Xornal de Tabeirós-Terra de Montes

Recendos montesíos en romaxe a Sabucedo

1/5/2023

Manuel Cabada Castro

Quero cantar os recendos
desta nosa e vella terra,
fermosa e tenra cal neno
que soños soña de seda.

Monstros xélidos non quero,
de fóra aquí transplantados.
Quen aquí traelos quere
de don diñeiro é un escravo.

Quero vivir e cantar
na compaña da laverca.
E así o meu ceibe canto
arriba entoar con ela.

Atordante o teu xirar,
tarabela fachendosa!
Non compraces nin nos vas!
A muiñeira é a danza nosa!

Onda os muíños naceu esta
das correntes de augas vivas,
coma bestas de Montouto
que o vento portan nas crinas.

Comunal é o noso canto
fronte a escuros intereses.
Nós seremos sempre nós,
déixennos ou non nos deixen!

A prol do noso loitamos,
da vida e da nosa fala.
Lúa e estrelas na noite,
de día o sol na montaña.

O común a todos nós
é a nosa propiedade.
Só ceos e terra ceibes
nidia dan eternidade.

Nin nos mares chapapote
-de negruras nunca máis!-
nin brancuras na montaña
dos xigantes do metal!

Pois se o ceo ver queremos,
velaí está o voar lene
da laverca en espiral
que de abaixo ó alto ascende.

Peregrina do alén
en arroubo namorado,
de si dona e mais do mundo
leva nas ás o seu canto.

Fermosura évos Galiza.
Non a deixes deformar.
A beleza non se vende
a ninguén por vil metal.

Non só a nós nos coidamos.
O tesouro montesío
do milagre cabalar
é pra nós gran desafío.

Se coas bestas nós medramos,
medrarán elas connosco.
Con elas formamos todos
un só e bifronte pobo.

De lobos saben as bestas;
saben tamén dos humanos.
Xuntos elas e mais nós,
ben seguro que triunfamos!

Manuel Cabada Castro

(Sabucedo, 29 de abril de 2023)

0 Comments

Un fermoso artigo do poeta Aquilino Iglesia Alvariño sobre a Rapa das bestas de Sabucedo

1/2/2023

0 Comments

Manuel Cabada Castro

Un amigo remitiume hai poucos días un artigo sobre a festa da Rapa das bestas de Sabucedo escrito polo gran poeta lucense Aquilino Iglesia Alvariño (1909-1961) e publicado no xornal “La Noche”, Ano XXXI, nº 9055, do día 6 de xuño de 1950. Ó eu ser descoñecedor deste artigo, non puiden aludir a el no meu libro A Rapa das bestas de Sabucedo. Historia e antropoloxía dunha tradición (desde o ano 2021 editado por Ir Indo en segunda edición corrixida, aumentada e cun Apéndice).

   Agradezo poder dalo agora a coñecer neste medio, pois coido que é un grande honor para este acontecemento festivo e para cantos estimamos e defendemos o seu valor e permanencia, non só nos tempos actuais senón tamén nos vindeiros, que un escritor e poeta tan recoñecido como Iglesia Alvariño se tivera ocupado de lle dedicar, hai xa agora mais de setenta anos, a súa lúcida atención e capacidade literaria. Tanto máis canto que nos tempos de hoxe precisamos aprender a ver dun xeito novo a importancia humana, literaria e ecolóxica de acontecementos festivos e populares coma este por enriba de escuros intereses mercantís que os intentan desvirtuar ou destruír.
   O feito, por outra parte, de que este escrito fose publicado por Iglesia Alvariño en castelán ten a súa obvia explicación polas cautelas e restricións en relación co uso do galego nos tempos da ditadura, ben próximos aínda polo demais neste caso (ano 1950) ó final da guerra civil. Lendo o relato de Iglesia Alvariño, o lector poderá doadamente, porén, advertir o emprego nel de varias expresións galegas que el quizais consideraría que poderían pasar inadvertidas pola censura. Velaquí as seguintes: valados, grea, vagantas, engolemia, enveredar, rabeira, boureo, carballeiras, vilegos, moinantes. Palabras que figuran no dicionario da RAG agás engolemia (recollida esta, no entanto, noutros dicionarios como expresión equivalente a “desexo ardente”). O lector deste escrito de Iglesia Alvariño seguramente se sentirá sorprendido pola finura e o acerto das descricións e apreciacións que nel aparecen en relación con diversos detalles do acontecemento festivo da Rapa. É a visión dun escritor e poeta que nos aprende a ver de forma novedosa e viva o que a outros quizais se lles escapa.
   Deixo xa, pois, ó lector que se adentre por si mesmo neste encomiábel escrito, non sen antes indicar que pola miña parte corrixín só unha palabra no texto de Gratio Falisco, citado ó final do escrito por Iglesia Alvariño, pois no canto do incorrecto “stuprosa” o correcto sería ter escrito “scruposa”, tal como eu mesmo o indico na páxina 42 (nota 22) do meu citado libro.

