Xornal de Tabeirós-Terra de Montes

Agradecemento da A. C. Vagalumes polo premio San Martiño á normalización lingüística

29/10/2020

Manifestación na Estrada de Queremos Galego! o 31 de decembro de 2009 en resposta ao Decreto contra o noso idioma

Agradecemos o recoñecemento do premio San Martiño que se fai á Asociación Cultural “Vagalumes” polo seu labor a prol da normalización lingüística. Non tanto polo recoñecemento aos membros da nosa entidade como á causa pola que existimos e os obxectivos que nos propoñemos de defensa da nosa lingua, o noso patrimonio e a nosa memoria histórica. Para nós que se valore e se recoñeza este tipo de actividade nestes momentos de persecución do galego é positivo e deixa en evidencia as políticas de exterminio que estamos a sufrir.
A Asociación Cultural “Vagalumes” naceu no seu momento no seo da plataforma “Queremos Galego!”. Esta Plataforma xurdiu como resposta ás agresións que desde o goberno galego se desataron contra a nosa lingua das cales un Decreto no que, entre outros agravios, se prohibía o seu uso nas aulas das materias científico-técnicas, para nós era un dos atentados máis graves contra o idioma desde o comezo das institucións autonómicas.
É normal que se impida dar aulas nun país no propio idioma? Nós consideramos que non. Como non o é que no Concello da Estrada se esixa presentar a documentación en castelán como aconteceu recentemente. E por iso a normalización lingüística é un dos eixes fundamentais da nosa actuación dentro do cal inscribimos a recuperación e difusión dos nosos escritores inxustamente esquecidos e desprezados.
Outro dos eixes do noso labor é a defensa do patrimonio natural, material e inmaterial da nosa comarca. Tabeirós-Terra de Montes é unha comarca especialmente rica nese patrimonio. Lamentablemente é pouco coñecido e valorado. Nalgúns casos mesmo sofre un desleixo inaceptábel.
E por último o noso compromiso ético coas vítimas do franquismo lévanos a traballar na loita pola verdade, xustiza e reparación nos nosos Concellos. Outra das grandes eivas que temos como sociedade e que xa non é que desde as Administracións Locais se colabore neste sentido senón que mesmo se rende tributo aos represores mantendo nas súas rúas homenaxes aos seus referentes. Por exemplo, no caso da Estrada a rúa principal a Calvo Sotelo ou en Cerdedo a Manuel Gutiérrez Torres.
Este recoñecemento agardamos que serva para contribuír a avanzar como sociedade nestas tres direccións ás que se dedica a nosa asociación. E nese sentido asumimos o devandito premio como un incentivo para seguir a camiñar conxuntamente cos que compartan o noso amor polo país e pola verdade para mellorar a nosa comarca, a nosa Terra e un mundo que cada vez precisa máis do activismo e compromiso da xente.

Últimos actos da A. C. Vagalumes. Presentación da biografía de Virxinia e conmemoración do centenario de El Emigrado

0 Comments

Antonio Rodríguez Fraiz (1912-1995), un crego nacionalista

26/10/2020

0 Comments

No 25 cabodano do seu pasamento

Acto no CETMO en outubro de 2012. A sobriña de Antonio Rodríguez Fraiz, Carmen Rodríguez Lois (neta de Casimiro Lois Soto, represaliado de Vilalén), entrega ao CETMO un retrato do seu tío e unha colección de libros da súa autoría.

