Paradela
Clara Iglesias Cortizo
- PARADELA: é diminutivo de Parada, formado co sufixo –ela. Como xa vimos, Parada deriva do latín PARATAM, participio pasivo do verbo PARARE. Estes topónimos adoitan sinalar lugares de descanso orográfico, xeralmente situados ao final dun terreo costento ou nun lugar onde os antigos viandantes adoitaban facer un alto e prepararse para continuar camiño.
- A ALDEA GRANDE: topónimo de significado transparente. A palabra aldea procede do árabe al daya, “a vila”. Pola súa parte, o adxectivo grande provén do latín (GRANDIS-GRANDE)
- AS COVAS: procede do latín vulgar COVAM, “burato, oco”. Normalmente, este topónimo non fai referencia á acepción “gruta” que na actualidade lle damos normalmente á palabra cova, senón a depresións no terreo, fondais ou vales.
- A IGREXA: procede do latín ECCLESIAM, “asamblea”; e este, do grego ekklesia.
- RIBEIRADONA: trátase dun topónimo composto por dous elementos, Ribeira e Dona. En canto ao primeiro, Ribeira, xa foi comentado con anterioridade: deriva do latín RIPARIAM, que á súa vez derivou de RIPAM, “beira do río ou do mar”. A parroquia de Paradela está situada á beira do río Ulla. Dona deriva do latín DOMINAM, “señora” e o máis probábel é que fixese referencia á propietaria do lugar. Outro topónimo semellante en Paradela é Penadona, orotopónimo que designa o monte máis alto da parroquia. Segundo Pedro Varela, aínda existía alí, na data de publicación do seu libro, 1923, outro lugar chamado Vila da Dona, que o autor relaciona cunha descoñecida señora que gozaba de moito poder.
Paradela (Santa María)
Manuel Reimóndez Portela
|
|
Ten este nome desde tempo que non está na lembranza das xentes...
Pertence á zona doa Ulla Baixa coas demais, Arnois, San Miguel de Castro, Riobó, Berres, Oca, Moreira, Barbude e Ribeira.
LINDES: ao norte co río Ulla, ao sur con Barbude, ao oeste Santeles e ao leste con Ribeira.
En canto ao que atinxe ao seu nome seguindo a orde alfabética correspóndelle a Paradela o número 34.
POBOACIÓN: polo que se refire á súa superficie asínaselle o número 51 entre as demais do concello con 140 hectáreas. Ten 267 habitantes de feito. No 2003 a súa poboación é de 226 habitantes.
Na actualidade seguindo ó Nomenclátor último componse dos seguintes lugares:
COMUNICACIÓNS: a estrada desde a vila á Ponte Ulla (PO-213) e mais á Estrada é a vía máis importante desta parroquia que a percorre na dirección sur-norte. Por este feito a concentración parcelaria; atópase con pistas que comunican cada un dos lugares e dan saída cara ao leste por Barbude e cara ao oeste a Santeles. É unha parroquia ben comunicada.
Ten preto o acceso á autoestrada AP-59, en San Mamede de Sarandón, a 3 km, de Paradela, o que a dotou dunha mellor comunicación.
HIDROGRAFÍA: o río Liñares importante afluente do Ulla desauga neste onde lle chaman o Viso ou a Xunta. Faille de linde a Paradela con Santeles.
O regueiro das Covas (nace nas Carballas de Barbude e baixa cara o Ulla ata a ponte das Covas xa preto do río grande, xúntase co Ulla no canal ou Cachón).
O río Ulla é o máis importante da parroquia, regando os lugares da parroquia de Aldea Grande, Ríbeiradona e Covas (é unha parroquia que sempre viviu cara ao río).
PONTES: no río Liñares ten a ponte Vella (románica), a ponte Nova e máis outra feita hai poucos anos para darlle paso a unha pista que percorre a parroquia polo norte, paralela ao Ulla, feita pola concentración.
Moi importante é a ponte de Covas sobre deste regueiro na estrada desde a Ponte Ulla á vila estradense.
Había unha ponte de madeira en Viso, "a ponte da Xunta", que lles daba acceso aos pescadores. Levouna a enchente.
No importante couto salmoneiro, merendeiro de Ximonde, houbo unha vistosa ponte colgante, moi deteriorada pola enchente e case desaparecida, pendente de reparar, cun moi bo entorno que se presta a reunións e momentos de lecer a carón do Ulla.
FONTES: ten as seguintes: a de Ribeiradona, a de Covas (neses lugares). A do Cura, arriba da igrexa, foi restaurada, e a de Coita (no mesmo lugar da dita igrexa). A da Chousela (foi restaurada) no lugar de Casanova. E a do Medio do Agro. A da Casa Nova, o do Rego, a da Aldea de Abaixo e a de Aldea de Arriba.
OROGRAFÍA: a montaña da parroquia é a chamada Penadona, polo leste. Nela atópanse algunhas penas coma a dos Desamparados e a peneda da Igrexa, e no seu nome o castro Barbudo.
