Pregón para a XL Festa do Gaiteiro (Soutelo de Montes, 24 de agosto do 2019)
Carme Hermida Gulías
Ó longo da vida hai tres elementos que conforman a nosa identidade como seres humanos: os lugares en que habitamos, os feitos ou acontecementos que nos impactaron e as persoas que nos marcaron porque convivimos con elas e as queremos ou porque soubemos da súa historia e as admiramos, aínda que tamén pode ser polo contrario.
Estes elementos xuntos, ou cada un por separado, desatan en nós cando son nomeados recordos, emocións, sensacións e sentimentos que a cabeza malamente pode controlar. Para min, dicir Soutelo é a maneira de desatar lembranzas e sentimentos que se resumen en infancia, novidade, sorpresa, paseo, festa, alegría...
Estes elementos xuntos, ou cada un por separado, desatan en nós cando son nomeados recordos, emocións, sensacións e sentimentos que a cabeza malamente pode controlar. Para min, dicir Soutelo é a maneira de desatar lembranzas e sentimentos que se resumen en infancia, novidade, sorpresa, paseo, festa, alegría...
As miñas lembranzas do Soutelo que xa foi
Eu nacín en Portela de Lamas, unha aldea a tres quilómetros de aquí, onde vivín ata os nove anos. Durante ese tempo, foron moitas as veces que vin a Soutelo, a maior parte delas o último mércores do mes, á feira. Soutelo era para os meus ollos de nena da aldea unha capital porque, comparado con Lamas, tiña moitas casas e aquí había de todo: tabernas, casas de comidas, comercios, taxis, funerarias, perruquería para mulleres, barbería para homes, panadería, bancos, médico, veterinario ...
Normalmente viñamos a andar e o camiño facíase especialmente lixeiro despois de pasar o Carreiro dos Rapaces; no Gurgullón, a cabeza xa o sabía acabado e os pés querían correr. O noso percorrido urbano comezaba na cima de Soutelo, na casa onde Virgilio Viéitez tiña daquela o seu estudo, porque unha das encomendas que tiñamos que cumprir era facer un retrato para mandarlles a meus pais que por aquel entón estaban en Suíza. Esas fotos, ás veces, eran no interior; pero tamén podían ser fóra, no medio e medio da estrada ou nalgún campo dos arredores, ó amparo dunha árbore.
Normalmente viñamos a andar e o camiño facíase especialmente lixeiro despois de pasar o Carreiro dos Rapaces; no Gurgullón, a cabeza xa o sabía acabado e os pés querían correr. O noso percorrido urbano comezaba na cima de Soutelo, na casa onde Virgilio Viéitez tiña daquela o seu estudo, porque unha das encomendas que tiñamos que cumprir era facer un retrato para mandarlles a meus pais que por aquel entón estaban en Suíza. Esas fotos, ás veces, eran no interior; pero tamén podían ser fóra, no medio e medio da estrada ou nalgún campo dos arredores, ó amparo dunha árbore.
 |  |
Un dos retratos máis bonitos de miña irmá está feito por Virgilio na eira dos hórreos que estaban fronte á súa casa. Era verán e as flores e as herbas estaban tan altas que case cubrían a nena.
A seguinte parada era no correo. Non sei que mercaban alí meus avós, pero para min era a mellor visita porque o señor Tucho e a súa muller Pilar sempre se alegraban de verme e agasallábanme cun caramelo de pau, un regalo dun valor incalculable. Continuábamos despois ata o campo da feira, aínda que, ás veces, facíamos parada na do Xordo ou iamos a Soutelo de Arriba a visitar a señora Delfina, a avoa da miña tía Bertilde.
A partir de aquí as persoas confúndenseme na memoria, pero non as imaxes dunha feira moi concorrida, coas vacas e os porcos situados na carballeira e as pulpeiras buscando sempre o mellor sitio para captar clientes. No noso caso, María de Alvite era a que sempre se impoñía porque facía valer o tempo en que coincidira con meu avó traballando ambos nas minas de volframio de Carboeiro. Os axudantes das pulpeiras eran os encargados de levaren as racións apalabradas ás casas de comidas, onde o polbo se acompañaba doutros produtos, especialmente da carne arreglada, que non a había mellor cá que preparaba María da Rañestra, cun sabor tan especial que non o volvín atopar en ningún outro sitio.
A miña feira remataba no fondo de Soutelo, onde colliamos un autobús que nos deixaba de novo en Lamas, non sen antes de mercar a bola dianteira na dos Carteiros, despachada por Jesús ou por Marucho cos seus mandilóns cheos de fariña.