Manuel Cabada Castro

D. Antonio non foi un crego do común no seu tempo, quero dicir, doadamente inseríbel nos esquemas acostumados ou normais da época. Porque desde un determinado momento do seu compromiso relixioso ou pastoral coas tarefas parroquiais que se lle confiaran veuse el interna e poderosamente impelido a adoptar decisións ou actitudes que rompían en boa medida cos esquemas ou cos modos normais e explícitos de actuar que na súa previa formación recibira. Ingresara, efectivamente, moi novo (con nove anos) no Seminario e Universidade Pontificia de Santiago recibindo nel toda a súa formación eclesiástica ata a súa ordenación sacerdotal no ano 1937, é dicir en pleno desenvolvemento xa do enfrontamento bélico iniciado pola rebelión militar do ano 1936 contra o lexítimo goberno republicano. É nesa circunstancia onde se insiren os comezos do seu vivir e actuar, por máis que se fixeran nel xa daquela en certa medida presentes determinados momentos fortes que posteriormente o levarían a un cambio de actitude vital e ideolóxica.
En calquera caso, semella el ter sido desde os seus tempos de formación unha persoa inqueda, sempre disposta a confrontar os propios puntos de vista cos dos demais, tamén e de maneira especial en forma escrita e pública. Velaí está como proba o abondoso número de publicacións súas de moi diverso xénero (relixioso, histórico, popular, antropolóxico etc.), moitas delas en relación especial coa Terra de Montes, na que nacera.
De todos modos –e a teor da indicada progresión na súa ideoloxía persoal- non poucos dos escritos da súa mocidade, previos á súa ordenación sacerdotal (é dicir, en lexítimos tempos republicanos aínda), están nunha liña ben distante do seu posterior compromiso galeguista ou nacionalista. Sinalo en tal sentido, por exemplo, os seguintes artigos da súa autoría que se poden ler no conservador xornal estradense “La Palanca” (todos naturalmente en castelán): ¡Lerroux es...! (nº 21, 16 de outubro de 1933, p. 3), ¡Alerta! (nº 23, 16 de novembro de 1933, p. 33), Resurgir... (nº 25, 16 de decembro de 1933, p. 2-3), La falsedad del marxismo (nº 26, 31 de decembro de 1933, p. 3), Hay que cambiar (nº 27, 16 de xaneiro de 1934, p. 2), ¡Llegó la hora! (nº 48, 30 de novembro de 1934, p. 2), ¿Para qué sirven los Congresos? (nº 51, 16 de xaneiro de 1935, p. 2), Una excursión escolar (nº 64, 31 de xullo de 1935, p. 2), La Hispanidad (nº 69, 16 de outubro de 1935, p. 2), ¡Obreros y campesinos!... (nº 77, 14 de febreiro de 1936, p. 1).
Hai porén un determinado momento durante os seus estudos eclesiásticos composteláns no que se produce unha experiencia ou un encontro de signo galeguista que resulta sorprendente e iluminador para el. Un acontecemento que posteriormente permanecería nel un tanto agachado ou subconsciente, mais que paseniñamente chegaría a producir nel unha modificación na súa traxectoria ideolóxica persoal. Refírome ó que ocorre no curso 1927-28 cando Xosé Manuel Cabada Vázquez (1901-1936), o poeta e político galeguista nado na parroquia estradense de Codeseda (próxima á cerdedense de Tomonde, na que nacera Rodríguez Fraiz), retoma de novo en Santiago os estudos eclesiásticos que por diversas razóns abandonara catro anos antes. Daquela tiña Cabada Vázquez xa suficientemente claro, adicto como el estaba por entón ós ideais e á práctica política do galeguismo, que a promoción da lingua galega debería estenderse tamén ó interior da propia institución eclesiástica. O propio Rodríguez Fraiz comentaría a este respecto nunha entrevista publicada no mesmo ano do seu pasamento o seguinte: “A fala no Seminario foi para min un verdadeiro trauma. Eu non tiña outra lingua -e coma min os da Terra de Montes- cá galega, que no Seminario era unha lingua proscrita: a lingua dos aldeáns e atrasados [...] Os que procediamos da Terra de Montes, de fala exclusivamente galega e nula ou case nula escola, fómo-los que padecemos máis aquel status inquisitivo e discriminatorio, case que soamente pola lingua” (Xesús Acuña Garrido, Salvador Antonio Rodríguez Fraiz, un crego do noso pobo: “Encrucillada”, nº 92, marzo-abril 1995, p. 150-151).
Neste contexto hai que dicir que seguramente foi para o tomondense (daquela tiña Rodríguez Fraiz só quince anos) unha forte experiencia liberadora presenciar Cabada Vázquez recitando audazmente no ano 1928 (con vinte e seis anos daquela cumpridos) nun importante acto público na Universidade Pontificia o seu poema Na fala meiga. O propio Rodríguez Fraiz indica (no seu voluminoso escrito Castelao. Na alma dos escritores do seu tempo, Pontevedra, 1990, p. 144) que tivo “a dita de asistir” a este acto no que Cabada Vázquez recitou o mencionado poema. Tal acto levaba como lema “Velada que la Universidad Pontificia Compostelana dedica al nuevo Arzobispo de Santiago Excmo. y Revmo. Señor Dr. D. Fray Zacarías Martínez Núñez el día 17 de Mayo de 1928 a las siete de la tarde”. De entre tódalas actuacións (catorce en total) en homenaxe ó novo arcebispo (discursos, cancións, poesías etc.) sería o de Cabada Vázquez o único poema escrito e recitado en galego, en consonancia coa actitude restritiva verbo da lingua galega da institución eclesiástica. Mais nun acto público tan importante, ante un “numeroso y distinguido público” (tal como se comentará no xornal “El Compostelano” do día seguinte) non podía Cabada Vázquez deixar de aproveitar a ocasión que se lle brindaba pra afirmar solemnemente (e con fervorosa e entusiástica acollida, segundo as crónicas) a dignidade da lingua propia, da que el nese poema e en sonoros versos fai cumprida gabanza.
Pasarían anos e acontecementos. Cabada Vázquez abandona definitivamente no ano 1931 os seus estudos eclesiásticos, participando activamente na fundación do Partido Galeguista a finais dese ano e militando seguidamente no mesmo con diversos cargos importantes ó tempo que imparte docencia en diversos centros de ensino. Porén, desde finais do ano 1933 atopábase (“desterrado”, tal como nalgún momento el mesmo indicaría) en Medina de Rioseco como director e profesor dun Instituto público. Será aquí, no ano seguinte (1934), cando Rodríguez Fraiz, que aínda non rematara os seus estudos eclesiásticos en Santiago, se encontrará casualmente con Cabada Vázquez nesa localidade. É esta unha información que o propio tomondense expresou durante a celebración do I Simposio de Literatura Galega Estradense (A Estrada, 14 – 17 Setembro 1987), organizado pola “Asociación Cultural ‘A Estrada’”, cando na súa conferencia do 15 de setembro dese ano “Terra, vida e obra do poeta Xosé Manuel Cabada Vázquez” indicaba: “ó ano seguinte [1934] puiden saudalo [a Cabada Vázquez], paseándome eu de paso por esta vila castelá [Medina de Rioseco], e amosoume fondos desexos de vivir na terra galega” (é o texto que puiden escoitar nunha gravación magnetofónica de meu pai sobre o dito por Rodríguez Fraiz na mencionada conferencia).
Revisando o máis arriba citado xornal estradense “La Palanca” puiden saber, efectivamente, que o tomondense se atopaba entón en Valladolid “cumpliendo sus deberes militares” (“La Palanca”, 16 de xullo de 1934) e tamén que, tras unha curta permanencia na súa parroquia natal, volvera á cidade castelá (non moi distante da vila valisoletana de Medina de Rioseco) “donde deberes patrióticos exigen su estancia” (“La Palanca”, 16 de setembro de 1934). Esta última información remata así: “La partida del laureado artillero ha causado profundo sentimiento entre los muchos amigos que muy de veras le aprecian por su relevante cultura, caballerosidad y sobre todo por su ideario”.
Cómpre aínda indicar que Rodríguez Fraiz no comezo mesmo da súa conferencia do ano 1987 na Estrada fixo referencia ó importante e emocionante manuscrito de 1962 (do que el dispuña) sobre Cabada Vázquez (inédito daquela), redactado por M. García Barros, que leva como título A miña lembranza ó poeta Xosé Manuel Cabada Vázquez). O manuscrito tería que agardar aínda ata o ano 1999 pra ser dado a coñecer publicamente grazas a X. R. Freixeiro Mato no seu libro Cos pés na terra. Personalidade e obra inédita ou esquecida de Manuel García Barros.
No mesmo ano 1987 (no que se imparte a devandita conferencia de Rodriguez Fraiz sobre Cabada Vázquez) e coa colaboración artística de Agostiño Portela Paz publica o tomondense o seu fermoso volume As pontes do Lérez, no que o espírito poético de Cabada Vázquez non deixará de se facer veladamente presente aquí e alá, ás veces incluso case verbalmente. Así, por exemplo, as “Verbas lembradoiras” de Rodriguez Fraiz (p. 7) coas que a xeito de limiar inicia este o seu volume e que comezan coas palabras “Ahí vai un feixe de pontes” son eco evidente tanto das “Verbas limiares” do comezo do Vagalumes de Cabada Vázquez como do seu inicio: “Vel-ahí vai ise feixe de versos...”. Os “versos” mutaron, si, en “pontes”, mais o espírito das “Verbas” permanece o mesmo. Amósase isto máis doadamente, se cabe, se se atende ó que case seguidamente se di nas “Verbas lembradoiras”: “O poeta cantou: ...sempre que eu te vexo, en min espertas / meus temos ledos e o relampo sagro / da miña edá primeira!...”. Rodríguez Fraiz aplícalle estas palabras ó río Lérez, ben próximo a súa parroquia natal tomondense. Mais “O poeta” creador destes versos non é outro có seu admirado Cabada Vázquez e este está a falar naturalmente do río Umia da súa Codeseda natal cando dá comezo ó seu poema “Mágoas” con eses mesmos versos: “¡Ouh río Umia, feitizado río, / que, sempre que te eu vexo, en min espertas / meus tempos ledos e o relembro sagro / da miña edá primeira!”. O mesmo ocorre cando, algunhas liñas despois, se pode ler tamén nas “Verbas lembradoiras” o seguinte: “Foi un luceiro, unha luz lene, soave e maina [...] Escintilos de estrela sagra”...”. Estas palabras son simple eco tamén daqueles versos, incluídos no poema “Era unha rosa...” de Cabada Vázquez, nos que este nos di: “Era un luceiro cal vagalume, / unha luz lene, soave e maina [...] Aquel luceiro cal vagalume / ora é facheiro de acesas chamas, / que no máis fondo do meu esprito / pon escentilos de estrela sagra”. Rodríguez Fraiz remata, finalmente, as súas “Verbas lembradoiras” aludindo á nostalxia dos tempos idos, ós “anos e vidas cheas de ilusións”: “Fuxiron, si, meus amigos, para sempre e máis non volven. ¡Canté si inda volveran!”. Trátase aquí, unha vez máis, dun tema recorrente en Cabada Vázquez, que este expresara no seu aludido poema “Mágoas” de forma idéntica e que Rodríguez Fraiz recolle del no seu escrito. Así se expresara Cabada Vázquez no aludido poema: “Fuxiron, si, pra sempre e máis non volven. / ¡Canté se inda volveran!”.
Rodríguez Fraiz volvería aínda referise ó xa mencionado manuscrito inédito de García Barros , algúns anos despois de facelo na Estrada, cando no ano 1990 publica o seu amplo volume Castelao. Na alma dos escritores do seu tempo (un libro que por certo conservo xenerosamente obsequiado e dedicado por el a min o 8 de xullo de 1992 con estas palabras: "... na lembranza do seu egrexio tío o gran poeta Xosé Manuel Cabada Vázquez”). Neste volume, no que Rodríguez Fraiz presenta os diversos textos cos que importantes persoeiros dedicaron os seus escritos a Castelao, ó el facer referencia ó texto co que García Barros lle dedica a Castelao o seu libro Contiños da Terra, volverá lembrar Rodríguez Fraiz o escrito inédito de García Barros cando indica: “Outros traballos ficaron inéditos, entre estes conservamos no noso poder o bélido traballo: ‘Rememorando - A miña lembranza ó poeta Xosé Manuel Cabada Vázquez’ (outono, 1962), firmado con nome e seudónimo” (p. 175).
Pois ben, dado que non me fora posíbel estar presente na súa conferencia do ano 1987 da Estrada sobre Cabada Vázquez, quixen saber, con ocasión da publicación do seu libro sobre Castelao, algo máis sobre esa lembranza inédita de García Barros verbo de Cabada Vázquez. Así pois, tralo correspondente envío a el dun meu escrito do 1 de setembro de 1992 respondeume el desde Campañó cunha longa carta á man de dous folios, con data do 25 de outono de 1992, da que aduzo aquí só algúns parágrafos (do comezo e do final):
“Saúdos e saudiña moita para seguir na loita a prol da cultura da Galiza. Perdón pola tardanza en contestar a túa carta, tan interesante; é que estiven bastante doente e inda non estou ben, cada día parece que me encollo máis [...] Moitas grazas polas gabanzas do meu libro encol de Castelao. Na pequena reseña deica Dn. Manuel García Barros quixen sobrancear –polo cariño que tiven a teu tío Pepe e a Dn. Manuel, as dúas figuras máis senlleiras da nosa Terra- o traballo que me entregaron inédito os fillos de Dn. Manuel encol do pasamento do poeta Cabada Vázquez, simplemente do seu pasamento, do do aviador Loriga etc. Este traballo eu lino na lembranza que fixen do Poeta na Estrada, na que estivo presente o teu pai; eu non che podo remesar unha copia do mesmo, e síntoo ben por certo; porque non o atopo. Eu sei que o gardei ben; pero tan ben o gardei que non o atopo, e tratei de buscalo [...] Nada máis polo de hoxe! No intre que escribo áchome bastante mal; esperemos que Santa Mariña de Tomonde inda non me queira por veciño seu. Decote teu ademirador. Antonio Rodríguez Fraiz”.

