Itinerario: Vilarchán > Laxoso
Bibliografía recomendada: Carta arqueolóxica do concello de Cerdedo (2009), O legado dos homes pequenos. Gravados rupestres de Cerdedo (2017) e O Embigo do Becho. Retrincos da intrahistoria de Cerdedo (2020). Visor SixPac.


Punto de partida (predios de Vilarchán)


1) Petróglifo de Vilarchán I. Lugar de referencia: Vilarchán (estrema Quireza/Castro) (coordenadas.- X: 545.717; Y: 4.711.502; alt. 381 m). Combinacións circulares e coviñas. Estado de conservación: moi deficiente (alto grao de desgaste e actividade forestal). Gravado rupestre descuberto polo colectivo Capitán Gosende o 30 de agosto de 2015. Calcolítico-Idade do Bronce.


>>> 1’53 km (pola PO-7102 dirección sudoeste, atravesando a aldea de Vilarchán e até o antigo campo de fútbol; despois, dirección sueste por pista forestal):


2) Mamoa 1 de Vilarchán. Lugar de referencia: Vilarchán (estrema Quireza/Castro) (coordenadas.- X: 545.365; Y: 4.710.610; alt. +400 m). Túmulo megalítico con foca de espoliación. Estado de conservación: moi deficiente (actividade forestal). Xacemento catalogado por Patrimonio en 2001 (GA36011033). Idade da Pedra: Neolítico.


>>> 90 metros (dirección sueste, por pista forestal):


3) Petróglifo de Vilarchán II. Lugar de referencia: Vilarchán (estrema Quireza/Castro) (coordenadas.- X: 545.347; Y: 4.710.518; alt. 412 m). Coviñas. Estado de conservación: moi deficiente (alto grao de desgaste e actividade forestal). Gravado rupestre descuberto polo colectivo Capitán Gosende o 16 de febreiro de 2020. Calcolítico-Idade do Bronce.


>>> 90 metros (dirección sudoeste):


4) Mamoa 2 de Vilarchán. Lugar de referencia: Vilarchán (estrema Quireza/Castro) (coordenadas.- X: 545.274; Y: 4.710.468; alt. +400 m). Túmulo megalítico con foca de espoliación descuberto polo colectivo Capitán Gosende o 16 de febreiro de 2020. Estado de conservación: moi deficiente (actividade forestal). Idade da Pedra: Neolítico.


>>> 1’12 km (dirección sur > sudoeste, por pista forestal):


5) Petróglifo do monte Porrido. Lugar de referencia: Cuíña (estrema Quireza/Castro/Montes//Cerdedo/Campo Lameiro) (coordenadas.- X: 544.627; Y: 4.709.845; alt. 481 m). Coviñas. Estado de conservación: moi deficiente (alto grao de desgaste e actividade forestal). Gravado rupestre descuberto polo colectivo Capitán Gosende o 2 de febreiro de 2020. Calcolítico-Idade do Bronce.


>>> 2’20 km (dirección sudoeste > leste > norte, por pista forestal > PO-7102, atravesando a aldea de Cuíña > oeste, por camiño):


6) Petróglifo do Pousadoiro I. Lugar de referencia: Cuíña (coordenadas: X: 544.193; Y: 4.711.000; alt. 470 m). Coviñas. Estado de conservación: moi deficiente (alto grao de desgaste e actividade forestal). Gravado rupestre descuberto polo colectivo Capitán Gosende o 22 de setembro de 2019. Calcolítico-Idade do Bronce.


>>> 335 m (dirección noroeste):


7) Petróglifo do Pousadoiro II. Lugar de referencia: Cuíña (coordenadas.- X: 543.951; Y: 4.711.143; alt. 540 m). Combinacións circulares e coviñas. Estado de conservación: moi deficiente (alto grao de desgaste e actividade forestal). Gravado rupestre descuberto polo colectivo Capitán Gosende o 28 de setembro de 2019. Calcolítico-Idade do Bronce.


>>> 150 m (dirección norte):


(8) Petróglifo do Pousadoiro III. Lugar de referencia: Cuíña (coordenadas.- X: 543.959; Y: 4.711.290; alt. 540 m). Coviñas. Estado de conservación: moi deficiente (alto grao de desgaste e actividade forestal). Gravado rupestre descuberto polo colectivo Capitán Gosende o 29 de setembro de 2019. Calcolítico-Idade do Bronce.


>>> 400 m (direción norte > leste, por pista forestal):


(9) Mámoa de Cuíña. Lugar de referencia: Cuíña (coordenadas.- X: 544.110; Y: 4.711.531; alt. 500 m). Túmulo megalítico con foca de espoliación descuberto polo colectivo Capitán Gosende o 12 de outubro de 2019. Estado de conservación: moi deficiente (actividade forestal). Idade da Pedra: Neolítico. 2



>>> 1’88 km (dirección leste > sur, por pista forestal > leste > nordés, por PO-7102, atravesando a aldea da Mamoalba > camiño):


Necrópole do Castriño:
(10) Mámoa 1. Lugar de referencia: Mamoalba/Fondós (coordenadas.- X: 545.083; Y: 4.711.621; alt. 395 m). Túmulo megalítico con foca de espoliación catalogado por Patrimonio en 2001 (GA36011014). Estado de conservación: moi deficiente (actividade forestal). Idade da Pedra: Neolítico.


