfonso Castro Pena, xefe de Milicias do Cuartel de Falange da Consolación.

Relación de presuntos vitimarios de Soutelo de Montes, incautada aos guerrilleiros. Causa 224-51

i As fontes deste traballo, pódense consultar en Pereira, D. “1936: dinámicas represivas na Terra de Montes pontevedresa” in AAVV Os nomes do terror. Galiza 1936: os verdugos que nunca existiron, Santiago: Sermos Galiza, 2017. Compre engadir a Causa 224/51, Cabada Castro, M. “Lembranza de Francisco Sanmartín Muras (1905-1993), un sobranceiro veciño da parroquia de Sabucedo (A Estrada). Cun apéndice inédito”, in Metacios. Anuario Cultural de Forcarei, nº II / 2013, pp. 20-36 e testemuño de Montserrat Fernández Arén.
ii Paulina contou, a maiores, cunha pequena malla de mulleres informantes en distintos lugares de Quireza.
iii Carmen Díaz fundou dúas asociacións católicas en Cerdedo: a Sociedad de San José e a Sociedad del Ecce Homo. A súa relixiosidade era ostentosa tanto na súa vestimenta, inzada de cruces e escapularios, como polo feito de ir baixo palio nas procesións do Ecce Homo durante a posguerra.
iv Causa 224/51. O fillo de Ramona Gutiérrez era Ángel Ballesteros “O Xordo”.
v Causa 1306/36 contra o mestre socialista Francisco Varela Buela e o secretario do Concello na Fronte Popular, Francisco Varela Garrido; o primeiro, foi condenado a perpetuidade; o segundo, fusilado. Tamén, Expediente de Depuración contra Varela Buela, resolto coa definitiva separación do servizo.
vi Eis, o Expediente de Depuración contra o mestre de Pedre, Claudino Vidal, suspendido de emprego e paga ate 1940.
vii Alfredo librou da morte mercé os testemuños favorables do alcalde ex republicano Mariño e, sobre todo, do párroco de Santa Mariña, Manuel Fraíz.

0 Comments

1936: un verán de inferno na Terra de Montes pontevedresa (I)

10/1/2021

0 Comments

Dionisio Pereira

Manuel Gutiérrez Torres, xefe local de Falange e alcalde de Cerdedo en 1950

Francisco Filgueiras, á dereita do Cardenal Quiroga Palacios. Acibeiro 1950. Foi alcalde de Forcarei entre 1949 e 1974.

Para referirnos aos represores nesta bisbarra, compre atender ao devalar das dereitas. Tras Outubro de 1934 e logo da vitoria da Fronte Popular, este espazo político encetou un acelerado proceso de radicalización. En Cerdedo, esgotado o tempo do goberno municipal do Partido Radical (1934-35) herdeiro do vello caciquismo “riestrista”, todo o capital político daquel e tamén dos carlistas será fagocitado por Renovación Española (RE), mercé ao influxo de Víctor Lis Quibéni.