A PAISAXE: é moi fermosa a das ribeiras do Ulla e do Liñares, así como o val que mira a este río co seu afluente. É fermosísima en canto a ollar extensións moi grandes e o da Pena Dona, con Paradela e cantas parroquias están á beira do Ulla e moi lonxe dela cara a Santiago, ao norte e ao leste.
Forma parte da paisaxe a autoestrada Santiago-Ourense.
PEDRAS: sen dúbida se distingue a pena Dona no gran miradoiro cara ao NO e ao leste, preto do curuto atópase unha pena, non moi grande, formada como xa dixemos pola pena dos Desamparados e a da Igrexa. Alí subían os veciños botar a pólvora a noite da véspera da festa dos Desamparados coa súa correspondente "lucería" que admiran os veciños dos vales da Ulla e as súas parroquias.
0 día 20 de agosto ían os veciños lavar os pés á Pena Dona para curar, todas as enfermidades. Din que debaixo da Pena nacía auga.
Pedras a subliñar son por suposto os cruceiros. Paradela ten:
1 Situación: parroquia de Paradela, lugar de Paradela, próximo á igrexa desta parroquia, á dereita da estrada da Estrada a Ponte Ulla e camiño veciñal.
Descrición: plataforma: tres chanzos. Pedestal: cúbico con aresta biseladas. Columna: octogonal, comeza e remata cadrada, con debuxos no cadrado inferior. Capitel: non ten. Cruz: latina, cadrada. Anverso. Cristo crucificado coa cabeza inclinada á dereita; reverso, Virxe das Angustias. Altura: de tres a catro metros.
Inscricións: non se aprecian.
Conservación: boa.
Tradición: lémbrase de sempre no mesmo sitio, á beira dun camiño próximo á igrexa
Propiedade: pública.
LENDAS: a pena Dona ían lavar os pés, pola festa dos Desamparados o día 20 de agosto de cada ano para que non lles viñesen enfermidades. A pedra ten fochancas con auga e íanlle lavar os pés aos nenos para sandaren.
Pertence á zona doa Ulla Baixa coas demais, Arnois, San Miguel de Castro, Riobó, Berres, Oca, Moreira, Barbude e Ribeira.
LINDES: ao norte co río Ulla, ao sur con Barbude, ao oeste Santeles e ao leste con Ribeira.
En canto ao que atinxe ao seu nome seguindo a orde alfabética correspóndelle a Paradela o número 34.
POBOACIÓN: polo que se refire á súa superficie asínaselle o número 51 entre as demais do concello con 140 hectáreas. Ten 267 habitantes de feito. No 2003 a súa poboación é de 226 habitantes.
Na actualidade seguindo ó Nomenclátor último componse dos seguintes lugares:
COMUNICACIÓNS: a estrada desde a vila á Ponte Ulla (PO-213) e mais á Estrada é a vía máis importante desta parroquia que a percorre na dirección sur-norte. Por este feito a concentración parcelaria; atópase con pistas que comunican cada un dos lugares e dan saída cara ao leste por Barbude e cara ao oeste a Santeles. É unha parroquia ben comunicada.
Ten preto o acceso á autoestrada AP-59, en San Mamede de Sarandón, a 3 km, de Paradela, o que a dotou dunha mellor comunicación.
HIDROGRAFÍA: o río Liñares importante afluente do Ulla desauga neste onde lle chaman o Viso ou a Xunta. Faille de linde a Paradela con Santeles.
O regueiro das Covas (nace nas Carballas de Barbude e baixa cara o Ulla ata a ponte das Covas xa preto do río grande, xúntase co Ulla no canal ou Cachón).
O río Ulla é o máis importante da parroquia, regando os lugares da parroquia de Aldea Grande, Ríbeiradona e Covas (é unha parroquia que sempre viviu cara ao río).
PONTES: no río Liñares ten a ponte Vella (románica), a ponte Nova e máis outra feita hai poucos anos para darlle paso a unha pista que percorre a parroquia polo norte, paralela ao Ulla, feita pola concentración.
Moi importante é a ponte de Covas sobre deste regueiro na estrada desde a Ponte Ulla á vila estradense.
Había unha ponte de madeira en Viso, "a ponte da Xunta", que lles daba acceso aos pescadores. Levouna a enchente.
No importante couto salmoneiro, merendeiro de Ximonde, houbo unha vistosa ponte colgante, moi deteriorada pola enchente e case desaparecida, pendente de reparar, cun moi bo entorno que se presta a reunións e momentos de lecer a carón do Ulla.
FONTES: ten as seguintes: a de Ribeiradona, a de Covas (neses lugares). A do Cura, arriba da igrexa, foi restaurada, e a de Coita (no mesmo lugar da dita igrexa). A da Chousela (foi restaurada) no lugar de Casanova. E a do Medio do Agro. A da Casa Nova, o do Rego, a da Aldea de Abaixo e a de Aldea de Arriba.
OROGRAFÍA: a montaña da parroquia é a chamada Penadona, polo leste. Nela atópanse algunhas penas coma a dos Desamparados e a peneda da Igrexa, e no seu nome o castro Barbudo.