>>> 40 m (dirección nordés, por camiño):


(11) Mámoa 2. Lugar de referencia: Mamoalba/Fondós (coordenadas.- X: 545.116; Y: 4.711.638; alt. 397 m). Túmulo megalítico con foca de espoliación catalogado por Patrimonio en 2001 (GA36011015). Estado de conservación: moi deficiente (actividade forestal). Idade da Pedra: Neolítico.


>>> 110 m (dirección nordés, por camiño):


(12) Mámoa 3. Lugar de referencia: Mamoalba/Fondós (coordenadas.- X: 545.161; Y: 4.711.739; alt. 389 m). Túmulo megalítico con foca de espoliación catalogado por Patrimonio en 2001 (GA36011016). Estado de conservación: moi deficiente (actividade forestal). Idade da Pedra: Neolítico.


>>> 50 m (dirección sueste):


(13) Mámoa 6. Lugar de referencia: Mamoalba/Fondós (coordenadas.- X: 545.205; Y: 4.711.718; alt. 383 m). Túmulo megalítico con foca de espoliación descuberto polo colectivo Capitán Gosende o 16 de febreiro de 2020. Estado de conservación: moi deficiente, case destruído (actividade forestal). Idade da Pedra: Neolítico.


>>> 55 m (dirección leste):


(14) Mámoa 7. Lugar de referencia: Mamoalba/Fondós (coordenadas.- X: 545.260; Y: 4.711.721; alt. 383 m). Suposto túmulo megalítico descuberto polo colectivo Capitán Gosende o 16 de febreiro de 2020. Estado de conservación: moi deficiente (actividade forestal). Idade da Pedra: Neolítico.


>>> 75 m (dirección sur):


(15) Petróglifo do Castriño. Lugar de referencia: Mamoalba/Fondós (coordenadas.- X: 545.256; Y: 4.711.647; alt. 387 m). Cruciformes-antropomorfos e coviñas. Estado de conservación: moi deficiente (alto grao de desgaste e actividade forestal). Gravado rupestre descuberto polo colectivo Capitán Gosende o 27 de outubro de 2019. Calcolítico-Idade do Bronce.


>>> 220 m (dirección leste):


(16) Mámoa 5. Lugar de referencia: Mamoalba/Fondós (coordenadas.- X: 545.476; Y: 4.711.653; alt. 359 m). Túmulo megalítico con foca de espoliación catalogado por Patrimonio en 2001 (GA36011018). Estado de conservación: moi deficiente (actividade forestal). Idade da Pedra: Neolítico.


>>> 225 m (dirección noroeste):


(17) Mámoa 4. Lugar de referencia: Mamoalba/Fondós (coordenadas.- X: 545.450; Y: 4.711.878; alt. 350 m). Túmulo megalítico con foca de espoliación catalogado por Patrimonio en 2001 (GA36011017). Estado de conservación: moi deficiente (actividade forestal). Idade da Pedra: Neolítico.


>>> 155 m (dirección noroeste > oeste, por camiño):


(18) Muíño barquiforme do Castriño. Lugar de referencia: Mamoalba/Fondós (coordenadas.- fragmento 1: X: 545.323; Y: 4.711.917 / fragmento 2: X: 545.340; Y: 4.711.919). Descuberto polo colectivo Capitán Gosende o 14 de abril de 2012. Estado de conservación: moi deficiente (reutilización).


>>> 395 m (dirección noroeste > leste):


(19) Petróglifo da Granxa do Hospital. Lugar de referencia: Fondós (coordenadas.- X: 545.087; Y: 4.712.191; alt. 396 m). Combinacións circulares (labirintoide). Estado de conservación: deficiente. Gravado rupestre descuberto polo colectivo Capitán Gosende o 2 de agosto de 2015 (alto grao de desgaste e actividade forestal). Calcolítico-Idade do Bronce.


>>> 1’4 km (dirección norte, por pista forestal):


(20) Petróglifo do Outeiro Framil. Lugar de referencia: O Outeiro (coordenadas X: 545.380; Y: 4.712.822; alt. 440 m). Combinacións circulares e coviñas. Estado de conservación: moi deficiente (alto grao de desgaste e actividade forestal). Gravado rupestre descuberto polo colectivo Capitán Gosende o 17 de xuño de 2018. Calcolítico-Idade do Bronce.


>>> 1’22 km (dirección leste, por camiño > PO-7102, atravesando os lugares do Outeiro e dos Castros):


(21) Roda do Castro. Lugar de referencia: Os Castros (coordenadas.- X: 546.352; Y: 4.713.178; alt. 390 m). Xacemento castrexo catalogado por Patrimonio en 2001 (GA36011005). Estado de conservación: moi deficiente (actividade agrícola e construtiva). Idade do Ferro.


>>> 225 m (dirección norte):


(22) Castro de Baixo. Lugar de referencia: Os Castros (coordenadas.- X: 546.351; Y: 4.712.946; alt. 390 m). Xacemento castrexo catalogado por Patrimonio en 2001 (GA36011003). Estado de conservación: moi deficiente (actividade agrícola e construtiva). Idade do Ferro.