Aínda que nesa época debín coincidir algunha vez con Avelino Cachafeiro, eu non o lembro, mais si gardo na memoria as imaxes do seu emporio. El era un artista -gaiteiro, poeta, pintor e escultor-, pero tamén iso que agora lle chaman un emprendedor: a funeraria, a gasolineira, o bar e o salón de baile tamén foron as súas creacións. O Changüí, co escenario, os bancos situados arredor -para descansar e para controlar- e o galiñeiro, dende onde seica ten caído algún paraugas, aparece nidio na miña memoria.
Durante moito tempo, deille voltas á razón pola que escollería ese nome. En galego, a palabra só existe nalgunhas zonas da costa para chamarlle a unha gratificación que se lles dá ós traballadores dos barcos de pesca cando fan boa marea; ‘facer o changüí’ tamén é enganar. Aínda que non é imposible, parece que non cadra que Avelino se fixara neste uso para chamarlle ó seu salón. Máis seguro é que trouxese a palabra de América, cando alá fora tocar a finais do 1929. Nesa época puxérase de moda nos salóns de baile americanos un novo estilo musical cubano, o changüí, orixinario da zona próxima a Guantánamo.
A seguinte parada era no correo. Non sei que mercaban alí meus avós, pero para min era a mellor visita porque o señor Tucho e a súa muller Pilar sempre se alegraban de verme e agasallábanme cun caramelo de pau, un regalo dun valor incalculable. Continuábamos despois ata o campo da feira, aínda que, ás veces, facíamos parada na do Xordo ou iamos a Soutelo de Arriba a visitar a señora Delfina, a avoa da miña tía Bertilde.
A partir de aquí as persoas confúndenseme na memoria, pero non as imaxes dunha feira moi concorrida, coas vacas e os porcos situados na carballeira e as pulpeiras buscando sempre o mellor sitio para captar clientes. No noso caso, María de Alvite era a que sempre se impoñía porque facía valer o tempo en que coincidira con meu avó traballando ambos nas minas de volframio de Carboeiro. Os axudantes das pulpeiras eran os encargados de levaren as racións apalabradas ás casas de comidas, onde o polbo se acompañaba doutros produtos, especialmente da carne arreglada, que non a había mellor cá que preparaba María da Rañestra, cun sabor tan especial que non o volvín atopar en ningún outro sitio.
A miña feira remataba no fondo de Soutelo, onde colliamos un autobús que nos deixaba de novo en Lamas, non sen antes de mercar a bola dianteira na dos Carteiros, despachada por Jesús ou por Marucho cos seus mandilóns cheos de fariña.
Aínda que nesa época debín coincidir algunha vez con Avelino Cachafeiro, eu non o lembro, mais si gardo na memoria as imaxes do seu emporio. El era un artista -gaiteiro, poeta, pintor e escultor-, pero tamén iso que agora lle chaman un emprendedor: a funeraria, a gasolineira, o bar e o salón de baile tamén foron as súas creacións. O Changüí, co escenario, os bancos situados arredor -para descansar e para controlar- e o galiñeiro, dende onde seica ten caído algún paraugas, aparece nidio na miña memoria.
Durante moito tempo, deille voltas á razón pola que escollería ese nome. En galego, a palabra só existe nalgunhas zonas da costa para chamarlle a unha gratificación que se lles dá ós traballadores dos barcos de pesca cando fan boa marea; ‘facer o changüí’ tamén é enganar. Aínda que non é imposible, parece que non cadra que Avelino se fixara neste uso para chamarlle ó seu salón. Máis seguro é que trouxese a palabra de América, cando alá fora tocar a finais do 1929. Nesa época puxérase de moda nos salóns de baile americanos un novo estilo musical cubano, o changüí, orixinario da zona próxima a Guantánamo.
