Xornal de Tabeirós-Terra de Montes

San Paio: “Pola Palabra”

6/27/2019

Manuel Cabada Castro

Festas da Estrada. 27 de xuño de 1935

San Paio é santo e patrón. Un santo galego, e ademais rapaz, tan fermoso coma baril e afouto en terras de mouros. Terras de fóra de Galicia. Alá onde disque triúnfan máis os galegos ca na súa propia casa. Si, Paio triunfou coa palabra.
   Temos sona os galegos de sermos de pouco falar. A nosa paisaxe de montaña, de néboas e de chuvia (aínda que xa menos) fai de nós xente introvertida e de fondos sentimentos. Nisto semellámonos un chisco ós bávaros, tirando a calados eles tamén, que non aturan os berlineses ó diciren sobre estes que teñen moito “Schnabel” (que quere dicir “bico” ou “peteiro”). A nosa lingua ten tamén abundantes nomes para se referir a aquel que fala moito: lareteiro, tatarelo, esbarafundeiro, barballoeiro, lercho, lingoreteiro, papaliqueiro, badallocas, falariqueiro, e moitos máis... Non quedan desde logo nada ben entre nós os que se pasan no falar; sobre todo os homes (máis cás mulleres): “A home parlanchín e faco relinchón, pouca cebada e moito albardón”. “O can e o paroleiro, deixalos no carreiro”. “Home de moita parola, todo é faramallada”. “Home parlanchín, para todos mais non para min”. “O home, de poucas palabras; e esas sabias”...
   Por que pobos ou vilas teñen cadanseu santo patrón diferente é case un misterio da historia. Mais no caso da vila da Estrada semella ben claro. O refrán tradicional para os da Estrada ben o sabedes: “A xente da Estrada pola palabra”. E San Paio é certamente rapaz “da palabra”.
   Contan as vellas crónicas que o emir cordobés quixo facer do rapaz Paio obxecto e xoguete do seu antollo. Paio pasaría así de ser alguén a ser só algo. Mais Paio amosouse enteiro e valente: “Cristián son e serei, coma sempre o fun”. Como o emir non se daba por vencido, aínda lle tivo que espetar o rapaz de Tui (e que conste que non fago más ca traducir ó galego o que contan os haxiógrafos): “Bota, can!: ou coidas quizais que son un destes rapaces maricóns do teu pazo?”.
   Un coñecido filósofo de Oxford, John Austin, escribiu hai xa anos un libro con este título: How to do things with words (“como facer cousas con palabras”). Non cabe dúbida de que as poucas palabras empregadas por Paio “facían” cousas. Como testemuña da súa fe cristiá –e xa sabemos que “mártir” quere dicir “testemuña”- dá palabra da Palabra recibida: “Ó comezo existía a Palabra, e a Palabra estaba onda Deus, e a Palabra era Deus” (Xoán).
   Dende o século X, os tempos nos que viviu San Paio, deica o noso século XX pasaron desde logo moitas cousas. Mais poida que unha das meirandes perdas sexa a perda do senso da palabra. Dende o tempo dos gregos a palabra era “lógos”, palabra e razón ó mesmo tempo. A loita, máis ou menos agachada, polo poder dos medios actuais de difusión converteu a linguaxe nun rebumbio de palabras, baleiras moitas veces de senso racional e de compromiso persoal. Non son bos tempos certamente para os “mártires” da palabra e pola palabra. Pero é que ademais “sabemos demasiado”. Un rapaz de catorce anos da nosa época (a idade que tería o noso Paio cando lle tocou morrer) dálle cen voltas en “saberes” a Paio e, nembargantes, poida que Paio fose más sabio ca el. Estamos hoxe tan ateigados de palabras da televisión, do transistor, do teléfono, que nin sequera temos tempo nin acougo para sabermos que facer con todo iso. Que San Paio nos ampare, irmáns!

[“Faro de Vigo”, 24 de xuño de 1992]