>>> 2’90 km (pola PO-7102, dirección norte, atravesando o lugar de Tresaldeas (A Xesteira) > dirección norte, por pista forestal):


Necrópole do Marco do Feal:
(23) Mámoa 1. Lugar de referencia: Laxoso (estrema Quireza/Codeseda) (coordenadas.- X: 546.469; Y: 4.715.533; alt. 583 m). Túmulo megalítico con foca de espoliación catalogado por Patrimonio en 2001 (GA36011047). Estado de conservación: moi deficiente (actividade forestal). Idade da Pedra: Neolítico.


>>> 60 m (dirección leste):


(24) Mámoa 2. Lugar de referencia: Laxoso (estrema Quireza/Codeseda) (coordenadas.- X: 546.527; Y: 4.715.539; alt. 584 m). Túmulo megalítico con foca de espoliación catalogado por Patrimonio en 2001 (GA36011048). Estado de conservación: moi deficiente (actividade forestal). Idade da Pedra: Neolítico.


>>> ídem:


(25) Mámoa 3. Lugar de referencia: Laxoso (estrema Quireza/Codeseda) (coordenadas.- X: 546.528; Y: 4.715.534; alt. 586 m). Túmulo megalítico con foca de espoliación catalogado por Patrimonio en 2001 (GA36011049). Estado de conservación: moi deficiente, case destruído (actividade forestal). Idade da Pedra: Neolítico.


>>> 22 m (dirección norte):


(26) Mámoa 4. Lugar de referencia: Laxoso (estrema Quireza/Codeseda) (coordenadas.- X: 546.534; Y: 4.715.557). Túmulo megalítico catalogado con foca de espoliación por Patrimonio en 2001 (GA36011050). Estado de conservación: moi deficiente, case destruído (actividade forestal). Idade da Pedra: Neolítico.


>>> 1’60 km (dirección sur > sueste, por pista forestal > leste):


(27) Petróglifo do monte de Laxoso. Lugar de referencia: Laxoso (estrema Quireza/Sabucedo) (coordenadas.- X: 547.309; Y: 4.714.850; alt. 506 m). Coviñas. Estado de conservación: moi deficiente (alto grao de desgaste e actividade forestal). Descuberto polo colectivo Capitán Gosende o 12 de abril de 2015. Calcolítico-Idade do Bronce.


>>> 235 m (dirección sur > leste, por pista forestal):


Necrópole do Coto do Corvo:
(28) Mámoa 1. Lugar de referencia: Laxoso (estrema Quireza/Sabucedo) (coordenadas.- X: 547.427; Y: 4.714.749; alt. 480 m). Túmulo megalítico con foca de espoliación catalogado por Patrimonio en 2001 (GA36011029). Estado de conservación: moi deficiente, case destruído (actividade forestal). Idade da Pedra: Neolítico.


>>> 30 m (dirección sueste):


(29) Mámoa 2. Lugar de referencia: Laxoso (estrema Quireza/Sabucedo) (cordenadas.- X: 547.448; Y: 4714.721; alt. 480 m). Túmulo megalítico con foca de espoliación catalogado por Patrimonio en 2001 (GA36011030). Estado de conservación: moi deficiente, case destruído (actividade forestal). Idade da Pedra: Neolítico.



>>> 1’36 km (dirección sueste > sudoeste, por pista forestal > nordés > sueste, por estrada > sudoeste, perto da aldea de Laxoso):


(30) Coto do Castro. Lugar de referencia: Laxoso/A Devesa (estrema Quireza/Sabucedo) (coordenadas.- X: 547.859; Y: 4.714.405; alt. 435 m). Xacemento castrexo catalogado por Patrimonio en 2014? (GA36011073). Estado de conservación: moi deficiente (actividade forestal). Idade do Ferro.


Punto de chegada (predios de Laxoso). Km totais: 19’2 km, aprox.

