​É sabido que a represión económica, pola que persoas desafectas ao novo réxime faccioso pagaban o seu desleixo co patrimonio, regulamentouse co Decreto-Lei do 10/1/37 polo que se creou unha "Comisión Central Administrativa de Bienes Incautados por el Estado", encargada de incoar a nivel provincial os "Expedientes de Responsabilidades Civiles" que adoito remataron en multas ou expropiacións. Antes, confiscados xa os bens dos colectivos afectos á Fronte Popular por outro Decreto datado o 13/9/36, na Galiza o que imperou maiormente foi a ladroeira pola brava: co movemento consolidado, asaltos a domicilios e negocios nos que tiñan lugar roubos de pertenzas persoais ou ferramentas de traballo, estiveron á orde do día; tamén as multas impostas de xeito masivo por todo tipo de "autoridades" e por calquera motivo, amosaron unha alta eficacia na socialización do castigo.
    Daquela, entre agosto de 1936 e xaneiro de 1937, a bisbarra de Tabeirós-Montes foi escenario dunha sistemática morea de asaltos, secuestros, extorsións e aleivosas violacións de domicilios de antigos esquerdistas, cuxo planeamento apunta a mandos provinciais e locais da Falange. Diante do silencio dunha veciñanza atemorizada polos asasinatos cometidos na contorna, foi o xuíz de instrución da Estrada Fermín Bouza Brey quen desenguedellou o novelo nun sumario aberto o 1/12/36, días despois de se producir perto de Codeseda o derradeiro asalto, desta volta na casa dun antigo apoderado das dereitas. Así, o ideario afín á "Santa Causa" da vítima deu pé a Bouza para investigar e, ao cabo, focalizar a responsabilidade das agresións en dúas persoas, o xefe provincial de FE Manuel Castro Pena e o seu enlace Ramón Bao Lagares, antes de pasar a instrución aos tribunais militares. A fin de contas, a información da Causa 8/37 permite albiscar tanto a fosca metodoloxía das represalias, como formular a pregunta de se aquela puido ser aplicada polo país adiante. Velaí, en síntese, o "modus operandi".
   A desfeita comeza mediado agosto, cando o estradense Castro Pena convocou unha xuntanza de xefes locais da contorna (A Estrada, A Consolación, Cuntis, Cerdedo...) co obxectivo de recadar 1,5 millóns de pts. para, seica, rescatar a José Antonio e devolver uns préstamos. Aos poucos, confórmanse as partidas encargadas das requisas con milicianos do cuartel de FE da Consolación (Tabeirós) e tamén da escolta do xefe provincial: o referido Bao, matón de pésimos antecedentes aveciñado en Quireza (Cerdedo), Constantino Alonso, sarxento de Regulares natural de Castro (Cerdedo), Ricardo Menéndez "O Cubano", implicado en varios asasinatos e secuestros en Bouzas, o xefe de milicias da Consolación Alfonso Castro Pena, o xefe local de FE de Tabeirós Pelayo Bergueiro.... Tras eles, un fato de falanxistas, algúns moi novos.
    As requisas, realizadas tras ordes verbais de Castro Pena con violencia e nocturnidade, durarán máis de 4 meses (o mestre galeguista Manuel García Barros, foi unha das vítimas) e terán como centros loxísticos os cuarteis da Consolación e da Estrada, así como a taberna-cheka do Outeiro (Quireza) rexentada polos falanxistas Rogelio Gamallo e Paulina Bugallo. Nesta, moitos veciños incluídos en listas negras elaboradas por Bao, foron extorsionados baixo ameazas e malleiras para que entregaran fortes sumas de diñeiro, contando coa anuencia do crego e do concurso dos pedáneos. Mesmo utilizouse un documento apócrifo do General Cabanellas para xustificar as multas. Non foi a única lista de "roxos" que circulou naquela altura, pois o crego da Madalena (Soutelo de Montes) Aquilino López Picón, ideou outra de varóns esquerdistas comprendidos entre 18 e 40 anos, para envialos á fronte a cargo da Falange. Para iso contou cos padróns aportados polos párrocos de Castro, Tomonde e Quireza; logo, se eliminaban da listaxe aqueles que efectuaran o pago de certas cantidades, que Bao encargaríase de cobrar.
   Como quedou dito, tras a intervención de Bouza a trama ficou ao descuberto e, no albor de 1937, o "Delegado Territorial de 2ª Línea de Falange", Raúl Boo, iniciou un inquérito interno que ratificou o sumario e provocou a expulsión de Castro Pena, Bao, Alonso e outros da FE, así como a supresión da xefatura de Tabeirós. Mais a Causa 8/37, instruída contra unha trintena de falanxistas, ficou na gaveta en abril de 1938 xa que o Auditor de Guerra Martín Barbadillo só enxergou exceso de celo nos dirixentes e obediencia debida nos milicianos; todos eles, saíron á rúa tras poucos meses de cadea. Do diñeiro incautado, nunca máis se soubo; os delitos, pois, ficaron impunes. Unha impunidade que, insistimos, perdura mercé á Lei de Amnistía de 1977.