Tampouco podía faltar no mencionado volume do tomondense sobre Castelao algunha posíbel dedicatoria de escritos de Cabada Vázquez a Castelao (co que o político de Codeseda tivera sempre de feito unha fluída relación). E así ocorre efectivamente en primeiro lugar cunha separata do seu poema, máis arriba xa comentado, “Na fala meiga”, na que se pode ler: “Pra o gran Castelao, gloria da nosa Galicia, garimosamente”. E en segundo lugar aparece tamén a dedicatoria a Castelao do seu, algo posterior, libro de poemas Vagalumes con este texto: “Pra Castelao con fonda ademiración”. Na páxina inmediatamente anterior á presentación destas dedicatorias deixará constancia pola súa parte Rodríguez Fraiz da súa propia visión acerca da inspiración poética de Cabada Vázquez ó dicir verbo da súa capacidade poética: “Verso sonoro, comprometido na loita e liberdade de Pobo Galego” (p. 144).

Tralo comentado ata aquí pódese dicir, pois, que o aprecio e o interese, coñecidos e compartidos, de Rodríguez Fraiz pola personalidade literaria e política de Cabada Vázquez mantíñanse ben firmes pese ós moitos anos transcorridos desde a súa prematura desaparición no ano 1936.
En calquera caso, semella que -no proceso vital de Rodríguez Fraiz dende dunha inicial visión máis ou menos tradicional ata un compromiso cada vez máis firme e decidido con Galicia, coa súa lingua, coa súa cultura e tamén coa súa expresión política a prol da mesma- foron diversas as motivacións ou experiencias persoais que nel se foron mutua e sucesivamente formando e potenciando. Aludo seguidamente ás que pola miña parte considero máis relevantes.
Na máis arriba mencionada entrevista que Xesús Acuña lle fixo en 1995, no mesmo ano do seu pasamento (polo que as súas respostas poderían ser consideradas en certo modo como o seu testamento ideolóxico) referirase o noso crego en relación con isto a unha dobre motivación do seu compromiso con Galicia, relixiosa e tamén –digámolo así- laica. Ante a pregunta que lle formula o entrevistador polos “novos desafíos polos que vostede loitou sempre” responderalle: “Para nós, os cregos galegos, é a nosa fe en Cristo Xesús, que viviu cos pobres e falou o arameo (a lingua dos pobres), o noso compromiso pola galeguidade e a loita, cadaquén no seu eido, pola fe e a Igrexa encarnada no noso pobo. Polo intre, manter arestora os novos desafíos non é cuestión de que as novas realidades nos sexan máis propicias ou con máis atrancos; é cuestión de seguir con fe o exemplo que nos dan na loita por Galicia moitos que non teñen a nosa fe, ou parece que non a teñen” (Acuña Garrido, Salvador Antonio Rodríguez Fraiz, un crego..., p. 159).
Nesta alusión a eses “moitos” que “parece que non teñen fe”, mais que posibelmente sexan en realidade no seu comportamento máis cristiáns ca algúns daqueles que se autoproclaman tales, está tanto a propia aceptación das orientacións emanadas do Concilio Vaticano II como a súa relación persoal, tanto en Galicia como en América, con xentes de moi diversos modos de pensar e de crer ou non-crer. Na aludida entrevista non deixará el de se referir a tan importante cuestión en varias ocasións:

“Entendín que a miña condición de cristián e de crego da Igrexa de Galicia e na Galicia tiña que sentir co pobo no que se acha inmersa e que ten que evanxelizar, e teno que facer en galego e dende a cultura e raizame galegas” (Acuña Garrido, Salvador Antonio Rodríguez Fraiz, un crego..., p. 154).

“Hoxe, coido que en San Salvador de Poio e en Campañó a xente séntese máis contenta que nas parroquias que seguen castelanizando. Nin o Sr. Cardeal nin a xerarquía diocesana me dixeron ren en contra do que me pareceu. Os cregos, xa foi outro cantar. Algún deixou de asistir ás funcións parroquiais, dicindo que non entendían o galego; outro foi máis lonxe e dixo que me estaba ‘xogando un pecado mortal’ (sic). Non lembro moito o que lle dixen [...] Foi marabilloso todo aquel movemento [no posconcilio] de centos de cregos das cinco dioceses galegas cun só espírito e afán de que a Igrexa-institución se encarnase no pobo máis pobre –mariñeiro e labrego–, marxinado e sen voz. Eran ó mesmo tempo liberadores do franquismo na orde cultural, social e política das culturas e pobos da Península” (Acuña Garrido, o. c., p. 158).
Rodríguez Fraiz puido manter en diversas ocasións, na década dos anos sesenta, estreitas relacións en diversos países de América con refuxiados, represaliados e emigrantes galegos co gallo de el pertencer ó Equipo Misioneiro Pontificio para América (fundado por Pío XII). Boa ocasión ó tempo, xa que logo, pra el se afincar e medrar na súa entrega a Galicia.

