Tabeirós Montes
  • Novas
    • Presentación
    • Contacto
    • Colabora
  • Terra
    • A Estrada >
      • Agar (Santa Mariña)
      • Aguións (Santa María)
      • Ancorados (San Pedro)
      • Ancorados (San Tomé)
      • Arca (San Miguel)
      • Arnois (San Xiao)
      • Baloira (San Salvador)
      • Barbude (San Martiño)
      • Barcala (San Miguel)
      • Barcala (Santa Mariña)
      • Berres (San Vicenzo)
      • Callobre (San Martiño)
      • Castro (San Miguel)
      • Cereixo (San Xurxo)
      • Codeseda (San Xurxo)
      • Cora (San Miguel)
      • Couso (Santa María)
      • Curantes (San Miguel)
      • Estrada, A (San Paio)
      • Frades (Santa María)
      • Guimarei (San Xiao)
      • Lagartóns (Santo Estevo)
      • Lamas (San Breixo)
      • Liripio (San Xoán Bautista)
      • Loimil (Santa María)
      • Matalobos (Santa Baia)
      • Moreira (San Miguel)
      • Nigoi (Santa María)
      • Oca (Santo Estevo)
      • Olives (Santa María)
      • Orazo (San Pedro)
      • Ouzande (San Lourenzo)
      • Parada (San Pedro)
      • Paradela (Santa María)
      • Pardemarín (Santa Baia)
      • Remesar (San Cristovo)
      • Ribeira (Santa Mariña)
      • Ribela (Santa Mariña)
      • Riobó (San Martiño)
      • Rubín (Santa María)
      • Sabucedo (San Lourenzo)
      • Santeles (San Xoán)
      • Somoza, A (Santo André)
      • Souto (Santo André)
      • Tabeirós (Santiago)
      • Toedo (San Pedro)
      • Vea (San Xiao)
      • Vea (San Xurxo)
      • Vea (Santa Cristina) >
        • Santa Cristina de Vea (Santa Cristina)
      • Vea (Santo André)
      • Vinseiro (Santa Cristina)
    • Beariz >
      • Beariz (Santa María)
      • Lebozán (Santa Cruz)
      • Xirazga (San Salvador)
    • Cerdedo >
      • Castro (Santa Baia)
      • Cerdedo (San Xoán)
      • Figueiroa (San Martiño)
      • Folgoso (Santa María)
      • Parada (San Pedro)
      • Pedre (Santo Estevo)
      • Quireza (San Tomé)
      • Tomonde (Santa María)
    • Forcarei >
      • Aciveiro (Santa María)
      • Castrelo (Santa Mariña)
      • Dúas Igrexas (Santa María)
      • Forcarei (San Martiño)
      • Madanela de Montes, A (Santa María Madanela)
      • Meavía (San Xoán)
      • Millarada (San Amedio)
      • Pardesoa (Santiago)
      • Pereira (San Bartolomeu)
      • Presqueiras (San Miguel)
      • Presqueiras (Santa Mariña)
      • Quintillán (San Pedro)
      • Ventoxo (San Nicolao)
  • Patrimonio
    • Material >
      • Arquitectura vernácula >
        • Alvarizas
        • Pombais
        • Reloxos de sol
      • Castros >
        • Castro de Barbude
        • Castro de Garellas
        • Castro Loureiro
        • Castro da Mouteira
        • Castro de Ribela
      • Cruceiros >
        • A Estrada
        • Forcarei
        • Cerdedo
      • Hórreos >
        • O hórreo do Coto Nabal
        • Hórreo de Quintela
      • Igrexas >
        • Capela de San Bartolomé
      • Industria
      • Lavadoiros >
        • Lavodoiro de Liñares
        • Lavadoiro do Souto
      • Megalítico
      • Mámoas
      • Mosteiros >
        • Aciveiro
      • Muíños
      • Neveiras >
        • Neveiras de Fixó
        • Neveiras do mosteiro de Aciveiro
      • Pazos >
        • Casa e capela de San Ildefonso na Algalia (Guimarei)
        • A casa de Araúxo en Ponte-Sarandón
        • Casa de Badía
        • Casa de A Silva en Ribadulla (Arnois)
        • A Casa da Condesa (ou do Piñeiro) en Santa Mariña de Ribeira
        • A casa de Sesto (Ribela)
        • Casa de Recarei (Curantes)
        • Casa de Miranda (Santeles)
        • Casa de A Silva en Vendexa
        • A Casa Grande de Parada
        • A Casa Grande de San Paio de Figueiroa
        • Casa de Barcia en San Miguel de Cora
        • A casa de "Os Muros"en San Pedro de Parada
        • Casa de Vilanova en Remesar
        • "Casa Varela” en Pereiras
        • Os Mondragón de Vilasusán.Remesar
        • O Pazo do Outeiro de Maíndo (Couso)
        • Pazo de Correáns
        • Pazo de Guimarei
        • Pazo da Mota
        • Pazo de Monteagudo
        • Pazo de Oca
        • Pazo de Preguecido
        • Pazo de Valiñas
        • Pazo de Xerliz
      • Petos de ánimas
      • Petróglifos >
        • Cuiña (Quireza)
        • Laxa da Romaxe
        • Laxas de Penide
      • Pontes >
        • Ponte de Santo Antonio
        • Ponte Vea
        • Ponte de Gundián
        • Ponte de Paradela
        • Ponte de Parada
        • Ponte de Leira
        • Ponte de Gomail
        • Ponte do Crego
        • Ponte Carballa
        • Ponte de Andón
        • Ponte de Pedre
        • Pontes do Lérez
      • Torres e castelao >
        • A Torre da Barreira
        • Castelo de Cira
        • Fortaleza/Castro de Terra de Montes
        • Torre de alarma de Barciela
        • Torre de Guimarei
    • Natural >
      • Árbores >
        • Sobreira de Valboa
        • Sobreira de Valiñas
      • Fervenzas >
        • Fervenza de Callobre
        • Fervenza de Curantes
        • Pozo Sangoento
        • Fervenza do Segón
      • Fontes
      • Flora >
        • Cogumelos
        • Piornal de San Trocado
      • Fauna >
        • Aves >
          • Canilonga
        • Anfibios e réptiles
        • Invertebrados
        • Mamíferos >
          • Lontra
        • Peixes
      • Lagoas >
        • Canteira de Ventoxo
        • Lagoa Sacra
        • Lagoa do Seixo
      • Montes >
        • Candán
        • Monte do Seixo
        • Pico Sacro >
          • Fotografías
          • Textos
          • Vídeos
        • Serra de Cabanelas
      • Penedos >
        • Penedas de Naveiro
      • Ríos >
        • Ulla
      • Vales
    • Inmaterial >
      • Entroido
      • Haxiografía
      • Mitoloxía
      • Oficios >
        • Esmoleiros
      • Romaxes >
        • A Saleta de Bugarín
      • Rapa das bestas >
        • Fotografía >
          • Fotorapa
          • 2008
          • 2009
          • 2010
          • 2011
          • 2012
        • Vídeo
        • Publicacións
      • San Xoán
  • Artes
    • Artesanía >
      • Fernando Porto
    • Cine >
      • Chano Piñeiro
    • Escultura >
      • Ignacio Cerviño
      • Esculturas funerarias >
        • Cemiterio de Folgoso
      • A purísima de Asorey
    • Fotografía >
      • Karina
      • Pedro Brey Guerra
      • Maxcarun >
        • Aves
        • Insectos
        • Mamíferos
        • Reptis e anfíbios
      • Naturgalicia
    • Música >
      • Banda de Gaitas de Forcarei
      • Coral Polifónica Estradense
      • Chorovía na moucarría
      • Gaiteiros de Soutelo
      • Nao
      • Xenreira
      • Xosé Lueiro
    • Pintura >
      • Virxilio Blanco
    • Teatro
  • Letras
    • Avelina Valladares
    • Andrea Porto >
      • Textos
    • Alfonso Daniel Rodríguez Castelao
    • Antonio Fraguas
    • Antonio Rodríguez Fraiz >
      • Textos
      • Estudos
      • Entrevistas
    • Carlos Loureiro >
      • Textos
    • Carlos Mella
    • Calros Solla >
      • Textos
    • David Otero >
      • Textos
    • Dionísio Pereira >
      • Textos
    • Goretti Sanmartín >
      • Textos
    • Manuel Cabada Castro >
      • Textos
    • Manuel García Barros >
      • Correspondencia >
        • Cecilia Alcoba