   Velaquí vai xa o texto do artigo de Iglesia Alvariño.

              La ‘rapa’ de San Lourenzo


           Por Aquilino IGLESIA ALVARIÑO

   SABUCEDO es una aldea de Pontevedra en los rebordes de Tierra de Montes. Tierra de aguas nuevas y hermosos pastizales, en los tiempos en que la bautizaron debía señalarse por sus valados de saúcos, floridos por estos días y rumorosos de abejas.
   En esta tierra de frescor tiene una ermita de gloria S. Lourenzo, y heredad de la ermita es una grea de yeguas del monte que llena las cañadas y vagantas de relinchos ardientes.
   Entre abril y junio, la grea se multiplica de potrillos ágiles como corzos. Sus patas son finas y duras como de acero, y cuando sienten la engolemia de las primeras hierbas, como el cuello es aún muy corto y no les llega al suelo, abren las delanteras en forma de compás con un gesto gracioso y conmovedor.
   Las madres, en cambio, están por estos días terriblemente feas. Es el momento del cambio de pelambre. Llevan en los flancos y en el vientre unos colgajos sucios como el musgo seco, que es la capa espesa de lana que las resguardó en el invierno de nieves y escarchas. Por estos colgajos de lana las siguen los cuervos, que, posados en sus lomos, las desnudan a picotazo limpio de este musgo lanoso para mullir la lana de las crías en la copa de un pino inaccesible. La estampa del cuervo caballero con las alas abiertas y la del caballo a la carrera para librarse de sus garras y picotazos resulta extraña, salvaje y divertida.
   Yo conocí muchos santuarios dotados así de rebaños y greas. Uno era de San Cosme de Buzarrey y el otro Santa Margarita de Seivane. Los lobos, que arrecian en sus correrías cuando el ganado tiene mas ventas en los mercados, acabaron hace mucho tiempo con las greas de estas dos ermitas.
   La de San Lourenzo de Sabucedo tuvo más suerte, pues continúa con la suya, aunque menguada también por los lobos, enemigo viejo de los caballos gallegos. Atravesando el Caurel san Froilán de Lugo en uno de estos caballejos del monte, en un descuido del Santo, se lo manducó un lobo descomunal. Claro que como San Froilán era un Santo tan grande hizo volver al lobo con un conjuro y le hizo cargar con sus libros, que eran muchos, hasta su diócesis de León.
   En uno de los días pasados se celebró la fiesta de San Lourenzo de Sabucedo, conocida por el nombre de “A rapa de San Lourenzo”. En la madrugada de la víspera salen los mozos del lugar en busca de la grea. Una vez que la encuentran, viene el bracear, el correr y vocear sin fin, hasta enveredarla hacia el lugar de la rapa o esquilo. Este es un apartadero o coso en que el ganado se va prensando hasta inmovilizarse o poco menos. Luego viene la lucha del hombre con el animal, cuerpo a cuerpo y sin trampa, para despojar al último de sus crines y rabeiras. Es operación lenta, llena de destreza, de fuerza y de incidencias. Para las gentes que suben de Pontevedra, resulta muy divertida y el mejor estímulo para atacar pacíficamente una empanada a la sombra de los robles.
   Las yeguas separadas de las crías en esta operación llenan el valle de relinchos. El boureo humano pone un fondo a tono, y en las carballeiras el beber de los vilegos se acompasa dulcemente entre onda y onda de boureo.
   Viene luego, en los días sucesivos, la subasta de las crines y el jolgorio bien ganado de los mozos. La grea vuelve al monte cabizbaja, sacudiendo sus muñones caudales, torpes y sin gracia. Hay como una pesadumbre de deshonra en el rebaño ante el ágil rebrincar de los potrillos, que, en los claros y escampados del monte, raen la andadura no bien nacidos. Esta propiedad es gala exclusiva, al parecer de los antiguos, de estos caballitos gallegos, amigos de gitanos y moinantes hoy, y en otros tiempos celebrados por naturalistas y poetas. Para que se vea en qué terminan también las glorias de los caballos, tenemos que decir que nuestros caballos gallegos merecieron de Gratio Falisco, contemporáneo de Ovidio, nada menos que este hermoso hexámetro de su “Cynegetica”:

   “Galaecis lustratur equis scruposa Pyrene”.
   ¡Quién se lo diría a estos pobres caballejos moinantes que el lobo se va zampando cada día!