A PAISAXE: é moi fermosa a das ribeiras do Ulla e do Liñares, así como o val que mira a este río co seu afluente. É fermosísima en canto a ollar extensións moi grandes e o da Pena Dona, con Paradela e cantas parroquias están á beira do Ulla e moi lonxe dela cara a Santiago, ao norte e ao leste.
Forma parte da paisaxe a autoestrada Santiago-Ourense.
PEDRAS: sen dúbida se distingue a pena Dona no gran miradoiro cara ao NO e ao leste, preto do curuto atópase unha pena, non moi grande, formada como xa dixemos pola pena dos Desamparados e a da Igrexa. Alí subían os veciños botar a pólvora a noite da véspera da festa dos Desamparados coa súa correspondente "lucería" que admiran os veciños dos vales da Ulla e as súas parroquias.
0 día 20 de agosto ían os veciños lavar os pés á Pena Dona para curar, todas as enfermidades. Din que debaixo da Pena nacía auga.
Pedras a subliñar son por suposto os cruceiros. Paradela ten:
1 Situación: parroquia de Paradela, lugar de Paradela, próximo á igrexa desta parroquia, á dereita da estrada da Estrada a Ponte Ulla e camiño veciñal.
Descrición: plataforma: tres chanzos. Pedestal: cúbico con aresta biseladas. Columna: octogonal, comeza e remata cadrada, con debuxos no cadrado inferior. Capitel: non ten. Cruz: latina, cadrada. Anverso. Cristo crucificado coa cabeza inclinada á dereita; reverso, Virxe das Angustias. Altura: de tres a catro metros.
Inscricións: non se aprecian.
Conservación: boa.
Tradición: lémbrase de sempre no mesmo sitio, á beira dun camiño próximo á igrexa
Propiedade: pública.
LENDAS: a pena Dona ían lavar os pés, pola festa dos Desamparados o día 20 de agosto de cada ano para que non lles viñesen enfermidades. A pedra ten fochancas con auga e íanlle lavar os pés aos nenos para sandaren.
Dicía no ano 1607 Jerónimo del Hoyo:
"Santa María de Paradela (cabeza).
Hay en esta feligresía de Santa Marfa de Paradela catorce feligreses. Los frutos son todos del rector que sin los anexos valdrán treinta cargas de pan. Presentación del Cabildo de Santiago. La fábrica tiene de renta tres ferrados y medio de pan y doce cabezas de vacas. El iglesario tiene una casa en la que vive el rector".
Catrasto de Ensenada: os datos deste Catastro que corresponden á parroquia de Paradela atópanse cos correspondentes ás parroquias que constituían o couto de Tabeirós.
Segundo Madoz (Pascual), anos 1846-50:
"Paradela (Santa Marina): feligresía de la provincia de Pontevedra7 leg.partido judicial de Tabeirós, diócesis de Santiago (3 y fi), ayuntamiento de La Estrada (1). Situada en un plano inclinado sobre el río Ulla. Clima templado y sano, vientos más frecuentes del N. Tiene 52 casas en los lugares de Aldea Grande, Cobas, Iglesia y Ribeira, y una escuela de primeras letras frecuentada por 40 niños de ambos sexos y dotada con 1.100 reales procedentes de una obra pía. La iglesia parroquial -Santa Marinaestá servida por un cura de segundo ascenso y provisión eclesiástica y real. Confirma el término: N. río Ulla, E. Ribeira, S. Barbud, O. Río Liñares y Barbud. El terreno es arcilloso y de buena calidad y comprende hacia el S un monte poblado de robles y castaños. El correo se recibe de Santiago. Produce maíz, trigo, centeno, vino, mijo, patatas, nabos, lino y exquisitas frutas; se cría ganado vacuno y alguno de cerdo, lanar y cabrío; caza de conejos, perdices y liebres; y pesca de anguilas, truchas y otros peces. Industria, la agricultura, tres molinos harineros en el río Liñares y otros cuatro en diferentes arroyos que no muelen más que en invierno.
Población: 52 vecinos, 250 almas".
Nomenclátor Arz. de Santiago: (1883).
"Paradela (Santa María): Tabeirós-Pontevedra-Estrada-EstradaEcco. Rl del Cabildo Entrada, 113 vecinos, 565 almasEstrada.
Personal: Pérez Alonso D. Juan Antonio Parr. 61 a Teol. 4 años. Eyo Carbón D. Bernardo Pbro. 60 años, moral".
E tamén apunta Álvarez Limeses no 1936:
"Paradela (Santa María). Dista 48 kilómetros de Pontevedra y 8 de La Estrada y limita al N. con el río Ulla, al S. con Bartud, al E. con Ribeira y al O. con el río Liñares.
Entidades: Aldea Grande con 158 habitantes, Covas 62, Iglesia 38, y Ribeiradona 65 o sea en suma 323 habitantes para los cuales hay una escuela mixta desempeñada por maestro.
Está asentada en el Ulla y rodeada casi en redondo por este río y el Liñares, que le fertilizan. Sus montes principales son el Penadona y el llamado Castro que es como su nombre indica un castro y de los más hermosos y típicos de la región. La cruza la carretera de La Estrada a Puente Ulla y es limítrofe de la de Ribadulla (Vedra), comarca deliciosa que une las provincias de Pontevedra y Coruña en la que se está construyendo un magnffico puente denominado de Sarandón. Hay en ella cinco molinos y una taberna y el terreno es de excelente calidad produciendo cereales, habichuelas, legumbres, vino y frutas de todas clases.