No seu mencionado volume Castelao. Na alma...(p. 315) infórmanos, por exemplo: “O 25 de xullo de 1961 tiven o meirande honor que se pode desexar, de celebrar no Camposanto da Chacarita a misa en galego. A primeira misa que se celebrou na nosa lingua en tódolos tempos foi polo acougo eterno de Alfonso Daniel Manuel Rodríguez Castelao”. Se ben na posterior entrevista de 1995 precisaría el mesmo que esa misa ante o sartego de Castelao fora celebrada por el en galego “menos o canon, que foi en latín de tódolos tempos” (Acuña Garrido, Salvador Antonio Rodríguez Fraiz, un crego..., p. 156).
Será tamén precisamente aquí, en Buenos Aires, onde contactaría e estabelecería amizade con importantes persoeiros da política e da cultura galega, entre eles por exemplo con Suárez Picallo, sobre o que en relación co mencionado acto relixioso comentará: “Cando se tratou de traducir ó galego a epístola e o evanxeo do día do Apóstolo, díxome don Ramón Suárez Picallo: ‘Crego, deixa que faga eu as traducións da epístola e o evanxeo, porque eu, aínda que por alá din que son herexe, de herexe non teño nada’. Así se fixo e así se leron” (Acuña Garrido, o. c., p. 156).
Cordial foi tamén a súa relación con Rodolfo Prada (o grande amigo e protector de Castelao e da súa dona Virxinia Pereira en Buenos Aires), do que no seu volume Castelao. Na alma...(p. 11) presentará copia da carta que lle escribe o 26 de xaneiro de 1970 en resposta á súa anterior tarxeta de felicitación de Nadal e Aninovo. Velaquí un anaco da misiva de R. Prada:
“A leitura da canto me escribeu na mesma prodúxome fondo contentamento. Pra min é grande honra que un home da súa categoría inteleitual e social –(pra min, pola proveitosa aición que desenrolan, as figuras máis respetábeles da sociedade humán -por riba dos aristócratas, dos militares e dos potentados- son: os mestres de escola, os obreiros e os cregos...! os cregos bós!, pois os maos non poden seren auténticos ministros de Deus, aínda que leven sotana, celebren misa e cheguen a bispos...)- un home da súa categoría, digo, me lembre que unhas verbas miñas, escoitadas un día na biblioteca do meu fogar, infruiron pra rexurdir o seu amor a Galiza, que estaba un pouco adormecido, e pra decidilo a pórse a facer todo o que poidese pola redenzón da nosa Terra. ¡Qué maor satisfaución pra un patriota galego! [...]. O felicito tamén, afervoadamente, pola súa patriótica decisión de ter misa fixa en galego tódolos domingos e de predicar e adeministrar os sacramentos na nosa lingua. ¡Que Deus e Galiza lle lo paguen! ¡Cómo gozarán no ceo Rosalía, Bóveda e Castelao! Porque, polo moitísimo que fixeron e sofriron por Galiza, pola súa bondade inxénita, polas súas limpas vidas, Deus á os de ter a carón de sí”.

No recente e ben documentado estudo sobre a dona estradense de Castelao que leva como título A vida incerta. Biografía de Virxinia Pereira (Concello de Pontevedra, 2020) infórmanos (p. 233-235) pola súa parte a autora Montse Fajardo sobre a boa relación de Rodríguez Fraiz con Virxinia en Buenos Aires, aportando documentación epistolar do que ela lle escribe a Otero Pedrayo no ano 1961 nestes termos: “[A. Rodríguez Fraiz] conquistou coa súa simpatía a toda a colectividade de B. A. pois ten un sano humor e faise querer [...] A min bícame como un calisquera, e no banquete do Pontevedrés fixo unha foto conmigo abrazándome tranquiliño. Díxome que era como si abrazara a nosa Rosalía, e ante tal honor deixeino contento. É un bonachón”. Na p. 236 da mesma obra pode verse unha fotografía de Virxinia con Rodríguez Fraiz.

Unha vez máis, trátase aquí tamén de “encarnación” no seu máis fondo sentido teolóxico, aquel que inicialmente aprendera o noso crego nos seus tempos mozos pero que precisaría de posteriores encontros concretos e históricos coa realidade humana (a das concretas xentes galegas coas que máis tarde se atoparía na vida). Así polo menos o entendín e quixen expresar eu mesmo no Limiar que se me pediu para o xa póstumo libro de Rodríguez Fraiz sobre a súa parroquia natal, que leva como título Santa Mariña de Tomonde. Terra de Montes. Cerdedo (Pontevedra, Deputación Provincial, 2001), no que comento: “O noso crego foi tomando cada vez máis en serio a lección teolóxica da ‘encarnación’ de Deus no seu fillo nazareno” (p. 13). Por certo, engado aquí que é posíbel case dicir que este “Limiar” ó escrito de Rodríguez Fraiz sobre o seu Tomonde natal puido xa dalgunha maneira ser adiviñado ou previsto por el mesmo se se atende ó que me escribira nunha pequecha felicitación do 21 de Nadal de 1992 (dous anos e medio antes do seu pasamento e case dez antes de que aparecese o libro) deste xeito: “No Nadal que corre e no aninovo 1993 infindas felicidades e moito traballo a prol da Nosa Terra. Penso que axiña entrará no prelo o meu libriño encol da Parroquia de Tomonde. Ó millor tés ti que lle argallar un limiar ou un apéndice. Antonio R. Fraiz”...
Encarnación humana, pois, social, cultural e lingüística. Algo que seguramente tivo abondo que ver, como agora xa dalgún xeito se pode entender, coa súa estadía en Buenos Aires en contacto humano e igualitario cos galegos da capital arxentina. En boa parte así o deixa entender na mencionada entrevista con estas palabras: “En Buenos Aires, neste tempo, fixen a promesa diante desta xente tan boa e distinguida, que tanto querían e se sacrificaban pola patria, de que todo o que eu escribise sería sempre en lingua galega. Coido que cumprín esta promesa feita en Buenos Aires no 1961” (Acuña Garrido, Salvador Antonio Rodríguez Fraiz...p. 156-157).
Continúa a medrar así pois nel a conciencia e a responsabilidade da súa pertenza a un país de seu, a un pobo específico, a unha nación. Unha conciencia que acada plena consistencia na derradeira etapa da súa vida. Velaquí o que lle responde en 1995 (ano do seu pasamento) a X. Acuña:
“Son membro da Sección de Historia e Xeografía do Instituto Padre Sarmiento [...] Son membro fundador, con outros moitos compañeiros, do Museo do Pobo Galego e do Padroado do Pedrón de Ouro [...] Únenos o amor sincero e sen fisuras a Galicia e ó pobo galego e loitamos pola nosa redención, personalidade, cultura e vida coma tal pobo e nación. Eu, dende o punto e compromiso cristián e fe liberadora, comparto isto con moitos deles. A todos, a dita de ser membros dunha nación tan fermosa, falar nunha lingua tan garimosa coma o galego, dános unha razón de ser” (Acuña Garrido, Salvador Antonio Rodríguez Fraiz...p. 155).

Formularíao nese mesmo ano (“cun ton que soa a confesión de fe”, tal como comenta aquí mesmo Victorino Pérez Prieto) deste xeito: “Eu, por temperamento e fidelidade a Xesús, o Señor, que se encarnou, naceu, viviu e espallou a Boa Nova da Salvación na humildosa lingua do seu pobo, teño que ser nacionalista e loitar, dentro da miña humildanza e posibilidades, pola liberdade do noso Pobo” (V. Pérez Prieto, Galegos e cristiáns. Deus Fratresque Gallaeciae, Vigo, 1995, p. 154).

