Clara Iglesias Cortizo
O Dragón do Monte do Sangal (Cerdedo)
San Xoán de Cerdedo
Nunha agochada peneda do monte do Sangal, na serra do Cando, chamada “O Embigo do Becho”, vivía prisioneiro un fabuloso dragón que, até a súa reclusión, sementara o pavor pola comarca.
O Becho do monte de Cerdedo é un dragón e, como todos os dragóns, unha criatura arrepiante. Pasaba durmindo boa parte do ano no máis fondo do seu tobo. Cando chegaba a calor, acordaba do seu sopor e botaba a cabeza fóra. A continuación, despregaba a súas enormes ás e chimpábase lomba abaixo para remontar o voo e sucar o ceo de Cerdedo. A envergadura do dragón do Sangal facía vir as sombras á terra. Cun chío estridente, reclamaba o seu tributo anual: unha moza casadeira, un xato ou uns años (outros testemuños elevan o imposto a trinta animais con cornos ou a trinta cornos canda os seus respectivos animais). De non lle cumprir o antollo, o dragón botaba polo fociño unha labarada que queimaba casas, colleitas e arboredos.
Contan que San Xoán, valente cabaleiro chegado de afastadas terras, ofreceuse para redimir o pobo de Cerdedo da súa maldición. San Xoán fíxolle a espera ao dragón, atraéndoo co engado dun año acabado de nacer e enfrontouse á besta nun combate que tivo por escenario as leiras que despois nomearon de San Xoán.
O santo, que aínda que era pequeño de corpo, era moi valente, contivo o monstro valéndose dun fachón, mentres no colo gardaba a ovelliña, tal e como o canteiro Xosé Neto o representou entre as dúas torres da igrexa parroquial. Pasando unha e outra vez o facho polos fociños do dragón, foino arrecunchando até a entrada do seu cubil que atoou con grandes pedras. Non lle deu morte ao Becho, antes ben, deixoulle unha reganduxa para que puidese respirar.
Cada ano, polo San Xoán, os aldeáns prenden fogueiras para conmemorar a fazaña do seu valedor e para lembrarlle á fera encarcerada que debe quedar onde está.
O Becho do monte de Cerdedo é un dragón e, como todos os dragóns, unha criatura arrepiante. Pasaba durmindo boa parte do ano no máis fondo do seu tobo. Cando chegaba a calor, acordaba do seu sopor e botaba a cabeza fóra. A continuación, despregaba a súas enormes ás e chimpábase lomba abaixo para remontar o voo e sucar o ceo de Cerdedo. A envergadura do dragón do Sangal facía vir as sombras á terra. Cun chío estridente, reclamaba o seu tributo anual: unha moza casadeira, un xato ou uns años (outros testemuños elevan o imposto a trinta animais con cornos ou a trinta cornos canda os seus respectivos animais). De non lle cumprir o antollo, o dragón botaba polo fociño unha labarada que queimaba casas, colleitas e arboredos.
Contan que San Xoán, valente cabaleiro chegado de afastadas terras, ofreceuse para redimir o pobo de Cerdedo da súa maldición. San Xoán fíxolle a espera ao dragón, atraéndoo co engado dun año acabado de nacer e enfrontouse á besta nun combate que tivo por escenario as leiras que despois nomearon de San Xoán.
O santo, que aínda que era pequeño de corpo, era moi valente, contivo o monstro valéndose dun fachón, mentres no colo gardaba a ovelliña, tal e como o canteiro Xosé Neto o representou entre as dúas torres da igrexa parroquial. Pasando unha e outra vez o facho polos fociños do dragón, foino arrecunchando até a entrada do seu cubil que atoou con grandes pedras. Non lle deu morte ao Becho, antes ben, deixoulle unha reganduxa para que puidese respirar.
Cada ano, polo San Xoán, os aldeáns prenden fogueiras para conmemorar a fazaña do seu valedor e para lembrarlle á fera encarcerada que debe quedar onde está.
A Ninfa Loureiriña (Dúas Igrexas)
Na parroquia de Dúas Igrexas, as lendas vencellan o castro de Loureiro coa ponte do Crego. De feito, os mouros que vivían no castro construíran un túnel que comunicaba co río. Seguramente por ese túnel chegou a fermosa e loira ninfa Loureiriña até a ponte, para bañarse nas augas do río Lérez. Namorada da fermosura da grande e fermosa carballeira que hai alí, quedou durmida; mais, de cando en vez, esperta e aparéceselle aos camiñantes. Un día de San Xoán, un garrido mozo falou coa Loureiriña e ela conduciuno ata a auga, onde lle ensinou unha porta que daba entrada a unha cova chea de ouro. Vivía alí tamén unha galiña de ouro, que poñía ovos do mesmo material; a Loureiriña contoulle ao mozo que para abrir a porta tiña unha chave de brea coa que prendería lume a quen se atrevese a achegarse ao tesouro.
Xan Fiz. O Espírito do Nadal en Terra de Montes
Xan Fiz é un home vello, alto, fraco e barbudo. Por enriba da roupa, leva un pano máxico e exótico que o fai invisíbel á común ollada e lle outorga o don da ubicuidade. Xan Fiz volve cada ano polo Nadal e faino cargadiño de presentes e ventura, pois representa a fartura e a prosperidade. Reside durante o ano en Macao, no afastado Oriente. Marchou para terras chinesas de mozo e alí, na antiga colonia portuguesa, fíxose rico, porque atopou o corno da abundancia e porque adquiriu a arte, ensinada polos mouros, de transformar as arañeiras en fíos de ouro.
