Durante o mes de maio, con motivo do día das letras galegas dedicadas a Antonio Fraguas, a Asociación Cultural “Vagalumes” en colaboración co Museo do Pobo Galego, vai celebrar unha serie de actividades dirixidas á divulgación do seu legado.
Neste sentido cómpre sinalar que na Estrada en particular debemos ao protagonista da homenaxe deste ano a chamada a sensibilizarnos polo noso patrimonio. Durante o seu período de vida no noso Concello o profesor Antonio Fraguas tratou de ensinar o aprecio cara os nosos bens materiais, inmateriais e naturais que nos legaron os nosos devanceiros.
Por isto queremos dar comezo cun acto de posta a debate da actividade de defensa de divulgación da nosa riqueza patrimonial que se está a facer na nosa comarca. Para isto contamos coa presenza nunha mesa redonda de activistas que teñen desenvolto o seu labor en territorios da nosa bisbarra: Calros Solla (Cerdedo e Terra de Montes), Heitor Picallo (Cuntis) e Carmela Sánchez Arines (A Estrada).
O acto terá lugar o vindeiro sábado 4 de maio ás 20:30 h. no salón de actos do MOME.

O sábado 13 de abril, véspera do aniversario da proclamación da II República, o colectivo Capitán Gosende afirmou unha estela máis no Campo das Laudas (As Raposeiras-Meilide). E van catro. Como todos saben, nesta ocasión o nome recuperado do esquecemento foi o de Xosé Torres Paz. Torres Paz naceu en 1891 (ou 93) en Cerdedo e foi asasinado o 11 de agosto de 1936 en Pontevedra (lugar de Alba) por pistoleiros falanxistas e mais da chamada Guardia Cívica. No mesmo Cerdedo había días que se borboriñaba: “Vén a pedra pra Torres”.
Carpinteiro de profesión, presidente local do PSOE, concelleiro republicano e oficial do concello de Cerdedo, Torres significouse na defensa da legalidade constitucional ameazada pola dereita golpista en xullo de 1936. Co golpe de Estado, a dereita radical escornaba contra a feble arquitectura dos dereitos fundamentais, apontoados durante o quinquenio republicano.
Integrando xa o penelo do Campo das Laudas, a estela de Xosé Torres Paz (asasinado con impunidade) foi a cuarta na orde de colocación. Antecedérona as laudas do mestre e poeta Xosé Otero Espasandín (obrigado ao exilio), a do canteiro e alcalde republicano Antonio Sueiro Cadavide (condenado ao ostracismo) e a do xornalista e secretario do concello Francisco Varela Garrido Pancho (fusilado tras xuízo farsa). Sucederanas, en datas próximas, as laudas de Martiño Ferreiro Álvarez (martirizado até a morte no campo de exterminio nazi de Mauthausen-Gusen) e as de Francisco Arca Valiñas e Secundino Bugallo Iglesias (torturados e asasinados na revolta da Ponte do Barco-Pedre). Denigrados todos e todas e cada unha das súas familias. O Campo das Laudas vaise convertendo paseniño nunha aula de interpretación da represión franquista, exemplificando con nomes e apelidos as diferentes mortes ás que foron condenados aqueles que se arrepuxeron ao fascismo. Deberan novos e vellos achegarse a este recuncho de Cerdedo que en Google Maps xa figura como “Lugar de interese histórico”.
Os de Capitán Gosende identificamos a chegada á aldea de cada unha das laudas co traslado a Cerdedo, anos despois do seu pasamento, dos despoxos de Torres, de Cortizo ou de Pancho Varela, abatidos en Pontevedra e soterrados provisionalmente en foxas comúns na necrópole de Santo Amaro. Parafraseando a Otero Espasandín: “metro e medio de chan onde descansar por fin”. Porén, o Campo das Laudas non é un cemiterio laico, é unha agra fértil onde facer realidade o prognóstico de Castelao: “Non enterran cadáveres; enterran semente”. Lauda a lauda, resarcirémonos da amnesia de Cerdedo. Encheremos o rego aberto cun puño daquela semente boa que nos acabou furtando a insurrección “dos máis pillos, folgazáns e analfabetos da aldea” (Castelao). Os que formamos parte do colectivo conxurámonos contra a desmemoria, contra a memoria selectiva, precavida, medoñenta; ao tempo que nos abraiamos da capacidade que teñen algúns para viviren ao pairo dos acontecementos. Consonte as nosas posibilidades poucas, nós seguiremos traballando en prol da recuperación da Memoria Histórica e en prol da valorización e divulgación do noso patrimonio material e inmaterial. Neste senso, guiámonos polo maxisterio de Antón Fraguas, outro dos nosos intelectuais represaliados polo franquismo. A pertinencia deste noso proceder é a que nos outorga a condición de proscritos en terra propia. A figura de Fraguas outorgaralles a moitos comenenciudos a posibilidade de lucir na praza a súa condición de sepulcros branqueados.