| Sendo moza, fun ó baile ó Changüí durante moitos anos, pero a primeira imaxe que teño del é de moi nena e como sala de cine. Trouxéranme meus avós, Francisco e Regina, porque ían pór unha película sobre Venezuela e viñemos por ver se meus tíos saían nela. Lembro os bancos corridos, a pantalla ó fondo e a primeira imaxe, un barco moi grande, pero despois teño un fundido a negro e non recordo máis. Do que si estou segura é de que ós meus tíos non os vimos (1). As persoas, os feitos e os lugares na poesía de Avelino Avelino Cachafeiro, o mellor gaiteiro de Galicia, publicou no ano 1969 un libro titulado Voando cas aas da vida e nel, como eu acabo de facer aquí de palabra, fala de persoas, de feitos e de lugares que deixaron unha fonda pegada na súa vida. |  Tocadores de changüi. O instrumento máis particular deste estilo é a marimbula que tocaba unha persoa sentada enriba dela. |
 Debuxo de Avelino Cachafeiro realizado por A. D. Rodríguez Castelao no 1924 despois de que o de Soutelo gañase o premio que o coroaba como mellor gaiteiro de Galicia. | As persoas As persoas reais ás que fai referencia son grandes figuras de Galicia. Á escritora Rosalía de Castro, ademais de compoñerlle unha alborada que aparece nun dos seus discos, dedicoulle un poema onde fai referencia ás últimas palabras que pronunciou a poeta antes da súa morte(‘abride a fiestra’). Ó político, debuxante e escritor A. D. Rodríguez Castelao, a quen coñeceu cando gañou o título de ‘Mellor gaiteiro de Galicia” e que o agasallou con dúas caricaturas e un artigo en que narraba a súa volta a Soutelo despois do concurso, correspondeulle cun sentido poema escrito despois do seu falecemento en Bos Aires no ano 1950. Tamén foi merecente dunha composición súa D. Ramón Otero Pedrayo, escritor, historiador, profesor e, durante moitos anos, patriarca das letras galegas, que lle escribiu o prólogo do libro. |
Francisco Asorey. O tesouro. 1924. Francisco Asorey é o mellor escultor galego do século XX. Entre as súas obras están grandes monumentos como o dedicado a Curros Enríquez na Coruña ou a San Francisco en Santiago de Compostela. Tamén pequenas e marabillosas pezas como A naiciña, A Santa ou O Tesouro, que mostra unha moza cun becerro no colo.
Asorey naceu en Fefiñáns-Cambados no ano 1889, 10 anos antes ca Avelino, e morreu en Compostela no 1961. Con motivo do seu pasamento, o Gaiteiro escribiulle un dos poemas máis acabados do seu libro (Cachafeiro, 1969:47)
Asorey naceu en Fefiñáns-Cambados no ano 1889, 10 anos antes ca Avelino, e morreu en Compostela no 1961. Con motivo do seu pasamento, o Gaiteiro escribiulle un dos poemas máis acabados do seu libro (Cachafeiro, 1969:47)
Rezan os paos nas igrexas
e cantan os anxos nelas
e por ti choran as pedras,
por ti, Francisco Asorey
os penedos ten ollos e bágoas
¿Por que chora Compostela
no tristeiro empardecer?
Chorosas as badaladas,
os anxos choran tamén
e as gárgolas bagullando
fan de tristura tremer.
Dirán as pedras labradas
si pra elo teñen lecer:
“Ficamos orfas e soias,
morreu Francisco Asorey”
e cantan os anxos nelas
e por ti choran as pedras,
por ti, Francisco Asorey
os penedos ten ollos e bágoas
¿Por que chora Compostela
no tristeiro empardecer?
Chorosas as badaladas,
os anxos choran tamén
e as gárgolas bagullando
fan de tristura tremer.
Dirán as pedras labradas
si pra elo teñen lecer:
“Ficamos orfas e soias,
morreu Francisco Asorey”
Estatua de Evaristo Vaamonde e templo da Vera Cruz no Carballiño Ademáis doutras referencias moi abundantes a personaxes relixiosos, como a Virxe da Peregrina ou o Apóstolo Santiago, hai un poema que inicialmente parece dedicado á igrexa da Vera Cruz, no Carballiño, pero que en realidade está composto como homenaxe a don Evaristo Vaamonde da Cortiña, crego da vila do Arenteiro durante trinta anos e a persoa que máis tempo e esforzo fixo para que se iniciase e despois se rematase a nova igrexa da vila, deseñada por Antonio Palacios, un dos mellores arquitectos galegos do século XX.
D. Evaristo Vaamonde morreu o 18 de abril do ano 1961, cando o edificio, que se iniciara no ano 1943, aínda non estaba totalmente rematado (Parroquia do Carballiño, s/d). Avelino Cachafeiro escribiulle este poema, un dos que deitan máis emoción e sentimento do libro (Cachafeiro, 1969:48):
D. Evaristo Vaamonde morreu o 18 de abril do ano 1961, cando o edificio, que se iniciara no ano 1943, aínda non estaba totalmente rematado (Parroquia do Carballiño, s/d). Avelino Cachafeiro escribiulle este poema, un dos que deitan máis emoción e sentimento do libro (Cachafeiro, 1969:48):
A torre da Vera Cruz
a rosa do Carballiño,
frolece na relembranza
daquil abade santiño.
Il para erguela amoroso
sempre se abrazou a Cristo
e o Señor sempre amparou
o seu bon fillo Evaristo.
Bágoas, rezo, caridade
sosteñen ista roseira,
cuias follas amantiñas,
chegando a hora derradeira
guiaron ó Santo abade
cara ó ceo lumioso,
pois foi na terra exemplar,
bon, caridoso, homildoso.
a rosa do Carballiño,
frolece na relembranza
daquil abade santiño.