Porén, que ó seu nacionalismo, é dicir, ó seu real compromiso cívico ou político a súa motivación cristiá ou relixiosa non lle restaría ren –tal como se podería pensar- fica ó meu ver suficientemente subliñado na entrevista que Calros Solla (en Calros Solla, Antonio Rodríguez Fraiz, o crego nacionalista: “Faro de Vigo”, 23. XI. 2014; tamén en “Tabeirós Montes”: https://www.tabeirosmontes.com/estudos.html) lle fixo algúns días antes desa data a Agusto Fontam, co que Rodríguez Fraiz colaborou estreitamente en diversas actividades culturais, concretamente na asociación Amigos da Cultura de Pontevedra. Entrecollo só algo do manifestado por Fontam a C. Solla nesa entrevista en relación con Rodríguez Fraiz:

“En palabras de Portela Paz, ‘o cura de Campañó é unha persoa de confianza, de esquerdas, un cura nacionalista; é un dos nosos’ [...]. Rodríguez Fraiz reclamaba para Galiza o seu estatus de nación [...] Rodríguez Fraiz acudía a mítines da esquerda nacionalista, cando o nacionalismo, en Pontevedra, aínda estaba en cueiros.
Non sen dificultades, celebrouse a homenaxe póstuma a Agostiño Portela [...]. Fraiz participou en todo. No acto, co salón da Deputación cheo, interveu Rodríguez Fraiz. O cura e mais eu xuntarámonos uns días antes en Campañó para preparar as alocucións e acordamos que ambos os dous pediriamos a independencia para Galiza, e así foi.
A asociación Amigos da Cultura instituíra a finais dos setenta os premios ‘Moucho de Prata’ e ‘Ponla de toxo’. O ‘Moucho de Prata’, o galardón positivo, déuselles, entre outros, a Moncho Reboiras (in memoriam) [...]. O ‘Moucho de Prata’ tamén se lle concedeu a Rodríguez Fraiz [...] Cando se dirixiu aos asistentes, Rodríguez Fraiz reclamou a liberdade dos presos políticos: ‘Pido a liberdade para os nosos irmáns presos nas cadeas españolas’. Fraiz non militou en partido político ningún, pero non comungaba co galeguismo reseso ou romántico; na década dos oitenta, Rodríguez Fraiz defendía as teses do nacionalismo [...].
Gardo ouro en pano un exemplar asinado do seu libro ‘Castelao na alma dos escritores do seu tempo’. A dedicatoria di así: ‘Para Augusto Fontam, pregándolle ao santo Castelao que alumee a túa vida e a loita polo soerguemento, en todos os eidos, da nazón galega (outono, 1991)’”.

Non é nada estraño, á vista do aquí manifestado por Fontam, o que comenta ó respecto, na súa presentación da entrevista, Calros Solla: “A faciana ‘politicamente correcta’ que a oficialidade nos pretende vender do personaxe [A. Rodríguez Fraiz] dista moito, segundo o testemuño de Augusto Fontam, da realidade”.
Tampouco deixará, pola súa parte, Dionisio Pereira de facer constar no seu artigo Antonio Rodríguez Fraiz e a memoria dos vencidos na Terra de Montes (“Terra e Tempo”, 13-08-2012) o firme compromiso cívico de Rodríguez Fraiz ó este denunciar en varios dos seus escritos non poucos atropelos cometidos na Terra de Montes trala sublevación franquista, “crebando” deste modo o noso crego o “silencio público” xeral.

Rodríguez Fraiz foi, pois, tal como adoitamos dicir, home dunha peza. Pouco despois do seu pasamento, o Padroado do Museo do Pobo Galego do que era membro fundador editaría “en honra da súa memoria inesquecible” un seu vello artigo (publicado no ano 1960) que leva como título Costumes populares litúrxico-mariais nas igrexas e santuarios de Galicia (Museo do Pobo Galego, 1995). Na “Presentación”, realizada polo Museo do Pobo Galego, que antecede ó texto dise significativamente verbo deste e doutros traballos seus que “a penas poden dar testemuño do seu talante vitalista, da súa teimosía na defensa de Galicia, encarnando a Igrexa que el defendía, na súa bondade adobiada co carácter rexo dos labregos da súa Terra de Montes natal, no seu exemplo de sementador, arreo inquedo e con espírito novo entre os novos” (p. 5).

Semella incluso que el mesmo era ben consciente deste seu dobre talante vital cando falaba nas súas “Verbas lembradoiras” (en Portela Paz / Rodríguez Fraiz, As pontes do Lérez, p. 7) desa “miña vida, loucamente tenra e terca”...

Antonio Rodríguez Fraiz

Antonio Rodríguez Fraiz intervindo na Asociación Cultural "A Estrada" nas xornadas sobre Cabada Vázquez no 1987

0 Comments

A tarefa galeguizadora de Cabada Vázquez no xornal estradense “El Emigrado”. No centenario do seu aparecemento en 1920

24/10/2020

0 Comments

Xosé Manuel Cabada Vázquez e Manuel García Barros en publicacións da época no comezo da súa carreira literaria.

Manuel Cabada Castro

Hai poucos días, o 15 de setembro, e grazas ó impulso da Asociación Cultural “Vagalumes”, celebrouse con diversos actos e discursos conmemorativos lembranza pública na Estrada do xurdimento do xornal estradense “El Emigrado” coincidindo tal data xustamente coa publicación hai agora cen anos do seu primeiro número nese mesmo día e mes do ano 1920. Na placa conmemorativa, colocada na casa onde se imprimiu o xornal e viviu o seu director, figura o seguinte texto:

EL EMIGRADO
No seu centenario.
Aquí imprimiuse este xornal do que
XOSÉ OTERO ABELLEIRA
foi director e principal piar.
A. C. Vagalumes
15 de setembro de 2020

Boa ocasión, xa que logo, para lembrar e para aprender daqueles que nos precederon na súa esforzada laboura a prol de Galicia. E para comezar, cumpriría ter en conta o que Ramón Villares, catedrático de Historia Contemporánea da Universidade de Santiago chega a dicir sobre “El Emigrado”, do que Manuel García Barros (Ken Keirades) foi en certo modo alma e vida, ó indicar que o xornal estradense “gracias ao apoio das sociedades emigrantes, á súa incardinación no movemento agrarista e á súa aceptación, incluso militancia, a favor do nacionalismo galego, constitúe un órgano de comunicación que rebasa os límites da prensa local”, tendo así dereito a "formar parte do grupo máis selecto de xornais de toda a prensa local galega”(Cf. R. Villares, Figuras da nación, Vigo, Xerais, 1997, p. 280-281).
Tendo en conta isto, o centenario da posta en marcha (1920) do “El Emigrado” estradense resulta ser sen dúbida momento axeitado pra lembrarmos unha fecunda amizade entre dous relevantes persoeiros estradenses que neste xornal despregaron unha boa parte dos seus esforzos. A diferenza na idade –Manuel García Barros (1876-1972) superaba Xosé Manuel Cabada Vázquez (1901-1936) en algo máis de vintecinco anos- non foi atranco á mutua complicidade, bo entendemento e fonda amizade persoais.
Porei sumariamente de relevo en primeiro lugar este último aspecto pra aludir despois moi sucintamente á concreta plasmación por parte de Cabada Vázquez do seu bo persoal quefacer cultural e literario nas páxinas do xornal. Pois tal tarefa non ocorreu a unha certa aséptica e cortés distancia senón dende unha, mutua e rechamante, proximidade humana e ideolóxica. Vexamos.
Ó longo da súa relación con Cabada Vázquez, García Barros non deixou de tratalo sempre con respecto, consideración, alta estima e, máis ca nada, con humilde agarimo e sincera amizade. Así, cando el, en outono de 1926, presenta Cabada Vázquez no Salón Novedades da Estrada pra un recital benéfico (de poemas seus e tamén doutros poetas) a prol dos damnificados polo ciclón en Cuba, farao (tal e como el o recorda nun seu escrito do ano 1962, bastantes anos xa que logo despois) deste modo:

“Teño o grande honor de apresentarvos ó poeta Xosé Manoel Cabada Vázquez, que todos xa conoscedes máis ou menos. Un gran poeta cuias composicións son moi celebradas, non soio por eiquí senón tamén polas Américas, pois hastra alá chegan. Pero, Cabada Vázquez, ten ademais a virtude da modestia, pois, nistes casos de apresentacións, os que van a sere apresentados, todos precuran o selo por alguén, e iste que aquí vedes avéuse a selo por ninguén” (Cf. García Barros, “A miña lembranza ó poeta Xosé Manuel Cabada Vázquez”. En: Freixeiro Mato, X. R., “Cos pés na terra. Personalidade e obra inédita ou esquecida de Manuel García Barros”, A Estrada, Asociación Cultural "A Estrada" - Ed. Fouce, 1999, p. 106).