        • Xosé Ramón Fernández Oxea (BEN-CHO-SHEY)
      • Documentos
      • Fotos
      • Vídeos
      • Estudos
    • Manuel Daniel Varela Buxán >
      • Fotos
      • Textos
    • Marcial Valladares Núñez >
      • Actividades
      • Estudos
      • Obra
      • Vídeo
    • Neves Soutelo >
      • Textos
    • Olimpio Arca Caldas >
      • Fotos
      • Obras
      • Vídeos
    • Ramón de Valenzuela Otero >
      • Achegas >
        • Sermos Galiza
      • Fotos
      • Vídeos
    • Santiago Gómez Tato
    • Sindo Villamayor >
      • Sindo Villamayor
    • Susana Sánchez Aríns >
      • Susana Sánchez Arins
    • Xoán Carlos Garrido
    • Xosé Luna Sanmartín >
      • Recursos
    • Xosé Manuel Martínez Oca
    • Xoseme Mosquera >
      • Vida
      • Obra
    • Xosé Manuel Cabada Vázquez >
      • Biografía
      • Documentos
      • Imaxes
      • Obra
    • Xosé Otero Abelleira >
      • Fotografías
    • Xosé Roxelio Otero Espasandín >
      • Do autor >
        • Vivir morrendo
      • Paisaxe vital de Xosé Otero Espasandín con Castro ao lonxe
      • Un Otero Espasandín de vinte anos
    • Xosé Varela Buela
    • Xurxo Esquío >
      • Xurxo Esquío
  • Historia
    • Feitos >
      • Prehistoria
      • Idade Antiga
      • Idade Media
      • Idade Moderna
      • Idade Contemporánea >
        • Revolta labrega de 1915 >
          • Sociedades agrarias
          • Xornais e documentos
          • Sociedade de Instrución Unión de Rubín de La Habana
          • Recuperación da Festa Labrega
          • Revolta labrega de 1915
    • Persoas >
      • Anxel Campos Varela
      • Manuel Ventura Figueroa
      • Mary Isaura
      • Pedro Campos Couceiro
      • Pedro Varela Castro
      • Ramón Silvestre Verea García
      • Virxinia Pereira
      • Waldo Álvarez Insua
  • Memoria
    • Actividades >
      • Ponte do Barco
      • Eliminación da simboloxía franquista
      • Homenaxe nacional as vítimas do franquismo en San Simón
      • Homenaxe a Xoán Xesús González
      • Proxección de "A derradeira lección do mestre" (24-3-2007)
      • Homenaxe aos paseados da Ponte do Regueiro
      • Conmemoración do 5 de xuño (5-06-2007)
      • Homenaxe a Bernardo Mato Castro na súa escola (8-7-2006)
    • Documentos >
      • Causas >
        • Así se xustifica unha condena a morte de José Costés Fernández e José Gómez Rivas >
          • Ideas polas que se mata a Cortés Fernández
      • Cartas >
        • Manuel Graciano ao Goberno Portugués
        • Carta dos Concelleiros ao pobo da Estrada
        • Ramón Fernánde Rico
        • José Mª Pena
      • Instrucións para a resistencia
      • Oficio de Crego de Castro (Cerdedo)
      • Memorias >
        • Memorias dun proscrito
      • Prensa >
        • Galicia Libre
      • Publicacións
    • Feitos >
      • O levantamento franquista na Estrada
      • A Estrada viste a camisa azul
      • O “imposto revolucionario”
      • O saqueo do pobo. O invento do secuestro express
      • As incautacións: A insticionalización do roubo
      • A interrupción tráxica do galeguismo
      • Represión do maxisterio estradense
      • Mulleres, dignidade e rebeldía
    • Imaxes >
      • Vitimas do franquismo
    • Listaxes >
      • A Estrada >
        • Fuxidos da parroquia de Guimarei
        • Presos en San Simón
      • Terra de Montes >
        • Beariz
        • Cerdedo
        • Forcarei
    • Lugares >
      • A casa do pobo de Deán (Cerdedo)
      • A república de Guimarei
      • Campo de Laudas
      • Ponte do Regueiro
      • Quilómetro 1 da Avenida de Buenos Aires: Aquí se fusilou
      • Simboloxía franquista
    • Nomes >
      • Antonio Sueiro Cadavide
      • Alfonso Ramiro Castro Dono
      • Alfredo Iglesias Álvarez
      • Candido Tafalla Froiz
      • Manuel Brea Abades
      • Manuel Garrido "O resucitado"
      • Francisco Varela Garrido
      • Isolino Feros Salgueiro
      • José Mª Baliño Sánchez
      • José María Pena
      • Manuel García Barros
      • Antonio Fraguas Fraguas
      • Jesús Ignacio Puente Fontanes (Balseiros)
      • Bernardo Mato Castro
      • Hixinio Carracedo Ruzo >
        • Fotos homenaxe a Carracedo na Somoza no seu 75 cabodano
      • José Gómez Rivas
      • José Mª Taberneiro
      • José Rodríguez Sangiao
      • Manuel Puente Porto
      • Manuel Coto Chan
      • Martiño Ferreiro Álvarez
      • Ramón Fernández Rico
      • Ventín, 5 da mesma familia fusilados xuntos
    • Represores >
      • Padre Nieto
    • Testemuños >
      • David García Insua
      • Roxelio Arca
  • Movementos
    • Asociacionismo cultural >
      • A.C. A Estrada >
        • Antonio Fraguas e o monumento aos mártires
        • Enterro da Sardiña
        • Mostra de artesanía da Estrada
        • Simposio de literatura galega de autoría estradense
      • A. C. O Brado
      • Contrarretranca
      • A. C. Vagalumes >
        • Actividades >
          • Conmemorar Carvalho Calero
        • Vídeos
        • Publicacións
        • Fotos
      • AEC Verbo Xido >
        • Carteis e publicacións
        • Defensa das árbores autóctonas
      • Capitán Gosende
      • CETMO
      • Colectivo Portalén
    • Ecoloxismo >
      • Invasión eólica
    • Emigración >
      • Arxentina
      • Brasil
      • Cuba >
        • Nomes >
          • Manuel Álvarez Fuentes
          • Jesús Barros López
    • Ensino >
      • Primaria >
        • CEIP de Figueroa >
          • CEIP de Figueroa (A biblio de Carola)
        • CEIP Cabada Vázquez
        • CEIP Pérez Viondi
        • CEIP Villar Parama
        • CEIP O Foxo >
          • As nosas cousas
          • Bilbioteca
          • Peque Xenios
          • Pereiriños
      • Secundaria >
        • IES Nº 1 >
          • Fotos
        • IES Manuel García Barros >
          • As nosas letras
        • IES Plurilingüe Antón Losada Diéguez
        • IES Chano Piñeiro >
          • O Chaniño - Biblioteca
          • Lingua de Montes
    • Feminismo >
      • Asociacionismo >
        • Colectivo Feminista
        • Espadela >
          • A muller na Terra de Montes (Exposición do CETMO)
          • Festa da Vincha
    • Loita labrega
    • Movemento obreiro
    • Movemento veciñal >
      • Contra a suba do IBI na Estrada
      • Loita contra a fusión de Cerdedo
    • Normalización lingüística >
      • Conflito do Foxo
      • Letras galegas 1970 na Estrada
      • Queremos Galego
    • Pacifismo
    • Política >
      • BNG
      • PSOE
      • PP
      • OUTROS
  • Arquivo
    • Foto >
      • Edificios
      • Eventos
      • Deporte
      • Industria
      • Nomes
      • Rúas
      • Xente
    • Vídeo >
      • Documentais >
        • CETMO
        • A Estrada románica
      • Filmes
      • Actos
      • Conversas
      • Imaxes
    • Audio >
      • Voces
    • Publicación >
      • Libros >
        • Ond´o sol facheaba ó amañecer. Vida e obra de Avelina Valladares. Xosé Luna Sanmartín
        • Vagalumes. Manuel Cabada Vázquez
        • A Estrada
      • Xornais >
        • Eco de la Estrada
        • El Emigrado
        • El Estradense
      • Revistas >
        • Contrarretranca
        • Cotaredo
        • Tabeirós Terra
        • Verbo Xido
      • Folletos