Festas de San Paio 28 de xuño de 1935

0 Comentários

Recuperando a infancia fuxidía

3/1/2019

0 Comentários

Manuel Cabada Castro

O amoroso asubío do tempo de Loliña que hoxe nos convoca velaquí o tendes feito papel, recendo, letras e historias íntimas e infantís que alguén, ela, decidiu contarnos pra que as melodías da vida non se perdan nas congostras escuras dos tempos idos e esquecidos para sempre. É un asubío que xorde da fonte dun corazón, ese impulsor de toda vida.
Grazas, Loliña, por nos teres agasallado a todos con este escrito teu, cheo de tenrura e de relatos íntimos e sorprendentes, nos que os corazóns bailan o agarradiño pegados á vida mesma.
Pois as vidas humanas non son mónadas indivisíbeis e solitarias -como din que pensaba o filósofo Leibniz- senón que habitan á beira ou no interior do misterio, coñecido e -ó tempo- descoñecido, que nos envolve. Así semella crelo tamén Loliña cando nos pon –case como frontispicio dos seus relatos- un texto de Newton, no que este nos di: Fun un neno cativo [...], enredando na praia [...] O océano da verdade esparexíase, inexplorado, diante miña.
O meu lembrado mestre alemán Karl Rahner dicíao, dun xeito semellante, así: “o ser humano, ocupado cos diminutos grans de area da praia, vive sempre á beira do infinito mar do misterio”.
Precisamente por esta razón hai poetas, filósofos, escritores e outros moitos, aparentemente estraños, seres humanos que nos fan pensar, soñar e –en definitiva- vivir. Por iso vos gustará este escrito e non só polas fermosas imaxes que tan belidamente ilustran o texto.
Como Loliña é ademais unha excelente e recoñecida poeta, non será nada estraño tampouco que a súa prosa, estes seus relatos, non teñan nada de prosaico. Con razón nos di por iso “Mero” no seu Limiar que os relatos do Asubío do tempo son “poesía narrada”. Tanto máis canto que a autora sabe moi ben que a beleza e a fermosura da vida se atopan nas cousas máis simples e sinxelas: nese vagalume pousado no musgo mol do valado, naqueles “currichos” que andan corricando felices -libres do cortello- polas elegantes rúas de Cangas ou, tamén, naqueloutros mariñeiros cansos que chegan por fin a porto despois dunha longa noite de penurias... Mariñeiros que, por certo, son belamente denominados por Loliña “catedráticos dos mares, dos ventos e das estrelas”... Prosa poética que non pode menos de percibirse en moitas das escenas que ela describe e narra, de mil sutís e ó tempo sinxelas maneiras, no Asubío do tempo, e de maneira especial no capítulo que leva como título “Os segredos das noites de verán”.
Claro que para iso hai que dispoñer dunha mirada de neno e no noso caso, máis propiamente, de nena. En certo modo, coido que se pode dicir que, tamén como escritora, continúa a ser para nós Loliña a “rapaza inqueda e rebulideira” (tal e como ela se describe a si mesma), que, loxicamente, era incapaz de aturar aqueles misioneiros populares da época -dos que nos fala-, que coas súas longas e ameazantes prédicas tentaban converter os seus sufridos oíntes á “boa” nova do Evanxeo suscitando neles contraditoriamente arrepíos infernais ben “malos”. “Falaban dun xeito – dinos Loliña no seu Asubío- coma se eles foran anxos e estiveran ceibes de pecados mentres caían cairos de sarabia e lume infernal sobor de nós”.
Temos ante nós, pois, un libro para lembrar e que nos aprende tamén a experimentar as belezas e bondades do lembrar. E non só porque nel hai lembranzas de tempos pasados que ós interesados nos temas da antropoloxía cultural ou social de Galicia seguramente lles poderán interesar, senón porque os seres humanos somos, no fondo máis fondo de nós mesmos, “animais lembrantes” (se me permitides a expresión), seres que aprendemos a vivir e a nos comportar sobre a base firme das nosas lembranzas, dos nosos recordos. A lingua que utilizamos, a visión que temos de nós mesmos e do chan que pisamos, en fin, todo aquilo que os antropólogos chaman “cultura” (que é algo máis fondo que os diversos coñecementos que imos incorporando ós nosos saberes máis ou menos técnicos), todo iso ten que ver co pasado, coa historia, coa tradición, que ó incorporala en nós, lembrándoa, se fai nosa e nos fornece dunha especie de “confianza básica” que nos axuda a vivirmos e a afrontarmos con ilusión e esperanza as nosas vidas.