Il para erguela amoroso
sempre se abrazou a Cristo
e o Señor sempre amparou
o seu bon fillo Evaristo.
Bágoas, rezo, caridade
sosteñen ista roseira,
cuias follas amantiñas,
chegando a hora derradeira
guiaron ó Santo abade
cara ó ceo lumioso,
pois foi na terra exemplar,
bon, caridoso, homildoso.
Feitos
Os feitos históricos contemporáneos da súa vida que conmocionaron a Avelino Cachafeiro foron, sempre segundo os seus poemas, a Guerra Civil e as súas consecuencias e o asolagamento da vila de Portomarín polo encoro de Belesar no ano 1962 (Cachafeiro, 1969:24):
Campaniñas do Portomarín,
non tocai xa máis, por Dios.
As herbas do Campo Santo
bagullando choran por vós.
Esmorecendo o verdor da Esperanza
agardan cos mortos a fin
pra denantes volver verdecer
ó vello Portomarín.
Entre os feitos históricos pasados son merecentes da atención de Avelino a valente defensa que fixeron os habitantes da Coruña, con María Pita á cabeza, para evitar a invasión da cidade pola armada inglesa no ano 1589 e a severa derrota que as tropas galegas lle infrinxiron ó exército de Napoleón na Pontesampaio en xullo do ano 1809.
Unha das referencias históricas que máis sorprende atopar no libro Voando cas aas da vida é a relativa ó nacemento de Cristobal Colón, personaxe ben coñecido por ser o primeiro colonizador do continente americano. Deste home sábese todo sobre as súas viaxes, pero descoñécese o seu lugar de nacemento. Hai quen afirma que era italiano, outros prefiren consideralo catalán e tamén hai quen o quere portugués. Dende o século XIX tense insistido, e son moitas as probas que sustenta esta hipótese, que Colón era galego, de Poio máis concretamente. Nesta teoría cría tamén Avelino Cachafeiro como deixou dito neste poema (Cachafeiro, 1969:17) (2):
Illa de Tambo, río Lérez
de Montes baixas fuxido
abrazando a Pontevedra
ramo de torres comprido.
Acórdate que enseñaches
nas túas ondas, bon amigo,
a quen había de facer
á súa patria o don máis rico
co presente das Américas
de regalías prodixio...
¡En ti afíxose a coller
na vela o ar fuxidío
e cas túas ensinanzas,
asucando o mar infindo,
regalou á cristiandá
un mundo descoñecido!
Cando non hai unha xustificación científica clara para os feitos, os pobos recorren ás lendas e dunha delas, da que explica a aparición das rías galegas, tamén botou man Avelino. Disque cando Deus creou o mundo, ó final do traballo de seis días, sentou a descansar e a observar a súa obra. Para erguerse apoiou a man sobre o terreo e as marcas que deixaron os seus dedos sobre a terra aínda fresca son as rías galegas. Nas súas palabras (Cachafeiro, 1969:19) soa así:
Os dedos da man de Deus
van postos nas Rías Baixas,
agarimando a súa palma as relicas
agasalladas cas pedras labradas.
Campaniñas do Portomarín,
non tocai xa máis, por Dios.
As herbas do Campo Santo
bagullando choran por vós.
Esmorecendo o verdor da Esperanza
agardan cos mortos a fin
pra denantes volver verdecer
ó vello Portomarín.
Entre os feitos históricos pasados son merecentes da atención de Avelino a valente defensa que fixeron os habitantes da Coruña, con María Pita á cabeza, para evitar a invasión da cidade pola armada inglesa no ano 1589 e a severa derrota que as tropas galegas lle infrinxiron ó exército de Napoleón na Pontesampaio en xullo do ano 1809.
Unha das referencias históricas que máis sorprende atopar no libro Voando cas aas da vida é a relativa ó nacemento de Cristobal Colón, personaxe ben coñecido por ser o primeiro colonizador do continente americano. Deste home sábese todo sobre as súas viaxes, pero descoñécese o seu lugar de nacemento. Hai quen afirma que era italiano, outros prefiren consideralo catalán e tamén hai quen o quere portugués. Dende o século XIX tense insistido, e son moitas as probas que sustenta esta hipótese, que Colón era galego, de Poio máis concretamente. Nesta teoría cría tamén Avelino Cachafeiro como deixou dito neste poema (Cachafeiro, 1969:17) (2):
Illa de Tambo, río Lérez
de Montes baixas fuxido
abrazando a Pontevedra
ramo de torres comprido.
Acórdate que enseñaches
nas túas ondas, bon amigo,
a quen había de facer
á súa patria o don máis rico
co presente das Américas
de regalías prodixio...