Tumbas sen nome en San Pedro de Froián

29/1/2022

0 Comments

 
Alicia Garrido
Imagem
Benigno Morillo Vidal en 1929 (arquivo familiar).
Imagem
Casa de Benigno Morillo Vidal en Nocedo (Quiroga) (foto de Alicia Garrido).
Imagem
Situación xeográfica dos lugares de Nocedo, A Trampa, San Clodio e Quiroga.
Na memoria dos seis de Froián e de María Martínez Franco


Sábado, 22 de agosto de 1936. Benigno Morillo Vidal leva ben as contas. Hai dúas semanas que está recluído no cárcere de Monforte. Cada día seguen entrando máis e máis compañeiros acusados de nada e de todo. Ás veces, os da Falanxe, veñen buscar nos presos. Din que para levalos ao penal de Lugo ou para facelos comparecer perante o xuíz e escoitar os cargos que se lles imputan. Nas celas, apenas hai espazo para moverse nin se dan as condicións mínimas para o aseo. As racións son frugais e de pésima calidade. Demasiados a repartir un ben de seu escaso.

A Pinguela, como así se coñecía a Prisión Preventiva de Monforte, superaba en moito a súa cabida de 50 reclusos. A xestión do establecemento penitenciario complicábase por momentos, ao contar cun cadro de persoal formado tan só por un xefe e un garda. Pero Benigno tiña outras preocupacións. Aínda non coñecía os delitos que se lle imputaban e non lle permitían comunicarse con ninguén. Ansiaba abrazar a súa muller embarazada e as súas tres fillas; saber dos seus irmáns, da sorte dos seus cuñados e da de todos os que, canda el, naqueles catro días de xullo, defenderan a lei fronte á loucura fascista. A incerteza estábao comendo vivo. Hoxe, por orde do tenente coronel Cecilio Arias (comandante militar de Lugo), véñeno buscar. Acompañarano José Casas Montero e Manuel Rodríguez Arias.