O libro de Loliña é, deste modo, un guieiro que nos aprende a lembrar, porque nel se practica directa e explicitamente este oficio de lembrar. Nel levanta ela acta de todo un mundo de vivencias, costumes e comportamentos, case xa desaparecidos, mais que quedan así para a posteridade dignificados e actualizados. Pois non deixan de continuar a ser alicerces nosos e así, en boa medida, daqueles tamén ós que transmitimos, consciente ou inconscientemente, as nosas propias vivencias.
Por iso nos fala ela neste libro, textualmente, da “nenez lembrada e fuxidía”. “Fuxidía” si, mais “lembrada” e, xa que logo, recuperada. “Recuperación” literaria, si, mais non por iso menos real e menos fecunda. En realidade, cómpre indicar que esa mesma capacidade de “recuperación” da súa mocidade e infancia lle chega tamén a Loliña como herdo e galano antecedentes. De modo que as súas lembranzas se estenden cara atrás, e non só cara adiante en forma dun futuro que nelas se basea e afinca.
Dinos Loliña concretamente: “Coma ben dicía o meu benquerido pai, anchéase o peito cando, no paso do tempo, lembramos os primeiros anos da vida e da mocidade. Puidera ser que chegara o día no que estes tiveran máis forza que o tempo presente. El, a iso, chamáballe vivir de memoria”. Un “vivir de memoria” ó que se refire ela aínda nun texto anterior do seu libro, falando tamén de seu pai: “Daquela –dísenos alí- xa era velliño e desfrutaba coas historias da xuventude, ‘vivindo de memoria’, como el lle chamaba ás lembranzas do tempo que xa fuxira coma un asubío”.
En realidade, é esta “memoria” a que constrúe o fráxil e sutil tecido da historia e da cultura dos pobos. Perdida a “memoria”, desaparecen as raíces dos pobos e estes mesmos. Nisto consiste precisamente a súa relevancia antropolóxica. Sen memoria non podemos ser nin coñecer. Xa o vello Platón dixera que coñecer é recordar. Eu diría incluso que a alta capacidade poética de Loliña vén sendo algo así como unha sublimación artística e simbólica deses pousos fondos que a memoria foi deixando ou depositando no seu interior.
Na memoria deposítase e permanece vivo todo: desde a lembranza da mulleriña aquela que lle responde ó misioneiro popular que ela non lle fixera mal ningún ó Santo Cristo de Noia, pasando polo sancristán señor Roque ó que lle levaron os trouleiros mozos a escada pra el baixar do tellado da capela de San Mamede, ata –que sei eu?- aquilo por exemplo das durmidas en xergóns de follato “que renxían que daba gloria durmir neles”. E isto de que daba gloria durmir neses renxentes e ecolóxicos xergóns évos, por certo, ben verdade, pois ben recordo eu mesmo durmir e soñar feliz de cativo deixándome afundir con pracer neses enxeñosos e ecolóxicos xergóns...
Mais quero xa rematar, non sen antes porén vos recitar de cor –se a mente neste intre non me falla- os inigualábeis versos daquel gran neno que foi Unamuno e que son para min a meirande loa que quizais se pode facer da infancia humana e da súa inesgotábel capacidade de soñar e de construír memoria. Son estes:
Agranda la puerta, padre,
porque no puedo pasar;
la hiciste para los niños,
yo he crecido a mi pesar.
Si no me agrandas la puerta,
achícame, por piedad;
vuélveme a la edad bendita
en que vivir es soñar.
Grazas, Loliña, por teres recuperado para nós esta “idade bendita”!
Grazas a todos!
* [Na presentación do libro de Chamadoira do Casal, O asubío do tempo (Edicións Fervenza, Técnicas & Gramaxe, SL, 2019) en Vigo o 28 de febreiro de 2019]