La iglesia fue construida en 1776 y no ofrece particularidad alguna. Existe también la capilla de San Martfn de Barbud siendo sus principales fiestas, esta, la patronal la del Santfsimo Sacramento, la de los Desamparados, Santa Lucfa y San Lázaro.
En 1709 el cura párroco D. Adrián Rodrigo de Reyes realizó la buena obra de la traida de aguas de la presa de Pina en el rfo Liñares.
En 1786 el cura párroco D. Manuel Bermúdez de Castro instituyó una Obra Pfa fundando una escuela para niños y niñas y constituyendo dotes para doncellas honestas."
IGREXA
Polo ano 947 sendo Obispo D. Hermenegildo... "el presbftero Letimio se habfa desvelado por surtir a la iglesia de Paradela de todo lo necesario para el culto y para la manutención de los monjes que allf perseveraban haciendo vida santa, Letimio era uno de ellos y habfa hecho promesa de obediencia y pobreza en manos de Exeriola que parece era el de Abad. Donó cortinas, una cruz de plata, un cáliz y una patena de la misma materia, un candelabro de bronce, una campana
de metal, libros, casullas para la iglesia y para la casa una bodega con 25 cubas, dos hórreos, cinco lechos tornadizos, treinta cátedras o taburetes, mesas, servicios de plata, ropas de cama, ajuar de cocina y además muchas posesiones y entre ellas la mitad de la próxima iglesia de Santa Eulalia, que Letimio habfa heredado de su abuelo Eulalio y otra iglesia dedicada al Salvador en el castro de Barbude (San Martfn de Barbude)... "Dfnolo Xosé Sanmartín Sobrino no seu interesantfsimo libro "Un país llamado Estrada: Caracas" p. 123-124.
Dinos Pedro Varela "El único edificio público que hai en Paradela es la iglesia parroquial, que tiene sobre el dintel de la puerta lateral esta inscripción: MDCCLXXVII (1777) (é MDCCLXXVI 1776). Se reconoce que posteriormente fue reformada y ampliada; el libro más antiguo del archivo data del año 1624, observándose del mismo que la iglesia tenfa muchos bienes, foros, derechos, hipotecas, censos, etc. Antes el templo estaba en el punto de Cacharela, finca llamada de Albiño, que pertenece a D. Manuel Durán, términos del lugar de la Iglesia; en donde se encuentran restos del edificio cuando se profundiza sobre el terreno. Entre los escombros apareció una cruz griega y el cordero, lo cual hace presumir que el antiguo edificio se remontaba al siglo XII de la era cristiana".
Di tamén que "...las denominaciones de la localidad (Pena da Dona, Ribeira de Dona y Vial da Dona) demuestran el poderfo, de aquella señora sobre estos lugares; los ladrillos singulares que se descubren de vez en cuando por allf, y los sepulcros de piedra labrada también descubierto, fueron testigos de edades de hierro, soga y cuchillo."
Otro famoso cura de Paradela, D. Manuel Bermúdez de Castro, Abogado y Teólogo distinguido, fundó una obra pfa, con bienes y rentas propias para (Dote de Doncellas y Escuela Pública de niños de ambos sexos) consistfan los dotes en 500 ducados y se asignaban 250 a los maestros; estatutos que se cumplfan rigurosamente y autorizaban los recibos los agraciados, sus maridos y los sacerdotes encargados de la instrucción de esta obra Pfa y se incautó el estado y en su virtud fue cerrado el libro correspondiente en el año 1861 por el párroco licenciado D. Francisco González Garcfa...
Otro distinguido cura fue D. Javier Luces, célebre artista.
En tiempos de la invasión francesa pasaron por el puente de Paradela unos cuantos soldados de Napoleón, preguntando por "Taveiro" (Tabeirós); se amotinaron los vecinos y mataron a uno de ellos arrojando el cadáver al rfo; los otros huyeron.
Campás: grande: OCAMPO ME HIZO EN ARCOS DE LA CONDESA, AÑO DE 1889. Pequena: ¿...? y LISTE EN ORAZO, AÑO DE 1864.
Ultimamente reformóuselle a tarima e o tellado e ampliouse o cemiterio parroquial.
FESTAS: a da Nosa Señora o 15 de agosto e ao día seguinte O Sacramento.
A Nosa Señora dos Desamparados o día 20 de agosto e a Santa Lucia o da da Santísima Trinidade.
Fíxose en anos alternos o Entroido da Ulla, con sonados xenerais e comparsas.
INDUSTRIA: non ten industria a parroquia, os muíños son os seguintes:
No río Liñares. O da Devesa. Dous de Pereiras. Os muíños da Veiga. O de Louzao con dúas rodas. No regato das Covas: o muíño das Covas, que restauraron os veciños.
Na presa de Pina o muíño do cura preto da igrexa, que está en proceso de restauración.