Casas Montero, natural de Monforte, ingresara no cárcere o mesmo día ca Benigno. Tiña 21 anos e dedicábase aos labores do campo. Rodríguez Arias fixérao o 30 de xullo. Era albanel de 25 anos e natural de Ribas de Sil, aínda que aveciñado en Taboada. Seica os levaban para Lugo. Os tres emprenderán a súa derradeira viaxe.
Benigno Morillo Vidal nacera o 15 de decembro de 1903 en San Lourenzo de Nocedo (Quiroga-Lugo). Era o primoxénito de José Benito Morillo e Dolores Vidal. Seguiríanlle Obdulia, Ramón, Severo e Rosa. Ebanista con obradoiro en Nocedo, Benigno realizou o servizo militar no norte de África. Á volta, casou coa súa moza, María Martínez Franco, e axiña tiveron descendencia: Dolores (Lola, 1930), en recordo da súa avoa paterna; Lucinda (1932) e Rosa (1933), en lembranza da súa avoa materna. Pronto chegará unha cuarta filla que levará o nome de María e que non coñecerá o seu pai.
En 1936, Benigno era un home leal coa súa xente e desexoso de contribuír ao progreso da súa vila natal. Apoiaba as reformas e os aires de cambio que viñeran coa República e da man do alcalde de Ribas de Sil Marcelino Fernández Prada. Dende a súa chegada ao concello en 1931, Marcelino comprometérase a erradicar o sistema caciquil que dominaba a política local. Aínda que Nocedo pertencía ao concello de Quiroga, os seus veciños vinculábanse económica e culturalmente coa vila de San Clodio de Ribas de Sil. Así, a comezos de 1936, fundárase en Nocedo a Sociedade Agraria Marxista, na que Benigno Morillo ocupaba o cargo de tesoureiro. Esta sociedade pretendía aunar as forzas dos labregos fronte aos abusos dos patróns e ofrecer no eido educativo unha oportunidade para todos aqueles que a quixesen aproveitar. Porén, a arañeira fascista, tecida taimadamente con fíos resistentes, acabaría afogando a luciña da liberdade.

Nas primeiras horas da sublevación, o alcalde Marcelino organiza a defensa de Ribas de Sil, protexendo tres puntos estratéxicos: a ponte de ferro, o paso a nivel do ferrocarril e o lugar da Trampa, en Nocedo, situado na vía principal de comunicación por estrada con Monforte. Nesta retorta do camiño será onde Benigno Morillo Vidal, o seu cuñado Enrique Martínez Franco, Manuel Álvarez Martínez e Benito Franco vixiarán o paso de calquera vehículo proveniente de Monforte, sospeitoso de portar armamento con destino ao cuartel da Garda Civil de Quiroga. Para esta encomenda, contaban con escopetas de caza e cunha pouca dinamita, mecha e pistóns que Benigno empregaba para extraer lousas dunha canteira familiar. Tras dúas horas de vixilancia, viron achegarse un coche da Falanxe que non se detivo ao darlle o alto. Disparáronlle sen atinar, véndose obrigados a tirarlle os explosivos, que tampouco dan no albo. O día 22 de xullo xa está todo decidido e moitos republicanos bótanse ao monte. Benigno é un deles. Non pode volver a súa casa e prexudicar máis a súa familia. Xa sabe do que son capaces os fascistas. Pensa en fuxir cara a Guisande (Sindrán-Monforte) ou Liñares (A Pobra de Brollón), onde ten parentes que poderían axudalo, pero non lle dá tempo a escapar. A Falanxe local conta con bos informantes e, en consecuencia, Benigno é detido entre o 6 e o 8 de agosto. O 9 de agosto de 1936 condúceno á Prisión Preventiva de Monforte. Os días pasan sen que saiba cal vai ser a súa sorte, ata o sábado 22 de agosto.
O xefe de milicias Pedro Marzán vén na procura de José Casas Montero, Manuel Rodríguez Arias e do propio Benigno Morillo Vidal. Un suposto traslado será o pretexto para asasinalos no Alto da Valiña (San Pedro de Froián-Sarria). Poucas horas despois, os cadáveres son atopados e trasladados ao cemiterio parroquial de San Pedro de Froián. Neste caso, o cura terá a ben soterralos nun curruncho do camposanto e non fóra, como ía ser habitual neses días.
María, a muller de Benigno, a piques de dar a luz, envía o seu cuñado Ramón coa encarga de traer o corpo do seu home para Nocedo, pero xa non é posible. Transcorridos dous días, o 24 de agosto, asasinan o seu irmán José na estrada que vai cara a Nadela. O futuro tínguese de negro e María terá que achar a enteireza necesaria para enfrontar a vida e a crianza das súas fillas. Tamén ela sufrirá a ira vingatible dos aliñados coa nova orde. Verase obrigada a bautizar a súa pequena, orfa xa de pai, e a vestirse de loito. Soportará o asasinato do seu outro irmán, Enrique, fusilado en Lugo o 11 de maio de 1937. E aínda padecerá a perda da súa filla pequena, falecida con apenas 6 anos.

E o tempo non se detén. Sae adiante dificultosamente; contraerá débedas que irá saldando pouco a pouco. O seu pai, José Martínez, regaláralle unha máquina de coser Singer. A costura será a súa fonte principal de ingresos. María era habelenciosa no labor e axiña as súas creacións serán do aprecio dunha crecente clientela. No seu costureiro levaba, coma un talismán, aquel ovo de madeira para zurcir calcetíns que lle fixera o seu Benigno. María dedicouse a coser para moitas familias: a farmaceútica de San Clodio entre elas, quen, de cando en cando, lle daba un pouco de pan e queixo para as nenas, por se non comeran. O máis difícil non era pedir axuda ou traballar para os vencedores, senón responder as preguntas das súas fillas sen causarlles dor, acalmando os seus laios, protexéndoas das murmuracións, contendo as bágoas cando a súa filliña Lola lembre e relembre o seu pai sentándoa no colo e cantándolle cancións ao rematar a xornada.
Non obstante, María refugou a carraxe e o rancor. A rabia non lle ía dar de comer. Ben sabía en quen confiar, en quen apoiarse, a quen acudir en caso de necesidade. Coa axuda dos seus irmáns, foi aproando as dificultades. As súas fillas casaron e os seus netos déronlle novos folgos e alegrías. Sempre camiñou coa cabeza ben alta e mantivo a súa integridade e independencia ata a fin dos seus días. A dignidade e a memoria foi o único que non lle puideron arrebatar os asasinos. Valla este artigo como humilde recoñecemento e admiración á súa figura.
Os restos de Benigno Morillo Vidal permanecen no cemiterio de San Pedro de Froián, xunto cos dos seus compañeiros. O 28 de setembro de 1936, os corpos doutros tres homes, asasinados no km 30 da estrada Nadela-Campos de Vila, serán inhumados no mesmo lugar. Velaquí os seus nomes: Domingo Martínez Nogueira, Manuel Pérez Pérez e Emilio Rodríguez.
Sesenta e seis anos despois, o 13 de abril do 2003 e por iniciativa de Elías Somoza e Andrés Páramo, colocouse unha placa ao pé dun castiñeiro no exterior do camposanto de Froián, para lembrar os que alí foran soterrados. Ao acto acudiron os alcaldes socialistas de Ribas de Sil e de Sarria. En xullo de 2003, celebradas as eleccións municipais, o concello de Sarria volverá ás mans da dereita. No verán do 2005, a placa xa fora retirada. Os familiares de Benigno Morillo interesáronse polo seu paradoiro e solicitaron poder vela. Parece ser que a gardaran (ocultaran) nun almacén anexo á igrexa co fin de evitar que fose obxecto dun acto vandálico, pois a mocidade empregaba o aparcadoiro do cemiterio para facer botellón. Todo foron escusas, nunca se lles mostrou.
A placa non retornou ao seu lugar. Dedúcese que outra sorte de vandalismo, o ideolóxico, impuxo o seu silencio, outorgándolle lexitimidade á barbarie fascista. Dende o colectivo Capitán Gosende non só reclamamos a súa inmediata restitución, senón, a dignificación da fosa común onde repousan os restos dos que deron a súa vida na defensa da liberdade. Os nomes de Benigno Morillo Vidal, José Casas Montero, Manuel Rodríguez Arias, Domingo Martínez Nogueira, Manuel Pérez Pérez e Emilio Rodríguez, merecen ser lembrados e honrados.