Os “camisas viejas” falanxistas agromarán tanto en Cerdedo como en Soutelo de Montes en acomodadas familias dereitistas, vinculadas en distinto grao ao poder municipal da Restauración: os irmáns Manuel, Luis, Francisco e Ángel Gutiérrez Torres, emparentados con Carmen Díaz, viúva do alcalde (1920-23) Serafín Sieiro Moreira; Jesús Taboada Cachafeiro, fillo do rexedor (1927-28) José Taboada Mouteira; Antonio Sieiro Giadás, neto do ex secretario do concello José Giadás Otero; Julio Bugallo Cachafeiro, alicerce dos Flechas y Pelayos en Quireza, familiar directo de Secundino Bugallo Sieiro, secretario municipal até a Fronte Popular….Como contrapunto, nesta Falange (FE) primixenia tamén houbo afiliados de orixe humilde, caso do construtor da Ínsua Gerardo Cadavid ou do xornaleiro radicado en Quireza Ramón Bao, persoa de pésimos antecedentes.ii
En Soutelo seguiuse o mesmo patrón: os primeiros falanxistas foron, xunto co crego da Madalena Aquilino López Picón, os irmáns Ángel e César Ballesteros Gutiérrez, curmáns dos Gutiérrez de Cerdedo e pertencentes a unha abastada familia, así como os transportistas José e Vicente García Dapena, xunto co mestre José Couceiro Taboada. Mentres, en Forcarei os pioneiros foron o canteiro José Vilaboa Escudero e o mestre Francisco Filgueiras Gulías.
No devalo republicano, este fato de fascistas contará coa colaboración a cada máis estreita de mozos dereitistas procedentes das JAP en accións que comezaban a ter un aquel violento, caso da tentativa de asalto á Casa do Pobo de Castro, a rotura de pasquíns do Estatuto en Cerdedo ou un incidente con esquerdistas de Figueiroa en Baloutas. Daquela, unha vez que a Guardia Civil domina Cerdedo o 21 de xullo, algúns deles vanse incorporar de contado á FE, caso de Nilo Sieiro de Castro, Manuel Camba de Pedre ou do cerdedense José Caramés Giadás, fillo do ex alcalde Caramés. Ademais, durante os primeiros tempos da guerra a FE cerdedense continuou a recibir achegas procedentes de RE; pola súa significación posterior nas tropelías, citaremos á tendeira de Outeiro-Quireza, Paulina Bugallo e a Bernardino Torres “O Ferrador”. Naquel ano, pois, FE contaba con 60 afiliados en Cerdedo, 52 en Forcarei e 54 en Soutelo, aos que se deberían sumar a Sección Femenina e os Flechas.
Canto á Guardia Cívica ou Somatén, ficou conformada en Forcarei a partir do 22 de xullo e na capital cerdedense poucos días despois; no primeiro concello, o delegado de Orden Público Sabino Mariño alentou a súa creación e armamento por parte da Guardia Civil, contando coas armas requisadas aos esquerdistasiii. Na súa composición tamén albiscamos, quer persoas de procedencia social acomodada, quer xente sen oficio estable: “homes do aire”, acaída expresión que definía aos cerdedenses Laurentino Barros, Secundino Horta “Lapote” ou “Chan da Vela”, implicados nas accións punitivas. Porén, as actividades dos “cívicos” estiveron intervenidas polos falanxistas, que ocuparon os postos de responsabilidade da milicia: eis, Paco Filgueiras e José Pérez, en Forcarei; o mestre Secundino Jorge e o comerciante Antonio Troitiño, en Cerdedo; José Couceiro e José García Dapena en Soutelo.

Detencións e sacas

Tras o golpe, falanxistas cerdedenses armados aseguraron xunto coa Guardia Civil o control da vila, requisando armas, vehículos e radios. Logo, foron destinados pola Comandancia da Guardia Civil de Pontevedra á limpeza de Tui e contorna, retornando a fins de xullo á capital, onde o naquel entón xefe provincial de FE Felipe Bárcena, tomou a iniciativa de concentrar a militancia no seu Cuartel de Milicias sito na antiga Normal de Maxisterio, como fase previa á organización da rama pontevedresa da Bandera Legionaria Gallega de Falange. A comezos de agosto, pois, estaban alí falanxistas cerdedenses e souteláns, como Manuel e Luis Gutiérrez Torres, Antonio Sieiro, José Caramés Giadás, Gerardo Cadavid ou Venancio Otero, entre outros. Dende entón e até a partida da Bandera para a fronte o 19 de agosto, ían e viñan aos seus lugares de orixe, colaborando coa Guardia Civil nas represalias. Velaí, descrita por un miliciano acuartelado, unha “razzia” realizada o 2 de agosto en Folgoso:

…Allí me pasé el resto de los días hasta que vinieron los de C. [Cerdedo] y nos llevaron por la parroquia a registrar las casas y buscar armas…[Referíndose agora a un veciño de Folgoso alcumado “O Xipas”, continúa]: …recibió una paliza de las terribles el día que vinieron a recoger las armas de todos los sospechosos y cuando (venía un G.C. y varios jóvenes)…le llevaron a C. y le calentaron las costillas de una manera que a mí me impresionó desagradabilísimamente.iv