¡En ti afíxose a coller
na vela o ar fuxidío
e cas túas ensinanzas,
asucando o mar infindo,
regalou á cristiandá
un mundo descoñecido!
Cando non hai unha xustificación científica clara para os feitos, os pobos recorren ás lendas e dunha delas, da que explica a aparición das rías galegas, tamén botou man Avelino. Disque cando Deus creou o mundo, ó final do traballo de seis días, sentou a descansar e a observar a súa obra. Para erguerse apoiou a man sobre o terreo e as marcas que deixaron os seus dedos sobre a terra aínda fresca son as rías galegas. Nas súas palabras (Cachafeiro, 1969:19) soa así:
Os dedos da man de Deus
van postos nas Rías Baixas,
agarimando a súa palma as relicas
agasalladas cas pedras labradas.
Modesto Paz Camps: Génesis o La mano de Dios.
Dos momentos íntimos que o impactaron fala en coplas breves feitas ó estilo das creacións populares que se transmitían oralmente. Algúns dos temas que tratan eses versos son as críticas ó seu modo de vivir que aparecen na célebre cantiga que di (Cachafeiro, 1969:30):
E ¿ti que fas, Avelino,
E ti que fas polo vran?
Todos a sachar no millo
e ti ¡coa gaita na man!.
Tamén se refire ás ‘linguas marmuradoras’
(Cachafeiro, 1969:40)
Indo por Soutelo arriba,
ond’ ó campo dos Coellos,
ti quixécheme falar:
non te deixan maus consellos
Ou á saudade pola mocidade perdida
(Cachafeiro, 1969:35).
Séntate aquí, compañeiro,
ti nunha pedra
i eu noutra
contaremos as pasadas
de Soutelo a Vilapouca
Moi salientable é a referencia ó pouco recoñecemento que se recibe polos servizos prestados. A este tema, que simboliza no abandono da zanfona como instrumento musical, dedícalle o seguinte poema (Cachafeiro, 1969:29):
Na romaxe do San Pedro
faloulle a gaita á zanfona:
- “Queridiña, xa vas vella,
cansadiña e esquencida.
Dempois de aledar convites
e festas da fidalguía
déixante pedir por portas.
Certo, non o merecías,
¡ben cedo foxen as grorias
deste mundo asaz amargo,
tristura é ter que decirche
a bo servicio, ruín pago!”
No ano 1963, chegando ó Paraño, Avelino tivo un accidente que lle houbo segar a vida. Del tamén dá conta no libro (Cachafeiro, 1969:28):
“No altiño do Paraño,
morrendo, ouvín soaren gaitas,
“ ¡Anxeliños non caledes!
deixaime dormir ás anchas,
chegou a morte e por min
rezaron todas As Antas”
E ¿ti que fas, Avelino,
E ti que fas polo vran?
Todos a sachar no millo
e ti ¡coa gaita na man!.
Tamén se refire ás ‘linguas marmuradoras’
(Cachafeiro, 1969:40)
Indo por Soutelo arriba,
ond’ ó campo dos Coellos,
ti quixécheme falar:
non te deixan maus consellos
Ou á saudade pola mocidade perdida
(Cachafeiro, 1969:35).
Séntate aquí, compañeiro,
ti nunha pedra
i eu noutra
contaremos as pasadas
de Soutelo a Vilapouca
Moi salientable é a referencia ó pouco recoñecemento que se recibe polos servizos prestados. A este tema, que simboliza no abandono da zanfona como instrumento musical, dedícalle o seguinte poema (Cachafeiro, 1969:29):
Na romaxe do San Pedro
faloulle a gaita á zanfona:
- “Queridiña, xa vas vella,
cansadiña e esquencida.
Dempois de aledar convites
e festas da fidalguía
déixante pedir por portas.
Certo, non o merecías,
¡ben cedo foxen as grorias
deste mundo asaz amargo,
tristura é ter que decirche
a bo servicio, ruín pago!”
No ano 1963, chegando ó Paraño, Avelino tivo un accidente que lle houbo segar a vida. Del tamén dá conta no libro (Cachafeiro, 1969:28):
“No altiño do Paraño,
morrendo, ouvín soaren gaitas,
“ ¡Anxeliños non caledes!
deixaime dormir ás anchas,
chegou a morte e por min
rezaron todas As Antas”
Os lugares
Xosé María Rivas Troitiño publicou no ano 1977(3) unha biografía do gaiteiro de Soutelo onde afirma que a súa poesía “é unha visión suxetivamente descritiva da paisaxe galega e dos espritos que nela teñen o seu lar” (Rivas Troitiño, 2000:90). Como se acaba de ver, os espritos son os das persoas que deixaron pegada no corazón do autor; agora direi que as paisaxes corresponden ás formas do territorio vivido e coñecido, que nomea con insistencia e que describe con precisión de retratista.