Expresamos a nosa profunda solidariedade cos familiares de todos os represaliados e o noso agradecemento á familia de María Martínez Franco e Benigno Morillo Vidal. Beizóns a Marino Martínez Losada, o noso valiosísimo informante e amigo.
Non esquecemos!
Imagem
Recanto do cemiterio parroquial de Froián (foto de Alicia Garrido).
Imagem
En 2003, no adro da parroquial de Froián, ao pé do castiñeiro da fotografía, colocouse unha placa (hoxe desaparecida) na memoria dos seis republicanos asasinados.
Imagem
Fosa común dos seis de Froián (foto de Alicia Garrido).
Imagem
María Martínez Franco coa súa neta Conchi no colo (ano 1959) (arquivo familiar).
Imagem
De esquerda a dereita.- Rosa, Dolores e Lucinda, fillas de María Martínez e Benigno Morillo (anos 50) (arquivo familiar).
Imagem
Máquina de coser de María Martínez Franco (foto de Alicia Garrido).
Imagem
Ovo zurcidor de María Martínez Franco (foto de Alicia Garrido).
Imagem
Placa en recordo dos asasinados no Alto da Valiña (Foto de Elías Somoza).
Imagem
Inauguración da placa en San Pedro de Froián (13-4-2003) (Foto de Elías Somoza)
0 Comments

José Darriba Puente, o fillo da Licha. Memoria da represión en San Clodio de Ribas de Sil