A mañá do sábado 13 de abril, a chuvia respectou a xente congregada nas Raposeiras. Xan López, gaita en riste, invocou con mestría a estrelampada. De apertura, unha antiga marcha procesional do repertorio do gaiteiro de Campañó. De peche, un arranxo da “Alborada de Marín”. Que difícil é ser gaiteiro valente, que para soprar nun aerófono até o burro vale.
Amais dos incondicionais do Capitán Gosende, asistiron os familiares de Xosé Torres Paz: fillos, netos e bisnetos. Por desgraza, tan só trece días antes, abandonaba este mundo a súa filla Peregrina (Peregrina Torres Beiro) que mantivera irta e acesa a candea do recordo e mais a da dignidade e que adoito nos manifestara o seu desexo de asistir ás honras organizadas polo Capitán Gosende, “aínda que tivese que facelo en cadeira de rodas”. Peregrina falecía o 31 de marzo aos 94 anos de idade, reconfortada pola homenaxe que lle iamos tributar a seu pai. Presentes no acto, Celia e Manuel Torres Beiro, fillos de Xosé e irmáns de Peregrina, emocionáronse e fixéronnos emocionar coas súas intervencións. Catro días despois, o 17 de abril, morría María Torres Beiro, Nena Torres, aos 85 anos de idade, outra das fillas de Torres Paz. Levaban case un século agardando por un recoñecemento que os seus veciños obviaron reclamar e que autoridade ningunha lles soubo dispensar. Descansen en paz. Todas as laudas teñen a súa pequena historia (este particular ben merece un artigo), mais hainas que establecen un punto de inflexión; hai laudas que se volven fitos.
Talladas en pedra do país pola man xenerosa do escultor Marcos Escudero, cada unha das laudas vale o que pesa. Dende 2016, o colectivo Capitán Gosende, sen apoio institucional ningún, vai cumprindo os prazos estabelecidos para a consecución dun proxecto que, modestamente, non ten parangón. Esta iniciativa popular devece por compensar a iniquidade de onte e hoxe coa agradecida lembranza e a xusta restauración moral dos homes e mulleres que, en Cerdedo, combateron o franquismo. Neste senso, as declaracións en agosto de 2015 do alcalde de Cotobade (das dereitas), adheríndose á institucionalización do Día da Galiza Mártir (Faro de Vigo, 20-8-2015), só poden ser cualificadas de hipócritas ou interesadas; un outro oprobio á memoria dos que, hai xa 83 anos, deron a vida por defender os ideais republicanos e galeguistas. Convén lembrar que o goberno de Cerdedo non experimentou a sanidade da alternancia neses 83 anos. É unha aberración abandeirar as celebracións do Ano Fraguas sen antes ter abxurado do franquismo. Unha aberración semellante é exhibir o cadro “A derradeira lección do mestre” (ese mestre é Alexandre Bóveda) nun edificio concibido pola megalomanía dun ministro franquista. Os sinais de identidade da nosa cultura (a lingua, por exemplo) vense decote vulnerados pola impostura dos deles e a claudicación dos nosos.
Demostrouse que os “principios éticos e morais” e a “coherencia” dos que aquel mandatario de Cotobade alardeaba eran, como se di, un “falar prá feira”, pois a praxe política da equidistancia tendenciosa e do negacionismo imperan nun territorio no que, en por xunto ou ao retallo, as autoridades (sempre do mesmo partido político) conculcaron e seguen conculcando a Lei de Memoria Histórica (52/2007 de 26 de decembro).
Grazas ao sacrificio persoal dos Otero Espasandín, Sueiro, Varela, Torres..., “o povo é quem máis ordena” (mais todo é susceptíbel de empeorar); xa que logo, no noso Campo das Laudas “cumprirase a vontade dos mártires”.