Os montes que acollen e recollen a Terra de Montes son descritos dende o interior, cando os observa dende fóra, cando se despide deles ó marchar e cando os atopa ó volver. Esas son as distintas perspectivas que se atopan nas coplas:
A Terra de Montes pechan
catro cumes o seu van;
Seixo con Costoia e Coco
e o bon petrucio Candán
(Cachafeiro, 1969:30)
Avión do outo Suído
na pena Corneira o rabo,
adozando os aires do Avia
pra santiña do Lodairo...
A nai das entrañas de Deus
que voa con nós e ca terra
buscando a raiola do sol
no Avión feitiño de pedra.
Co seu Faro branquiño da neve
mira pra estrela no Norte
(Cachafeiro, 1969:22).
Testeiro, Coco e Candán
Pedroso e Pico Sagro,
as cinco roseiras mouriñas
surreando pra Santiago.
Postiños uns tras dous outros
no ouvear dos lobos na neve
co rabo no outo Testeiro
outeando pra Finisterrae
(Cachafeiro, 1969:52)
Á beira dos montes estáticos, os dinámicos ríos que teñen o seu berce na Terra de Montes tamén son protagonistas do cantar de Avelino:
Umia, Lérez e Berdugo
ríos son de cubisar,
nacen nas terras de Montes
ensoando van para ó mar
(Cachafeiro, 1969:34)
No outo do cerne Candán
deitan as fontes do Lérez:
no baixo, ó pé do regato,
sorrí a Santiña de Montes
(Cachafeiro, 1969:21)
Illa de Tambo, río Lérez
de Montes baixas fuxido,
abrazando a Pontevedra,
ramo de torres comprido
(Cachafeiro, 1969:19).
Avelino simboliza co decorrer constante destas augas o seu camiñar mentres exerceu de gaiteiro: sempre en movemento, sempre atado á terra. Por iso nos textos aparecen máis ríos cós de Montes, algúns moi distantes coma o Eo, o Miño, o Sil, o Tambre, o Ulla, o Sar ou o Avia. E por iso tamén describe cunha precisión case cartográfica o curso destes accidentes xeográficos: coloca o seu punto de nacemento, fala de territorios das súas beiras e de feitos que aconteceron neles e lévaos ó mar. O poema dedicado ó Verdugo é un bo exemplo (Cachafeiro, 1969:16)
Fontes outas de Augas Santas
Berdugo río fixestes
para na Ponte Sampaio
afogar tantos franceses.
O río soña ca illa
feitiña de San Simón,
e polo estreito de Rande
pásase á ría maior.
Agarimado ó beizo de Cangas
mirando pró Castro de Vigo
afogaba debaixo das Cangas
o valente río Berdugo.
Augas Santas, augas Santas
rezaille ó voso Berdugo
que froleceu en branca roseira
nas ondas do mar de Vigo.
No libro do que hoxe se celebra o quincuaxésimo aniversario ano son moitas as referencias que hai a lugares de toda a xeografía galega, onde a Terra de Montes ten un lugar destacado: Ourense, O Barco de Valdeorras, Trasalba, Lodairos, A Almuzara, Maside, Dacón, Partovia, Ribadavia, O Carballiño; Lugo, A Cruz da Cancela, Portomarín, Antas de Ulla; A Coruña, Santa Cristina, Santiago, Rianxo, Fisterra, Carnota, Padrón, Laíño, Pontevea; Pontevedra, A Estrada, Pontecesures, Cereixo; Millerada, Vilapouca, As Antas, Avión, Aciveiro, Penalba. Todos son merecentes das súas verbas, pero no centro de todos eles está Soutelo:
Soutelo ten unha Virxen
que endexamais está ás escuras.
Ela gosta das lumieiras
das mil estrelas acesas
(Cachafeiro, 1969:32)
Soutelo de Montes garda
un adeus de Rosalía.
Cando pasou por Soutelo
iba chorando a probiña
(Cachafeiro, 1969:34)
Os montes que acollen e recollen a Terra de Montes son descritos dende o interior, cando os observa dende fóra, cando se despide deles ó marchar e cando os atopa ó volver. Esas son as distintas perspectivas que se atopan nas coplas:
A Terra de Montes pechan
catro cumes o seu van;
Seixo con Costoia e Coco
e o bon petrucio Candán
(Cachafeiro, 1969:30)
Avión do outo Suído
na pena Corneira o rabo,
adozando os aires do Avia
pra santiña do Lodairo...
A nai das entrañas de Deus
que voa con nós e ca terra
buscando a raiola do sol
no Avión feitiño de pedra.