10/1/2021

3 Comments

 
Imagem
José Darriba Puente coas súas irmás Luisa e Carmen.
Alicia Garrido
ImagemMarcelino Fernández Prada.
Axiña amañecerá. Once homes comparten a mesma cela. Apurando os derradeiros cigarros, devecen por atopar a calma que lles permita soportar a situación. Esperan un milagre tentando dominar o medo, a rabia e a impotencia que se acrecenta co paso dos minutos. Os once compartirán un mesmo destino, o mesmo patíbulo. Están na antesala da morte: o pavillón dos condenados do Cárcere Provincial de Lugo.
Todos foran acusados de rebelión militar pola súa actuación na defensa da República entre os días 18 e 22 de xullo de 1936 en San Clodio de Ribas de Sil (Lugo). Nemesio Prieto Ferreiro era un xornaleiro de 35 anos. Casado e pai de catro fillos, vivía en Castro de Abaixo (Ribas de Sil). Manuel Álvarez Martínez, de 50 anos, tamén xornaleiro, estaba casado e tiña un fillo. Enrique Martínez Franco tiña 37 anos, casado e pai dun fillo, gañaba o pan traballando no campo. Manuel e Enrique naceran en Nocedo (Quiroga). Bienvenido Bao Fernández era un labrego de 26 anos, aveciñado en Paradaseca (Quiroga). Casara e tiña dous fillos. Albino Núñez Rodríguez era un labrego de 31 anos, natural de Carballo de Lor (Quiroga). Estaba casado e era pai dun fillo. Manuel Díaz López Mataovellas, tiña 25 anos. Dedicado á labranza, estaba casado e era pai dunha nena. Bautista Martínez Fernández, de 26 anos, era un labrego que vivía en Paradaseca (Quiroga). Toribio Rodríguez Torres, labrego de 28 anos, estaba aveciñado en Castro de Abaixo (Ribas de Sil). Rogelio Padín París, xornaleiro de 19 anos, nacera en Bos Aires e vivía en Ferrol. Dionisio García Fraga, de profesión panadeiro, tiña 21 anos e era natural de Poio (Pontevedra). Por último, o labrego José Darriba Puente de 19 anos era natural de San Clodio de Ribas de Sil e estaba solteiro como Bautista, Toribio, Rogelio e Dionisio. Permítanme determe na vida de José.
José María Darriba Puente nacera en San Clodio o 13 de xullo de 1917. Fillo natural de Alicia Puente Fernández, a Licha, foi bautizado en setembro de 1917, de pai e avós paternos “incógnitos”. Pero o seu proxenitor tiña nome e apelidos: José Darriba Suárez era natural da Frieira (A Pobra de Brollón) e atopábase en 1917 realizando o servizo militar en Madrid. Trasladado a Monforte en 1919, Darriba Suárez retomará a súa relación con Alicia e terminará casando con ela e recoñecendo o pequeno José como fillo de ambos en 1920. Estableceron o seu fogar en San Clodio ata que en 1922 Darriba Suárez, condutor na Compañía de los Caminos de Hierro del Norte de España, é destinado a León.
O pequeno José recibirá unha educación relixiosa nun colexio de recente creación: Os Maristas. Na rúa Barahona, José aprenderá a ler e a escribir, desenvolverá o seu amor pola literatura e o teatro e destacará pola súa ansia de coñecemento que lle reportará o alcume de “Afonso X o Sabio”. Polas tardes, axuda a súa nai e traballa de recadeiro para unha tenda do barrio gañando uns reais, necesarios para unha familia que vai crecendo. O seu pai tamén vai ascendendo na xerarquía militar e chega a sarxento. A vida sorríalle á familia Darriba Puente, ata a proclamación da Segunda República o 14 de abril de 1931. José Darriba Suárez, militar de ideoloxía monárquica e tradicionalista, non pode ser máis contrario á instauración do novo réxime. Cando no seu desexo de transformar o estamento castrense, o Goberno Provisional aproba uns decretos entre abril e setembro (refundidos posteriormente na “Lei Azaña”) encamiñados a tal fin, Darriba Suárez solicita o seu pase á “situación de retirado”. Concedido o retiro en decembro de 1931 cunha asignación mensual de 232 pesetas, a familia volve a San Clodio.
José Darriba Puente ten 14 anos. Remata os seus estudos, probablemente nos Escolapios de Monforte. Co paso do tempo e despois de varios traballos esporádicos, comeza a traballar como caldeireiro na fábrica de Pío López Ojea, industrial da localidade. A súa formación e as súas inquedanzas fan que participe de forma activa na vida cultural da localidade sendo membro do grupo de teatro da Sociedad Cultural y Recreativa Artesana de San Clodio. Esta sociedade, de carácter progresista, tiña como obxectivos principais promover actividades culturais e formar a clase traballadora: clases nocturnas, conferencias, creación dunha biblioteca. Así, en abril de 1936, nos salóns da sociedade, estréase a obra Mi vida es mía (do dramaturgo Augusto Pérez Olmedilla) cun gran éxito de público e crítica. O xornal El Pueblo Gallego (22-5-1936) dedícalle espazo ao acontecemento: Satisfechos pueden estar los directivos de la popular y progresiva Sociedad Cultural y Recreativa Artesana por el éxito obtenido por su cuadro artístico […] El joven Darriba, el número uno entre todos, interpretó y supo sentir su papel de Andrés Manso.
No eido político, José Darriba Puente non herdara a ideoloxía do seu pai. A súa conciencia de clase lévao a afiliarse á UXT e á Agrupación Socialista Agraria de San Clodio, constituída en abril de 1931 (denominada Agrupación Socialista Obrera de Oficios Varios “Fraternidad y Trabajo” a partir de marzo de 1933) e presidida por Marcelino Fernández Prada, quen se converterá no primeiro alcalde socialista de San Clodio en maio de 1931. A nova política practicada polo rexedor significou un sopro de aire fresco que terminaba con décadas de caciquismo e corrupción. O alcalde erixirase ademais nun modelo para as novas xeracións, demostrándolles que unha política social en beneficio do pobo e non dun mesmo era posible. Sen dúbida, a chegada de Marcelino, a súa influencia, afastou aínda máis os dous Darriba. A persoa na que se está convertendo o mozo Darriba: socialista, sindicalista, defensor da República e cativado polo mundo da farándula, contraviña os desexos do seu pai. O seu futuro prometedor veríase truncado o 18 de xullo de 1936. Definitivamente, os camiños de pai e fillo separaríanse neste punto para sempre: mentres o sarxento retirado se presentaba o 20 de xullo na Comandancia Militar de Monforte para reincorporarse de forma inmediata ao servizo da sublevación, o mozo Darriba aliñábase co seu alcalde para defender a legalidade democrática.
San Clodio de Ribas de Sil, onde obreiros e labregos deran mostras de firmeza e compromiso durante a Revolución de Outubro de 1934, foi un dos lugares que opuxeron maior resistencia ante os golpistas. Converteuse tamén no punto de encontro de xente procedente de poboacións limítrofes e mineiros de Ponferrada e Fabero, algún feridos, que fuxían da barbarie. O alcalde axiña organizou a defensa da legalidade republicana recrutando máis homes, requisando armas e distribuíndo cuadrillas polas principais entradas do pobo. Resisten durante catro días, ata que o 22 de xullo forzas falanxistas, Garda Civil e Carabineiros de Quiroga e mais efectivos da Garda Civil de Lugo, todos baixo o mando do capitán López de Haro y Rey, entran no pobo dobregando a resistencia coa súa superioridade de armamento. Aqueles que non caen na loita vense obrigados a fuxir ao monte; outros escapan nunha das máquinas do tren. Os menos “afortunados” son detidos e levados ao depósito municipal de Quiroga para seren posteriormente trasladados aos cárceres de Monforte ou Lugo. Algúns non chegan nunca a tal destino e son “paseados” durante os días sucesivos. José Darriba Puente non foxe, non se agocha; queda na casa. E así pasan días, semanas, meses... Ata que un día de novembro, a Garda Civil o está esperando na estación de San Clodio. José Darriba volvía da panadería de Monforte onde traballaba pois, na fábrica de Pío López Ojea xa non o precisaban.