O sábado 6 de abril o noso colectivo organizou, na aldea de Chamadoira, unha xornada de aprendizaxe e debate arredor dos montes comunais e do seu potencial para axudar a dar nova vida ao rural en base aos recursos propios e a unha xestión comunitaria. Foi unha boa oportunidade para comprobar como existen alternativas, desde o ambiental até o produtivo, á lóxica do abandono e da entrega do territorio a empresas que só buscan o seu lucro sen responder polas consecuencias negativas da súa actividade no económico, social e ambiental.

En contraste, o pasado martes, o goberno que dirixe Cerdedo e Cotobade, teimaba en defender un modelo económico e ambiental caduco e destructivo; o representado por Ence. Nun pleno extraordinario que tiña un único punto a tratar, o Partido Popular, fiel servidor desa empresa (non en van dous destacados militantes dese partido forman parte do consello de administración da pasteira), defendeu a continuidade da celulosa en Lourizán, posta en cuestión por décadas de loita social contra a súa presenza na Ría de Pontevedra e, ultimamente, pola lóxica decisión do goberno español de non defender xudicialmente a prórroga ilegal imposta polo goberno de M. Rajoy e apoiar os argumentos dos recursos presentados contra esa mesma prórroga pola Asociación Pola Defensa da Ría e o concello de Pontevedra, entre outras entidades.

Ese pleno monográfico, ademais de servir, supoñemos, para que os membros do goberno municipal dirixido por Jorge Cubela cobren as correspondentes dietas, puxo de manifesto a filosofía do PP e o seu proxecto para o rural: acabar con el de vez.

Porque defender Ence non só significa defender a degradación da Ría de Pontevedra, tamén significa facer do rural un deserto verde dedicado ás plantacións masivas de especies invasoras e de crecemento rápido; significa a ocupación de terras agrícolas dificultando aínda máis a vida do sector primario e a xestación de alternativas económicas tamén no sector forestal ou na industria do moble; significa dar pulo ao éxodo, ao absentismo e ao desleixo, aumentando o perigo de incendios cada vez máis graves e duros; e significa abandonar á súa sorte o noso enorme patrimonio natural e histórico. Este é o modelo defendido por Cubela e polo PP, un rural morto en beneficio das multinacionais, ocultando esta realidade coa defensa hipócrita dos minguantes "postos de traballo" e con esa suposta riqueza sen fin que a presenza de Ence nos aporta ás que vivimos no rural segundo a propaganda da empresa e dos seus lacaios.

Por todo isto nós si apoiamos o peche de Ence. Sesenta anos xa foron de mais, e outros sesenta serían a nosa morte.

