Xornal de Tabeirós-Terra de Montes

O conxunto etnográfico da ponte e muíño da Serra

19/6/2022

O colectivo Capitán Gosende reclama a limpeza e consolidación deste conxunto arquitectónico da parroquia de Castro, oculto na fronde do río de Quireza

Calros Solla

A ponte converteuse nun encoro.

O colectivo Capitán Gosende, no su afán por descubrir e divulgar o tesouro material e inmaterial da terra de Cerdedo, emprendeu hai uns días o inventario do patrimonio etnográfico do curso principal do río de Quireza, auga nacente na aba meridional das Baiucas (Sabucedo/Tomonde) e que, uns 7’6 km val abaixo, no lugar do Serrapio (Pedre), acaba sumando a súa regazadiña ao caudal do Lérez.
Na xornada do pasado domingo, despois de cotexar os nosos datos en cas dos queridos Sr. Eliseo e Sra. Irene (veciños do Serrapio), accedemos á marxe esquerda do río de Quireza á altura da chamada ponte do Terraplén, na estrada PO-230.
Río arriba, a escasos 600 m do casar do Serrapio, mais xa na parroquia de Castro, atopamos un belísimo conxunto de arquitectura tradicional, composto por ponte e muíño-aserradoiro (coordenadas.- X: 546.112; Y: 4.710.013 (ponte) - X: 546.117; Y: 4.709.982 (muíño)). A ponte, nomeada ponte da Serra, presenta taboleiro recto de catro tramos. Cada tramo componse de catro trabes independentes. A ponte, exenta de peitorís, abre catro vans, sosténdose sobre tres grosos piares que, á contracorrente, adquiren a feitura de tallamar. A ponte da Serra ten 17 m de lonxitude e 2’50 m de largura (3’60 m até a punta do tallamar). A altura da ponte acada os 2’50 m. A ponte comunicaba O Serrapio cos lugares de Castro do Medio, Castro do Cabo e Filgueira.
As enchentes destes últimos invernos arrastraron dúas árbores de gran porte que, a xeito de ariete, impactaron contra a ponte, provocando serios danos na súa estrutura. Ao non se retirar as árbores do leito, unha tupida maraña de pólas e garabullos obstruíu os vans, provocando que o río embazase, rebordase a ponte e mesmo fluíse pola súa marxe dereita, esbarroando o paramento e o acceso enlousado da beira oeste. Así mesmo, a forza da auga acabou botando abaixo dúas trabes, esmoucou o tallamar central e desprazou unha trabe noutro dos tramos. A rampla enlousada da beira oeste, hogano esbarrelada, tiña unha lonxitude de 8 m e discorría delimitada por unha sucesión de chantos de pedra.
A escasos metros da ponte, río abaixo e na súa orela esquerda, mimetízase coa vexetación o chamado muíño da Serra, que tamén lle dá nome á ponte. Foi, xacando, unha magnífica instalación fabril. Os nosos informantes, nonaxenarios, lembran o muíño a moer, mais, xa non fan acordanza do funcionamento do serradoiro. É evidente que as dimensións da ponte non só facilitaban as comunicacións de peóns e xuntas, senón que permitían a entrada da materia prima na fábrica e a saída, unha vez manufacturados, das táboas, pontóns e trabes.
O muíño da Serra divídese en dous corpos arquitectónicos: o corpo do muíño e o corpo da serra. O edificio destinado a moenda posuía cuberta a dúas augas (tella país). No nivel inferior aínda se conservan dous pés coas súas respectivas moas. No nivel superior, ao que se accede por cinco chanzos, atopamos unha rampla de pedra, descuberta, bifurcada na súa parte inferior (peadoiro de comporta e leveadoiro de volante), para conducir a auga a dous rodicios, aloxados en cadanseu inferno. A tipoloxía construtiva do aparello de motricidade é, dende logo, singular. O muíño da Serra non se dotou do cubo ou da calexa convencionais. Nas paredes do muíño, de boa cachotaría, abríronse seis vans: cinco portas (dúas cara ao norte, dúas cara ao sur e unha cara ao leste); e unha ventá (cara ao río).
O edificio destinado a serradoiro anéxase ao corpo do muíño polo sur, beneficiándose da mesma levada coa que funcionaba o muíño. Non conserva a cuberta, apenas un van, aberto na parede de cara ao río. Non queda rastro da nora ou bruia que activaba o mecanismo e que, ben seguro, xiraba na canle-desaugadoiro que, ben concertada en pedra, discorre en paralelo ao edificio da serra.

O edificio do muíño presenta as seguintes dimensións: 5’50 m de longo x 5 m de largo (27’5 m2). O edificio da serra, as seguintes: 5’80 m de longo x 5 m de largo (29 m2). É dicir, as instalacións fabrís ocupaban unha superficie aproximada de 60 m2.
O colectivo Capitán Gosende reclama das autoridades, cando menos, a limpeza e consolidación da ponte e mais do muíño da Serra, un conxunto arquitectónico de valor etnográfico e atractivo paisaxístico indiscutíbeis que, de non actuarmos axiña, acabará colapsando, xa sen remedio.