[“Galicia Digital”, 1 de febreiro de 2022]

0 Comments

Rapa das bestas de Sabucedo e Campo das Rosas

29/1/2023

0 Comments

Manuel Cabada Castro

Nestes días correu nos medios a nova de que a Xunta de Galicia declarara viábel o proxecto do parque eólico do “Campo das Rosas” na provincia de Pontevedra. Agora ben, quen non saiba da estreita relación entre este espazo xeográfico e a Rapa das bestas de Sabucedo, declarada dende hai anos de “interese turístico internacional”, posibelmente non lle dea relevancia a tal nova. Tal información ficaría, xa que logo, inserida no ámbito xeral dunha nova máis en relación coas vantaxes ou desvantaxes deste tipo de proxectos que afectan fondamente e de múltiples maneiras os modos de vivir e de se comportar das persoas e dos grupos humanos afectados polas mencionadas instalacións.
   Agora ben, é xustamente o específico da internacional festa da Rapa das bestas de Sabucedo o feito de se desenvolver non só ó longo de varios días, senón -e isto é o máis relevante- en espazos non só diversos senón incluso entre si moi distantes. Por iso o que máis frecuentemente hoxe denominamos “Rapa das bestas” de Sabucedo foi ó longo dos tempos popularmente denominada de xeitos diferentes: “O día das eguas”, “O día da baixa” etc. Entre eles o da “Rapa” abranguería o conxunto das accións festivas que se realizan especialmente no interior do “curro”, mais o da “Baixa” (para moitos non menos gratificante) é a previa subida ós montes na procura de xuntar as diversas greas que habitan nas súas propias zonas de montaña pra acompañalas logo na baixada a Sabucedo.
   Dito isto, hai que engadir seguidamente que non poucas destas greas de bestas habitan xustamente na zona do “Campo das Rosas”, na proximidade do coñecido pico dos Aguillóns e é evidente que a previsíbel intrusión nesta zona do mencionado parque eólico, coa concomitante destrución do ámbito natural nun marco xigantesco desnaturalizado, botaría por terra algo que é específico ou esencial nesta festa. Aquilo que poderiamos denominar a súa estética natural e a convivencia directa coa natureza na súa bela, poderosa e humildosa manifestación. Coido que, pese a todo, hai aínda tempo pra que venza a cordura, a xustiza e o bo entendemento.
   Pois non podemos en modo algún hipotecar a nosa dignidade e o noso futuro a poderosos intereses alleos ó noso hábitat. Aloitémoslles e dobreguemos, alomenos por unha vez, o poder e a verdade daquilo que ben xa versificara o Quevedo castelán: “poderoso cabaleiro e don diñeiro”!

[“Galicia Digital”, 26 de xaneiro de 2023]

0 Comments

Recadro da Rapa das bestas

12/7/2022

0 Comments

Manuel Cabada Castro

Á noite oíuse a curuxa
chiar no medio do val.
Entrou na aldea o andazo:
por Sabucedo anda o mal;
dormen os menos na casa,
fóra xa ‘dormen’ os máis...

“Pra que a gadaña non mate
vamos de aquí, miña irmá!
Connosco virá a besta,
pois ela é forte e está sa.
Deámoslla a san Lourenzo
se el saúde nos dá”.

Vivían nunha cabana,
deixándose alí estar.
Bichos nacéronlle á besta
ó as irmás ficaren sas.
Milagre foi de Lourenzo:
pra sempre el patrón será.

Furan foguetes no ceo
antes de o sol clarexar.
Hoxe évos día da Baixa,
todos ó monte co pau!
Co “pau de moca” de sempre:
é tradición ancestral.

Mozas e mozos da aldea
ó monte subindo van!
Ferve no sangue o gurgullo
de sermos todos iguais.
As bestas foxen ós altos,
non queren baixar ó val!

“Festa, évos festa, baixade,
hoxe é festa comunal!”
Entenden a nova as bestas
e déixanse ó val baixar.
Abofé que son ben cordos
estes belos animais!

Cercados polos festeiros,
ceibando rinchos ó ar,
danza nas crinas o vento.
Máis ca vento é un vendaval.
Imos así en xuntanza
festa viva a celebrar.

Embocan no curro agora:
ondas son dun amplo mar.
Mar que se estende na area,
nunha area onde loitar.
Loita que é nobre e amiga:
chamámola aloitar.