Este martes pasado, 9 de marzo, presentáronse en rolda de prensa os catro novos volumes da colección “Terra nomeada”. Trátase dunha serie editada pola RAG, en colaboración coa Sociedade Galega de Onomástica, cuxo obxectivo é dar a coñecer á poboación a orixe da nosa toponimia. Xulia Marqués é a autora do volume centrado no concello de Trabada; Xosé Ramón López Boullón, ocupáse de Ames; Paulo Martínez Lema , de Begonte e Rábade; e Fernando Cabeza Quiles, da Estrada.
É especialmente interesante o coñecemento da orixe e significado da nosa toponimia, porque os nomes dos lugares fálannos directamente da nosa historia, da nosa particular maneira de entender a paisaxe e da nosa relación co territorio. Galiza é un sen dúbida un país rico en moitos aspectos e un deles é a toponimia. Atesouramos case un terzo dos nomes de lugar de todo o Estado porque fomos nomeando ao longo da historia todos e cada un dos recunchos do noso terreo, habitado e non habitado. Non quedou pedra, camiño, devesa ou regueiro sen nomear.
O concello da Estrada é extraordinariamente grande, tanto en superficie como en núcleos de poboación: son 458 entidades que se organizan en 51 parroquias. Por iso, o estudo sobre a toponimia da Estrada, que presentou estes días Cabeza Quiles, sería de enorme interese. E digo “sería” e non digo “é” porque ese traballo xa leva máis dun ano publicado. Efectivamente o 9 de marzo de 2018, quen isto asina presentou publicamente o libro Os nomes da Estrada. Orixe dos topónimos das parroquias e lugares do concello da Estrada.
Dicía no título que non todos somos iguais. E non o somos porque hai círculos pechados onde é moi difícil entrar. Cando xa levaba eu bastante tempo preparando o meu traballo, coñecín a Fernando Cabeza Quiles e, sabendo que el era un experto en toponimia e que xa tiña publicado algúns artigos onde se ocupaba dos nomes de lugar de sete das parroquias do noso concello, comenteille o meu proxecto. Non se mostrou en absoluto interesado; mais ben ao contrario, pois dixo que non tiña intención de volver a traballar sobre toponimia. Poucos meses despois, entrei en contacto con outros dous membros da Asociación Galega de Toponimia, aos que lles expuxen o meu interese en publicar o meu traballo na colección “Terra nomeada” inaugurada polo volume de Luz Méndez dedicado a Agolada. Nesa ocasión dixéronme que Fernando Cabeza estaba traballando nisto mesmo, o cal me sorprendeu, tendo en conta a conversa que eu mantivera con el tan só uns meses atrás. Decidida a abandonar o meu proxecto, manifestei o desexo de continuar traballando na toponimia e de realizar o estudo do concello de Forcarei. Despois de varias conversas por correo, nas que me aseguraron que ían consideralo nas súas reunións, a única resposta foi o silencio. Vendo que nada que eu puidese facer lles interesaba, continuei co meu traballo sobre A Estrada.
A quen si lles interesou foi aos meus compañeiros e compañeiras da AC Vagalumes, que traballa incansabelmente na defensa do noso patrimonio, tanto material como inmaterial. Coa súa axuda, en especial a de Xoán Carlos Garrido, que deseñou a portada e elaborou os mapas que ilustran o libro, conseguín publicalo na editorial Fervenza. Aproveito para agradecer tamén ao seu director, Manuel Núñez, a confianza que depositou en min.
Puiden ler xa o traballo de Fernando Cabeza Quiles. O novo volume de “Terra nomeada” vén corroborar o que eu xa publicara hai máis de un ano. Alegreime de comprobar que os filólogos importantes e as pequenas filólogas, coma min, coincidimos basicamente en todo, como non podería ser doutro xeito cando as cousas están ben feitas. Aínda que Fernando Cabeza non me inclúa na longa lista bibliográfica que acompaña o seu libro. Sorprendentemente, a pesar de levar mais de un ano publicado e de tratar o mesmo tema do que el se ocupaba, parece que non me leu. Eu si o lin a el, este seu traballo actual e os outros que ten publicado sobre toponimia galega en xeral e sobre A Estrada en particular. E, por suposto, como é norma e obrigación, cando utilicei algunha das súas achegas, fixen as oportunas referencias na miña listaxe bibliográfica.
En fin, non somos todos iguais. Estamos as pequenas e están os grandes. Mais os grandes ás veces pecan de altiveza e inmodestia. Eu, pequena e todo, síntome moi satisfeita do meu traballo e da boa acollida que tivo tanto na Estrada como en todas as parroquias onde se presentou.