Convídase a Xan Fiz á mesa do Nadal, reservándolle ao noso carón unha cadeira baleira (tamén, prato, vaso, culler, garfo e coitelo). El, agradecido, favoreceranos cunha parte da súa riqueza material e tamén inmaterial (boa sorte e saúde). Os comensais nunca poden ser trece, xa que o décimo terceiro finará ese ano. En Terra de Montes, a tradición da Noiteboa prescribe non recoller a mesa tras a cea, pois en canto nos deitemos, acudirán as almiñas dos devanceiros a comer as faragullas. O pan debe deixarse coa codia para arriba. Antes de cear, cómpre varrer ben varrida a pedra da lareira e facer un lume de novo. Mentres se cea, debe arder o chamado tallo de Nadal. Á medianoite, retirarase do lume, aplacando as brasas con auga. A borralla esparexerase polas cortes e cortellos e mesmo polo lombo dos animais domésticos, para preservalos das doenzas. A porción do tallo non consumida ou un tizón gardarase para esconxurar as treboadas do ano vindeiro. De acometer o trono, aconchegarase de novo ao lume, acompañado dunhas pólas de loureiro bendicidas o domingo de Ramos. Deixarase que o fume invada todas as estancias da casa. O fío de fume que fuxa pola cheminea tecerá un escudo protector sobre a edificación.
Convídase a Xan Fiz á mesa do Nadal, reservándolle ao noso carón unha cadeira baleira (tamén, prato, vaso, culler, garfo e coitelo). El, agradecido, favoreceranos cunha parte da súa riqueza material e tamén inmaterial (boa sorte e saúde). Os comensais nunca poden ser trece, xa que o décimo terceiro finará ese ano. En Terra de Montes, a tradición da Noiteboa prescribe non recoller a mesa tras a cea, pois en canto nos deitemos, acudirán as almiñas dos devanceiros a comer as faragullas. O pan debe deixarse coa codia para arriba. Antes de cear, cómpre varrer ben varrida a pedra da lareira e facer un lume de novo. Mentres se cea, debe arder o chamado tallo de Nadal. Á medianoite, retirarase do lume, aplacando as brasas con auga. A borralla esparexerase polas cortes e cortellos e mesmo polo lombo dos animais domésticos, para preservalos das doenzas. A porción do tallo non consumida ou un tizón gardarase para esconxurar as treboadas do ano vindeiro. De acometer o trono, aconchegarase de novo ao lume, acompañado dunhas pólas de loureiro bendicidas o domingo de Ramos. Deixarase que o fume invada todas as estancias da casa. O fío de fume que fuxa pola cheminea tecerá un escudo protector sobre a edificación.
A Fonte Milagreira Dos Baños (Acivedo, Millarada)
A fonte milagreira chámase fonte dos Baños e encóntrase no lugar de Acebedo, parroquia de Millerada. Ten poderes curativos e quita tamén o demo do corpo. Levábanse alí os rapaces enfermos. Para realizar a curación había que seguir un proceso e acudir por certos camiños: para vir, polo da Ruada; e para marchar, polo Coto. O que non se podía facer de ningunha maneira era ir e vir polo mesmo camiño.
A primeira parte do proceso consistía en ir buscar a auga, mesturando a do río, recollida debaixo dos Sete Rodicios, coa da fonte milagreira. Despois, na casa, lavábase o rapaz con esa auga; despois do baño coábase por unha servilleta de lenzo fino. Os pelos do demo que causaban a doenza quedaban na servilleta e o demo escapaba.
Tamén se podía levar o rapaz á fonte e lavalo alí. Entón había que poñerlle a roupa máis nova que tivese. Esa roupa non se podía usar nunca máis; de feito, o mellor era deixala tirada alí mesmo. O proceso era igual que se o baño se facía na casa: coábase a auga por unha servilleta e alí quedaban os pelos do diaño.
A primeira parte do proceso consistía en ir buscar a auga, mesturando a do río, recollida debaixo dos Sete Rodicios, coa da fonte milagreira. Despois, na casa, lavábase o rapaz con esa auga; despois do baño coábase por unha servilleta de lenzo fino. Os pelos do demo que causaban a doenza quedaban na servilleta e o demo escapaba.
Tamén se podía levar o rapaz á fonte e lavalo alí. Entón había que poñerlle a roupa máis nova que tivese. Esa roupa non se podía usar nunca máis; de feito, o mellor era deixala tirada alí mesmo. O proceso era igual que se o baño se facía na casa: coábase a auga por unha servilleta e alí quedaban os pelos do diaño.
A fonte do Camiño Vello (Quintillán)
Na fonte do Camiño Vello, hai moitos anos, vivía unha moura encantada. Era filla dun rei e estaba encerrada na fonte como castigo por terse namorado dun mozo cristián avarento e falso, que lle prometeu amor; mais tan só a quería para conseguir os tesouros do pai.
Todos os días pasaba polo camiño un mozo moi pobre, que ía coa súa vaca ao monte. Ao ir e ao vir sempre paraban na fonte a beber e un día o rapaz lamentouse de ser tan pobre, de non posuír máis que unha vaca moi vella e de pasar moitos traballos para vivir. Entón, pareceulle oír unha voz que o chamaba e viu a imaxe dunha fermosa muller reflectida na auga. Falou con el e díxolle que era unha moura encantada e que a única forma de liberarse do feitizo era conseguir que un mozo bo e leal lle trouxese un tesouro que estaba agochado no nacemento do regueiro que alimentaba a fonte e que o tirase na auga. El fixo isto, chegou co ouro e guindouno na fonte. Ao momento, a moura saíu. Namoráronse e foron sempre moi felices.
