A Asociación Cultural “Vagalumes” presenta a reedición do traballo sobre os cruceiros da Estrada elaborada por Olimpio Arca Caldas e o seu alumnado de Vea no ano 1981, co título Cruceiros da Estrada ollados polos nenos do Colexio M. Villar. Mestre e alumnos -como el os chama “debuxantes” e “escudriñantes”-, percorreron todo o noso concello analizando, fotografando e debuxando os nosos cruceiros. Desde logo, tivo que ser un esforzo enorme, realizado con poucos medios, pero, aínda así, rigoroso. Olimpio Arca traballou en moitas ocasións co seu alumnado neste labor de estudo e divulgación do noso patrimonio material e inmaterial: hórreos, castros, o entroido da Ulla...,foron tamén obxecto do seu interese.
Moitos anos de traballo e numerosos premios confirman a Olimpio Arca como mestre vocacional e investigador destacado, empeñado en poñer en valor a nosa cultura e o noso patrimonio. El comprendeu que, para que os galegos coidemos do noso patrimonio temos que amalo; e que, para amalo, antes hai que coñecelo. Por iso iniciou co seu alumnado a descoberta partindo, como é lóxico, do máis próximo aos rapaces: a zona de Vea, en primeiro lugar; e, a continuación, todo o concello da Estrada. En concreto, no que respecta á investigación sobre os cruceiros, antes do traballo que agora reedita Vagalumes, xa elaborara un estudo sobre as cruces do val de Vea.
A publicación que presenta Vagalumes foi actualizada nas fotografías: son fotos actuais, que mostran, polo tanto, a situación en que están os cruceiros neste momento. E observamos que, por desgraza, nos casos en que houbo cambios entre aquel ano 1981 e 2021, o habitual é que estes cambios non fosen para mellor: o que estaba deteriorado continúa a estalo e, nalgúns casos, o que estaba en boas condicións está hoxe en día, utilizando a palabra que Olimpio utilizou no seu texto, “esmorecido”. O que realmente está esmorecido é o interese das nosas institucións, a comezar polo Concello da Estrada, en poñer en valor, preservar e coidar o noso patrimonio. A conclusión que puidemos sacar no noso percorrido seguindo os pasos de Olimpio e os seus alumnos é que o noso patrimonio está esquecido e abandonado. Temos o triste exemplo no que aconteceu hai poucos días co cruceiro da igrexa de Guimarei, esnaquiza por un camión. Obviamente trátase dun accidente involuntario; mais os accidentes non acontecerían se os bens estivesen convenientemente protexidos. Por iso enmarcamos esta actuación dentro do que chamamos #ProxectOuzamerxe. Este proxecto non só pretende que as institucións cumpran coa súa función de preservar e valorar a herdanza recibida, tanto material como inmaterial, senón que tamén quere ser un chamamento á cidadanía en xeral para que se sensibilice e se encariñe co noso.

Ao conxunto de fotografías engadíronselle algunhas de cruceiros que Olimpio non recolleu no seu traballo. Nestes casos non se lle agregou texto; neste sentido non quixemos alterar o traballo de Olimpio Arca e o seu alumnado. Ademais, en Vagalumes non somos especialistas en cruceiros: gustaríanos selo na posta en valor e na defensa do noso patrimonio.
En canto aos textos, son os orixinais redactados polo mestre e polos seus alumnos, unicamente transformados en canto á adaptación á normativa actual e, en todo caso, corrección dalgúns erros de lingua. Neste aspecto, foi un esforzo meritorio naquel momento en que o galego presentaba moitas dúbidas e vacilacións en canto á norma escrita, pois aínda estaba comezando a ser introducido como materia de estudo no ensino (cousa que aconteceu precisamente no curso 1980/81) e non dispoñía tampouco dunha normativa ortográfica e morfolóxica sistemática e afianzada. Olimpio Arca, para organizar o material de traballo (69 cruceiros, 7 cruces e un peto de ánimas) dividiu o concello da Estrada en tres zonas: zona A (os Veas, Couso, Cora, Baloira, os Barcalas, Frades, Matalobos, Toedo, Santeles e A Estrada); zona B (a máis ampla, dende San Miguel de Castro á Somoza, Loimil, Vinseiro, Cereixo, Orazo, Curantes, Olives...) e a zona C (a que reúne menos cruceiros, malia ser grande en extensión: Tabeirós, Ribela, Codeseda e Arca) O esquema de análise de cada cruceiro é semellante:

• Descrición das súas características : baseamento, pedestal, varal, capitel, anverso e reverso da cruz.
• Lendas asociadas, no caso de existiren ou de seren coñecidas. É curioso como Olimpio se lamenta de que moitos veciños son reticentes a referirllas e declaran non coñecelas. Este feito non deixa de ser curioso, pois os cruceiros son monumentos erixidos en moitos casos para a cristianización de lugares onde se practicaban antigos cultos, polo que acostuma ser habitual que existan lendas asociadas a eles. En todo caso, neste apartado en moitas ocasións Olimpio Arca explica algún dato sobre a historia do cruceiro: quen ordenou construílo, con que finalidade...
• Lectura das inscricións.
• Situación: é relevante como Olimpio Arca, sen contar cos medios de que dispomos na actualidade, explica con grande precisión o lugar en que se encontra o cruceiro. Neste sentido, na nosa publicación introducimos a novidade da xeorreferenciación de cada un dos cruceiros.

40 anos despois, nós realizamos o mesmo percorrido arredor dos crucerios que fixeron daquela Olimpio Arca e o seu alumnado. Para nós supuxo unha observación detallada e exhaustiva como non a tiñamos realizado antes. O traballo de Olimpio segue vivo, segue cumprindo co seu obxectivo: dar a coñecer o noso patrimonio para poder valoralo, amalo e protexelo.
Olimpio Arca, como bo mestre, cedeu o protagonismo ao seu alumnado, os debuxantes e escudriñantes, que fixeron con el esta fermosa viaxe de coñecemento. O traballo está asinado como “Alumnos e mestre”. E a última páxina recolle a fotografía e os nomes de todos eles. Estes son:

• Lucía Cerviño Pernas (debuxante)
• Critina Verde Figueiras (escudriñante)
• Olimpio Arca Caldas (escudriñante)
  
• David Calvelo Otero (debuxante)
• Cimadevila Tarrío (debuxante)
• E o “mestre director”: Olimpio Arca Caldas.