0 Comentários

Ceibe e rinchando vou!

8/13/2018

0 Comentários

Manuel Cabada Castro

Soños verdeais de xestas e toxos son os meus. Alá nos fondos da regueira ou nos cumios do Cádavo ou da Conla. Responsábel son de todos eles, das miñas bestas e dos bichos meus, parentes grandes ou cativos da miña tranquila ou inqueda grea. Contra mandas de lobos ou mesmo fronte ó solitario caimán sobre o que son quen de bailar unha heterodoxa muiñeira sen saírme de enriba das súas costas blindadas. Ou é que non vistes aínda o vídeo que me fixo hai pouco un de vós, queridos humanos, cando me deu por alí para abraio voso? Pensabades que non teño boas entrañas e que non sei defender os meus contra ameazantes perigos? Preferiría morrer coa limpa dentada dun monstro deses a que algúns dos meus ficasen malferidos.
   Os griñóns do monte formamos sempre familias numerosas. Temos que traballar e vixiar a cotío para que os nosos problemas acaden sempre axeitada solución. O primeiro que precisamos é ter ó noso dispor un humilde regueiro de auga e tenros xermolos de toxo ou herba montesía. Pouco máis necesitamos. Contentámonos ben co que temos, pois o monte, esa señorial casa nosa, évos amplo e xeneroso.
   Ás veces -non sabemos por que- semella que un anaco ardente do sol caeu entre nós e temos que fuxir mentres ondas de lume e fume nos apurran e enlouquecen queimándonos a nosa casa. Évos unha anguria moi grande! Temos porén as nosas dúbidas de se iso vén de arriba, desa redonda e flamexante lumarada que se ve de día no alto dos ceos, porque a verdade é que ela nos trata ben e nos dá calor ó longo de case todo o ano e só cando a chuvia e os nubeiros a barren do ceo póñense as cousas peor.
   Saberédelo quizais vós, cantos nos acompañades nesa enxebre excursión que xuntos facemos tódolos anos ata o curro, pois ben listos semellades ser ó vermos cos nosos propios ollos as cousas tan grandes e fermosas que facedes. Alá no curro entramos e remansámonos o mellor que podemos, á maneira das encrespadas ondas mariñas que van deitarse na branca praia do mar. Ese mar que nalgúns días propicios podemos tamén nós mesmos albiscar desde os altos penedos da montaña.
   Redondo é o ceo, o mar e mailo curro. Semella ser así tamén o ciclo das vidas todas. Como cíclicas son así mesmo as nosas visitas a Sabucedo. Algún que outro susto si que o pasamos alá no curro, máis que nada porque nós, os cabalos, perdemos doadamente de vista as bestas e bichiños da nosa propia grea e non sabemos moi ben por onde andan. Mais sabemos que isto non dura moito e que as cousas volverán axiña ó seu, porque memoria si que temos, e bastante boa, das cousas que nos pasan.
   Hai momentos en que nos enfrontamos os griñóns mutuamente no curro, coa teima de acadarmos alí se for posíbel os nosos propios espazos protectores. Mais o que se di querérmonos mal entre nós, non é certo. Tentamos sempre sermos comprensivos cos demais. Só queremos que a nosa natureza e os nosos herdados costumes se manteñan. Pois grazas ó noso mutuo achegamento e tamén á coidada e harmoniosa distancia poderemos inzar todos ben.
   Máis dunha vez, nalgunha desas xuntanzas secretas que os cabalos organizamos, nun horizonte infindo de soidade montesía e ouveos silandeiros moi distantes, xurdiu a cuestión de por que ós humanos semellaba compracervos tanto, aínda que só sexa unha vez ó ano, ollarnos a nós con repousada curiosidade e afecto na aldea nosa e vosa, esa pequena parroquia de Sabucedo de tantas xeracións e míticas historias. Algúns dos máis sisudos entre nós comentaban, na nosa recóndita e intraducíbel fala, que moi posibelmente fostes os humanos en tempos pasados tan ceibes e amorosos coma nós. Quereriades vervos entón, xa que logo, os humanos a vós mesmos en nós coma nun espello, atoparvos calmosamente con vós mesmos ó ollarnos a nós. Esquecervos de nós viría ser en definitiva como esquecervos de vós mesmos, da vosa propia natureza e historia, a humana, do propio remoto pasado que pula con forza por se facer presente en cada novo anaco dese porvir que paseniñamente se vai destapando. Pois quen se esquece de si mesmo, quen perde a súa orixe, deixou xa de saber onde vén ou onde vai... Convértese dese xeito en estatua de sal, en esqueleto sen vida e sen alento.
   Nós, en troques, ben o sabemos nós e ben o sabedes tamén os humanos sobre nós, somos os fillos e as fillas do vento, é dicir, da vida, da liberdade e do sermos nós mesmos. Recibimos o galano e a bandeira da liberdade e espallámola ós catro ventos. Somos airosos por iso na nosa estampa, no noso andar e no noso galopar.
   Non. Non cremos que os vosos barís aloitadores e aloitadoras tenten coutarnos a nós a nosa innata liberdade ou someternos a eles. Para iso terían que aniquilarnos, cousa que nin eles nin nós queremos. Teiman máis ben, polo contrario, en apertada conxunción con nós, e coma se dunha mística osmose se tratase, aprender fondamente do noso modo de ser. Desexan zugar con degoro -un chisco alomenos- a nosa exemplar liberdade e a nosa indómita protesta contra calquera intento de a destruír. Xermolos de liberdade son os que xorden deste ritual e íntimo encontro entre eles e nós. Enxertos de liberdade que poden ben prender entre vós, os humanos, porque a lembranza da liberdade perdida está, agachada ou latexante, sempre presente tamén en vós. Ben nos decatamos por iso de que esa debe ser a razón pola que na vosa relación connosco non empregades nin cordas, nin paus nin intermediarios semellantes. Tal modo de proceder rompería con esa orixinal práctica da aloita corpo a corpo -próxima, achegada e creadora- que ben soubestes herdar dos vosos devanceiros. Mantédea así.
   E abonda xa de falarvos a vós, os humanos, porque ben sabedes que o falar non vos é cousa nosa e o pouco que sabemos aprendémolo desa fermosa lingua vosa que levades na fronte e nos beizos. O noso é o rinchar, ese berro limpo e salvaxe, de liberdade para nós e para vós. Un berro tamén de ledicia, de firme apertura ó porvir. E como ese berro noso semella ser parente moi próximo do voso aturuxo, facemos desde agora tamén noso o voso berro ancestral. Huiiiiiiiii .... ghi ghi ghi ghi...!!!!