Cando empecei a me interesar pola figura do meu tío Xosé Manuel Cabada Vázquez (o noso familiar “tío Pepe”) hai xa ben de anos, tras volver do estranxeiro no ano 1969, logo de previos estudos en Austria e Alemaña, todo era un tanto escuro, descoñecido e incluso distante para min en relación co meu tío.
E, ollando aínda moito máis cara atrás, cando el, vítima dunha inoportuna e rápida enfermidade, morría con só 34 anos en Linares (Xaén) naquel 2 de abril do fatídico ano 1936, lonxe desta súa terra natal de Codeseda (máis concretamente do lugar de Barro, ben próximo a onde nós estamos aquí agora, á beira da súa tumba), só tiña eu un par de meses de vida. De modo que non me era posíbel gardar lembranza persoal algunha del, aínda que posibelmente me vería el ou bicaría nalgún momento neste breve e común tempo de mutua simultaneidade temporal.
Respecto da súa obra literaria, nin entendía daquela eu ben o galego literario e culto da súa obra, poética sobre todo, fundamentalmente o do seu libro Vagalumes, publicado só cinco anos antes do seu pasamento, nin tampouco tiña eu claves suficientes para xulgar o seu persoal empeño literario. Da súa actividade política galeguista non sabía eu tampouco nada. Seu irmán, e pai meu, só me dicía que estivera metido en política. Eran tempos de silencios compartidos con aparente normalidade.
En canto ó talante do seu modo de facer poesía, só quero aludir a un par de ideas, que non deixan de ser en calquera caso simples opinións miñas, pois non son eu ningún especialista en temáticas literarias. Unha vez dito isto, ocórreseme comentar o seguinte.
Desde diversas partes se relacionou a súa poesía coa de Pondal, Lamas Carvajal ou Curros e tamén coa poesía de escritores do país veciño, como a de Guerra Junqueiro ou Teixeira de Pascoaes. Outros autores decatáronse da súa afinidade con Rosalía ou Cabanillas. Así Aquilino Iglesia Alvariño, Ramón Otero Pedrayo, Álvaro de las Casas, etc. loaron no seu tempo a poesía de Cabada Vázquez, poñendo de relevo a súa capacidade para expresar e afondar poeticamente na intimidade persoal, á maneira de Rosalía, e para evocar ó tempo a realidade exterior, ó xeito de Cabanillas. Realidade ou natureza e espírito ou subxectividade formarían así unha unidade na súa expresión poética, que está lonxe de toda artificialidade extemporánea.
Por esta razón o poeta desta terra estradense non rexeita nin se arreda na súa poesía da vida real e ordinaria. E xustamente porque el expresa e canta na súa poesía a vida e esta é, na súa complexidade, variada, afectada unhas veces pola ledicia e outras pola traxedia ou polo inesperado, pódese dicir que a súa poesía é un verdadeiro repertorio da variedade das experiencias vitais que afectaron a Cabada Vázquez e con el a un determinado modo de ser, o rural galego: vida e morte, tristura e ledicia, traballo e festa, amor e relixiosidade, etc.
Coido porén que, máis alá de todo isto, a súa poesía, como quizais toda poesía auténtica, é expresión dunha experiencia humana que se podería denominar transcendental, e neste senso posiblemente universal: a experiencia humana do tempo, do tempo que foi (pero que segue presente no espírito), do tempo que é, e do tempo que será (que pode ser ou que debería ser).
Á vivencia do tempo pasado (en forma de lembranza apaixonada da terra ou do amor distantes, da infancia pasada, da morte dos máis queridos, etc.) pertence unha boa parte dos seus poemas. É neste contexto onde a "Dor" se constitúe na orixe mesma —segundo el mesmo se expresa no poema Na gaiola do meu peito— da súa inspiración poética:

Na gaiola do meu peito
ten seu niño un reiseñor,
que, a sofrir penas afeito,
canta as feridas da Dor.

Foi alegre en tempos idos,
mais nunca soupo cantar
hastra que os dores buídos
o chegaron a magoar.

O reiseñor é meu estro,
na cencia da Dor maestro,
que meus versos inspirou;
que a doce malenconía,
desque fuxeu a alegría,
no meu peitiño aniñou.