* Publicado no Sermos Galiza, Afondo. 11 de agosto de 2016. Número 150

Polo que sabemos, no vizoso tecido asociativo cerdedense e nas afoutas loitas sociais que protagonizou no primeiro terzo do século XX está ausente en boa medida o elemento feminino, debruzadas as mulleres no eido privado, no traballo das terras, no coidado do gando e da casa, mentres os homes emigraban polo Estado español adiante ou cara o estranxeiro para exercer como canteiros, tomando contacto na acción pública colectiva coas correntes operarias (socialistas, libertarias) do momento.
   En razón do anterior, non debera de nos sorprender que os asasinatos ou fusilamentos de veciños e naturais de Cerdedo non provocaran vítimas entre as mulleres. Porén, é pouco coñecido o feito de que, como mínimo, case que o 10% das represalias sen resultado de morte no Concello tiveran como alvo ás mulleres, o que evidencia a relevancia dunha represión, a de xénero, definida por unhas características específicas que dificultan aínda hoxe o seu coñecemento e denuncia. Porque, compre dicilo ás claras, as represalias que as mulleres deberon padecer se produciron maiormente no ámbito extraxudicial e privado (eis, por exemplo, a violencia de xénero que decote acompañaba aos asaltos domiciliarios) sen que ficara constancia documental; só contados testemuños orais foron quen de transcender esta magoada realidade, superando a humillación e a vergoña coa que os vitimarios desexaban marcar de por vida ás mulleres que tiveron a desgraza de ser obxecto destas noxentas agresións. Desvelamos aquí, pois, tan só a punta do "iceberg" dunha represión dobremente silenciada, mais que por veces reflicte así mesmo actitudes de teimuda resistencia aos facciosos.
    Velaí, sen ir máis lonxe, á veciña de Cuíña (Quireza) Manuela García Castro, mallada e rapada na tristemente célebre taberna-cheka de Outeiro na parroquia de Quireza, por se negar a revelar o paradoiro do seu home, Gervasio Penela, fuxido no monte. Non foi a única muller aldraxada naquel sitio, pois Otilia Fernández Obelleiro, aveciñada en Fondós (Quireza) e irmá do mestre do Serrapio, primeiro foi intimidada a rentes do seu pai polos falanxistas da parroquia no transcurso dun ameazante paseo nocturno en camioneta, para logo rematar cun bárbaro corte de pelo levado a cabo na taberna en cuestión. Un local que, por certo, conservou ata hoxe unha moura lembranza, pois alí tamén tiveron lugar numerosas extorsións e incautacións de diñeiro mediante ameazas e malos tratos, como as que deberon sufrir a dona da taberna de Fondós Elvira Quibén Reigosa, ou a súa conveciña de Quireza Manuela González Monteagudo. Outras veces,  os abusos dos fascistas se facían con nocturnidade nos propios negocios ou residencias das vítimas, caso das propietarias dunha taberna de Castro Docabo (Castro), María e Dorinda Garrido, da irmá do derradeiro secretario de "Izquierda Republicana" de Cerdedo Elena Bugallo Camiña, multada e presa durante algún tempo, ou da labrega de Figueroa Carmen Monteagudo Troitiño. Esta muller, de ideas republicanas, aturou unha aleivosa tentativa de asalto nocturno do seu domicilio, así como reiterados rexistros nos que lle confiscaron efectos persoais; por se fora pouco, Carmen foi vítima de ameazas explícitas de “paseo” por parte dos falanxistas cerdedenses, e non lle quedou outra que abandonar a casa e deixar ás súas tres fillas a cargo dalgúns veciños solidarios.
   Canto ás mestras, compre lembrar que no Concello de Cerdedo catorce delas serían depuradas e suspendidas dos seus cargos durante varios meses; mesmo unha, Carolina Camiña Losada que puña escola en Barro (Cerdedo), foi afastada durante cinco anos da provincia de Pontevedra. Outra, a mestra retirada de Vilalén (Tomonde) Teresa Garrido Paz, residente en Castro, foi extorsionada polos escopeteiros falanxistas que lle requisaron a importante (naquel entón) suma de 500 pts.; ademais, Teresa será obxecto de vixilancia xunto coa súa filla Clotilde tras ser delatadas polo crego da parroquia.
   Daquela, as resistencias ás requisas dos falanxistas por parte das mulleres achegadas aos antifranquistas entobados nos seus domicilios, foron habituais en Quireza; nesta parroquia houbo exemplos como o de Divina Ferreiro Álvarez, que tivo ao seu irmán Martín agachado durante varios meses na casa familiar de Outeiro, ou o das donas de Manuel Garrido "O Negro" e de Francisco Obelleiro, residentes en Fondós e Os Castros (Quireza), respectivamente, malladas unha e outra vez polos milicianos sen que delatasen aos seus homes. Unha resistencia solidaria, en suma, prolongada durante todo o período da Guerra Civil, pois nese tempo as mulleres da parroquia de Quireza baixaban andando a Pontevedra, collían a liña ata Cesantes e dende alí pasaban en barco á Illa de San Simón, teimando en deixarlles roupa, comida e algunhas palabras de ánimo aos seus familiares presos naquela Colonia Penal.  
   Vaia para todas elas, mentres as autoridades locais non atendan ao que debera ser un imperativo ético e político inescusable, a nosa homenaxe.   

* Publicado no Faro de Vigo o venres 12 de agosto de 2016