José Ferreiro Rodríguez, sarxento da Garda Civil do posto de Quiroga, abrira en setembro un atestado-dilixencias por unhas denuncias dalgúns veciños nas que se reclamaban uns pagos pendentes. Un dos nomes que se citan é o de José Darriba Puente, o fillo da Licha. Seis son os dedos acusadores que sinalan a Darriba, catro os delitos que se lle imputan: portador de armas, encargado de fornecer de municións aos seus compañeiros na ponte de ferro, cortar os fíos do teléfono público de San Clodio e, motivo da denuncia, presentarse na farmacia por orde do alcalde cuns vales para comprar produtos susceptibles de converterse en explosivos. Na declaración, José admite os feitos pero afirma que o fixo obrigado. O sarxento José Ferreiro ten claro que Darriba Puente formou parte do grupo dos cooperantes coa República por sentir a rebelión e ordena o seu encarcelamento.
José Darriba Puente ingresa no cárcere de Monforte o 22 de novembro de 1936 procesado na causa 1.312. Declara ante o xuíz instrutor, o comandante de Infantería retirado Ramón Pozo, o 3 de decembro de 1936. Esta vez, nega o afirmado perante o sarxento Ferreiro, xa que, na súa opinión, fora coaccionado por el temor que le inspiraba la Guardia Civil instructora. Pouco vai permanecer na Pinguela –como era coñecido o cárcere de Monforte–, sendo reclamado polo xuíz Mariano Pérez Hickman e Hickman, a quen se lle viña de encomendar a instrución do sumario 636/36, ao que se lle engade, entre outras, a causa 1.312.
O 21 de xaneiro de 1937, José Darriba Puente e outros vinte e un presos chegan ao Cárcere Provincial de Lugo. Posiblemente asignáronselles as chamadas “celas de concentración”, cun gran número de reclusos compartindo un espazo mínimo. Ao día seguinte, diante de Pérez Hickman, Darriba Puente ratifica o declarado perante o xuíz de Monforte e solicita que se lle tome declaración a unha serie de testemuñas para confirmar a súa verdade.
A moderna prisión de Lugo, na que a vixilancia se exercía dende un punto central (deseño “panóptico”), quedara pequena, pois, con capacidade para cento oitenta reclusos, xa aloxaba perto dun milleiro. Darriba, nunha das cartas que lle envía a súa irmá, describe a cela que comparte con outros 46 homes e, con retranca, engade que non necesita roupa de abrigo. Fai broma sobre o seu peso e envía saúdos para todos os que preguntan por el.
Os once que compartirán destino xa dormen baixo o mesmo teito. Soportan como poden as duras condicións do penal e a incerteza sobre o seu futuro. Mentres tanto, o proceso segue o seu curso e o xuíz solicita documentos, toma declaracións e apura dilixencias. En marzo, Hickman conclúe o sumario e envíallo ao auditor de Guerra, Eugenio Pereiro Courtier, quen considera que hai probas suficientes para xulgar a Darriba en consello de guerra. A causa 636/36 suma un total de trinta e tres procesados. O 23 de marzo de 1937, os trinta e tres elixen avogado defensor: o alférez de complemento José Iglesias Presa.
O 11 de abril, os acusados escoitan formalmente os cargos que se lles imputan e solicitan a comparecencia de testemuñas que apontoen a súa defensa. Darriba requirirá a presenza das tres persoas máis influentes do pobo, segundo a nova orde establecida: Armando López Vila, xefe da Falanxe local e fillo do empresario Pío López Ojea; Leopoldo Rodríguez y Rodríguez, administrador da casa Batanero, e o cura párroco José Gómez. López Vila non falará en favor de Darriba; as outras dúas testemuñas, non comparecerán.
O 12 de abril ten lugar o consello de guerra no salón de actos da Deputación Provincial de Lugo, actuando como fiscal José López Ardá. López Ardá, que será alcalde da Coruña en tres ocasións, defendía a aplicación sistemática da pena de morte, como explica o historiador Luís Lamela (A Coruña 1936. Memoria convulsa de una represión. Ed. do Castro, 2002). Dos trinta e tres acusados, Ardá solicita a pena de morte para dez deles. No xuízo farsa, pouco ou nada pode facer o avogado defensor Iglesias Presa. Un dos procesados, Nemesio Prieto, fai uso da palabra e reclama xustiza. O ditame do Consello non se fai esperar e dase a coñecer a sentenza. Só un procesado, Francisco Baliña, obtén a absolución; dezanove son condenados a reclusión con penas que oscilan entre a cadea perpetua e os doce anos e un día; para outros doce, aplícase a pena máxima. Un deles, Rafael Quiroga Daviña, consegue fuxir. Manuel López Díaz Mataovellas, para quen o fiscal non solicitara de primeiras a pena de morte, inclúese finalmente neste grupo pola súa participación na Revolución de Outubro de 1934. Por último, un dos inicialmente procesados, Donato Pol Bao, non cumprirá sentenza xa que morre o 7 de abril de 1937. A causa oficial da morte foi tuberculose.
Só quedan uns trámites por cumprir para darlle un verniz de legalidade a esta pantomima: a conformidade de Eugenio Pereiro Courtier, o auditor de guerra, e o visto e prace do xeneral xefe do VIII Corpo do Exército Antonio Aranda. O 10 de maio todo se precipita a golpe de providencias e dilixencias.
Pasadas as doce da noite do 11 de maio de 1937, os once presos son levados perante o xuíz Salgado que lles notifica a súa sentenza á morte e a hora da súa execución. Xa nada os sorprende. Pídeselles que asinen esta última dilixencia. Só Padín o fai. Os once quedan “en capilla”. Non volven ás súas celas e comparten as últimas horas no pavillón dos condenados. José Darriba Puente sabe que chegou ao final do camiño. Ten a conciencia tranquila. Dezanove anos dunha vida plena nos que ofreceu o mellor de si mesmo.
Minutos antes das seis da mañá véñenos buscar. Son levados fronte ás tapias do cuartel da Garda Civil. En apenas uns segundos todo termina para Darriba e os seus compañeiros. Os ecos dos disparos resoan en todo o cárcere. Ao día seguinte, os once son enterrados no cemiterio de Magoi. Fila primeira, tumba dezaseis para José Darriba Puente. Un camposanto demasiado afastado para que unha nai poida levarlle flores ao seu fillo.
A vida da familia Darriba Puente mudou para sempre. Este asasinato supuxo o primeiro dos golpes que tiveron que encaixar: convivir cos acusadores de Darriba, unha criatura morta con apenas un mes, unha nena falecida por broncopneumonía á idade de dous anos, o traslado a outra cidade que foi baleirando a casa familiar, o nacemento dun fillo cunha minusvalía, o suicidio do militar Darriba Suárez que deixaba soa a unha nai con sete fillos…
E o silencio. Unha omertá de máis de oitenta anos.
De José Darriba Puente só se conservan os fragmentos de dúas cartas, unha fotografía e a súa sinatura en diferentes documentos do sumario. Atopar o seu retrato entre os papeis dun vello baúl foi toda unha revelación. Cando lle preguntei a miña avoa quen era aquel rapaz e, con bágoas nos ollos, contestou que era o irmán que lle mataran na guerra, souben que era unha obriga contar a súa historia. A súa faciana de neno, o seu sorriso inocente, a súa mirada curiosa acompañoume todos estes anos, obrigoume a abrir e remexer nos armarios pechados do meu pasado familiar, guioume cando atopaba atrancos e levoume a coñecer outras almas inquedas, desexosas de evitar o peor dos agravios posibles: o esquecemento sen reparación. En homenaxe reconciliador, todas e cada unha das historias destes homes merecen ser contadas en voz alta, recollidas en artigos e libros, divulgadas en calquera dos soportes posibles, porque se esquecemos a nosa historia, estaremos condenados a repetila (G. Santayana).
Valla este artigo como anticipo do libro José Darriba Puente “o fillo da Licha”. Memoria dun fusilado (1917-1937) a cuxa elaboración dediquei estes últimos anos e que hai uns días dei ao prelo. Con esta investigación, non só reivindico o nome do meu tío avó e o dos dez que morreron con el, senón os de todos aqueles que, por defenderen a liberdade e a democracia, foron agasallados cun inxusto, cruel e infame final. Non existe unha rúa en San Clodio que lembre os veciños que foron vítimas da atrocidade franquista, nin monumento que homenaxee o seu sacrificio. Reclamo ás autoridades competentes a reparación desta anomalía.
Reclamo a recuperación da Memoria Histórica en San Clodio.