As árbores arrastradas polas enchentes obstruíron a ponte.

Interior do muíño da Serra.

Muíño da Serra.

Ollo atoado e trabes desprendidas.

Ponte da Serra, sobre o río de Quireza.

Trabe desprazada.

0 Comments

Xosé Manuel Martínez Oca na súa terra. Homenaxe da AELG

18/6/2022

0 Comments

Diversas lecturas posíbeis

Xoán Carlos Garrido Couceiro

A chamada escura dos cavorcos foi no seu momento a descuberta de que as grandes historias non só lle pasaban aos “grandes homes”. Cando o autor lembraba como a inspiración lle chegara na taberna da súa parroquia na que estaban botando na televisión Yo Claudio, diante do estupor que as súas “depravadas” relacións causaban entre un público sorprendido e ao mesmo tempo comprensivo cunhas elites políticas de vida tan licenciosa; unha paisana exclamou “iso non é nada”. E logo soltou como se calquera cousa algúns exemplos de feitos coñecidos de parentes e veciños que non tiñan nada que envexar dos do propio Calígula, dando conta de que as traxedias e as comedias, en definitiva, os clásicos que recollían os acontecementos dos grandes imperios seguramente non contaban o que sucedía nos pobos sen historia, mais non é tanto porque non tiveran unha historia que contar senón simplemente porque cumpría aclarar que era universal e que era particular desde a perspectiva de deixar fixada na conciencia, unhas relacións de poder dunha determinada sociedade..
Os clásicos, en definitiva, as obras universais, que trataban temas que ían máis alá do relato apegado a un tempo e a un espazo específico senón que abordaban asuntos que lle son propios a todo ser humano en toda época e lugar, parecía que só podían ser narrados desde unha localización na que quedara claro ao que se referían por “ser humano” que evidentemente non abranguía aos colectivos excluídos do protagonismo destes feitos. Isto non quer dicir que non saíran nas súas creacións máis ninguén que aqueles que cumpría ás clases dominantes. Un tópico marxista que dito así parece un insulto porque parte do suposto que os dominados, ademais disto, son parvos, pois reproducían os relatos que contraviñan os seus intereses. Mais o certo é que a ficción sempre tivo que ver moito coa realidade e hai probas de abondo desa pertinencia porque como logo se verá, despois de todo, que é a realidade senón un produto da nosa imaxinación. Tampouco se pode afirmar que a realidade sexa un invento a partir da nada, senón simplemente que resulta real aquilo que logramos percibilo porque nos ten algún significado e algún valor. Isto non quer dicir que o obxecto non exista, mais que é un obxecto sen un suxeito que o perciba ou un suxeito que non perciba obxectos. Non se trata de repetir argumentos da fenomenoloxía ou do marxismo, mais simplemente lembrar que filosofías a parte, a literatura que Pessoa dicía que era o xeito mais fermoso de ignorar a vida, tamén é unha parte relevante da nosa vida en sociedade aínda que non debemos limitarnos só a facer socioloxía deste feito creativo, o que non é mais que o xeito máis horroroso de ignorar a literatura.
Cando no horizonte do Caurel ou dos Ancares (segundo sexa na novela de Martínez Oca ou na súa experiencia vital), logo de ter pasado pola conversa de taberna que vimos de referir, atopamos os lectores, coma o autor, a paisaxe rural tan mansa e tranquila das súas xentes que outrora se nos presentaban nun escenario no que descansar a nosa conciencia axitada vilega ou cidadán, en definitiva metropolitán. Agora en cambio un empeza a dubidar se baixo a súa relativa insignificancia global e sosegada calma, se acochan dramas inmensos e profundos; entón un xa non mira cos mesmos ollos ao seu redor. Se é que algunha vez nos paramos a mirar ao noso redor. Despois de todo pasamos mais tempo vendo a televisión que a paisaxe e que a paisanaxe, até que punto do mesmo xeito que a tv nos achega outros universos paralelos, nós tamén nos desprazamos e deslocalizamos lonxe do propio. Mesmo poderiamos cuestionarnos cal é o propio mundo senón for que alguén nos fai baixar das nubes cunha chamada inoportuna para lembrarnos unha cita para ir apañar nas patacas. Certo que pouco a pouco imos desprendéndonos deste tipo de compromisos a medida que imos mercando o noso desarraigo a través dun supermercado que parece poñer en cada produto unha etiqueta co seguinte texto: “non se luxe as mans”; e qué dicir da cada vez máis desagradable “matanza”, parece lerse nos chourizos da carnizaría: “non se luxe a conciencia”. Mais ese mundo popular e o rural é o auténtico e o urbano é o falso? Que fácil sería caer nese maniqueísmo. Ese non é o problema. Tampouco é que aqueles que viven no