[Publicado en “ADN Sabucedo”, Anuario da Asociación da Rapa das Bestas de Sabucedo, Edición 2, 2018, páxs. 32-34]

0 Comentários

Comungando coa terra da Rapa

7/18/2018

0 Comentários

Manuel Cabada Castro

Évos algo que ferve nas veas do corpo e da alma... Foguetes que furan o ceo nacente nunha noite que empeza lentamente, e moi cedo, a se esfiañar no novo día, escorrentando e desafiando os cirrios que pasaran a noite baixo o teito das vellas tellas da igrexa, deixando de facelo como cumpría nas descoñecidas alturas dun ceo nocturno e libre. Toda festa ritual é sempre nova. Mais esta que aniña nas cimas da Terra de Montes, no pequeno e resistente lugar de Sabucedo, éo especialmente. No cíclico proceso que se desenvolveu este ano desde o amencer do día 6 deste mes de Santiago, durante catro memorábeis xornadas, o común e democrático rei sol non tivo vergoña algunha de nos amosar sempre a súa plena e risoña faciana. Un agasallo inesperado para todos. Alá arriba, a montaña: rocha vella e ancestral, airiños airiños aires, toxo manso e xesta recendente e un fuxidío horizonte dunha ou máis greas de bestas que nos avistan con delicada atención e un medido celo do seu propio e comunal modo de ser. Aman a liberdade e, pola nosa parte, aprendemos tamén a amala con elas. Ou é que alguén dubida de que elas portan nos seus lombos liberdade, bonhomía e rebeldía? Todo un símbolo para unha Galiza e as súas xentes que non deixan de buscar atoparse plenamente consigo mesmas e coa terra, de por si ben xenerosa, na que nacemos e queremos vivir.
   É esta fondura “animal”, rebelde, animosa e animante, dos nosos compañeiros da montaña a que entra e desemboca nas rúas e camiños interiores da aldea, cos seus veciños e forasteiros en renovado abraio, coma un inesperado e sempre novo don, que se concentrará logo, máis intensamente, no mítico anfiteatro do curro. É alí, nese rotundo espello que separa e ó tempo conxunta (a eles e a nós) onde podemos, si, vernos neles e deles aprender tamén a sermos nós mesmos. Aprendendo da súa resistencia e do seu digno orgullo de ser e de existir como tales. As nosas bestas convértense así en gratuíta vacina de humanidade.
   Por iso as festas, cando o son de verdade, na súa variedade, na súa fondura, na súa imperiosa necesidade social e humana, non son dispendio inútil e sen sentido, senón rexeneración viva do propio ser individual e comunitario, que endexamais pode ser entendido sen tomar conciencia da nosa comuñón coa terra, coa luz e a montaña, cos fentos e as xestas, coa auga daquela fonte agachada baixo a húmida sombra dun pereiro agreste e solitario...
   Leccións maxistrais sobre todo isto ofrécennolas con xenerosidade as grandes e festivas tradicións populares. Como esta da Rapa das bestas de Sabucedo, que os mandatarios públicos non deberían endexamais deixar de apoiar para ben do país.-

* [“Faro de Vigo”, mércores, 18 de xullo do 2018]

0 Comentários

Presentación en Xinzo de Limia de “Galicia. Raíces e compromiso”