Érguense ó ceo os cabalos
en mutua loita ritual.
O desafío é incruento:
é unha lección maxistral.
Mestres ilustres vos son
de como nos comportar.

Mozas e mozos lle aloitan
agora a outro animal:
belo envurullo de vida,
un desafío entre iguais.
Gañe quen gañe na aloita,
bos amigos ficarán.

Chegado porén o luns,
con el vén a liberdá.
Volven de novo ós seus montes,
patria do seu benestar.
Canta a laverca na altura
e rinchan griñóns ó par.

Paso lixeiro o das greas,
con ansias de ver o mar,
mar que elas ven dende arriba,
ondas e crinas ó ar.
“De hoxe nun ano!” lles canto,
cantábamo miña nai!

0 Comments

Presentación da 2ª edición de "A Rapa das bestas de Sabucedo. Historia e antropoloxía dunha tradición" (Vigo, Ir Indo, 2021)

28/8/2021

0 Comments

Manuel Cabada Castro

Benqueridos amigos, conveciños e cantos vos achegastes a este curro vello para a presentación da nova edición dun libro sobre a Rapa das bestas de Sabucedo que hai agora xa case trinta anos fora presentado na súa primeira edición no ano 1992 na Estrada.
   Lembro relativamente ben aquela presentación, na que por certo indicara que botaba de menos a ausencia de determinados e elegantes individuos que deberían estar alí presentes e dos que constataba que non estaban. Referíame naturalmente ás bestas ou polo menos a algunha que as representara a todas. Houbo algunhas risas ou sorrisos e a presentación continuou...
   Mais o que eu entón comentaba, un pouco a modo de chanza, cobra quizais máis importancia hoxe, trinta anos despois. Pois hoxe estamos, efectivamente, enfrontados ó problema da notoria diminución do número de bestas que chegan onda nós no día da Baixa. E estamos agora xustamente na véspera, a poucas horas xa, do día da Baixa.
   Como dispoño dun caderno onde, nos anos en que me foi posíbel asistir, fun anotando desde o ano 1986 o número de bestas “baixadas”, collino o outro día na man e axiña advertín que do ano 1992 (é dicir, o da presentación da primeira edición deste libro) non había ningunha anotación (non lembro ben por que). Habíaa, si, en cambio do ano anterior, 1991. Pois ben, neste ano anterior está anotado que chegaron o día de Baixa a Sabucedo 611 bestas. É este o número máis elevado de bestas de tódolos anos que teño anotados no caderno ata o último anotado, o 2019 (dado que o ano pasado, 2020, debido xa á pandemia, non se celebrou a festa). Esta anotación de 611 bestas do día da Baixa de 1991 é polo demais tanto máis estraña ou significativa canto que vai acompañada destoutra indicación: “houbo moita chuvia”...
   Se comparamos esta cifra (611) do ano 1991 coas dos últimos seis anos (desde o 2014 ata o ano 2019 inclusive), nos que o número de bestas baixadas non chegou en ningún deses anos ás 300, o problema fica suficientemente claro e interpelante.
   Así pois, pareceume boa idea a de terdes escollido este lugar para a sinxela presentación da segunda edición do libro da Rapa: o lugar do curro vello. Pois foi xustamente aquí onde no ano 1779 (hai xa que logo case dous séculos e medio) se construíu o que, trala construción do novo, chamamos agora o curro “vello”. Con este primeiro curro tomou propiamente o seu comezo o que hoxe entendemos como Rapa das bestas, ó ela estar moi centrada desde entón nas accións que se realizan no curro.
   Unha vez dito isto, case non é preciso lembrarvos que os escritores e investigadores, pra escribiren os seus libros, teñen que dirixirse cara ás chamadas “fontes”, más ou menos históricas, do seu coñecemento sobre os feitos ocorridos. Delas reciben -recibimos- de xeito principal as informacións.
   Mais os escritores non son os verdadeiros realizadores ou protagonistas dos acontecementos estudados ou investigados. Eles sempre veñen despois. Por iso quero subliñar que os creadores da festa e de maneira especial os mantedores dun acontecemento festivo como o da Rapa das bestas sodes, de xeito prioritario, vós mesmos e cantos en tempos pretéritos vos precederon neste esforzo e nesta teima. Depende, así pois, de todos o que unha festa coma esta, que é xa de “interese turístico internacional”, se reafirme en si mesma, podendo superar así as dificultades que se lle presentan.
   Por iso quero apelar pola miña parte ás vosas ideas, iniciativas e accións. Son elas as que poderán conducir a festividade da Rapa cara a unha revitalización dun acontecemento festivo tan relevante.