Malleiras, por certo, nas que se distinguiron os gardas Jesús Maceiras e Desiderio Carbajo, de Cerdedo e Forcarei, respectivamente, a carón do “cura trabucaire” Picón armado de pistolón e fusta, empregada a eito en ambos cuarteis e nunha “checa” a modo de cuarteliño que os falanxistas souteláns argallaron na Plaza de los Jueces Merinos, diante da pasividade das novas autoridades. Algo que, por certo, se repetirá en Quireza, onde os falanxistas requisaron unha casa para tal cometido.
Durante a primeira metade de agosto e arroupada por un afervoado clima bélico levouse a cabo unha sistemática xeira de detencións, dirixida aos resistentes dos días 19 e 20 de xullo e a certos cargos políticos republicanos. Nese tempo, foron recluídos quer no Cuartel de Cerdedo, quer na “checa” de Soutelo, Severino Bugallo, José Torres, José Cortizo, Manuel Garrido, José Taberneiro, Jesús González, Francisco Arca, Secundino Bugallo Iglesias, etc…Nas redadas, tomaron parte a Guardia Civil, “camisas viejas” e “cívicos”, tal que Manuel Gutiérrez, Antonio Sieiro, “Ferrador” ou “Lapote”, de Cerdedo, Barreiro “O Mengo” e os irmáns Ballesteros de Soutelo, Paco Filgueiras ou Camilo Dapena, de Forcarei, entre outros, obviándose ás veces a xurisdición territorial das respectivas falanxes locais.
O procedemento adoitaba ser: detención pola “fuerza” mixta; ingreso no “cuartelillo”, atestado e interrogatorio conxunto por parte da Guardia Civil e dos “cívicos”; posta a disposición do Delegado de Orden Público ou Comandancia Militar; reclamación por orde verbal ou escrita da superioridade (Delegación Orden Público, Comandancia Guardia Civil, mando militar)….Mais ás veces a cadea crebaba e os milicianos actuaban ceibos. Tal aconteceu a fins de xullo, cando Picón ao mando “de varios guardias civiles y voluntarios” asaltou a casa do líder do PSOE forcareicense Alfredo Iglesias, para facerse á brava con diversas probas de cargo. De feito, é “vox populi” a ascendencia daquel crego sobre a garda civil, tanto de Soutelo como de Cerdedo.
Na segunda semana de agosto, todo mudará. Sen que nada semelle casual, a “superioridade” (segundo fontes orais, a Comandancia de la Guardia Civil de Pontevedra, encabezada polo comandante Joaquín Velarde y Velarde) decidiu facer un escarmento e o día 11 ordenou a un fato de destacados falanxistas cerdedenses e souteláns (escollidos, se acaso, entre a militancia máis probada) o traslado dos seis primeiros presos ata o Cuartel de Milicias da FE de Pontevedra. Ao día seguinte, catro deles aparecerán mortos nunha gabia da estrada de Pontevedra a Santiago, na altura de Alba. Velaí o relato de J.C.C.:

…Otro día a las 6 de la mañana…, entraron seis o siete hombres conducidos por unos falangistas. Cuando me fijo veo a Severino, a Cortizo de Barro y algún otro que me parecía cara conocida. Aquello lo tomé como una detención corriente…los que los fueron a buscar no puedo recordarme, pero creo que andaba por medio el cabo aquel de regulares v….Creo que los metieron en el calabozo que había enfrente de la entrada…Al final del día estuvimos con Pablo Redondo vi para pedirle permiso…y lo encontramos irritadísimo, pero como estaba D. Aquilino vii accedió. Allí según parece estaba el tira y afloja de si se salvan o mueren o si queda alguno o mueren todos. Yo ni por asomo me pasaba por la cabeza lo que se iba a realizar...aquellos 6...era demasiado. Al día siguiente fui a Folgoso y allí me dijeron que los fusilaran…Lo de los 6 anteriores no pude saber nada…no sé si fueron de Cerdedo, algún falangista, pero creo que sí por rumores y porque había nerviosismo en algunos viii.…También me enteré que habían librado a Severino, que tuvo que ser por gestiones de su cuñado Vicente ix, con D. Aquilino por medio. Que uno de los que iban en el grupo no murió x y que después de marcharse los fusiladores se levantó y se fue hasta su casa a través de las montañas guardándolo la mujer.….