Poemas que expresan esta vivencia do tempo pasado ou da dor serían: Ofrenda de amor, Meu dor, O espello, Sospiros de emigrado, As miñas canas, Bágoas, Nai, ¡¡Irmanciña!!, Morriña, Mágoas, ¿Non te lembras?, Soños, Brétema, Lembranza lírica, Miña lúa aluarada, A un mal, outro pior, A fonte das meigas, Sobre a fenestra, etc.
Outros poemas semellan estar máis na liña da vivencia do tempo presente, porque se nos anteriores sobresaían a saudade ou a dor espiritual, nestes outros faise dono do poeta a ledicia, a fermosura do vivir e do amor, a bela paisaxe, a festa, etc. Así ocorre en Festa en San-Iago, Na fala meiga, A Galicia, O merlo, Acoarela, Maruxa, Tríptico, Lírica, Paisaxe do lusco e fusco, Ruada, ¡Inda o diaño!, Nadal, Anceios, Era unha rosa, Nosa Señora da Grela, Eu teño un paxariño, Hoxe houbo festa no ceo, Son o mesmo, ¡Galego!, etc.
Un terceiro grupo de poemas vén ser expresión dunha vivencia dinámica do tempo futuro, na liña dunha reivindicación política e social, referida a Galicia como ámbito concreto dunha cultura específica e, no seo da mesma, a un grupo social de forte presenza no país galego, alomenos naqueles anos, os labregos. Son poemas que expresan esperanzas e esixencias dun tempo mellor, como Na fala galega, Na tumba de Murguía, A loitar, Sursum...Corda!, No Día de Galicia, Berros de loita, Primaveira, Vítimas, Alborada, etc.
Esta clasificación dos poemas non deixa, porén, de resultar de tódolos xeitos algo artificial, porque poucos deles estarían ceibes de elementos que os poden relacionar tamén cos dos outros grupos. A mestura de elementos destas tres vivencias do tempo pode percibirse especialmente nun dos poemas máis emotivos e coñecidos de Cabada Vázquez: ¡Salve, irmán piñeiro!. E poida que esa mestura das tres vivencias temporais xunto co fondo e íntimo diálogo entre o poeta, que vive no tempo (que foi, que é e que será), e o "piñeiro" (que simbolicamente está alén do tempo) sexa un dos motivos da emoción literaria que o poema fai xurdir no lector.
Polo demais, hai xeral acordo na constatación de que o noso poeta de Codeseda posúe un excelente dominio da lingua galega, tanto culta como coloquial.
Se Vagalumes (1931) foi xa unha escolma de poemas realizada polo propio autor (a meirande parte deles publicados xa con anterioridade noutros medios: xornais ou revistas por exemplo), editáronse así mesmo, en datas diversas, outras escolmas. A primeira que recolleu poemas de Vagalumes foi a Antología de poetas gallegos de Álvaro de las Casas, publicada en Bos Aires en 1939. Nela figuran só dous poemas: O merlo e A tarde vaise. Case vinte anos despois aparece o volume III da Escolma de poesía galega de Francisco Fernández del Riego, onde se recollen os poemas A tarde vaise, Acoarela, Mágoas, Soños e Eu teño un paxariño. Posteriormente, na súa Antoloxía de poesía galega recollerá o mesmo Fernández del Riego só os tres primeiros poemas anteriormente seleccionados na súa Escolma. Tal como é doado advertir, o único poema recollido nas tres escolmas é A tarde vaise.
Respecto do lugar que ocupa Cabada Vázquez nas correntes poéticas da época, só quero aludir á cuestión (ben perfilada xa e esquematicamente abordada por Alonso Montero na súa introdución á edición facsimilar de Vagalumes) da súa relación cos novos estilos poéticos da primeira parte do século XX.
Trala cualificación, a mediados do século pasado, por parte de Couceiro Freijomil da temática poética de Vagalumes como "decimonónica", practicamente o mesmo viñeron afirmar Fernández del Riego na mencionada Escolma de poesía galega ou Carballo Calero na súa voluminosa e influínte Historia de literatura galega contemporánea.
Cando se fala de poética "decimonónica", faise referencia a un tipo de poesía de talante tradicional, na liña dos grandes poetas galegos do século XIX (Rosalía, Pondal, Curros, etc.), nos que predomina un determinado tipo de realismo costumista, temática rural, etc. Fronte a ela, unha nova corrente poética, que colle forzas a comezos do século XX, aposta decididamente por unha renovación temática e formal da poesía, que se converte neste senso en vangardista, facéndose eco de correntes como o ultraísmo, o creacionismo, surrealismo, etc. A poesía ha ser agora "creadora", creando novas realidades, alén da natureza, coa liberdade da linguaxe e das imaxes.
En realidade, Cabada Vázquez recibira na Universidade Pontificia compostelá unha formación humanística e clásica demasiado fonda e ampla coma para ela ser de súpeto subordinada a determinadas correntes poéticas nas que primaba, en certo modo, sobre o contido mesmo das experiencias humanas fundamentais a liberdade e a novidade da forma poética.
Agora ben, seguramente o noso poeta, en canto experimentador e sentidor de fondo da vida humana e da realidade natural e social, considerou prioritario comunicar poeticamente de maneira inmediata e directa a experiencia, a emoción e o sentimento poéticos ca facer que o lector se entretivese, de modo puramente estético, coa forma poética. Cabada Vázquez estaba en calquera caso ben ó tanto das novas correntes literarias, tal como se pode deducir da presenza na súa biblioteca de obras e autores representativos da corrente modernista ou vangardista1. Entre os papeis da súa biblioteca atopábanse, ademais, numerosos recortes de xornais (entre 1923 e 1927) con poemas de poetas vangardistas, estritamente contemporáneos a el, como Manuel Antonio, Otero Espasandín ou Amado Carballo. O que amosa o seu interese polos novos modos de facer poesía, que deixará xa claras pegadas en determinados poemas de Vagalumes, mais que se manifestará máis plenamente en poemas posteriores á aparición desta súa escolma de versos (de comezos do ano 1931). Así, por exemplo, nos seguintes poemas (posteriores a Vagalumes): Festa en San-Iago, Pantasía nupcial, Soñei contigo, A noite era un cadaleito, Nos dondos brazos da noite, etc.2
De todo isto pode deducirse, polo tanto, que houbo unha evolución na súa poesía desde as formas máis tradicionais da meirande parte dos poemas presentes en Vagalumes ata a paulatina introdución das novas formas poéticas.
En calquera caso, e en relación xa máis directa co acto que estamos hoxe a celebrar, a meirande parte dos poemas de Cabada Vázquez fanme lembrar moito Rosalía. A Rosalía tradicionalmente admitida, a da saudade e con esta a da súa proximidade á alma das xentes galegas. Esas xentes que sofren, aman, pensan, soñan e viven nun mundo específico e propio que forma ou constitúe parte alomenos relevante do que chamamos a nosa “cultura” popular.
Cabada Vázquez está sen dúbida ben próximo a Rosalía no seu común sentimento, na súa fonda intuición dos intereses e dos soños deste pobo que formamos entre todos. Foron neste sentido diversos os lectores dos poemas de Cabada Vázquez que se decataron desta proximidade súa a Rosalía. E coido que neste contexto é moi significativo o feito de que o poema que hoxe lembramos aquí publicamente e que leva como título “No Día de Galicia” estea dirixido directamente a Rosalía e fose ademais pronunciado diante da súa estatua compostelá trala magna concentración das xentes de Santiago no primeiro “Día de Galicia” celebrado nesta terra nosa trala proclamación da República no ano 1931.
Para o noso poeta, e segundo o texto deste poema, Rosalía é a “cantora de Galicia”, mais unha cantora que precisa aínda, ela mesma, das nosas propias voces (poéticas e políticas) para deixarmos atrás pretéritos e enervantes comportamentos. Por iso lle pide el, o poeta, a ela, á poeta Rosalía, que se erga en pé e que cante pra se converter, xunto con todos nós, en inspiradora e alentadora dunha futura Galicia, libre e dona de si mesma.
Porque para Cabada Vázquez a perda ou o pasamento de Rosalía é resurrección e vida para cantos a admiran e queren. En tal sentido e en realidade, ela non se foi senón que continúa misteriosamente en todos e todas nós. Por iso Rosalía é para o noso poeta aquela forza simbólica interior que nos converte en “cabaleiros” das “liberdades sacras da Terra”, da nosa Terra.
Ben dicía nalgunha ocasión Murguía, o compañeiro de Rosalía sobre a súa dona que esta era como “lume” e “raio” que “abrasa” ou tamén que a súa dona pasara a súa vida “co pé sobre a brasa”. Quizais tamén por iso mesmo formulaba Cabada Vázquez en termos de lume e “fogo”, neste seu poema, a seguinte petición á nosa santa laica e comunal:

“Queremos, Rosalía, que hoxe acendas
no noso peito as roxas labaradas
que outrora os teus Cantares
e as túas Follas Novas inspiraran.
Nas chamas dese fogo sacrosanto
temprar vimos prá loita as nosas armas,
e a recoller alentos
e folgos pra seguir a roita sagra
que ti nos amostrache nos teus versos”.

Cómpre naturalmente ter en conta que nesta altura o poeta de Codeseda, a pesar de só ser un mozo de vinte e nove anos, era xa ademais de poeta un avezado político que neste mesmo ano, dentro só de poucos meses, estaría presente e ben activo na fundación do Partido Galeguista en Pontevedra. Debido a isto, non deixará de aproveitar esta magna ocasión pra xuntar os seus versos coa necesidade da acción política en clara liña de continuidade co significado histórico e simbólico de Rosalía. De aquí a súa apelación ás “notas fortes e barís” da nosa gaita, á busca da “liberdade ansiada” e, sobre todo, o berro que pecha este seu poema:

¡Galicia!... ¡Nai Galicia!... ¡Terra a nosa!...
¡Caiamos por Galicia na batalla!

Nesta súa actuación pública está, xa que logo, Rosalía no centro mesmo do pensamento de Cabada Vázquez, mais pódese dicir tamén que ela está tamén no fondo e no sosegado interior doutros poemas e escritos seus. De feito, nalgún momento puiden eu mesmo comprobar que na súa biblioteca persoal, e despois de transcorridos xa moitos anos do seu pasamento, permanecían aínda polo menos o primeiro volume (do ano 1909) das Obras Completas de Rosalía e ademais unha edición do ano 1929 das Poesías da nosa eximia poeta.
Polo demais, nos propios poemas de Cabada Vázquez aparecen tamén de cando en vez explícitas referencias a Rosalía. Por exemplo: “Falarvos hoxe quero [...] Na fala melosiña da excelsa Rosalía, / que en "Follas Novas" quixo a i-alma nos deixar” (no poema Na fala meiga do noso poeta).
Cando no ano 1926 Cabada Vázquez contaba con 24 anos, foi el presentado polo seu amigo García Barros (“Ken Keirades”) no Salón “Novedades” da Estrada pra un recital de poemas seus e tamén doutros poetas. Entre eles figuraban naturalmente poemas de Rosalía. Rosalía será aínda no ano seguinte para o noso poeta a “divina Rosalía”, tal como el se expresará nunha crónica escrita por el para o xornal “El Emigrado” co título La Fiesta Escolar de Tabeirós.
Non é neste sentido nada estraño que un tan notábel poeta como Aquilino Iglesia Alvariño, escribise no "Faro de Vigo" do 12 de marzo de 1931, pouco despois de saír á luz o libro Vagalumes, o seguinte: "Por cualquier aspecto que consideremos este libro, nos revela un gran poeta, un poeta que llega a los repliegues más escondidos del alma, como Rosalía”.
Así pois -xa pra rematar- e tal como me felicitaba a min miña nai nos meus aniversarios, quero dicirlle tamén o mesmo a Rosalía neste día no que lembramos conxuntamente a luminosa data do seu nacemento. Unha felicitación por certo que tamén Rosalía textualmente nos lembra no seu longo e popular poema de Follas novas que leva como título “A probiña, que está xorda...! Esta é, pois, a miña felicitación a Rosalía, a mesma de miña nai e mais da propia Rosalía: “De hoxe nun ano”!