O amor verdadeiro fixo posible o desencantamento; pero o lugar quedou enfeitizado, pois todos os ricos mentireiros que paraban na fonte e bebían da súa auga perdían a metade da fortuna. Na actualidade, a fonte secou e por iso xa non hai ninguén que castigue os avarentos e mentiráns.
Todos os días pasaba polo camiño un mozo moi pobre, que ía coa súa vaca ao monte. Ao ir e ao vir sempre paraban na fonte a beber e un día o rapaz lamentouse de ser tan pobre, de non posuír máis que unha vaca moi vella e de pasar moitos traballos para vivir. Entón, pareceulle oír unha voz que o chamaba e viu a imaxe dunha fermosa muller reflectida na auga. Falou con el e díxolle que era unha moura encantada e que a única forma de liberarse do feitizo era conseguir que un mozo bo e leal lle trouxese un tesouro que estaba agochado no nacemento do regueiro que alimentaba a fonte e que o tirase na auga. El fixo isto, chegou co ouro e guindouno na fonte. Ao momento, a moura saíu. Namoráronse e foron sempre moi felices.
O amor verdadeiro fixo posible o desencantamento; pero o lugar quedou enfeitizado, pois todos os ricos mentireiros que paraban na fonte e bebían da súa auga perdían a metade da fortuna. Na actualidade, a fonte secou e por iso xa non hai ninguén que castigue os avarentos e mentiráns.
A Ponte de Santo Antonio (Cerdedo)
Nesta ponte practicouse o chamado bautismo anticipado ou prenatal (coñecido no lugar por "enxembramento"). A muller en estado que tiña medo dun embarazo difícil ou a que desexaba ter un fillo san (por ter tido con anterioridade outro ou outros enfermos ou nacidos mortos), achegábase a este lugar, acompañada do pai da criatura, despois de pasada a medianoite e en segredo. Tiñan que levar pan, viño e unha candea. Alí, ao pé do cruceiro que se ergue sobre o peitoril, acendían a candea e agardaban pola persoa que primeiro atravesase o río. Esta persoa, se estaba conforme, apadriñaría, participando no rito. Para isto, debía achegarse ao río e coller auga xusto debaixo da ponte; a continuación vertela sobre o ventre da ofrecida. Durante a cerimonia non debían atravesar a ponte can nin gato. Á crianza adoitábaselle pór o nome de Antón. A cerimonia finalizaba co retrouso "No nome do Pai, do Fillo e do Espírito Santo". Quen o pronunciaba abstíñase de dicir "amén". Despois de realizado o ritual, cumpría agasallar o "padriño" ou a "madriña" co pan e o viño. As sobras debíanse guindar inmediatamente ao río.
A ponte de Santo Antonio é tamén un lugar onde se esconxuraba o chamado "mal do aire", doenza inclasificábel provocada pola influencia de sete bechos (a denominada "becha inmunda"): a cobra, o lagarto, a pinta, a rata, o sapo, a toupa e a araña.
A chamada ponte dos Padriños, tamén en Cerdedo, sobre o regueiro da Lomba, comunica as aldeas de Vichocuntín e Limeres. Tal e como indica o seu nome, neste lugar practicabase tamén o rito do enxembramento.
A ponte de Santo Antonio é tamén un lugar onde se esconxuraba o chamado "mal do aire", doenza inclasificábel provocada pola influencia de sete bechos (a denominada "becha inmunda"): a cobra, o lagarto, a pinta, a rata, o sapo, a toupa e a araña.
A chamada ponte dos Padriños, tamén en Cerdedo, sobre o regueiro da Lomba, comunica as aldeas de Vichocuntín e Limeres. Tal e como indica o seu nome, neste lugar practicabase tamén o rito do enxembramento.
Lavandeiras
Fervenza do Segón, Quintillán
O mito das “lavandeiras” é común a toda Europa occidental. Trátase de mulleres vellas, de cara seca e engurrada, que se deixan ver nas noites de luar, lavando no río sabas manchadas de sangue. Se pasa alguén, pídenlle axuda para retorcelas. O camiñante non debe negarse; pero ten que ter moito coidado de non torcer no mesmo sentido ca elas, pois, se o fai, caeranlle enriba as maiores desgrazas e, moi posibelmente, a morte. Son espíritos de mulleres mortas no parto, das que abortaron, nais de nenos mortos sen bautizar e, en xeral, ánimas de mulleres que atentaron contra a vida dos nenos; por iso, o sangue das sabas que lavan nunca se pode borrar.
O fermoso “Romance da lavandeira”, versionado por primeira vez por Fuxan os Ventos, foi recollido en Cerdedo polo escritor e investigador pontevedrés Víctor Said Armesto, primeiro catedrático de lingua e literatura galego-portuguesa na Universidad Central de Madrid. Unha da grandes preocupacións deste investigador foi a recollida e o estudo de contos e romances galegos. Dedicou grande parte da súa vida a percorrer Galicia na procura destes materiais e en Cerdedo, no ano 1904, tivo a oportunidade de escoitar, de boca de Lucía Domínguez, unha mendiga de 68 anos, un cantar inédito, cuxa letra é a seguinte:
"Era unha noite de lúa,
era unha noite clara;
eu pasaba polo río
de volta da muiñada.
Topei unha lavandeira
que lavaba ao par da auga;
ela lavaba no río
e unha cantiga cantaba:
–Moza que vés do muíño,
moza que vas pola estrada,
axúdame a retorcere
miña sábana lavada.
–Santa María te axude
e san Lourenzo te valla!;
desparece a lavandeira
como fumeira espallada.