24 horas despois, Arca e Bugallo serán entregados a unha partida no cuartel de Cerdedo e asasinados na Ponte do Barco, en posible corrixenda das eivas da saca anterior. Un anaco do texto de J.C.C. co relato deste criminal episodio, xa foi publicado xi. Polo tanto, tan só unhas precisións sobre os vitimarios: un deles foi, supostamente, Julio López de Santiago, falanxista e cívico de Pontevedra, o que acreditaría a versión popular da participación de xente de Víctor Lis Quibén xii; outro, un militante de FE sen identificar de Vilagarcía de Arousa, certificando as actividades de falanxistas do Salnés en Tabeirós-Montes. Ambas sacas evidencian, pois, o papel executor das Milicias de FE e o rol colaborador da Guardia Civil.
A impresión que causou esta carnicería en toda a contorna, foi enorme. Semella que iso levou ao alcalde cerdedense Gerardo Lorenzo a visitar ao Gobernador Civil e Delegado de Orden Público, tenente coronel da Guardia Civil Ricardo Macarrón Piúdo, para que puxera couto á barbarie. En Soutelo, a masacre tamén tivo consecuencias: o alcalde Gumersindo Espiña e o comandante de posto da “Benemérita”, chamaron a “capítulo” aos falanxistas que rexentaban a “checa”, dándolles orde de pechala e cesar os malos tratos. Mesmo “O Mengo” foi preso varios días por desacato.
A partir destes episodios sanguentos, se primou a intervención de milicianos doutras contornas para os traballos sucios.

* Publicado en Nós-Diario no coleccionable "Os nomes do Terror"

Xunta Provincial da Falanxe co Xefe Manuel Castro Pena no centro no ano 1936

i As fontes deste traballo, pódense consultar en Pereira, D. “1936: dinámicas represivas na Terra de Montes pontevedresa” in AAVV Os nomes do terror. Galiza 1936: os verdugos que nunca existiron, Santiago: Sermos Galiza, 2017. A elas, compre engadir as Causas 807/37 e 224/51 do AIMN e o testemuño de Jesús López Varela, Cachafeiro-Forcarei.
ii Manuel Gutiérrez Torres, estudante de Farmacia en Santiago, fixérase falanxista durante o Bienio Negro e, mesmo, exerceu como delegado do SEU na súa facultade.
iii En Forcarei a Guardia Cívica contaba daquela cuns 40 milicianos, 16 deles con carné falanxista.
iv Manuscrito de J.C.C., falanxista de Folgoso de servizo no Cuartel.
v Presuntamente o falanxista de Castro Constantino Alonso, que estivo enrolado no 7º Tabor de Regulares de Larache.
vi Delegado Regional de Milicias de Falange.
vii Aquilino López Picón.
viii Diversas fontes implican, supostamente, a dous coñecidos “camisas viejas” da FE cerdedense e soutelá.
ix Vicente García Dapena, Vicente “da Carteira”, mando da FE de Soutelo e cuñado de Severino Bugallo.
x Manuel Garrido, socialista de Fondós-Quireza.
xi Amoedo López, G. A memoria e o esquecemento. O franquismo da provincia de Pontevedra, Vigo: Xerais, 2010.
xii Segundo fontes orais, o automóbil era dos “civicos” pontevedreses. Ademais, o “modus operandi” (simular unha avaría e alegar intento de fuga das vítimas) deste crime foi idéntico ao doutros nos que interviron gardas civís e “cívicos” de Lis Quibén.

0 Comments