   Neste sentido, se esta nova edición do libro sobre a Rapa pode contribuír a iso, tanto mellor. En calquera caso, podo asegurarvos que cantos traballaron na confección do mesmo (o editor Bieito Ledo xunto co seu factótum Xelasio Suárez Santiso, o deseñador da portada Antón Pulido, os once fotógrafos das 35 selectas fotografías, etc.) deron o mellor de si mesmos para que o novo libro puidera estar xa entre nós. E non podo menos de lle expresar pola miña parte tamén o meu agradecemento ó amigo e veciño Paulo Vicente Monteagudo, presidente da Asociación Rapa das Bestas, por el ter colaborado con ilusión e xenerosidade xunto co seu equipo na selección das fotografías que figuran na nova edición. Estas case duplican en número as que apareceran na primeira de 1992, sendo a maiores todas elas diferentes das da primeira edición. E con isto queda de paso subliñado tamén que a primeira edición continúa a manter o seu propio valor polo menos no que respecta á documentación fotográfica nela existente.
   En canto ó contido xeral do texto, ó se tratar dunha nova edición do anterior libro sobre a Rapa, só quero indicar que se mantén basicamente o texto da primeira edición, aínda que corrixido, actualizado e ampliado en diversos momentos a teor das novidades ou transformacións ocorridas en relación con este acontecemento durante os case trinta anos transcorridos, atendendo xa que logo tamén obviamente á bibliografía máis pertinente que durante este tempo foi xurdindo.
   Hai porén algunhas importantes novidades no texto da nova edición, que seguramente o poderán facer máis manexábel. Non me refiro só ó tipo maior de letra do novo texto, que o fai máis lexíbel có da primeira, senón ó feito de se teren incluído ó final do mesmo dous detallados índices, un de persoas e outro de lugares, que seguramente facilitarán ou axilizarán o seu uso por parte do lector. É esta (a inclusión destes índices) unha teima persoal miña que na nova edición foi desde o principio moi amabelmente atendida polo editor.
   Outra ó meu ver importante novidade desta edición é a de se incluír nela, antes da tamén ampliada bibliografía final, un Apéndice (dunha quincena de páxinas) a modo de síntese dos termos, accións ou acontecementos máis pertinentes que están en relación coa festa da Rapa. Débolle nisto ó amigo Roi Vicente Monteagudo non só a idea senón tamén a realización dalgúns dos termos desa especie de vademécum da Rapa.
   Pouco máis pola miña podo engadir. Gustaríame porén, en calquera caso, lembrarvos nesta ocasión -dado que estamos en tempos difíciles e problemáticos (aínda que ¿cando foron estes doados e aproblemáticos?)- aludir a un relevante persoeiro de mediados do século XIX, nado en Xeve (no concello de Pontevedra) e que foi párroco nesta parroquia de Sabucedo desde o ano 1854 ata o seu pasamento no ano 1883. Chamábase Manuel de Castro Ruibal e loitou con teima e ousadía, acadando finalmente un rotundo éxito, contra a pretendida incautación das bestas de Sabucedo por parte do Estado. Tal pretensión baseábase en realidade nunha interpretación nesgada ou tendenciosa das leis de desamortización de Mendizábal. O referido párroco pasou por moitas (tal como indico no libro), mais ó final -como digo- acadou el e mailo pobo de Sabucedo o que xustificadamente pretendían: que a bestas e con elas a Rapa non desaparecesen.
   Os tempos cambiaron certamente en moitas cousas desde mediados do século XIX, mais poderíase dicir tamén que existen quizais determinadas constantes que tenden a se repetir na historia. Refírome a que ó poder sempre lle comprace manterse no seu prezado status. De aquí que non se lle debería dar a el excesivas facilidades. Coido que neste sentido non sería demasiado ousado pola miña parte aludir a que nos actuais problemas da Rapa das bestas paira tamén non pouco disto.
   Vexamos máis concretamente. Cando Cervantes fala, por exemplo, no seu Don Quixote sobre os imaxinados “xigantes” que o seu protagonista proxectaba sobre os que non eran, segundo o entender de Sancho, máis ca simples muíños de vento, nunha consideración máis actualizada das cousas un podería pensar que tanto Sancho coma Don Quixote poderían levar nun certo sentido, ámbolos dous, razón. Pois ¿quen pode hoxe dubidar de que os muíños de vento que se están a erguer nos nosos montes non son xa aqueles humildes muíños de pedra, ben avidos co noso hábitat natural e humano, senón verdadeiros xigantes que coa súa soa presenza ameazan tanto os humanos como as nosas bestas?

* (Sabucedo, xoves, 26 de agosto de 2021)