Onde as sábanas tendera,
poza de sangue deixara;
era unha noite de lúa,
era unha noite clara".
O nome de Lucía Domínguez caeu no esquecemento e é de xustiza recuperalo, pois ela legounos a única versión versión musical e poética que se coñece sobre o mito das lavandeiras. Malia que, como se dixo, é unha lenda común a toda Europa occidental, en ningunha outra lingua se conserva en forma de romance ou canción.
O "Romance da lavandeira" foi editado por primeira vez polo grupo Fuxan os Ventos, musicado por Xosé Luís Rivas "Mini". Incluíuse no seu disco Quen a soubera cantar de 1981. En 1999 o gaiteiro Carlos Núñez versionouno no seu disco Os amores libres, co título "A lavandeira da noite"; Núñez puxo a música e a cantante israelí Noa a voz. Ese mesmo ano, o grupo Nordés interpretou a versión de Fuxan os Ventos no seu disco Egobarros namarinos. Un ano despois, no 2000, os Astarot gravaron unha versión heavy da peza, inserida no seu traballo O sentir dunha terra. Finalmente, en 2003, a uruguaia de orixe galega Cristina Fernández cántao co título "Romance da lavandeira da noite" no seu disco Lembranza.
O fermoso “Romance da lavandeira”, versionado por primeira vez por Fuxan os Ventos, foi recollido en Cerdedo polo escritor e investigador pontevedrés Víctor Said Armesto, primeiro catedrático de lingua e literatura galego-portuguesa na Universidad Central de Madrid. Unha da grandes preocupacións deste investigador foi a recollida e o estudo de contos e romances galegos. Dedicou grande parte da súa vida a percorrer Galicia na procura destes materiais e en Cerdedo, no ano 1904, tivo a oportunidade de escoitar, de boca de Lucía Domínguez, unha mendiga de 68 anos, un cantar inédito, cuxa letra é a seguinte:
"Era unha noite de lúa,
era unha noite clara;
eu pasaba polo río
de volta da muiñada.
Topei unha lavandeira
que lavaba ao par da auga;
ela lavaba no río
e unha cantiga cantaba:
–Moza que vés do muíño,
moza que vas pola estrada,
axúdame a retorcere
miña sábana lavada.
–Santa María te axude
e san Lourenzo te valla!;
desparece a lavandeira
como fumeira espallada.
Onde as sábanas tendera,
poza de sangue deixara;
era unha noite de lúa,
era unha noite clara".
O nome de Lucía Domínguez caeu no esquecemento e é de xustiza recuperalo, pois ela legounos a única versión versión musical e poética que se coñece sobre o mito das lavandeiras. Malia que, como se dixo, é unha lenda común a toda Europa occidental, en ningunha outra lingua se conserva en forma de romance ou canción.
O "Romance da lavandeira" foi editado por primeira vez polo grupo Fuxan os Ventos, musicado por Xosé Luís Rivas "Mini". Incluíuse no seu disco Quen a soubera cantar de 1981. En 1999 o gaiteiro Carlos Núñez versionouno no seu disco Os amores libres, co título "A lavandeira da noite"; Núñez puxo a música e a cantante israelí Noa a voz. Ese mesmo ano, o grupo Nordés interpretou a versión de Fuxan os Ventos no seu disco Egobarros namarinos. Un ano despois, no 2000, os Astarot gravaron unha versión heavy da peza, inserida no seu traballo O sentir dunha terra. Finalmente, en 2003, a uruguaia de orixe galega Cristina Fernández cántao co título "Romance da lavandeira da noite" no seu disco Lembranza.
A Trabe de Ouro e a Trabe de Alcatrán
No cumio do castro das Rodeiras (Garellas, Millarada) viviron os mouros. Alí fixeron as súas casas e tamén construíron galerías e túneles. Así os mouros poden andar por debaixo da terra, sen seren descubertos. Porque son criaturas fuxidías e desconfiadas e non queren tratos coa xente. Soen saír dos seus escondedoiros nas noites de luar, a de San Xoán ou a de Aninovo. Ás veces saen as mouras a peitearse cun peite de ouro, ou a fiar, ou levan consigo unha galiña con pitos de ouro. Son inmensamente ricos e agochan os seus tesouros debaixo da terra, no interior das covas e galerías que escavan. Algunhas desas galerías teñen trabes de ouro, pero outras téñenas de alcatrán, de tal xeito que se alguén quixera abrirse paso até os tesouros, ao bater co pico ou co legón na trabe de alcatrán prendería lume ao monte todo, causando a morte de bestas e persoas nunha contorna ben grande. Hai que calcular moi ben os riscos que se corren ao meter a ferramenta no monte, porque pódese dar coa trabe de ouro e facerse rico; pero tamén se pode dar coa de alcatrán e causar a perdición de un mesmo e dos demais.
Tamén se conta que nunha cova, no castro, hai vasillas de ouro que teñen unha corda ao redor. Mais esta corda transfórmase nunha serpe cando alguén se achega con intención de coller o ouro. Para desencantar a serpe e coller o tesouro, hai que darlle un bico.
Seica polas festas do Santo Antonio de Garellas baixa un mouro do castro para bailar coas mozas.
Tamén se conta que nunha cova, no castro, hai vasillas de ouro que teñen unha corda ao redor. Mais esta corda transfórmase nunha serpe cando alguén se achega con intención de coller o ouro. Para desencantar a serpe e coller o tesouro, hai que darlle un bico.
Seica polas festas do Santo Antonio de Garellas baixa un mouro do castro para bailar coas mozas.