Este martes pasado, 9 de marzo, presentáronse en rolda de prensa os catro novos volumes da colección “Terra nomeada”. Trátase dunha serie editada pola RAG, en colaboración coa Sociedade Galega de Onomástica, cuxo obxectivo é dar a coñecer á poboación a orixe da nosa toponimia. Xulia Marqués é a autora do volume centrado no concello de Trabada; Xosé Ramón López Boullón, ocupáse de Ames; Paulo Martínez Lema , de Begonte e Rábade; e Fernando Cabeza Quiles, da Estrada.
É especialmente interesante o coñecemento da orixe e significado da nosa toponimia, porque os nomes dos lugares fálannos directamente da nosa historia, da nosa particular maneira de entender a paisaxe e da nosa relación co territorio. Galiza é un sen dúbida un país rico en moitos aspectos e un deles é a toponimia. Atesouramos case un terzo dos nomes de lugar de todo o Estado porque fomos nomeando ao longo da historia todos e cada un dos recunchos do noso terreo, habitado e non habitado. Non quedou pedra, camiño, devesa ou regueiro sen nomear.
O concello da Estrada é extraordinariamente grande, tanto en superficie como en núcleos de poboación: son 458 entidades que se organizan en 51 parroquias. Por iso, o estudo sobre a toponimia da Estrada, que presentou estes días Cabeza Quiles, sería de enorme interese. E digo “sería” e non digo “é” porque ese traballo xa leva máis dun ano publicado. Efectivamente o 9 de marzo de 2018, quen isto asina presentou publicamente o libro Os nomes da Estrada. Orixe dos topónimos das parroquias e lugares do concello da Estrada.
Dicía no título que non todos somos iguais. E non o somos porque hai círculos pechados onde é moi difícil entrar. Cando xa levaba eu bastante tempo preparando o meu traballo, coñecín a Fernando Cabeza Quiles e, sabendo que el era un experto en toponimia e que xa tiña publicado algúns artigos onde se ocupaba dos nomes de lugar de sete das parroquias do noso concello, comenteille o meu proxecto. Non se mostrou en absoluto interesado; mais ben ao contrario, pois dixo que non tiña intención de volver a traballar sobre toponimia. Poucos meses despois, entrei en contacto con outros dous membros da Asociación Galega de Toponimia, aos que lles expuxen o meu interese en publicar o meu traballo na colección “Terra nomeada” inaugurada polo volume de Luz Méndez dedicado a Agolada. Nesa ocasión dixéronme que Fernando Cabeza estaba traballando nisto mesmo, o cal me sorprendeu, tendo en conta a conversa que eu mantivera con el tan só uns meses atrás. Decidida a abandonar o meu proxecto, manifestei o desexo de continuar traballando na toponimia e de realizar o estudo do concello de Forcarei. Despois de varias conversas por correo, nas que me aseguraron que ían consideralo nas súas reunións, a única resposta foi o silencio. Vendo que nada que eu puidese facer lles interesaba, continuei co meu traballo sobre A Estrada.
A quen si lles interesou foi aos meus compañeiros e compañeiras da AC Vagalumes, que traballa incansabelmente na defensa do noso patrimonio, tanto material como inmaterial. Coa súa axuda, en especial a de Xoán Carlos Garrido, que deseñou a portada e elaborou os mapas que ilustran o libro, conseguín publicalo na editorial Fervenza. Aproveito para agradecer tamén ao seu director, Manuel Núñez, a confianza que depositou en min.
Puiden ler xa o traballo de Fernando Cabeza Quiles. O novo volume de “Terra nomeada” vén corroborar o que eu xa publicara hai máis de un ano. Alegreime de comprobar que os filólogos importantes e as pequenas filólogas, coma min, coincidimos basicamente en todo, como non podería ser doutro xeito cando as cousas están ben feitas. Aínda que Fernando Cabeza non me inclúa na longa lista bibliográfica que acompaña o seu libro. Sorprendentemente, a pesar de levar mais de un ano publicado e de tratar o mesmo tema do que el se ocupaba, parece que non me leu. Eu si o lin a el, este seu traballo actual e os outros que ten publicado sobre toponimia galega en xeral e sobre A Estrada en particular. E, por suposto, como é norma e obrigación, cando utilicei algunha das súas achegas, fixen as oportunas referencias na miña listaxe bibliográfica.
En fin, non somos todos iguais. Estamos as pequenas e están os grandes. Mais os grandes ás veces pecan de altiveza e inmodestia. Eu, pequena e todo, síntome moi satisfeita do meu traballo e da boa acollida que tivo tanto na Estrada como en todas as parroquias onde se presentou.