3/17/2018

0 Comentários

Manuel Cabada Castro

Convidástesme a vir aquí a Xinzo para un encontro amigábel sobre o tema eterno de Galicia, aproveitando que publiquei hai un par de anos sobre o tema un escrito co título de “Galicia. Raíces e compromiso”. Con esta iniciativa vosa –sabéndoo ou sen o saberdes- viñestes facerlle algo de caso quizais ó que escribía Andrés Torres Queiruga nunha xenerosa recensión súa na revista “Encrucillada”, que remataba deste xeito: “Persoalmente, non só polo cariño de amigo –que tamén–, senón por estrita xustiza intelectual, non dubido en afirmar que estamos ante unha obra que merecería ser texto de estudantes e manual de cantos queremos alimentar o coñecemento das nosas raíces e animar o compromiso por unha terra que merece un destino mellor”. Grazas, Andrés, e espero que leves razón...
Ben. Ese texto chegou felizmente ó seu termo grazas a amigos que un ten, como Bieito Ledo e Xelasio Suárez Santiso (aquí presentes), que seguen a levar adiante con agarimo e competencia Ir Indo Edicións. Este é o paraugas que protexe e dignifica as miñas modestas reflexións sobre Galicia. Tamén se sumaron ó tema outros dous ourensáns eminentes, como o artista Antón Pulido (autor da portada) e mais o ben coñecido de todos e incomparábel Xosé Luis Méndez Ferrín cun prólogo moi xeneroso, intelixente e clarividente.
O escrito, pois, aí está e –se vos digo a verdade- a min non me vai moito volver sobre cousas escritas con anterioridade. “O escrito escrito está” -dixo alguén- e quen queira botarlle unha ollada é ben libre de facelo, de discutilo ou de prolongalo nun ou noutro sentido. O que si quería dicirvos ou comentarvos é que eu non son unha persoa dedicada á historia, polo menos á historia política, nin á literatura (por moito que me guste escribir cunha certa decencia e desexo de empatía cos lectores sobre moi diversos temas), nin tampouco me dedico a outras diversas “especialidades” (entre comiñas) concretas nas que adoitamos normalmente dividir o saber. A miña querenza foi desde os comezos, antes ca nada, pola filosofía e, no seo desta, por aquilo que se podería considerar como a súa cerna ou o seu cumio: a metafísica... Nada máis ou nada menos. Ese é o océano no que a gusto me mergullei e me mergullo. Aínda que a metafísica hai que entendela, non como un perderse en conceptos abstractos, senón como un fondo afondar no concreto. Pois o concreto –polo menos tal como o entendía o filósofo Hegel- é o que “crece con”, é dicir, a totalidade da realidade que somos ou na que estamos.
Neste sentido, e concretando agora algo tamén, direivos que levei a cabo os estudos de doutoramento en filosofía na universidade de Múnic, tras catro anos de teoloxía en Austria. Tanto neste último país como despois en Alemaña tiven a sorte de me atopar co famoso filósofo-teólogo Karl Rahner, que tivo a ben dirixir a miña tese de doutoramento sobre un ata entón algo descoñecido filósofo e pedagogo, chamado Gustav Siewerth. Daquela Rahner era profesor na Facultade de Filosofía de Múnic, non -como se podería pensar- na de Teoloxía (que tamén a había, claro). Eran en España tempos franquistas e nestes outros países europeos puiden gozar da liberdade de pensamento e de vida que tan importantes son para profundar nos problemas teóricos e prácticos. Naqueles tempos, para min Galicia non existía nin eu tiña noticia algunha sobre os problemas, inxustizas ou, aínda menos, sobre os asasinatos sufridos tamén polos galeguistas nesa infausta época. Así e todo, lémbrome de que foi alá, na universidade bávara de Múnic, onde por primeira vez puiden informarme sobre o que era a miña lingua natal asistindo, case por curiosidade, a unhas clases que impartía sobre o “galego-portugués” o profesor Hans Rheinfelder. Tan lonxe había que ir para poder aprender algo que pagase a pena sobre a miña propia lingua nativa!
Cando volvín de Alemaña (no ano 1969) e empecei a miña docencia en Madrid, primeiro na Universidade Comillas e algúns anos despois tamén na Complutense, faltaban aínda algo máis de seis anos para que rematase a ditadura. Así e todo, a miña visión filosófica, “metafísica”, da realidade non me impediu albiscar xa Galicia, aínda que fose a unha determinada distancia, como algo co que tería que empezar a clarificarme.
Efectivamente, desde as miñas estadías por Europa (sete anos en total), aprendera, de maneira práctica e directa, a ver e a decatarme de que hai países, culturas e linguas, diferentes das que un porta emocionalmente consigo. Realidades que hai que respectar, amar e tamén asumir persoalmente cando un se atopa no seu ámbito, coa clara conciencia de que só tal actitude é a correcta.