Portalén
Portalén é, como o seu nome indica, a porta ao Máis Alá, ao mundo dos mortos. Trátase dun monumento megalítico situado no alto do monte do Seixo, formado por un conxunto de pedras en que destacan dous enormes penedos coroados na súa cima por unha rocha, que foi colocada alí polos pobos que habitaron estas terras na antigüidade. Na base do monumento, algunas rochas tienen pequenos ocos e a tradición di que a auga de chuvia acumulada neles ten propiedades curativas.
Quen desexe contactar coas ánimas dos seus seres queridos debe traspasar a porta na noite de Defuntos, de norte a sur. Unha vez no outro lado, debe entregar unha ofrenda que consiste nun anaco de pan e un pouco de viño para calmar a fame e a sede dos defuntos. Despois colocará unha pequena candea acesa, pois os mortos necesitan da luz para atopar o seu camiño no outro mundo e poder saír do Purgatorio. Unha vez depositado o presente, o viaxeiro pode facerlles unha pregunta aos defuntos e eles responderán a través do murmurio do vento, por iso é moi importante que preste atención. Unha vez obtida a resposta, debe regresar cruzando de novo a Portalén. Se a persoa continúa a súa viaxe sen desfacer o camiño andado, é dicir, sen volver pasar pola porta, a súa alma podería quedar atrapada para sempre na terra dos mortos. Tampouco pode contarlle a ninguén o que os defuntos lle revelaron, xa que, de non gardar o segredo, quedará rouco para sempre.
Quen desexe contactar coas ánimas dos seus seres queridos debe traspasar a porta na noite de Defuntos, de norte a sur. Unha vez no outro lado, debe entregar unha ofrenda que consiste nun anaco de pan e un pouco de viño para calmar a fame e a sede dos defuntos. Despois colocará unha pequena candea acesa, pois os mortos necesitan da luz para atopar o seu camiño no outro mundo e poder saír do Purgatorio. Unha vez depositado o presente, o viaxeiro pode facerlles unha pregunta aos defuntos e eles responderán a través do murmurio do vento, por iso é moi importante que preste atención. Unha vez obtida a resposta, debe regresar cruzando de novo a Portalén. Se a persoa continúa a súa viaxe sen desfacer o camiño andado, é dicir, sen volver pasar pola porta, a súa alma podería quedar atrapada para sempre na terra dos mortos. Tampouco pode contarlle a ninguén o que os defuntos lle revelaron, xa que, de non gardar o segredo, quedará rouco para sempre.
Lagoa Sacra
A lagoa Sacra está situada entre os concellos da Estrada, Forcarei e Silleda, a uns 700 metros de altura sobre o nivel do mar. Forma parte das Brañas de Xestoso, espazo natural protexido.
Dise que naquel lugar, no tempo dos mouros, houbo un combate moi sanguento. Os mouros foron derrotados e todo o terreo arredor da lagoa encheuse de sangue e de cadáveres. Por iso naquel lugar non poden medrar as árbores, tan só as uces e a herba. Finalmente, botaron os mortos á auga e os seus ósos seguen repousando alí. Os muros que tiña a lagoa todo ao redor (dos que aínda se conservan restos) foron construídos para evitar as profanacións dos defuntos sepultados. Así, a lagoa quedou convertida en terreo sagrado, nun camposanto. E de aí provén o seu nome.
“liçom de história”
de seguires o caminho do vede subindo por curantes
até os altos de fraíz podes contemplar a lagoa sacra.
dizem que há séculos, em tempos dos mouros,
houve um grande longo e sanguinoso combate
na gândara que se estende nestas cimas de olives.
uns dizem que carlomagno foi aqui acabado;
outros dizem que foi ele que venceu um mamede
ou um almançor. o caso é que avós de avós
tenhem encontrado, juro-vos, gastos capacetes
espadas comestas de ferrugem crânios furados
por toda esta alargada branha de gestoso.
dizem que foi tal a matança o sangue verquido
a desolaçom em campos valados lavouras
que todos os cadáveres foram soterrados
sob as terras e águas que ante ti se estendem
aqui no alto, ao sopé da mámoa do boimorto.
e dizem que a lagoa sacra nom seca nunca
porque no fundo das suas águas encorgadas
dormem calmas as lajas do velho cemitério.
dizem outros que essas lajas nom som lajas
mas perpianhos traves pedras colunas
que erguiam umha vila doutras idades.
antioquia dizem uns que era, valverde
eimil ou duio a fermosa dizem outros.
dizem que tam soberbos foram aqueles
que a habitaram, tam crueis e infieis,
que este nosso deus humilde clemente
provou em secreto dos vilegos a bondade:
enviou um velho esmoleiro, jesus cristo
ou noé dizem uns que dizem que era.
ninguém lhe deu pousada. só a casa
mais pobre do mais miserável bairro.
decidiu a ira divina na lama afundir
a cidade por isto ou por nom acolher
os bois da raínha lupa, segundo digam
os uns ou os outros, que todos dizem
mas ninguém sabe. a lagoa nunca estinha
para nom libertar penados. dizem também
que algumhas noites pode ser escuitado
o dindondám das campás o canto do galo.
mas eu vim a lagoa seca. há três anos.
sem água segue. e nom há lajas, nom há
campa nom há telhados de cidades
ardidas em sangue e podredume.
só urzes gestas pequenos pintafontes.