Construíuse unha importante minicentral de produción eléctrica no lugar de Aldea Grande, Paraxe do Faxo, pertencente a Hidroeléctricas Cortizo. Nútrese da auga do río Liñares co acceso pola presa dos regantes (presa de Pina de Arriba). O seu establecemento trouxo importantes melloras para os veciños, tanto na renovación das presas coma melloras no local social (antiga escola).
Unha industria familiar é a de Gamallo, que fai cestos, xerras, bandexas, olas, billas, etc., e que está inactiva na actualidade.
Non existe moito COMERCIO, salvo unha taberna. Coidamos que houbo unha feira xa que é ben coñecido o dito "miña nai e mais a túa van á feira a Paradela vender o becerro branco, fillo da vaca marela."
O ENSINO correspóndelle ao Colexio Público de Figueroa, coas posibilidades que ten o segundo ensino na vila, ou a escola de Formación Profesional.
DEPORTES: a caza de pelo e pluma nos montes da Pena Dona e a pesca de troitas, escalos e salmóns no Ulla e no Liñares son os deportes que poden practicarse.
Hai un campo de fútbol no lugar da Igrexa, abaixo do campo da festa.
CENTROS CULTURAIS: estase renovando a antiga casa escola, cunha gran construción en pedra no lugar da Igrexa.
Construíuse un palco novo con local social. Asfaltouse o campo da festa.
A Banda de Música "Ribeira Vella", composta por músicos de Paradela, ensaiaban no lugar de Igrexa de Paradela.
A Asociación de Veciños Parroquia de Paradela organiza as obras, restauración de muíños e outras obras de interese parroquial.
A Asociación de Mulleres Rurais de Paradela organiza cursos, charlas, etc.
SANIDADE: en canto ás condicións sanitarias teñen servizos na vila co médico do seguro e o correspondente ambulatorio con algunhas especialidades.
En canto á ECONOMÍA, os veciños viven de gandería e a agricultura, melloraron moito as vivendas con luz, auga corrente para os servizos das casas, iluminación pública, etc.
OUTROS DATOS: aínda que a explicación do topónimo Paradela como a parada dunha gran Señora nos parece moi simple, Pedro Varela sostén esta tese e tamén Sanmartín, que di:
"...etimológicamente quiere decir parada corta, mas debe significar parada de ella, de la señora, posiblemente la señora Ana ya que en el campo de D. Luis Pereira, próxima al cerro de Ana Dona, en el sitio de la antigua iglesia, apareció una lápida que dice:
D.D. MA
COLVP
ATA AN
...LIX
Los paleógrafos la interpretan así: Diis Manibus Colupata annorum LIX. Hic sit est; que traducen por nA los dioses manes. Aquí está sepultada Colupata muerta a la edad de 59 años".
En el extremo superior de la lápida se quiso representar el contorno de la cabeza de Copulata con groserísimas indicaciones en los ojos, boca, nariz y orejas. Los caracteres son muy rudos, recuerdan los del siglo III."
No "Arquivo Filolóxico e Etnográfico de Galiza" (Nós-TV., páx. 19) recóllenos Bouza Brey as seguintes:
NOVAS CANTIGAS E TRÍADAS DA PARROQUIA DE PARADELA, NA TERRA DA ULLA.
Se ti me quixeras ben
da rais do corazón
viñerasme ver, viñeras
que as noites ben grandes son.
Quedaches de vir á unha
fai dúas que aquí estou
pensas que non é pecado
enganar quen esperou.
Debaixo da oliveira
non vai frío nin orballo
Meniña si has de ser miña
non me deseas máis traballo
Teño muíño e moe fariña
teño forno e coce pan
teño unha muller bonita
xa estou feito un capitán
Traballo é ser casada
traballo é nono ser
traballo é ter os fillos
traballo é non os ter.
Adiós, vista dos meus
ollos espello do meu mirar
pésame dos teus traballos
Non os poido remediar.
Olvidarte a ti por outro
non o consente o meu peito
olvidar a outros por ti
eso xa o teño feito.
María paloma mía
irmán do seu corazón
Serafín do meu alvidro
morte da miña pasión.
Quérote ben non hai duda
enterraremos ambos
n-unmha mesma sepultura.
todo se me dá na man
senón a sacha do millo
e máis a sega do pan.
Déixate andar e veremos
o mundo dá moitas voltas
nós tamén así faremos.
Séntate aquí nesta pedra
ou has de casar conmigo
ou has de largar a terra.
Somos de los liberales
somos unos para otros,
compañeritos leales.(1)
hoxe aquí e mañan na feira
para min non ha faltar
unha vida pasaxeira.
Meu corazón, por onde andas
non hai tinta nin papel
cando me cartas non mandas.
Canta, miña prima, canta
¡ No adro de Paradela
non entra millor garganta!
(1) E castelán mais adaptada como tirada á música do país. -Recitou Xosefa Neira, de máis de sesenta anos-.