Manuel Cabada Vázquez naceu en Sabucedo. Cando tiña nove anos deixou a aldea para ingresar no colexio dos xesuítas de Camposancos (A Guarda). Segundo el mesmo di “a morriña asolagoume coma un novo útero do que tiña que nacer de novo”. A paisaxe da infancia en contacto íntimo coa natureza deu paso a unha nova vida de formación intelectual e descubrimentos. Foi no colexio, segundo el mesmo nos conta, onde tivo por primeira vez consciencia da discriminación e da represión cara a lingua propia.
“Fixérame, por exemplo, sufrir no fondo da alma a ruptura que en min supuxo ter que abandonar, cando só tiña dez anos, a lingua (con todo o que esta leva consigo) da miña aldea natal pontevedresa de Sabucedo para substituíla por outra (o castelán) que nunca eu utilizara ao falar. Por que a miña lingua ficaba alá na aldea e alí, no novo colexio, situado na aba do monte de Santa Trega da Guarda, a só uns cen quilómetros de Sabucedo, non me era permitida? Para iso nin tiña eu resposta nin estaba en situación de que alguén mo explicase”.
Transcorreron máis de 70 anos desde aquel momento, o rexime político mudou desde unha ditadura a unha suposta democracia, Galiza atinxiu o chamado Estatuto de Autonomía, ao abeiro do que se promulgaron leis que supostamente deberían protexer a lingua galega; mais, na práctica, non aconteceu así. A situación da nosa lingua é hoxe máis preocupante que nunca. Este problema é precisamente un dos temas recorrentes na obra ensaística de Manuel Cabada.
Despois do Colexio dos xesuítas de Camposancos, onde estivo durante dous cursos, marchou do país, e estivo fóra del durante moitos anos. Primeiro, en terras castelás: en Carrión de los Condes (Palencia) e, máis tarde, en Salamanca. Despois estivo na Universidade Pontificia de Comillas (Cantabria), onde se licenciou en Filosofía. Tras catro anos alí saíu por primeira vez fóra das fronteiras do Estado Español. Primeiro en Innsbruck (Austria), onde se licenciou en Teoloxía e a continuación en Múnic (Alemaña), onde se doutorou en Filosofía. Despois de pasar 8 anos en Alemaña, regresou a España no ano 1969 e comezou a súa traxectoria como docente: foi profesor de Antropoloxía Filosófica na Universidade Complutense de Madrid, onde obtivo tamén o doutorado en Filosofía e Letras e, ao mesmo tempo, exerceu como profesor de Metafísica na Universidade Pontificia de Comillas, na súa sé en Madrid.
Despois de máis de 40 anos en Madrid, regresou ao país no ano 2010, co encargo de ocuparse do Arquivo dos xesuítas no colexio Apóstolo Santiago de Vigo. Aínda que sempre levara Galiza moi presente no seu pensamento, o reencontro físico co país vai aguilloar a preocupación pola súa situación política e cultural, e este tema vai ser o centro da súa reflexión en artigos, colaboracións na prensa e libros.
En canto á obra de Manuel Cabada, sería moi longo citar aquí todas as súas publicacións. É autor de diversos libros sobre filosofía, escritos en español e en alemán, onde reflexiona sobre conceptos como a relación entre a relixión e a antropoloxía, o impulso vital do ser humano, o amor.
Manuel Cabada nunha entrevista realizada no ano 2014 para o Noticieirogalego.com explica o seguinte, en relación coa vinculación entre o pensamento abstracto metafísico e a realidade concreta:
“A dimensión histórica do pensamento foi para min sempre importante. De modo que unha pura sistemática filosófica non me interesaba [...]. O que non quere dicir en modo algún que os problemas chamados “metafísicos” non me interesasen. Todo o contrario. Foi, pois, seguramente iso xunto coa miña fortuíta dedicación docente [...] a temas antropolóxicos, é dicir, máis concretos e históricos ca estritamente metafísicos, o que me foi paulatinamente levando cara a redacción de diversos artigos e estudos en forma de libro relacionados sobre todo con temática galega. Á fin e ao cabo, é Galicia o país e a cultura en que nacín e me criei, aínda que por razóns moi diversas, tivese que vivir durante moitos anos fóra dos seus límites xeográficos. É así como xurdiron concretos traballos relacionados con temas antropolóxicos e lingüísticos de Galicia [...]”.
Dese interese pola realidade galega xorden varios libros:

• A rapa das bestas de Sabucedo: historia e antropoloxía dunha tradición, 1992.
• Xosé Manuel Cabada Vázquez. Obra Completa. Poemas e outros escritos, 2001. É unha edición da obra do poeta e político Xosé Manuel Cabada Vázquez, con introdución e notas de Manuel Cabada Castro, sobriño do poeta. Sobre o seu tío publica tamén no ano 2001 un estudo biográfico, Paixón poética e militancia galeguista. Estudio biográfico sobre Xosé Manuel Cabada Vázquez (1901-1936). Manuel Cabada laméntase da falta de información e do descoñecemento xeral sobre a vida e a obra deste persoeiro que, como tantos outros galegos e galegas que defenderon a súa lingua e o seu país permanecen no esquecemento.
• O padre Seixas desde dentro. Unha aposta progresista, galeguista e universalista, 2014. Aquí Manuel Cabada analiza esta figura e o papel dese sector da Igrexa católica que non renega do seu país, senón que, como o padre Seixas, loita pola promoción da cultura e da lingua galega, tanto dentro da liturxia como fóra dela.
• Galicia. Raíces e compromiso, 2016. Trátase dun estudo de conxunto, xeral, sobre o problema de Galiza: un país colonizado, cunha cultura minorada e unha lingua en posición subalterna.