* Alicia Garrido
Profesora e membro do colectivo Capitán Gosende

Imagem
Alicia Puente Fernández e José Darriba Suárez..
Imagem
Fragmento da carta nº 1.
Imagem
José Darriba Puente.
Imagem
Sinatura de José Darriba Puente.
Imagem
Portada de 'Mi vida es mía'.
Imagem
Palacio de San Marcos, sede da Deputación Provincial de Lugo, nos anos 60.
Imagem
Dilixencia do cumprimento da sentenza.
FONTES

  • Causa nº 1.312, Archivo Intermedio Militar Noroeste.
  • Causa nº 636/36, Archivo Intermedio Militar Noroeste.
  • Sumario nº 15/943, Archivo General e Histórico de Defensa.
  • Cao Rodríguez, Manuel: Breve(s) historia(s) do Concello do Ribas do Sil, Concello de Ribas de Sil, 2002.
  • Fiaño, Cristina: “O vello cárcere de Lugo 1936-1946”, Unión Libre, Cadernos de vida e culturas nº 20, 2015.
  • Lamela García, Luís: A Coruña, 1936. Memoria convulsa de una represión, Ediciós do Castro, Sada, 2002.
  • Redondo Abal, Francisco Xavier: Memoria(s) de Marcelino Fernández Prada. Un alcalde socialista y revolucionario, A Nosa Terra, Vigo, 2007.
  • Sanz García, Gregorio: Uno de Tantos. Cinco años a la sombra, Ediciós do Castro, Sada, A Coruña, 1986.
  • Souto Blanco, María Jesús: La represión franquista en la provincia de Lugo (1936-1940), Ediciós do Castro, Sada, A Coruña, 2008.
  • Web “A represión franquista e as súas zonas de penumbra. Vítimas confirmadas e posibles en Lugo (1936-1940)”.
  • Web “Nomes e Voces”.
  • El Pueblo Gallego, Vigo.
3 Comments

    Colaboracións

    Todos
    Alba Rivas
    Alicia Garrido
    Ana Cabaleiro
    Anjo Torres Cortiço
    Anxo Coya
    Calros Solla
    Carlos Loureiro
    Carlos Meixome
    Carme Hermida Gulías
    Carmela Sánchez Arines
    Clara Iglesias Cortizo
    David Otero
    Dionisio Pereira
    Héitor Picallo
    Lola Varela
    Luis Alberto Silva Casas
    Manuel Barros
    Manuel Cabada Castro
    Manuel Fortes
    Marcos Borrageros
    Maria Xesus Nogueira
    Montse Fajardo
    Pedro Peón Estévez
    Susana Sánchez Arins
    Tino Regueira
    Xoán Carlos Garrido
    Xosé Álvarez Castro
    Xosé Malheiro
    Xosé María Lema
    Xurxo Esquío

    Fuente RSS



    Un proxecto de:

     Imagem

    Estamos en:

    Imagem
    Imagem
    Imagem

      Recibir novas

    Subscrición

    Histórico

    Febrero 2023
    Enero 2023
    Diciembre 2022
    Noviembre 2022
    Octubre 2022
    Septiembre 2022
    Agosto 2022
    Julio 2022
    Junio 2022
    Mayo 2022
    Abril 2022
    Marzo 2022
    Febrero 2022
    Enero 2022
    Diciembre 2021
    Noviembre 2021
    Septiembre 2021
    Agosto 2021
    Julio 2021
    Junio 2021
    Mayo 2021
    Abril 2021
    Marzo 2021
    Febrero 2021
    Enero 2021
    Diciembre 2020
    Noviembre 2020
    Octubre 2020
    Septiembre 2020
    Agosto 2020
    Julio 2020
    Junio 2020
    Mayo 2020
    Abril 2020
    Marzo 2020
    Febrero 2020
    Enero 2020
    Diciembre 2019
    Noviembre 2019
    Octubre 2019
    Septiembre 2019
    Agosto 2019
    Julio 2019
    Junio 2019
    Mayo 2019
    Abril 2019
    Marzo 2019
    Febrero 2019
    Enero 2019
    Diciembre 2018
    Noviembre 2018
    Octubre 2018
    Septiembre 2018
    Agosto 2018
    Julio 2018
    Junio 2018
    Mayo 2018
    Abril 2018
    Marzo 2018
    Febrero 2018
    Enero 2018
    Diciembre 2017
    Noviembre 2017
    Octubre 2017
    Septiembre 2017
    Agosto 2017
    Julio 2017
    Junio 2017
    Mayo 2017
    Abril 2017
    Marzo 2017
    Febrero 2017
    Enero 2017
    Diciembre 2016
    Noviembre 2016
    Octubre 2016
    Septiembre 2016
    Agosto 2016
    Julio 2016
    Junio 2016
    Mayo 2016
    Abril 2016
    Marzo 2016
    Febrero 2016
    Enero 2016
    Diciembre 2015
    Noviembre 2015
    Octubre 2015
    Septiembre 2015
    Agosto 2015
    Julio 2015
    Junio 2015
    Mayo 2015
    Abril 2015
    Marzo 2015
    Febrero 2015
    Enero 2015
    Diciembre 2014
    Noviembre 2014
    Octubre 2014
    Julio 2014
    Junio 2014
    Abril 2014
    Marzo 2014
    Febrero 2014
    Enero 2014
    Diciembre 2013
    Noviembre 2013
    Agosto 2013

    Licenza Creative Commons
    Tabeiros Montes (Portal cultural de Tabeirós-Terra de Montes) de Asociación Cultural "Vagalumes" e Asociación Cultural e Ecoloxista "Verbo Xido" ten unha licenza Creative Commons Recoñecemento-Non comercial 4.0 Internacional.
    Con base nunha obra dispoñíbel en http://www.tabeirosmontes.com/.
    Os permisos alén do foco desta licenza pódense atopar en http://www.tabeirosmontes.com/colabora.html.
Powered by Create your own unique website with customizable templates.