Xa por entón empecei a darme conta de que desde as limitadas experiencias da miña curta existencia algo non funcionara como é debido en min desde cativo. Fixérame, por exemplo, sufrir no fondo da alma a ruptura que en min supuxo ter que abandonar, cando só tiña dez anos, a lingua (con todo o que esta leva consigo) da miña aldea natal pontevedresa de Sabucedo para substituíla por outra (o castelán) que nunca eu utilizara no falar. ¿Por que a miña lingua ficaba alá na aldea e alí, no novo colexio, situado na aba do Monte de Santa Trega da Guarda, a só uns cen quilómetros de Sabucedo, non me era permitida? Para iso nin tiña eu resposta nin estaba en situación de que alguén mo explicase. A represión militar en Galicia contra esquerdistas e galeguistas tiña aínda data recente.
Todo isto acrecentóuseme cando en anos posteriores proseguín estudos, xa fóra de Galicia, na provincia de Palencia ou en Salamanca e Santander. O galego levábao comigo mais non me servía para nada. Era mellor incluso agachalo. Porque ademais ríanse benevolamente un pouco dun ou ollábante case cunha certa compaixón ou estraña curiosidade... Falo das miñas experiencias, que non teñen por que coincidir coas doutros. Son en calquera caso experiencias acaecidas nun tempo e nuns espazos concretos.
Metafísica si, mais non só dese pan vive o home... Hai efectivamente cousas ou acontecementos non programados ou previsíbeis, que non veñen propiamente dun senón doutros. Cando levaba algúns anos de docencia na mencionada Universidade Comillas de Madrid, un rebolo deu entre as pólas arbóreas da miña Metafísica e causou en min unha pequena (ou non tan pequena) inquedanza. A inesperada intromisión na miña árbore benquerida procedía da Facultade de Filosofía da Universidade Complutense. Insistíaseme en que me animase a ter algo de docencia tamén alá. Tras moito pensalo, alá me fun. Mais como a docencia de temas metafísicos estaba xa cuberta e eu –á fin e ó cabo- era un adventicio, un “ninguén” coma quen di, tiven que me contentar con temáticas relacionadas coa psicoloxía e mais coa antropoloxía. Foi, paseniñamente, isto da antropoloxía o que lle puxo en certo modo pés e unha nova visión ás miñas querenzas metafísicas. No meu cóctel interior unha e outra (metafísica e antropoloxía) comezaron a se fortaleceren mutuamente. Desde aquela o afondamento nos diversos modos de ser e de se comportar dos diversos países e culturas –tal como nolo aprende a antropoloxía cultural- axudou a que a metafísica se tornase aínda más concreta do que ela en principio xa debería ser.
Velaquí, pois, como en paralelo con estudos e escritos relacionados co eido metafísico van xurdir aquí e alá desde entón -movida a miña pluma pola necesidade de aclararme a min mesmo e de lles aclarar ó tempo a outros- publicacións relacionadas con temas sobre a cultura (antropoloxicamente entendida) do noso país. Así, por exemplo, en 1992 entre diversas obras dedicadas a filósofos alemáns, sae á luz un volume que leva por título A Rapa das bestas de Sabucedo. Historia e antropoloxía dunha tradición, que pretendía ser unha historia antropolóxica dun lugar e dun acontecemento festivo, ben concretos, do noso país. Sería este o meu primeiro contacto coa actividade editora de Bieito Ledo (aquí presente). Ou tamén, algún anos despois, ó lado tamén doutros estudos filosóficos, outro para min moi querido estudo titulado Paixón poética e militancia galeguista, que pescuda desde a case absoluta desinformación reinante na vida e obra dun destacado galeguista, fundador xunto con outros do Partido Galeguista en 1931. Chamábase Xosé Manuel Cabada Vázquez, tío meu (irmán de meu pai) que finou no ano 1936, cando eu só tiña 5 meses. E, falando de libros, tamén se podería engadir a estes títulos O Padre Seixas desde dentro. Unha aposta progresista, galeguista e universalista, publicado hai só poucos anos, cando eu estaba xa en Vigo, só dous anos antes de “Galicia. Raíces e compromiso”.
Verbo desta última publicación, que é a que motiva este noso encontro, sabedes seguramente vós xa máis ca min, porque a min xa me vai fallando en moitas cousas a memoria. A idade é seguramente culpábel nesta deficiencia, mais está aí tamén o feito de eu ter cruzado moitas veces o voso río Limia, ida e volta, ó longo dos corenta anos que residín en Madrid e, queiras ou non, o vello mito sobre a perda da memoria algo de razón terá.