Susana Sánchez-Arins
Dise que naquel lugar, no tempo dos mouros, houbo un combate moi sanguento. Os mouros foron derrotados e todo o terreo arredor da lagoa encheuse de sangue e de cadáveres. Por iso naquel lugar non poden medrar as árbores, tan só as uces e a herba. Finalmente, botaron os mortos á auga e os seus ósos seguen repousando alí. Os muros que tiña a lagoa todo ao redor (dos que aínda se conservan restos) foron construídos para evitar as profanacións dos defuntos sepultados. Así, a lagoa quedou convertida en terreo sagrado, nun camposanto. E de aí provén o seu nome.
“liçom de história”
de seguires o caminho do vede subindo por curantes
até os altos de fraíz podes contemplar a lagoa sacra.
dizem que há séculos, em tempos dos mouros,
houve um grande longo e sanguinoso combate
na gândara que se estende nestas cimas de olives.
uns dizem que carlomagno foi aqui acabado;
outros dizem que foi ele que venceu um mamede
ou um almançor. o caso é que avós de avós
tenhem encontrado, juro-vos, gastos capacetes
espadas comestas de ferrugem crânios furados
por toda esta alargada branha de gestoso.
dizem que foi tal a matança o sangue verquido
a desolaçom em campos valados lavouras
que todos os cadáveres foram soterrados
sob as terras e águas que ante ti se estendem
aqui no alto, ao sopé da mámoa do boimorto.
e dizem que a lagoa sacra nom seca nunca
porque no fundo das suas águas encorgadas
dormem calmas as lajas do velho cemitério.
dizem outros que essas lajas nom som lajas
mas perpianhos traves pedras colunas
que erguiam umha vila doutras idades.
antioquia dizem uns que era, valverde
eimil ou duio a fermosa dizem outros.
dizem que tam soberbos foram aqueles
que a habitaram, tam crueis e infieis,
que este nosso deus humilde clemente
provou em secreto dos vilegos a bondade:
enviou um velho esmoleiro, jesus cristo
ou noé dizem uns que dizem que era.
ninguém lhe deu pousada. só a casa
mais pobre do mais miserável bairro.
decidiu a ira divina na lama afundir
a cidade por isto ou por nom acolher
os bois da raínha lupa, segundo digam
os uns ou os outros, que todos dizem
mas ninguém sabe. a lagoa nunca estinha
para nom libertar penados. dizem também
que algumhas noites pode ser escuitado
o dindondám das campás o canto do galo.
mas eu vim a lagoa seca. há três anos.
sem água segue. e nom há lajas, nom há
campa nom há telhados de cidades
ardidas em sangue e podredume.
só urzes gestas pequenos pintafontes.
Susana Sánchez-Arins
Pozo Sangoento (A Cavadosa)
No tempo dos mouros, no cavorco de Costoa, envorcou un carro de ouro, cargado cun arado e unha grade tamén de ouro e, a tombos monte abaixo, foi caer nun pozo moi profundo que hai no río do Seixo, na parroquia da Cavadosa. A noticia decontado se coñeceu en toda a bisbarra e acudiron moitos ao lugar para facerse co tesouro. Os máis valentes mergulláronse no pozo sen decatárense a serpe Bichoca estaba alí, gardando o ouro. A Bichoca é un espantoso réptil acuático, que ten sido vista en tres lugares: neste pozo do río do Seixo; no pozo dos Anguieiros, no Lérez; e no da Torre, no río do Castro. Os que a viron din que é de cor verde escura, cun diámetro semellante ao da roda dun carro e que ten no lombo unha crista vermella, como de galiña. Tamén din que funga cando asoma á superficie e que expulsa polas ventas un bafo pestilente. O seu ollar é penetrante e hipnótico. En canto ao tamaño, as testemuñas non saben estimar ben a súa lonxitude (quizais, uns 10 m.), xa que nunca se viu por completo fóra da auga. Porén, sospéitase que, de cando en cando, se estarrica á raxeira nos prados á beira do río ou se enrosca nos ameneiros, para facer a muda da camisa.
A Bichoca é basicamente piscívora, gústanlle moito as troitas, as anguías e os salmóns. Mais tamén sente interese pola carne e, se hai pouco peixe, ten comido vacas, aproveitando cando van beber. Tamén se di que papou algunha persoa que ía tomar a auga ou volvía do muíño. Seguramente devorou a moitos dos cobizosos que se botaron ao pozo do río Seixo para levar o carro de ouro, e de aí provén o nome “Sangoento” que recibe este lugar.
Contan que un veciño de Abelaíndo, bo nadador e mozo destemido, encontrou no fondo do pozo o niño do réptil. Colleu un dos ovos, que era tan grande coma os de avestruz, e fixo con el unha tortilla. Ao pouco, morreu de fame, pois o estómago non lle volveu a tolerar alimento ningún.
Para afastar as serpes en xeral e este monstro en particular, convén facerlles fumazos. Na primavera, nunha leira próxima á casa debe facerse unha cacharela e botar nela certas herbas máxicas. A fumeira manterá afastadas as cobras e demais bechos inmundos.
A Bichoca é basicamente piscívora, gústanlle moito as troitas, as anguías e os salmóns. Mais tamén sente interese pola carne e, se hai pouco peixe, ten comido vacas, aproveitando cando van beber. Tamén se di que papou algunha persoa que ía tomar a auga ou volvía do muíño. Seguramente devorou a moitos dos cobizosos que se botaron ao pozo do río Seixo para levar o carro de ouro, e de aí provén o nome “Sangoento” que recibe este lugar.
Contan que un veciño de Abelaíndo, bo nadador e mozo destemido, encontrou no fondo do pozo o niño do réptil. Colleu un dos ovos, que era tan grande coma os de avestruz, e fixo con el unha tortilla. Ao pouco, morreu de fame, pois o estómago non lle volveu a tolerar alimento ningún.