Co seu Faro branquiño da neve
mira pra estrela no Norte
(Cachafeiro, 1969:22).
Testeiro, Coco e Candán
Pedroso e Pico Sagro,
as cinco roseiras mouriñas
surreando pra Santiago.
Postiños uns tras dous outros
no ouvear dos lobos na neve
co rabo no outo Testeiro
outeando pra Finisterrae
(Cachafeiro, 1969:52)
Á beira dos montes estáticos, os dinámicos ríos que teñen o seu berce na Terra de Montes tamén son protagonistas do cantar de Avelino:
Umia, Lérez e Berdugo
ríos son de cubisar,
nacen nas terras de Montes
ensoando van para ó mar
(Cachafeiro, 1969:34)
No outo do cerne Candán
deitan as fontes do Lérez:
no baixo, ó pé do regato,
sorrí a Santiña de Montes
(Cachafeiro, 1969:21)
Illa de Tambo, río Lérez
de Montes baixas fuxido,
abrazando a Pontevedra,
ramo de torres comprido
(Cachafeiro, 1969:19).
Avelino simboliza co decorrer constante destas augas o seu camiñar mentres exerceu de gaiteiro: sempre en movemento, sempre atado á terra. Por iso nos textos aparecen máis ríos cós de Montes, algúns moi distantes coma o Eo, o Miño, o Sil, o Tambre, o Ulla, o Sar ou o Avia. E por iso tamén describe cunha precisión case cartográfica o curso destes accidentes xeográficos: coloca o seu punto de nacemento, fala de territorios das súas beiras e de feitos que aconteceron neles e lévaos ó mar. O poema dedicado ó Verdugo é un bo exemplo (Cachafeiro, 1969:16)
Fontes outas de Augas Santas
Berdugo río fixestes
para na Ponte Sampaio
afogar tantos franceses.
O río soña ca illa
feitiña de San Simón,
e polo estreito de Rande
pásase á ría maior.
Agarimado ó beizo de Cangas
mirando pró Castro de Vigo
afogaba debaixo das Cangas
o valente río Berdugo.
Augas Santas, augas Santas
rezaille ó voso Berdugo
que froleceu en branca roseira
nas ondas do mar de Vigo.
No libro do que hoxe se celebra o quincuaxésimo aniversario ano son moitas as referencias que hai a lugares de toda a xeografía galega, onde a Terra de Montes ten un lugar destacado: Ourense, O Barco de Valdeorras, Trasalba, Lodairos, A Almuzara, Maside, Dacón, Partovia, Ribadavia, O Carballiño; Lugo, A Cruz da Cancela, Portomarín, Antas de Ulla; A Coruña, Santa Cristina, Santiago, Rianxo, Fisterra, Carnota, Padrón, Laíño, Pontevea; Pontevedra, A Estrada, Pontecesures, Cereixo; Millerada, Vilapouca, As Antas, Avión, Aciveiro, Penalba. Todos son merecentes das súas verbas, pero no centro de todos eles está Soutelo:
Soutelo ten unha Virxen
que endexamais está ás escuras.
Ela gosta das lumieiras
das mil estrelas acesas
(Cachafeiro, 1969:32)
Soutelo de Montes garda
un adeus de Rosalía.
Cando pasou por Soutelo
iba chorando a probiña
(Cachafeiro, 1969:34)
Remate
Avelino Cachafeiro quixo cantar no seu libro a Galicia que el amaba. Dende Soutelo, cos coñecementos técnicos e artísticos da gaita e as ás que lle deu a vida, ergueu o voo que lle permitiu admirar e querer a súa terra, dende o Barco ata Rianxo, dende a Cruz da Cancela, en Mondoñedo, ata a ría de Vigo, dende Ourense ata Fisterra. Os contornos do país tíñaos ben definidos:
Por canles de areas de ouro
decorren o Eu e o Miño,
demarcando o eido saudoso,
da Galiza, meu feitizo
(Cachafeiro, 1969:37)
Hoxe estamos aquí para renderlle tributo como o mellor gaiteiro de Galicia, como autor de libros e pinturas, como amante da súa terra. E farémolo, como non debe ser doutro xeito, con gaitas. Antes de que elas comecen o seu cantar eu vou rematar a miña intervención coa lectura do derradeiro poema do libro Voando cas aas da vida, que se titula “Testamento” (Cachafeiro, 1969:54), pero que a min me parece unha autobiografía, unha fe de vida. Con el quero desexarlle longa vida á Festa do Gaiteiro, manifestar a miña gratitude á Asociación Can de San Roque por me ofrecer a honra de estar hoxe aquí e o meu agradecemento tamén a todos vós pola atención que lles prestastes a estas palabras.