De tódolos xeitos, e en liña coa miña preocupación constante de conxuntar “metafísica” con “física”, quero dicir, de atender á conxunción de reflexión xeral e realidade concreta do vivir galego, coido que algo podería eu dicir en relación coa publicación de “Galicia. Raíces e compromiso”. Pretendín, efectivamente, realizar un estudo de conxunto, xeral (nun determinado sentido), sobre o problema de Galicia, abranguendo sucesivamente os específicos modos culturais de comportármonos, o substrato social e político como país ou “nación” que estes implican e, finalmente, a plasmación ou expresión concreta desta realidade humana nunha lingua que con toda razón e dereito denominamos “propia” e que vén sendo o meirande sinal e garantía da nosa especificidade cultural.
Esas veñen ser tamén as tres grandes partes das que consta o libro. Tanto é así que ese era o título que en principio ía levar: “Unha cultura, un país, unha lingua”, engadíndose como subtítulo o de “Galicia como herdo e tarefa”. Mais como este subtítulo semellaba lembrar demasiado unha publicación anterior de Valentín Paz Andrade que levaba como título “Galicia como tarea”, cambiouse, por acertada suxestión do editor, o proxectado subtítulo polo de “Raíces e compromiso” colocando “Galicia” en primeiro lugar. Sen dúbida é un bo título e espero tamén nese sentido que sexa verdade o que me escribía Bieito Ledo hai só un par de días: “O teu libro seguirá vivo por moito tempo”. Ogallá sexa así, para ben –espero- de Galicia e de cantos buscamos xustiza, humanidade e dignidade.
En realidade alá no fondo o que ocorría, cando poñía sobre o papel informacións e pensamentos dirixidos a futuros e descoñecidos lectores, era –antes ca nada- que eu mesmo quería aclararme a min mesmo sobre algo que rebulía no meu interior, mais que non acababa de se reflectir practicamente nin en min nin en boa parte daqueles cos que convivía. Nin no modo de pensar nin nos xeitos de procedermos.
O resultado, dito de maneira sintética, é que cheguei á conclusión de que estaba ou estabamos vivindo desde esquemas mentais e de comportamento que outros -alleos ós nosos xustos intereses e á nosa propia cultura- inocularan historicamente en nós. Cumpría, pois, desvelar, clarificar, analizar, pór ó descuberto tal situación. E, ademais, de maneira proporcionada ó esquecemento sobre nós mesmos que outros induciran ou provocaran en nós. Dito aínda de maneira más concreta. Era necesario que nos contásemos a nós mesmos a nosa propia historia e que deixásemos de nos guiar pola historia que outros argallaron e continúan aínda a argallar, dunha ou doutra forma, para a súa propia autocompracencia e para o noso obediente e servizal autoconsumo.
E cando aquí falo de “historia” non me refiro só ó que normalmente entendemos por tal cousa, senón sobre todo ós efectos que tal historia e os seus relatos foron producindo en nós, no seo da sociedade galega e dos individuos particulares, e que pesan aínda sobre nós. Trátase do efecto ou resultado ó que en definitiva se refería dalgunha maneira Rosalía cando dicía que se sentía “estranxeira na súa patria”. Era preciso, pois, pensar e analizar tamén os modos de sermos e procedermos. Aquilo que os antropólogos culturais ou sociais denominan “cultura” dun determinado grupo social ou país e que non se identifica sen máis co grao de saberes simplemente técnicos ou científicos dos que un grupo humano poida dispoñer. Trátase daquela “cultura” que lles proporciona cohesión e mutuo entendemento ós que dela participan, que os diferencia dos que participan doutra cultura distinta e que ten a súa manifestación máis evidente na propia lingua.
Por iso, os percorridos históricos, as anécdotas, as análises, as reflexións, as críticas, etc., por moi sinteticamente que todo iso reciba forma ó longo da exposición escrita en “Galicia. Raíces e compromiso”, camiñan intencionadamente cara a unha meta concreta. A de acadar conciencia, tanto individual coma social e política, de nós mesmos. Esta conciencia non se chega a adquirir se un prefire vivir alleo ó coñecemento de si mesmo e daqueles cos que convive. Aínda que disto, por outra banda, non se é sempre e necesariamente culpábel ou responsábel, pois é esa mesma situación de dependencia a que obstaculiza de mil xeitos calquera actitude crítica respecto das violencias e inxustizas do pasado e do presente.
Hai agora xa case vinte anos, nun breve discurso lido na Universidade de Santiago, propuña Xaime Isla Couto para o noso país estas tres tarefas: “Repensar Galicia, proxectar Galicia, facer Galicia”. De modo que: pensar ou tomar conciencia e actuar, “facer”. Vén sendo algo semellante ó formulado no título “Galicia. Raíces e compromiso”. É dicir, toma de conciencia das raíces que dan vida ó nosa existir e consecuente “compromiso” cun país, cunha cultura, cunha lingua que precisan dos nosos esforzos individuais e colectivos para se converter en realidade concreta e palpábel.