O conto das mil mentiras: o tan coñecido conto das mil mentiras coas súas variacións, en Paradela xa o tiña recollera Bouza Brey destai maneira:
"É o conto das mil mentiras: polo mar andan as lebres polo monte as anguías. Era e non era, andaba na arada cun burro de barro e outro de palla, tanta alegría pegoulle coa súa nai morta e seu pai por nacer sacou o gando da aguillada e botou o xugo a pacer. ¡Camiños onde non van! Atopou con año ruzo cabalo dun capitán, leva zapatos de ferro, polainas de cordobán, nas alforxas leva viño, na cabaza leva pan, ¡Camiños onde non van! Atopou cunha ameixa moi cargada de avelás: "Déus vos grande cereixiñas, canto verdes e tempráns". ¡Camiños onde non van! Atopou cunha avella moi cargadiña de mel, non tiña onde a meter, sacou un piollo da cabeza fixo odre de tres canados, non tiña con que o atar, sacou un pelo do sobaco e non lle chegaba, púxoo en tres dobreces e sobrou para atar un carro de palla e despois de tan cansadiño e cheo de traballar fóiseme a taberna con ganas de merendar; o taberneiro estaba parido, a taberneira ía labrar, a cadela estaba no niño e as galiñas ían ladrar, as cuncas varrían o chan, a xesta estaba no cunqueiro. Para facer reverencia hai que sacar o sombreiro". (Recitado por Dolores García de máis de sesenta anos)". Parecida contábama miña nai.
Tamén recolle uns romances relixiosos dos que damos a coñecer unhas estrofas:
Nos portales de Belén
ciudá de Galileia
Donde la Virgen paríó
una deslumbrante estrella.
¿Cómo estais Virgen parida?
¿Cómo estais Virgen doncella?
-Estoi moi buena, San José
no dejo de tener pena
por ser el hijo de Dios
nado en tanta pobreza
sin tener en que lo envuelvan
sinó una poca herba seca
Bajó un ángel del cielo
ricos pañales traía
unos eran de Holanda
otros de Holanda fina
para envolver el niño
de Jesús y María.
...Caminando vai José
sospirando vai María
¡válgame Nosa Señora
y la claridad del día!
Cando llegan a Belén
toda la gente dormía
Abre las puertas puertero,
puertero de puertería.
Estas puertas no se abren
hastra que venga i-el día
-Abre las puertas puertero
que está la Virgen María,
la Virgen viene en cinta
encinta viene María.
Fueron camiñando
mui luego i encontraron
con dos pasejeros
y le preguntaron
Si para Belén
había para errar
antes de las doce
a Belén llegar.
Fueron caminando
En conversación
diciendo palabras
de gran afición
Bajó un son palabras
santas dinas de adorar
Antes de las doce
a Belén llegar.
Amante del alma
aquí nos quedamos
en pago del cielo
algo entenderemos
una noche sola
digna es de pasar
una noche sola
y a Belén llegar
CANTIGAS E TRÍADAS
As nenas de Paradela
Elas son moi bailadoras
Bailan na punta do pé
Coma se fosen señoras
O panadeiro toca ben
As ferreñas danlle o son
As meniñas que o tocan
De Paradela elas son
Teño que subir ó alto
Que do alto vexo ben
Para ver ós meus amores
Si se enredan con alguén
Algún día por te ver
Abrín portas e ventanas
Agora por non te ver
Todas as teño pechadas.
ROMANCE DE SANTA ELENA
Estando bordando
na miña corbata
con agujas de oro
dedales de plata
llegó un caballero
pidiendo posada
si mis padres quieren
de muy buena gana
Puxéronlle a mesa
no medio da sala
con cochilos de ouro
cubiertos de plata
fixéronlle a cama
no canto da sala
con colchóns de seda
sábanas de Holanda.
Por la media noche
se alevantó
de las tres hermanas
Elena cogió
llegó a la sierra
allí la mató
hizo un agujero
allí la enterró
A los siete años
por allí pasó
Pastoritos nuevos
que haceis ahí.
Guardamos a Elena
que mataches ti
Miña santa Elena
meu amor primeiro
que sempre te trouxen
no lado dereito
Vaite de aí
ladrón carniceiro
que de meu pescozo
fixeches talleiro
Adiós padre y madre
hermanos y devotos
que me voy al cielo
rogar por vosotros.
A presa de Pina: trátase dunha das presas de rega máis importantes do concello coa de Leira en Parada...descríbenola ben Pedro Varela.
"...la fertiliza en gran extensión, la notable presa de Pina, que tiene unos 5 kilómetros de longitud, según escritura otorgada en dos de febrero de 1709 por ante el Escribano D. Manuel Vázquez, el notable cura Ingeniero D. Adrián Rodrigo de Leis, y los vecinos Miguel Besteiro, Mateo Martínez, Domingo Carbón y Miguel de Sito, han ejecutado D. Francisco Escudero, Maestro Cantero, vecino de Santo Tomé de Quireza, que también estuvo presente al acto, la confección de una presa de agua del río del Viso (río Liñares), debajo del molino de Trasmonte llamado de Salgueiro, por la cantidad de trescientos ducados de vellón, diez y seis fanegas de pan, cuatro mayos de vino, y además poner hombres de trabajo hasta terminar la magna obra, de hacer y arreglar en forma la dicha presa de agua hasta traerla arriba de la casa Rectoral por todo el monte entre peñascos y precipicios, etc..."