Para afastar as serpes en xeral e este monstro en particular, convén facerlles fumazos. Na primavera, nunha leira próxima á casa debe facerse unha cacharela e botar nela certas herbas máxicas. A fumeira manterá afastadas as cobras e demais bechos inmundos.
A Laxamoura
A Laxamoura é un penedal do monte de Meilide, na aba oeste do monte do Seixo. É a pedra da fin do mundo. Cando chegue ese momento, o penedo saíra do seu lugar e baixará a rebolo polo monte, esmagando as terras, as casas e as persoas.
Detrás da Laxamoura vive un encanto: unha moura, convertida en araña horrible, dentro da súa tea, custodia un tesouro. Quen queira facerse con el, debe aproveitar un descoido. O mellor momento é cando sae o arco da vella, pois a araña queda engaiolada mirando e incluso a arañeira se volve menos pegañenta. Mentres dure o fenómeno no ceo, o tesouro está sen protección.
Detrás da Laxamoura vive un encanto: unha moura, convertida en araña horrible, dentro da súa tea, custodia un tesouro. Quen queira facerse con el, debe aproveitar un descoido. O mellor momento é cando sae o arco da vella, pois a araña queda engaiolada mirando e incluso a arañeira se volve menos pegañenta. Mentres dure o fenómeno no ceo, o tesouro está sen protección.
Ponte Gomail
É unha ponte milagreira, un lugar adecuado para a curación dos “aires” e pezoñas de sabanduxas: lagarto, mosca, araña, “culebra” ou “culebrón”... É crenza estendida que todos estes animais son velenosos, non só pola súa mordedura, senón tamén polo “aire” que hai ao seu redor. O veleno tamén pode transmitirse polas roupas que se puxeron a tender e nas que pisou o lagarto, a araña ou a cobra. Esta pezoña maniféstase normalmente en ronchas esparexidas polo corpo que reproducen a figura do animal. A doenza chámase “colleitizo” e “orballo”.
A ponte Gomail é un lugar propicio para facer a curación destes males. O procedemento consiste en facer un “espantademos”, é dicir, un ramallete de fiúncho e herba de anís. Con ese ramallo mollado en auga do río recollida debaixo da ponte, asperxemos a parte enferma do corpo do doente durante nove días seguidos, xusto antes do nacemento do sol ou inmediatamente despois de que se poña. Debemos dicir as seguintes palabras:
“Pola ponte Gomail
uns pasan e outros non.
De que mal é esta pezoña?
De sabanduxa: lagarto (ou araña, ou cobra...)
Morra o mal e viva Cristo.
Pola graza de Deus e da Virxe María
Un Noso Pai e un Ave María”.
A ponte Gomail é un lugar propicio para facer a curación destes males. O procedemento consiste en facer un “espantademos”, é dicir, un ramallete de fiúncho e herba de anís. Con ese ramallo mollado en auga do río recollida debaixo da ponte, asperxemos a parte enferma do corpo do doente durante nove días seguidos, xusto antes do nacemento do sol ou inmediatamente despois de que se poña. Debemos dicir as seguintes palabras:
“Pola ponte Gomail
uns pasan e outros non.
De que mal é esta pezoña?
De sabanduxa: lagarto (ou araña, ou cobra...)
Morra o mal e viva Cristo.
Pola graza de Deus e da Virxe María
Un Noso Pai e un Ave María”.
Pozo Do Pego (Quintillán)
|
|
O pozo do Pego é un lugar moi fondo do río de Quintillán. Neste lugar vivía unha moura e todos os anos, na noite de San Xoán, saía e poñía unha tenda de cacharros, como reloxos, tesoiras e varias cousas máis. Aos mozos que pasaban por alí a moura preguntáballes que obxecto lles gustaba máis de todos os que tiña na súa tenda. O desencantamento depende desta proba que debe superar o mozo, pois ten que saber dar a resposta adecuada e non pode de ningunha maneira escoller as tesoiras. Se o mozo escolle este obxecto, a moura enfádase e ameaza con cortarlle a lingua con elas.
A resposta correcta, que serve para desencantar a moura, é “gústame a tendiña e mais a tendeiriña”, é dicir, sinalar o gusto por todo o que hai na tenda; mais, sobre todo, pola moura. Deste xeito, a moura encantada desencántase, namórase do mozo, casan, teñen fillos e son felices. E todos os obxectos da tenda, convertidos en ouro, son o dote que a moura achega ao matrimonio.
Relacionada con esta lenda, está a da galiña con ovos de ouro. Aparece tamén no pozo do Pego, na noite de San Xoán, ás seis en punto da mañá. A persoa que intente coller os ovos, se é rica, pagará o seu atrevemento coa morte. No entanto, se se trata dun pobre, o encantamento pode dar resultado. Débese recitar a seguinte copla, como ritual para lograr a riqueza da galiña máxica, os ovos de ouro:
“Galiña encantadora,
dáme a túa riqueza,
que eu che darei
a miña pobreza”.
A resposta correcta, que serve para desencantar a moura, é “gústame a tendiña e mais a tendeiriña”, é dicir, sinalar o gusto por todo o que hai na tenda; mais, sobre todo, pola moura. Deste xeito, a moura encantada desencántase, namórase do mozo, casan, teñen fillos e son felices. E todos os obxectos da tenda, convertidos en ouro, son o dote que a moura achega ao matrimonio.