* Codeseda (A Estrada), 24 de febreiro de 2020

O domingo 16 de febreiro, coa poalla ao lombo, membros do colectivo Capitán Gosende deslocámonos até a aldea de Vilarchán (parroquia de Quireza) co obxectivo de avaliar o estado de conservación da mámoa selleira catalogada por Patrimonio en 2001 (denominación: “Mámoa 1”: GA36011033) e mais xeorreferenciar con exactitude a súa localización. As coordenadas certas do megálito son as seguintes: X: 545.365; Y: 4.710.610. O túmulo sitúase por riba dos 400 m de altitude, a uns 35 m do deslinde das parroquias de Quireza e Castro, ao pé dunha devasa e perto (cara ao sur) dun antigo campo de fútbol. A mámoa atinxe, na actualidade, os 12 m de diámetro. O buraco de espoliación acada os 2 m de diámetro. Xacemento gravemente alterado pola actividade agrícola e forestal. Cuberta de toxo, un piñeiro medra enriba da coiraza do xacemento.
A nosa exploración polas inmediacións permitiu a descuberta doutro túmulo espoliado duns 15 m de diámetro e uns 2 m de foca de violación. Denominamos o xacemento: “Mámoa 2 de Vilarchán”. A Mámoa 2 de Vilarchán (coordenadas.- X: 545.274; Y: 4.710.468), inédita, localízase no seo dun piñeiral, por riba dos 400 m de altitude, a uns 170 m, cara ao sudoeste, da Mámoa 1, e a uns 40 m, ao noroeste, da estrema interparroquial. Nesas coordenadas, o mapa sombreado do visor mapas.xunta.gal corrobora o achado.
Xa de volta, a medio camiño entre as mámoas, na parte superior dun petote granítico, advertimos un gravado rupestre. O petróglifo componse dun conxunto de 15 coviñas de pouca profundidade, cuxos diámetros varian dos 5 aos 2 cm. A pedra é de gran groso e presenta, coma as laxas e penoucos dos arredores, un alto grao de erosión. A parte superior e visíbel do penedo supera os 20 m2 de supeficie. Denominamos a descuberta: “petróglifo de Vilarchán II” (coordenadas.- X: 545.347; Y: 4.710.518; alt. 412 m). Consonte as coordenadas e o visor de mapas.xunta.gal, a inscultura situaríase a uns 8 m cara ao oeste do deslindamento entre as parroquias de Quireza e Castro. Así mesmo, a estación petroglifíca cadra nunha devasa aberta baixo un tendido eléctrico de media tensión. Constatamos que naquela franxa, había pouco que se desenvolveran labores de roza con maquinaria pesada; as pedras evidenciaban o efecto das cadeas de corta. Deus teña conta do petróglifo. Chamounos a atención a distribución das concavidades no panel e, especialmente, o arco de coviñas exterior, que nos volve lembrar o deseño do petróglifo do monte Porrido (Cuíña-Quireza) e o petróglifo do Outeiro da Pena IV (Sabucedo).
A seguir, trasladámonos até o sitio arqueolóxico do Castriño, situado a pouco máis dun quilómetro, cara ao noroeste, da necrópole de Vilarchán, entre as aldeas de Mamoalba e Fondós (tamén, na parroquia de Quireza), para avaliarmos o estado de conservación dos cinco xacementos catalogados da dita necrópole megalítica. A tradición oral dálles o nome de “minas” aos túmulos do Castriño e vencéllaos con supostos filóns auríferos explotados polos mouros antes da súa súbita fuxida. O microtopónimo “Castriño” non indica neste caso a existencia no lugar de vestixios habitacionais da Idade do Ferro. O Castriño, entre Mamoalba e Fondós, nomea un planalto que supera os 380 m de altitude, cinguido polos regueiros dos Acivos-Faroxo (oeste e norte) e Recovos (leste), afluentes do río de Quireza. Dende o coto gózase, cara ao leste, dunha boa panorámica. No cimo do outarelo aflora unha laxa granítica que serve de soporte a un gravado rupestre. O petróglifo do Castriño (13 cruciformes-antropomorfos e 11 coviñas) foi descuberto polo colectivo Capitán Gosende o 27 de outubro de 2019. As “minas” do Castriño semella estaren dispostas arredor deste cotarelo. Na fotografía do “Voo Americano” (1956-7) apréciase un camiño (con diversas variantes) que, dende Mamoalba a Fondós, atravesaba o Castriño arrodeando a cemba polo norte. Denominarémolo “camiño de baixo”. Na actualidade, as sucesivas repoboacións levadas a cabo naquel predio fixeron case imperceptíbel o trazado deste antigo vieiro.
O túmulo consignado en Patrimonio como “Mámoa 1” (GA36011014.- X: 545.083; Y: 4.711.621; alt. 395 m) atinxe os 15 m de diámetro e presenta unha foca de espoliación duns 2’50 m de diámetro. Localízase xusto á beira esquerda do camiño que, na actualidade, dende a aldea da Mamoalba conduce á aldea de Fondós. Dnominarémolo “camiño de riba”. A medorra áchase no medio dunha repoboación de piñeiros, efectuada a comezos da década de 2000. Os labores forestais non respectaron as debidas cautelas. No cono tumulario son visíbeis os cachotes do acoirazamento. O xacemento foi catalogado en 2001. Segundo consta no informe de Patrimonio: Xacemento gravemente alterado por mor da actividade agrícola e forestal. Acháronse fragmentos de cerámica de tradición campaniforme. O actual plantío de piñeiros levouse a cabo con posterioridade á visita dos arqueólogos de Patrimonio. A Mámoa 1 localízase a uns 175 m, cara ao oeste, da estación petroglífica do Castriño.