Por canles de areas de ouro
decorren o Eu e o Miño,
demarcando o eido saudoso,
da Galiza, meu feitizo
(Cachafeiro, 1969:37)
Hoxe estamos aquí para renderlle tributo como o mellor gaiteiro de Galicia, como autor de libros e pinturas, como amante da súa terra. E farémolo, como non debe ser doutro xeito, con gaitas. Antes de que elas comecen o seu cantar eu vou rematar a miña intervención coa lectura do derradeiro poema do libro Voando cas aas da vida, que se titula “Testamento” (Cachafeiro, 1969:54), pero que a min me parece unha autobiografía, unha fe de vida. Con el quero desexarlle longa vida á Festa do Gaiteiro, manifestar a miña gratitude á Asociación Can de San Roque por me ofrecer a honra de estar hoxe aquí e o meu agradecemento tamén a todos vós pola atención que lles prestastes a estas palabras.
Testamento
Meu avó e meu pai gaiteiriños
e meus irmáns tamén.
Alentando a Galiza nun fol,
ó vento que vai e non ven...
Aledamos as festas do Apóstol
no regazo de Rosalía,
cantaban os paxariños
o meu chorar de alegría.
Alí bauticei a muiñeira
á que lle puxen de Chantada;
diante o altar de Rosalía
e carballos de Santa Susana.
Muiñeiriña, ti vas pra Chantada
e enfeitizas a pomba branquiña;
cando te toco na gaita
engaiolas a ialma miña.
E sinto a enteira Galiza
no meu corazón cautiva.
Cando saibas que morrín,
gaitiña, miña gaitiña,
desperta a miña alborada
que toco pra Rosalía...
que dorme no teu punteiro
cos meus dedos tapadiña
e meus irmáns tamén.
Alentando a Galiza nun fol,
ó vento que vai e non ven...
Aledamos as festas do Apóstol
no regazo de Rosalía,
cantaban os paxariños
o meu chorar de alegría.
Alí bauticei a muiñeira
á que lle puxen de Chantada;
diante o altar de Rosalía
e carballos de Santa Susana.
Muiñeiriña, ti vas pra Chantada
e enfeitizas a pomba branquiña;
cando te toco na gaita
engaiolas a ialma miña.
E sinto a enteira Galiza
no meu corazón cautiva.
Cando saibas que morrín,
gaitiña, miña gaitiña,
desperta a miña alborada
que toco pra Rosalía...
que dorme no teu punteiro
cos meus dedos tapadiña
Referencias bibliográficas
- Cachafeiro, A. (1969): Voando cas aas da vida. Vigo: Artes Gráficas do Faro de Vigo.
- Fernández, J. (2004): "Os Gaiteiros de Soutelo. Terra de Montes", en Os Gaiteiros de Soutelo. Terra de Montes. Sarria: Ouvirmos. Reedición das gravacións realizadas no ano 1928.
- Parroquia do Carballiño (s/d): "Evaristo Vaamonde", consultado en http://parroquiadocarballino.com/historia/d-evaristo-vaamonde/ [14.08.2019].
- Rivas Troitiño, X. M. (1998): "Avelino Cachafeiro" en Cotaredo. Consultado en http://web.archive.org/web/20090104123139/http://www.forcarei.net/html/xentes/AvelinoC achafeiro.htm [13.08.2019]
- Rivas Troitiño, X. M. (2000): O gaiteiro de Soutelo. Begano, S. A. Ourense. Reimpresión da edición realizada no ano 1977.
- Troitiño, R. (2019): "Os gaiteiros de Soutelo", en https://rubentroitino.wordpress.com/ 2019/04/30/os-gaiteiros-de-soutelo/ [14.08.2019]
- http://www.rubentroitino.com/, páxina web do músico Rubén Troitiño con valiosísima información sobre a cultura musical e popular da Terra de Montes.
- Os Gaiteiros de Soutelo. Imaxe tomada de https://rubentroitino.wordpress.com/2019/04/30/os-gaiteiros-de-soutelo/#jp-carousel-1435
Notas
- Non lembro ter feito máis uso do cine, pero quen si lle sacou maior proveito foi meu tío José, que, aproveitando a bicicleta que mercara cos primeiros cartos que lle mandara o seu irmán Manolo dende Venezuela, tiña máis liberdade de movementos.
- Esta afirmación fíxoa tamén no saúdo que mandou á Arxentina antes da súa viaxe: "Arxentino que me escoitas, / o mellor desta canción / é que está feita na fala / en que falaba Colón" (Rivas Troitiño, 2000:68).
- As citas están feitas pola reimpresión realizada no ano 2000 polo Concello de Forcarei, a Dirección Xeral de Política Lingüística e Begano, S. A.
| gaiteiro2def.pdf |
Feed RSS