Neste memorábel escrito (redactado por el coincidindo cronoloxicamente co traslado dos restos de Cabada Vázquez desde Linares a Codeseda en outono de 1962, aínda que publicado por primeira vez en 1999) indica García Barros que non había aínda moito que se atopara co seu amigo na vila da Estrada. Teño a sospeita de que este mutuo e amigábel encontro puido ocorrer no verán ou no Nadal de 1935, é dicir, no ano anterior ó seu pasamento. Daquela exercía Cabada Vázquez como profesor e director nun colexio público en Linares (Xaén). Pois ben, o escrito remata deste sentido e emocionante modo:

“Non sei ben agora o tempo que pasóu, pero, coido que non foi moito. Ó ir eu á Vila, a onde iba eu decote era ó 'Centro de Emigrados', no que estaba a Redaución do 'Emigrado'. Non facía moito tempo que mesmo ó entrar albiscara xa de lonxe o 'Pueblo Gallego', estendido ou pousado sobre a mesola central, como era adoito, co retrato de Loriga en pirmeira prana. E mesmo ó velo eiscraméi estremecido:
-¡Alá se vai Loriga!...
E, nefeito: Loriga estrelárase en Madrí cunha avioneta.
Do mesmo xeito, cando máis adiante ó entrar albisquéi, tamén en pirmeira prana, o retrato de Cabada sentín coma un martillazo no corazón.
-¡Alá se vai Cabada!, escraméi. E fórase Cabada.
A sala estaba a aquila hora solitaria. E anque non estivera sería o mesmo. Debruceime sobre a mesa, e sin poderlle quitar os ollos denriba chorei por íl."
(García Barros, “A miña...”, p. 107).

En realidade, o sentimento que respecto de Cabada Vázquez aquí expresa o seu amigo vén estar na mesma liña do que el, ben de anos xa antes, expresara nas súas “Rexoubas” (en “El Emigrado”, nº 558, 14 de abril de 1936, p. 2), só poucos días despois do pasamento de Cabada Vázquez:

"Certas noticias deixan a un tan abatido que máis que realidade fegúranselle a un soños ausurdos e atormentadores de mala noite. Non se ve a posibilidade de darlles creto.
O ler a noticia da morte do amigo fraterno José M. Cabada Vázquez foi coma se me botaran o mundo enteiro encima da alma [...]. A súa desaparición dóinos na alma [...]. Un dos bos e xenerosos que se vai. ¡Adeus, Cabadiña!".

Mais volvamos ó comezo mesmo do iluminador escrito de García Barros “A miña lembranza...” en relación coa súa proximidade a Cabada Vázquez, porque proxecta luz ó mesmo tempo sobre o silenciamento público fáctico, nos actos celebrados en Codeseda por mor do traslado dos restos de Cabada Vázquez desde Linares á súa parroquia natal de Codeseda o 13 de outubro de 1962, da estreita relación real (ideolóxica e política) que de feito existira entre Cabada Vázquez e García Barros. Vexamos, pois.
Ó final do sinalado escrito “A miña lembranza...” constan o lugar, a data e as iniciais de Manuel García Barros deste xeito: “Pousada, outono de 1962. M. G. B.”. Esta data está en clara relación coa data da mencionada celebración en Codeseda. É verdade que daquela García Barros tiña xa 85 anos (aínda que morrería con 95); mais, aínda así, non deixa de resultar non pouco estraño que unha persoa tan sinalada na súa relación con Cabada Vázquez como el non fose informada (ou incluso directamente convidada a participar nel) sobre tal evento polos organizadores, etc., tal como con suficiente claridade se deixa entender ademais no mesmo comezo do escrito do propio García Barros. Só resulta comprensíbel, naturalmente, desde as presións ideolóxicas e políticas ás que o réxime franquista o someteu o longo da súa vida. En definitiva, todo semella indicar que daquela (en plena época franquista aínda) non era posíbel unha intervención pública de García Barros en tales actos facendo el referencia á súa amizade con Cabada Vázquez. Optaría xa que logo por deixar escrita a súa opinión sobre el pra vindeiras xeracións, como a nosa... Velaquí os primeiros parágrafos do sinalado texto:

"Niste outono do ano que corre trouxéronse as cinzas de poeta Xosé Manoel Cabada Vázquez, de Jaén, onde era cadeirádego, á sua parroquia de Codeseda, niste municipio da Estrada. Sóupeno xa tardeiro, e coma por milagre, por unha folla de preódico que púiden ver por casoalidade.
De Cabada Vázquez teño tamén eu algo que contar. Viña moito pola Estrada, sendo inda ben mozo, por onde andaba eu tamén daquela case a decotío.
Nos intres que eu tiña mais ou menos desocupados, quen se poñía decote á miña beira era Cabada. Eu era Xefe de Redaición do Semanario 'El Emigrado', apadroado polos emigrados de Cuba e Boenos Aires, que adequirira unha circulación considerábele, e un prestixio de bastante consideración, tanto na Terra, coma nas Américas, e as súas páxinas estaban abertas pra toda manifestación cultural, e con agarimo pras poesías de Cabada, que se lle pubricaban ornadas con vistosos corondeles e decote en primeira páxina" (García Barros, “A miña...”, p. 105-106).

Foi sobre todo desde mediados dos anos vinte ata comezos dos trinta do século pasado cando máis se intensificou a colaboración de Cabada Vázquez con García Barros tanto no “Emigrado” coma na realización doutras diversas actuacións culturais ou benéficas das que posteriormente se daba conta no mesmo xornal. Así o fará, por exemplo, Cabada Vázquez nos seus artigos “La velada dada en Lalín” (“El Emigrado”, 7 de xaneiro de 1927) ou “Chamamento” (“El Emigrado”, 18 de maio de 1927). Neste último indicará o poeta e político de Codeseda:

“Traballar, si; mais traballemos pra nós, traballemos pola nosa cultura, a que debemos espallar por toda Galicia. Fagamos laboura enxebre”.