Tanto neste libro, como na multitude de artigos que publica en diversos medios, Manuel Cabada móstrase fondamente comprometido co país e coa defensa dos nosos sinais de identidade. A intención de Cabada nos seus textos é que os galegos e galegas cheguemos a adquirir a conciencia individual, social e política de nós mesmos. E para iso cómpre que esteamos informados da nosa verdadeira historia, que non é a que nos contan os que nos queren facer desaparecer como pobo. Cabada viviu moitos anos lonxe de Galiza e coñeceu profundamente outras terras e outras culturas. Isto serviulle, coido eu, para valorar máis o propio e para comprender que non hai outra forma de universalidade que non sexa observar o mundo e intentar entendelo desde a propia cultura e propia lingua. El retornou a Galiza consciente da súa identidade nacional, disposto a reivindicar un futuro de normalidade para o noso país colonizado. E con ese compromiso traballa infatigabelmente.
O libro Scripta Minora que hoxe se presenta é o último de sete tomos publicados desde 2016. O volume I recolle textos da súa etapa xuvenil; o volume II (tres tomos) textos filosóficos; o volume III (dous tomos) corresponde con escritos histórico-antropolóxicos en relación con Galiza e, finalmente, este último volume está dedicado aos escritos xornalísticos e intervencións en actos e conferencias.
* Intervención na presentación do libro o 19 de outubro de 2018

Tal e como sempre se dixo,  é de persoas ben nacidas ser agradecidas. Así o demostra a chamada Cofradía de la Santa Cruz, creada na Estrada hai tan só tres anos, que nun peculiar artigo publicado o día 19 neste xornal,  declara o seu recoñecemento a todas as entidades e persoas que colaboraron con eles na celebración das procesións de Semana Santa.
     Nada temos que dicir en canto ao agradecemento a particulares ou negocios que participaron coa súa achega, tampouco sobre os eloxios dedicados ao párroco  polo seu apoio, ánimo e consellos;  mais, outra cousa ben diferente é o que respecta ao goberno municipal. Non é de estrañar que  a Cofradía de la Santa Cruz mostre o seu fondo agradecemento,  no artigo ao que nos vimos referindo,  ao alcalde José López Campos, nin ao concelleiro de cultura, Juan Manuel Constenla Carbón, nin a todo o seu grupo de goberno, tendo en conta a substanciosa e asombrosa contribución de 10000 euros coa que o noso Concello, é dicir, todos e todas as estradenses,  agasallamos esta asociación relixiosa católica, cuxo único mérito, máis que dubidoso,  é a celebración dunhas suntuosas procesións, nas que non faltou  detalle, desde  os pendóns con que o goberno municipal tivo a ben engalanar as rúas, pasando polas  carrozas e  os encapuchados,  até chegar ao  extravagante espectáculo das saetas…
     Desde logo,  a nosa lingua e a nosa cultura non parecen ser asuntos que interesen en absoluto  á Cofradía de la Santa Cruz. Non temos máis que observar o seu desprezo polas propias tradicións e a súa pailana imitación de modelos culturais  alleos a nós,  como é o caso das andaluzas saetas. En canto á consideración pola nosa lingua, abonda con achegármonos a todas e cada unha das publicacións desta entidade:  estatutos, solicitudes de inscrición, comentarios na súa páxina de facebook…, para nos decatar do desprezo total polo noso principal sinal de identidade,  a lingua galega. Chegamos entón aquí á apoteose do asombro: os agradecementos van  tamén  dirixidos ao mesmísimo Secretario Xeral de Política Lingüística, aínda que ben é verdade que mesmo descoñecen o nome do cargo que Valentín García desempeña, pois refírense a el como “secretario xeral de Normalización Lingüística de la Xunta de Galicia”.  Cal sería a axuda que  Valentín García lles ofreceu,  como representante institucional, para que os membros da Cofradía de la Santa Cruz lle estean tan agradecidos?  Que apoio merece da Secretaría Xeral de Política Lingüística unha asociación que non utilizou nunca a nosa lingua?  Quizais o cartel coa programación das procesións para a Semana Santa deste ano o pagou a Secretaría Xeral de Política Lingüística? Será por iso polo é o único texto procedente de tal asociación que  está redactado en galego?  Tendo en conta a situación que está a sufrir a nosa lingua,  a perda masiva de falantes entre a mocidade, posiblemente a Secretaría Xeral de Política Lingüística tería moitos outros ámbitos aos que destinar os cartos públicos que xestiona e que poderían contribuír para unha efectiva normalización.  Mais, mentres a nosa cultura esmorece,  a Secretaría Xeral de Política Lingüística colabora economicamente cos que se poñen a cantar saetas… Unha vez máis, o mundo ao revés.
     Como eu tamén son agradecida,  quero expresar a miña gratitude a todas as persoas, asociacións, entidades ou colectivos que traballan en prol da nosa lingua, da nosa cultura, da supervivencia das nosas tradicións e do noso patrimonio, material e inmaterial.