Relacionada con esta lenda, está a da galiña con ovos de ouro. Aparece tamén no pozo do Pego, na noite de San Xoán, ás seis en punto da mañá. A persoa que intente coller os ovos, se é rica, pagará o seu atrevemento coa morte. No entanto, se se trata dun pobre, o encantamento pode dar resultado. Débese recitar a seguinte copla, como ritual para lograr a riqueza da galiña máxica, os ovos de ouro:
“Galiña encantadora,
dáme a túa riqueza,
que eu che darei
a miña pobreza”.
Os Tesouros Burleiros
Ás veces os tesouros búrlanse das persoas inxenuas que pensan que é doado facerse con eles, dándolles unha lección contra a credulidade. En Forcarei hai, polo menos, dous casos de tesouros que non están dispostos a que os leven e que non dubidan en rirse dos pobres aldeáns que os buscan. Soñar é tamén unha forma de fuxir da realidade cando esta é triste e miserenta e por iso a busca de tesouros abandonados polos mouros se converteu nunha ilusión e nunha práctica habitual entre as xentes labregas do noso país.
A trabe de ouro de Rabadeiras
Na aldea de Rabadeiras hai unha trabe de ouro enterrada no monte desde o tempo dos mouros. Nunha ocasión, hai xa moito tempo, os veciños reuníronse e decidiron iren xuntos cavar no monte para despois repartiren entre eles o tesouro. Sabían que se trataba dunha aventura perigosa, pois ao lado da trabe de ouro acostuma haber sempre unha trabe de alcatrán e, se o legón bate con ela, a viga comezaría a arder até provocar un enorme incendio que acabaría co monte, as casas e todas as facendas do lugar.
Os veciños de Rabadeiras tiveron sorte, pois deron decontado coa trabe de ouro sen tocar na de alcatrán; mais, antes de collela, viron que por un lado poñía: “Quien la vuelta me diere, dichoso fuere”. Non lles estrañou que o tesouro falase en castelán, pois os labregos ben sabían que o castelán é a lingua dos ricos e poderosos. Entón, entre todos, déronlle a volta e polo outro lado poñía: “Gracias a Dios que me han virado, que bastante tiempo estuve de este lado”. E o peor foi cando viron que a trabe non era de ouro, senón de pedra normal e ordinaria. Volveron todos para as súas casas apesarados, pois non conseguiran saír da súa vida de pobreza e privacións.
A peneda do monte da Serra
Contan que na cima dun monte que se chamaba A Serra había unha peneda moi grande que tiña un mouro debuxado. Cun dedo sinalaba cara outra peneda e tiña un letreiro que poñía: “Donde señala el moro, está el tesoro”.
Entón, un día, un home viuno e díxollo aos da aldea. Xuntáronse todos e foron a onde sinalaba o mouro. Con moito traballo conseguiron mover este outro penedo para buscar o tesouro debaixo. Mais non había ningún tesouro, tan só outro letreiro que poñía: “Gracias, hermano, mil años llevaba de este lado”. E ao ver que era unha broma dos mouros, marcharon moi desilusionados para as súas casas.
Nestes dous casos os veciños foron enganados, a pesar de que o seu comportamento fora moi correcto, pois non actuaron con avaricia, senón con colaboración e con sentimento de pertenza ao grupo. Segundo algúns estudosos, este tipo de relatos poden ter unha orixe eclesiástica, como procedemento para desacreditar e ridiculizar as crenzas en tesouros e maxias.
A trabe de ouro de Rabadeiras
Na aldea de Rabadeiras hai unha trabe de ouro enterrada no monte desde o tempo dos mouros. Nunha ocasión, hai xa moito tempo, os veciños reuníronse e decidiron iren xuntos cavar no monte para despois repartiren entre eles o tesouro. Sabían que se trataba dunha aventura perigosa, pois ao lado da trabe de ouro acostuma haber sempre unha trabe de alcatrán e, se o legón bate con ela, a viga comezaría a arder até provocar un enorme incendio que acabaría co monte, as casas e todas as facendas do lugar.
Os veciños de Rabadeiras tiveron sorte, pois deron decontado coa trabe de ouro sen tocar na de alcatrán; mais, antes de collela, viron que por un lado poñía: “Quien la vuelta me diere, dichoso fuere”. Non lles estrañou que o tesouro falase en castelán, pois os labregos ben sabían que o castelán é a lingua dos ricos e poderosos. Entón, entre todos, déronlle a volta e polo outro lado poñía: “Gracias a Dios que me han virado, que bastante tiempo estuve de este lado”. E o peor foi cando viron que a trabe non era de ouro, senón de pedra normal e ordinaria. Volveron todos para as súas casas apesarados, pois non conseguiran saír da súa vida de pobreza e privacións.
A peneda do monte da Serra
Contan que na cima dun monte que se chamaba A Serra había unha peneda moi grande que tiña un mouro debuxado. Cun dedo sinalaba cara outra peneda e tiña un letreiro que poñía: “Donde señala el moro, está el tesoro”.
Entón, un día, un home viuno e díxollo aos da aldea. Xuntáronse todos e foron a onde sinalaba o mouro. Con moito traballo conseguiron mover este outro penedo para buscar o tesouro debaixo. Mais non había ningún tesouro, tan só outro letreiro que poñía: “Gracias, hermano, mil años llevaba de este lado”. E ao ver que era unha broma dos mouros, marcharon moi desilusionados para as súas casas.
Nestes dous casos os veciños foron enganados, a pesar de que o seu comportamento fora moi correcto, pois non actuaron con avaricia, senón con colaboración e con sentimento de pertenza ao grupo. Segundo algúns estudosos, este tipo de relatos poden ter unha orixe eclesiástica, como procedemento para desacreditar e ridiculizar as crenzas en tesouros e maxias.