Pouco despois, en maio de 1927, García Barros e Cabada Vázquez, xunto con outros amigos, realizarán aínda unha xira artística e cultural por terras de Curantes sobre a que publicarán varias crónicas en diversos xornais e revistas. É neste contexto cando García Barros lle pide a Cabada Vázquez que o substitúa a el e redacte este tipo de crónicas (porque “él –tal como indica o propio García Barros- sabría descubrir nuevas facetas que producirían reflejos nuevos [...]” (Cf. García Barros, “Del Certamen Escolar del Sindicato "Pardemarín"”: "El Emigrado", nº 235, 16 de xullo de 1927).
Así, a crónica “La Fiesta Escolar de Tabeirós” ("El Emigrado", 31 de xullo de 1927) redáctaa xa Cabada Vázquez. En realidade, xa antes (a comezos de xaneiro deste mesmo ano) escribía el para "El Emigrado" outra crónica, titulada “La velada dada en Lalín” ("El Emigrado", nº 216, 7 de xaneiro de 1927), sobre a actuación nesta vila de artistas estradenses nunha velada a prol dos damnificados polo ciclón de outono de 1926 na illa de Cuba.
Por todo isto non é nada estraño que sexa xustamente neste ano (1927) cando Cabada Vázquez lle dedique a García Barros un dos seus máis emotivos poemas, “¡Salve, Irmán Piñeiro!” na versión aparecida no nº 51 (10 de febreiro de 1927) da revista “Céltiga” de Bos Aires con estas palabras: “Ao meu amigo o autor de ‘Contiños da Terra’, M. García Barros, con sinceira ademiración”.
O poeta e político estradense participa así mesmo, en anos posteriores, en importantes debates culturais, que el mesmo en boa parte suscita, como por exemplo o relacionado coa relevante función social e educativa dos mestres, que se desenvolveu no “Emigrado” entre finais de 1929 e abril de 1930. As tres “Moxenas” de Cabada Vázquez (que nelas utiliza o pseudónimo “Lamenú”) publicadas neste xornal (“El Emigrado”: 31 de decembro de 1929, 16 de xaneiro de 1930 e 7 de febreiro de 1930) están directamente relacionadas con esta cuestión. Nelas insistirá Cabada Vázquez na responsabilidade educativa dos propios mestres tanto no ensino público coma no privado.
Por certo, García Barros (Ken Keirades) participa neste debate sobre todo como moderador entre as diversas posturas enfrontadas e, así, trala primeira das Moxenas do seu amigo, comentaraa despois nas súas “Rexoubas” deste xeito: “Teño que agradecerlle ó amigo (hirmán) Lamenú o vir a custión na lengua matria, o que non me sucede con todos” (“El Emigrado”, 31 de decembro de 1929). A isto non deixará de indicar logo pola súa parte Cabada Vázquez (Lamenú): “Nada me ten que agradecer por empregar a léngoa galega. Non é cousa nova en min, xa que nela pubriquei o pouco que teño pubricado, e nela falo a cotío, sentíndome orgulloso de facelo. ¡Galego, e sempre galego!...” (“El Emigrado”, 16 de xaneiro de 1930).
Mais García Barros (Ken Keirades) non deixará por iso de insistir aínda nas súas “Rexoubas” deste mesmo número do 16 de xaneiro de 1930 en tal cuestión: “Teño que agradecerlle ó hirmán Cabada o ousequio dun artísteco programa feito na fala enxebre pra as festas do Sanamaro de Codeseda, que, como cousa súa é cousa acabada. Ós verdadeiros patriotas sóbranlles as ocasións de facer patria” (Ken Keirades, Rexoubas: "El Emigrado", nº 325, 16 de xaneiro de 1930).
Pra unha sumaria información do lector e en orde cronolóxica (desde o primeiro en 1923 ata o derradeiro en 1930), sinalo seguidamente os títulos dos escritos de Xosé Manuel Cabada Vázquez , tanto en verso como en prosa, aparecidos no “El Emigrado” xunto coas correspondentes datas de cadansúa publicación.

1. Poemas (todos en galego): A loitar (30 de xuño de 1923), Alborada (7 de decembro de 1923), A Galicia (7 de xaneiro de 1924), O espello (31 de xaneiro de 1924), Lonxe dela (16 de xullo de 1924), Inocencia (31 de outubro de 1924), Na fala galega (7 de novembro de 1924), Sospiros de emigrado (24 de decembro de 1924), Maruxa (31 de decembro de 1924),¡Boa voda! (7 de novembro de 1925), Madrigal (7 de abril de 1927; no seu posterior libro de versos Vagalumes de 1931 o título deste poema será Rosa sin espiñas), Nai (31 de xullo de 1929), A un mal outro pior (16 de agosto de 1929), Vítimas (31 de agosto de 1929), O San Mauro de Codeseda (7 de xaneiro de 1930), Miña lúa aluarada (31 de maio de 1930).
2. Prosa: A bolaíña (7 de outubro de 1923), ¡Redención! (31 de outubro de 1923), La velada dada en Lalín (7 de xaneiro de 1927), Chamamento (18 de maio de 1927), La Fiesta Escolar de Tabeirós (31 de xullo de 1927), Moxenas [I] (31 de decembro de 1929), Moxenas [II] (16 de xaneiro de 1930), Moxenas [III] (7 de febreiro de 1930).
O texto destes escritos –en verso ou en prosa- está a disposición do lector, xunto co resto da súa produción literaria, en “Xosé Manuel Cabada Vázquez. Obra Completa. Poemas e outros escritos”. Edición, introdución e notas de Manuel Cabada Castro (A Estrada, Fundación Cultural da Estrada, 2001).

0 Comments

Capitán Gosende recupera o lavadoiro do Souto

20/10/2020

0 Comments

A recuperación deste lavadoiro construído nos anos trinta do pasado século sérvenos, asemade, para honrar a memoria do seu artífice, o canteiro Xosé María Varela Pérez

Membros de Capitán Gosende a carón do lavadoiro do Souto.

Calros Solla

Xosé María Varela Pérez aos 49 anos de idade.