Esta importante presa está na actualidade totalmente canalizada para traer a auga a Paradela. Fíxose un novo reparto de augas por motivo da concentración parcelaria. Restaurase grazas á cesión do permiso outorgado polos veciños para que, paralela a ela, vaia a canle da minicentral. Constituíuse unha comunidade de regantes “Comunidade de Regantes Presa de Pina de Arriba", que é a que xestiona a rega.
TOPONIMIA MENOR: o topónimo Penadona é o mais chamativo polas súas connotacións de tradición e historia, o outeiro Barreiro, a carballeira do Rei, o Cruceiro, na mesma Pena Dona a chamada peneda dos Desamparados, que ten un pequeno sobrado, a presa da Pina e outros máis, entre eles "sal cabrón" ...gustaríanos non prexulgar e saber se o que tiña que saír era un carneiro..., etc.
PLANTÍOS REAIS: non aparecen no real de Legos do catastro de Ensenada, aínda que si se atopa reflectido na parroquia de Barbude onde pode lerse.
PERSOA SOBRANCEIRA: Francisco Bello foi director da Banda de Música "Ribeira Vella"e compositor.
TELEFONÍA: mixta, por cable e TRAC.
RURALCENTRO: situado no local social (antiga escola), polo proxecto "aestradadixital" dálles acceso libre e gratuíto a Intemet a veciños e veciñas.
Paradela*
Pedro Varela
Por onde desemboca o río Liñares no caudaloso Ulla, ocupando unha lomba con exposición ao oeste, está a parroquia de Paradela, que ten 71 cabezas de familia e 306 habitantes. Dista da Estrada uns sete quilómetros por termo medio.
Pénsase que a fundación da freguesía data daqueles famosos tempos en que os reis de Galiza dependían dos césares romanos.
Dominou na comarca unha señora feudal a quen se debe a denominación de Paradela, que antigamente era Paradadela, onde moraba ou acostumaba parar ela; o uso foi suprimindo a sílaba da. Tamén as denominacións dos lugares Pena da Dona, Ribeira da Dona e Vila da Dona, demostran o antigo poderío daquela señora sobre estes lugares. Os ladrillos singulares que se descobren de cando en vez por alí e os sepulcros de pedra labrada tamén descubertos foron testemuñas de idades de ferro, soga e coitelo.
Compoñen esta parroquia os lugares das Covas, Ribeiradona, A Aldea Grande e Igrexa.
Lindeiros: norte, río Ulla; sur, Barbude; leste, Ribeira e oeste, Santeles.
Cruza esta parroquia a vía do estado da Estrada a Ponte Ulla; as demais comunicacións consisten en camiños antigos e as pontes de Paradela e Regueiro das Covas.
Por termos de Paradela corren os ríos Ulla e Liñares, e o regato de Covas. Fertilízaa, nunha grande extensión, a importante presa de Piñeiro, que ten uns cinco quilómetros de lonxitude. «Segundo escritura outorgada o 2 de febreiro de 1709 perante o escribán D. Manuel Vázquez, o notábel cura enxeñeiro D. Adrián Rodrigo de Leis, e os veciños Miguel Besteiro, Mateo Martínez, Domingo Carbón e Miguel de Sisto, executaron con D. Francisco Escudero, mestre canteiro, veciño de Santo Tomé de Quireza, que tamén estivo presente no acto, a confección dunha presa de auga do río do Viso (río Liñares), debaixo do muíño de Trasmonte, chamado de Salgueiro, pola cantidade de trescentos ducados de vellón, dezaseis fanegas de pan, catro moios de viño, e ademais os homes de traballo até terminar a magna obra, de facer e arranxar en forma a dita presa de auga até traela arriba da casa reitoral por todo o monte entre penedos e precipicios, etc.»
Outro famoso cura de Paradela, D. Manuel Bermúdez de Castro, avogado e teólogo distinguido, fundou unha Obra Pía, con bens e rendas propias para dote de doncelas e escola pública de nenos de ambos os sexos. Consistían os dotes en 500 ducados e asignábanse 250 aos mestres; había estatutos que se cumprían rigorosamente e autorizaban os recibos as agraciadas, os seus maridos e os sacerdotes encargados da instrución. Desa Obra Pía incautouse o estado e pechouse o libro correspondente no ano 1861 polo párroco Licenciado D. Francisco González García.
No ano 1839 era mestre de Paradela D. Juan Gabriel de Silva. O 18 de xaneiro de 1856 foi nomeado D. Melitón da Vila. Actualmente hai unha escola nacional servida por un mestre. Tamén funciona alí unha sociedade de agricultores.
No eclesiástico: o curato é de entrada, padroado da Coroa; ten un distinguido cura, D. Javier Luces, célebre artista. Pertence á freguesía, como filial, San Martiño de Barbude. Santa María é a patroa de Paradela.
Festas anuais: o 15 de agosto, Santa María; os Desamparados, o domingo seguinte.