O túmulo consignado en Patrimonio como “Mámoa 2” (GA36011015.- X: 545.116; Y: 4.711.638; alt. 397 m) acada os 20 m de diámetro e presenta unha foca de espoliación duns 4’50 m de diámetro. Localízase a uns 20 m á dereita do camiño de riba. A medorra áchase no medio dunha repoboación de eucaliptos, efectuada a comezos da década de 2000. Os labores forestais non respectaron as debidas cautelas. O xacemento foi catalogado en 2001. Segundo consta no informe de Patrimonio: Xacemento gravemente alterado por mor da actividade agrícola e forestal. Localizouse un posíbel muíño navicular. O actual plantío de eucaliptos levouse a cabo con posterioridade á visita dos arqueólogos de Patrimonio. A Mámoa 2 localízase a uns 140 m, cara ao oeste, da estación petroglífica do Castriño.
O túmulo consignado en Patrimonio como “Mámoa 3” (GA36011016.- X: 545.161; Y: 4.711.739; alt. 389 m) acada os 15 m de diámetro e presenta unha foca de espoliación duns 3’50 m de diámetro. Localízase a uns 15 m á dereita do camiño de riba. A medorra áchase no medio dunha repoboación de piñeiros, efectuada a comezos da década de 2000. Os labores forestais non respectaron as debidas cautelas. Un piñeiro medrou no centro do buraco de espoliación, sendo cortado recentemente. O xacemento foi catalogado en 2001. Segundo consta no informe de Patrimonio: Xacemento gravemente alterado por mor da actividade agrícola e forestal. O actual plantío de piñeiros levouse a cabo con posterioridade á visita dos arqueólogos de Patrimonio. A Mámoa 3 localízase a uns 130 m, cara ao noroeste, da estación petroglífica do Castriño.
O túmulo consignado en Patrimonio como “Mámoa 4” (GA36011017.- X: 545.450; Y: 4.711.878; alt. 350 m) localízase no seo dun eucaliptar, a uns 390 m, cara ao sueste, da aldea de Fondós, e á dereita do camiño Mamoalba-Fondós actualmente en servizo (o camiño de riba). O túmulo posúe uns 20 m de diámetro e a súa foca de violación acada os 4 m. O xacemento foi catalogado en 2001. A mámoa foi gravemente alterada por mor da actividade agrícola e forestal: os eucaliptos medran hoxe enriba da coiraza.
O túmulo consignado en Patrimonio como “Mámoa 5” (GA36011018.- X: 545.476; Y: 4.711.653; alt. 359 m) localízase no seo dunha carballeira, á beira dereita do antigo camiño Mamoalba-Fondós ou camiño de baixo (Véxase a fotografía do “Voo Americano 1956-7”). A mámoa posúe uns 22 m de diámetro. A foca de espoliación acada os 5 m de diámetro. Un valo de cachote atravesa por riba da coiraza na dirección leste-oeste. O xacemento foi catalogado en 2001. O túmulo foi gravemente alterado por mor da actividade agrícola e forestal: as árbores medran enriba da coiraza. A Mámoa 5 localízase a uns 40 m ao norte do regueiro dos Recovos e a uns 220 m, cara ao leste, da estación petroglífica do Castriño.
Mentres desenvolviamos as tarefas de localización, exame e medición das mámoas 1, 2 e 3, batemos con outros dous túmulos (afirmámolo, mais con todas as reservas).
A que nós denominamos “Mámoa 6” (coordenadas.- X: 545.205; Y: 4.711.718; alt. 383 m) posúe un diámetro duns 12 m. O suposto túmulo 6, apenas perceptíbel, presenta un mal estado de conservación. Os sucesivos labores de corta e repoboación espallaron a cachotaría da coiraza e achandaron o moimento, mais a foca de espoliación (duns 2’50 m de diámetro) é evidente. O suposto xacemento neolítico localízase á esquerda do antigo camiño Mamoalba-Fondósou camiño baixo (Véxase a fotografía do “Voo Americano 1956-7”) e a uns 90 m, cara ao noroeste, da estación petroglífica do Castriño.
A que nós denominamos “Mámoa 7” (coordenadas.- X: 545.260; Y: 4.711.721; alt. 383 m) presenta un diámetro duns 12 m e cremos que non foi espoliada, pois, das inventariadas na zona, é a única que, polo aspecto, corrobora a etimoloxía da metáfora (diminutivo do latín mamma: mamula, mamola “tetiña”). A mámoa 7 localízase a uns 75 m, cara ao norte, da estación petroglífica do Castriño. Na fotografía do “Voo Americano” (1956-7), o suposto xacemento neolítico localizaríase na intersección do antigo camiño Mamoalba-Fondós (ou camiño de baixo) e de dúas das súas variantes, polo que a aba da coiraza puido ver diminuído de xeito significativo o seu perímetro.
Dúas mámoas e dous petróglifos en Vilarchán, sete mámoas e un petróglifo no Castriño...; canta arqueoloxía xunta para tanto político disperso!