No voluntariado do pasado domingo, membros do colectivo Capitán Gosende dedicámonos á limpeza e recuperación do lavadoiro do Souto, nas Raposeiras (Meilide-Cerdedo). O lavadoiro sitúase no Souto de Meilide, predio do común, á beira esquerda da congostra dos Portamuíños que, corga peada, comunica o río do Seixo (ponte, veigas e muíños; de aí o topónimo) co casarío das Raposeiras. A congostra dos Portamuíños galla á altura do Souto, acompañando a levada da presa Ghrande e dando acceso, antano e por vieiros de servidume, ás leiras da fondeira do val.
A recuperación do lavadoiro do Souto, oculto baixo o silveiral, permitiunos asemade a evocación da nosa memoria histórica, tamén entre as silveiras.
O lavadoiro do Souto (ou lavadoiro das Raposeiras) foi construído a comezos da década dos trinta do pasado século polo canteiro Xosé María Varela Pérez o Ghelfo. Fillo de Ramona e Xesús, Xosé María Varela Pérez naceu na aldea de Cavenca o 25 de xullo de 1902 e, no principiar dos anos trinta, casou nas Raposeiras coa labrega Isolina Márquez Sueiro, Isolina das Raposeiras. Isolina e Xosé María foron os meus avós maternos. Deus os descanse; benia a quen todo nolo deixou, como diría a xente de antes.
En 1924, con 22 anos de idade, Xosé María Varela Pérez cumpre co servizo militar en Tetuán (capital do Protectorado español de Marrocos). A súa estadía na convulsa colonia africana cadrou despois do “desastre de Annual” (1921) e antes do desembarque de Alhucemas (1925). Das cartas que dende África remitiu a súa familia de Cavenca, consérvanse tres, escritas nunhas cuartillas raiadas de papel fino. Segundo o seu propio testemuño, saber ler, escribir e mecanografar (de todo, un chisco) e mais a súa habelencia como canteiro salváronlle a vida, xa que, o mantiveron no cuartel, ao socairo dos muros, evitando a prolongada exposición ao fogo das espingardas rifeñas. Nunha carta remitida a seu pai o 14 de agosto de 1924, redacta o seguinte:
...Eu estou traballando na praza (cuartel) do meu oficio que é albanel. Polo de agora non teño que dicir mal da mili. Para min até o de agora ten sido boa.
Aquí no campo (de batalla) foi unha calamidade. Moitos batallóns estragáronse. Un amigo meu foi axudar ao seu batallón, e que día foi! A compañía del entrou en fogo. Cinco mortos a baioneta, alí quedaron todos mortos. O compañeiro era de Pontevedra. Primeiro levou un tiro nunha man. O pobre berraba que o curasen alí, que non podía escapar. Cando ía escapar, crendo que escapaba para a súa compañía, escapou para a do inimigo. Alí o mataron a el, e toda a compañía quedou alí morta. Só quedou un tenente que escapou. Moitos quedaron sen vida. O meu batallón tivo moita sorte que o collesen na praza.
Non se pode saír para o campo porque, se saímos, no camiño nos liquidan, e un batallón axiña se estraga, de maneira que estamos ben na praza...
Malia ficar rouco de voz por mor dunha traqueotomía, nunha das substanciosas conversas mantidas co meu avó nos primeiros anos oitenta, confesoume que, durante a mili, entre outros choios “de oficina”, tivo por encomenda restaurar e reforzar os parapetos da praza. Malia traballar baixo un sol esmechante, Xosé María Varela prefería concertar cachotes antes ca ser albo da munición inimiga e, daquela, o canteiro facía que lle rendese o traballo. Meu avó, arremedando a Penélope, tecía e destecía.
Xosé María Varela Pérez agradeceu sempre o aprendido na escola que, dende o principiar do século XX, dirixiu en Cavenca o célebre músico e mestre Ramón Lavandeira Limeres (1859-1932). O maxisterio “bo e paciente” de Ramón Lavandeira seica desasnou moito cerdedés. Ánxel Varela Pérez, irmán de Xosé María (daquela, meu tío avó), foi percusionista da banda de música de Lavandeira (ou de Cavenca), agrupación que funcionou até o ano 1922 (Léase: Campos Toimil, M.: As bandas de música de Cerdedo, 2010, páxs. 183-91).
Xosé María Varela foi canteiro de canxica (ou canxiqueiro), é dicir, especialista en erguer valos e paredes empregando, en seco, cachotes e rebos como material de construción. Sabedor da rivalidade entre as castes de pedreiros, expresábase con retranca: “O difícil é levantar unha parede de cachote, que de perpiaño calquera o fai”. Como adoitaba acontecer nos territorios nos que a lingua galega convivía coa xerga dos canteiros (xente viaxada), o galego do meu avó, e o dos cerdedeses en xeral, enriquecíase con empréstimos do vervo xido. Alén do latín dos arghinas, lembro escoitar na casa expresións como: “Viña polo camiño unha gharca de xente”. Aquela “gharca” [h] (co significado de “multitude”) era un empréstimo do árabe marroquí harka [h] (“expedición militar”, “partida de rebeldes”) que meu avó trouxera no macuto tras a súa tempada forzosa no Magreb.
A meu avó a sublevación fascista de xullo do 36 colleuno traballando en Madrid, ocupado na mellora do enlousado da Porta do Sol. Mobilizado no bando leal á República, defendeu a capital do Estado das hordas nacionais. Tras a rendición do exército republicano en marzo de 1939, foi detido polos franquistas. Xa liberado, a comezos do ano 1951 aínda se atopaba en Madrid, picando pedra no infame mausoleo de Cuelgamuros. Cantos lavadoiros daba aquel “mamotreto”!! Noutra das nosas conversas, fíxome anotar que un dos artistas encargados da decoración da cúpula da basílica (acaso, Santiago Padrós) pediulle a el e aos compañeiros da súa cuadrilla que posasen como modelos. Oínlle dicir en repetidas ocasións que unha das centenares de figuras do mosaico leva o seu rostro.
O 6 de maio de 1951, dende Madrid, vía aérea e na soleira dos 50 anos, Xosé María Varela Pérez foise para o Brasil: Vai ao Brasil a exercer a sua profissão de pedreiro, lese na súa “ficha consular de qualificação”. En Santos, no Estado de São Paulo, botaría unha década, deixando naquel territorio innúmeras mostras da milenaria arte da canxica.
Recuemos trinta anos no tempo. Para a construción do lavadoiro do Souto, o avó Xosé María cortou e carrexou a pedra dende o outeiral da Fontedorraca, canteira de onde, a finais dos anos sesenta, tamén sairían as trabes dos pontillóns da estrada da Revolta.
O avó situou o lavadoiro nun punto estratéxico, fornecendo a bogada coa auga corrente da presa Ghrande e coa do regueiro de Pedreghal, que confluén no Souto das Raposeiras. O regueiro do Pedreghal ten o illó nas Laxas Neghras (monte de Meilide), baixa pola Mesa das Mazás, Carballeira de Riba, Porterra, O Regheiro, Fontedorracas, Outeiros e Espreghadiñas, embocando no río do Seixo (pola marxe dereita). A presa Ghrande benefíciase dunha porción da auga do regueiro do Porto do Brido, conducíndoa cara á agra de Meilide. No Souto, unha cal curta e estreita desvía unha pouca desa auga, dirixíndoa cara ao pío de lavar. O líquido revertido ou desaugado volve ao lieto do regueiro de Pedreghal, e por el, como dixen, ao río do Seixo. Na actualidade, o regueiro de Pedreghal apenas trae auga, e ningunha vén pola presa Ghrande de Meilide, cuxa construción (canda a presa de Cavenca) foi promovida hai séculos pola fidalga liñaxe dos Gosende. A presa Ghrande de Meilide atravesa a congostra dos Portamuíños e, discorrendo por entre Cacharelas, Piñeiros e Cachafais..., rega as antigas herdades do pazo das Raposeiras.

A sinxeleza do lavadoiro do Souto (apenas nove perpiaños ben dispostos) constrasta coa súa utilidade, pois durante décadas foi empregado polas mulleres de Meilide para aprontar a brancura. En Meilide había escaseza de lavadoiros públicos. Miña nai lembra que, na casa, despois de lavar as sabas no lavadoiro do Souto, púñanse ao clareo na herbeira dos Outeiros.
O avó Xosé María, con 82 anos e afectado dun mal incurábel inducido polo po da pedra, faleceu na casa das Raposeiras o 29 de marzo de 1984.
Abofellas, dende o ceo dos canteiros canxiqueiros, so bóveda de chozo, o avó botou unha risada contemplando a nosa pelexa co mesto silveiral. Ben seguro, cando viu o lavadoiro libre de mato e follarada, tirou a pucha, rañou o cotote e berrou agradecido o seu retrouso favorito: Canta cuco!!

O lavadoiro do Souto antes da intervención.

O lavadoiro do Souto unha vez recuperado.

Roza e recolleita de lixo.

0 Comments

Publicación de homenaxe a "El Emigrado" no seu centenario

17/10/2020

2 Comments

A Asociación Cultural “Vagalumes”, dentro dos actos de conmemoración do centenario de El Emigrado, vén de realizar unha publicación de homenaxe a este xornal dedicada a dar a coñecer a súa historia e as persoas que protagonizaron esta empresa cultural tan relevante do pasado estradense.
Colaboran nesta publicación Marcos Borrageros, Clara Iglesias, Luís Ferro, Hector Vázquez, Manuel Cabada, Xoán Carlos Garrido, Mª Xesús Nogueira, Goretti Sanmartín e David Otero. Con artigos sobre a traxectoria deste xornal, a vida do seu máis duradeiro director Xosé Otero Abelleira, a prensa local desde principios do século XX até a actualidade, a presenza dos escritores García Barros e Cabada Vázquez nas súas páxinas, o recoñecemento a quen sufriu represalias e mesmo a morte por exercer a través desta canle a súa libre expresión, o impacto na nosa cultura actual e nas escritoras e escritores contemporáneos.
Esta publicación realizada coa colaboración da Deputación de Pontevedra vai ser tamén distribuída gratuitamente aos centros de ensino do noso concello.