O único edificio público que hai en Paradela é a igrexa parroquial, que ten sobre o lintel da porta lateral esta inscrición: “MDCCLXXVII”. Sábese que con posterioridade a esta data (1777) foi reformada e ampliada. O libro más antigo do arquivo data do ano 1624 e obsérvase nel que a Igrexa tiña moitos bens, foros, dereitos, hipotecas, censos, etc. Antes o templo estaba no punto da Cacharrela, nun terreo chamado Albiño, que pertence a D. Manuel Durán, en termos do lugar da Igrexa. Alí atópanse restos do edificio cando se afonda na terra. Entre os escombros apareceu unha cruz grega e o año, o cal fai supoñer que o antigo edificio se remontaba ao século XII da era cristiá.
En tempos da invasión francesa pasaron pola ponte de Paradela uns cantos soldados de Napoleón, preguntando por Taveiro (Tabeirós); amotináronse os veciños, mataron un deles e botaron o cadáver ao río; os demais soldados fuxiron.
* A Estrada, 1923. Ed. 2017
Pénsase que a fundación da freguesía data daqueles famosos tempos en que os reis de Galiza dependían dos césares romanos.
Dominou na comarca unha señora feudal a quen se debe a denominación de Paradela, que antigamente era Paradadela, onde moraba ou acostumaba parar ela; o uso foi suprimindo a sílaba da. Tamén as denominacións dos lugares Pena da Dona, Ribeira da Dona e Vila da Dona, demostran o antigo poderío daquela señora sobre estes lugares. Os ladrillos singulares que se descobren de cando en vez por alí e os sepulcros de pedra labrada tamén descubertos foron testemuñas de idades de ferro, soga e coitelo.
Compoñen esta parroquia os lugares das Covas, Ribeiradona, A Aldea Grande e Igrexa.
Lindeiros: norte, río Ulla; sur, Barbude; leste, Ribeira e oeste, Santeles.
Cruza esta parroquia a vía do estado da Estrada a Ponte Ulla; as demais comunicacións consisten en camiños antigos e as pontes de Paradela e Regueiro das Covas.
Por termos de Paradela corren os ríos Ulla e Liñares, e o regato de Covas. Fertilízaa, nunha grande extensión, a importante presa de Piñeiro, que ten uns cinco quilómetros de lonxitude. «Segundo escritura outorgada o 2 de febreiro de 1709 perante o escribán D. Manuel Vázquez, o notábel cura enxeñeiro D. Adrián Rodrigo de Leis, e os veciños Miguel Besteiro, Mateo Martínez, Domingo Carbón e Miguel de Sisto, executaron con D. Francisco Escudero, mestre canteiro, veciño de Santo Tomé de Quireza, que tamén estivo presente no acto, a confección dunha presa de auga do río do Viso (río Liñares), debaixo do muíño de Trasmonte, chamado de Salgueiro, pola cantidade de trescentos ducados de vellón, dezaseis fanegas de pan, catro moios de viño, e ademais os homes de traballo até terminar a magna obra, de facer e arranxar en forma a dita presa de auga até traela arriba da casa reitoral por todo o monte entre penedos e precipicios, etc.»
Outro famoso cura de Paradela, D. Manuel Bermúdez de Castro, avogado e teólogo distinguido, fundou unha Obra Pía, con bens e rendas propias para dote de doncelas e escola pública de nenos de ambos os sexos. Consistían os dotes en 500 ducados e asignábanse 250 aos mestres; había estatutos que se cumprían rigorosamente e autorizaban os recibos as agraciadas, os seus maridos e os sacerdotes encargados da instrución. Desa Obra Pía incautouse o estado e pechouse o libro correspondente no ano 1861 polo párroco Licenciado D. Francisco González García.
No ano 1839 era mestre de Paradela D. Juan Gabriel de Silva. O 18 de xaneiro de 1856 foi nomeado D. Melitón da Vila. Actualmente hai unha escola nacional servida por un mestre. Tamén funciona alí unha sociedade de agricultores.
No eclesiástico: o curato é de entrada, padroado da Coroa; ten un distinguido cura, D. Javier Luces, célebre artista. Pertence á freguesía, como filial, San Martiño de Barbude. Santa María é a patroa de Paradela.
Festas anuais: o 15 de agosto, Santa María; os Desamparados, o domingo seguinte.
O único edificio público que hai en Paradela é a igrexa parroquial, que ten sobre o lintel da porta lateral esta inscrición: “MDCCLXXVII”. Sábese que con posterioridade a esta data (1777) foi reformada e ampliada. O libro más antigo do arquivo data do ano 1624 e obsérvase nel que a Igrexa tiña moitos bens, foros, dereitos, hipotecas, censos, etc. Antes o templo estaba no punto da Cacharrela, nun terreo chamado Albiño, que pertence a D. Manuel Durán, en termos do lugar da Igrexa. Alí atópanse restos do edificio cando se afonda na terra. Entre os escombros apareceu unha cruz grega e o año, o cal fai supoñer que o antigo edificio se remontaba ao século XII da era cristiá.
En tempos da invasión francesa pasaron pola ponte de Paradela uns cantos soldados de Napoleón, preguntando por Taveiro (Tabeirós); amotináronse os veciños, mataron un deles e botaron o cadáver ao río; os demais soldados fuxiron.
* A Estrada, 1923. Ed. 2017