mundo urbano sexan mais alienados que os do rural porque a alienación así simplificada non é mais que outro insulto que non axuda a comprender nada. O certo é que existe unha xerarquía de valores que a xente ten sobre un e outro ámbito e hai quen desde un e outro espazo reproducen un certo xeito interesado de desprezar o que temos a man para estar dispoñibles para acoller o alleo, sexa isto que nos rodea rural ou urbano, e sobre todo, a falla dunha total fixación illada de ningún dos dos ámbitos. Claro que responde a intereses este xeito de ver as cousas e claro que as veces a xente reproduce isto en contra dos seus intereses comúns, mais quen non acredita nas solucións colectivas, sabe que unha vez que lle toca a desgraza de pertencer a un determinado grupo infravalorado, tamén sabe que individualmente a solución que se lle ofrece para mellorar a súa situación é traballar para os dominantes, estar ben visto por estes, satisfacer as súas expectativas de como debemos ser, mesmo que estes representantes do poder hexemónico se autoproclamen “internacional” de dominados do mundo (“proletarios de todos os países do mundo, unídevos”) que actúa obxectivamente como unha “multinacional” máis na medida en que reparte franquicias entre as sucursais no contexto nacional, reforzando as os presupostos nos que se sostén o dominante (subordinación a obediencia estranxeira, lingua allea, ámbito de decisión foráneo...)
Por moito que un odie o que é, iso só engadirá odio ao seu ser, ou mellor dito, auto-odio, mais non é tan doado ser outra cousa. Se caemos niso atopámonos no baleiro de abandonar quen somos sen chegar a ser totalmente quen aspiramos ser. O chan desaparece baixo os nosos pés, nada do que nos rodea ten importancia, ignoramos todo o que aconteceu por onde transcorre a nosa existencia de tal xeito que un insípido, incoloro e inodoro contorno rebota sobre nós unha soidade incomunicable que nos fai doadamente asustadizos. O obxectivo é que nos sintamos tan abandonados e desconfiados que sexamos incapaces de incorporármonos a ningunha acción colectiva.
Ese desprezo superficial co que nos achegamos ao propio como fotocopia descolorida do alleo vólvese agresivamente contra nós ao golpearnos con crónicas que nos ruborizan pola nosa ignorancia do inmediato. Emocionámonos coa Decisión de Sophie e descoñecemos que a 5 quilómetros, nas Quintas, en Codeseda (A Estrada), a Señora Pepa, tivo a opción de elixir cal dos seus tres fillos podía salvar do fusilamento fascista no 1936, e ela non foi quen de escoller que Ventín Rivas se libraría do paredón, e matáronllos todos. Historias desas que nos din que é mellor non remexer, os mesmos que nos contan relatos parecidos pero que lle pasan a outros, aos xudeus que quizais sexan nestes momentos os oprimidos cos que nos debemos identificar todos, agora precisamente que se converteron en opresores. Di Zizek “son aqueles que evocan o Holocausto quen efectivamente o manipulan, converténdoo nun instrumento dos usos políticos de hoxe. A propia necesidade de evocar o Holocausto en defensa das accións de Israel implica que os seus crimes son tan horríbeis que só o comodín absoluto do Holocausto pode redimilos”
O espazo non é inocente. De feito Martínez Oca explora as diferentes dimensións do espazo, non só a parroquia, a vila (Beiramar), a emigración, o exilio e mesmo a aventura como a viaxe pola África na procura do Dr. Livingstone, na que un expedición galega patrocinada pola Gaceta Agraria de Verín atopou primeiro a quen logo faría celebre a Stanley. A pesares da epopea, a sorte estaba botada, e por moito que Tucho Carracedo, tratou de facer saber ao mundo o que sucedera no centro de África, a versión oficial foi a que trunfou. O caso e que logo de contar a súa historia en Madrid, Londres e París, volveron a súa Terra conscientes que a gloria sempre lle ha sorrir aos do centro por moitos méritos que fagan os da periferia, mais, ninguén lles quitará contar na taberna de gozar da conversa de quen tantas peripecias padeceu polo mundo adiante como foron milleiros de galegos e galegas que anonimamente esmorecen sen que se aproveite a riqueza de historias que aínda lles quedan por narrar.
O tempo en ningunha parte é dalgún xeito o cumio da reflexión sobre o espazo e como este garda acochado o subconsciente colectivo, no substrato da comunidade, as claves que explican o presente. Precisamente, coa desmemoria a realidade parece ahistorica, a conciencia perde de vista o mundo como proceso e o título da novela deberá entón inverterse: “O espazo en ningún tempo” Os acontecementos que compre esquecer son realmente os que explican o estado de cousas, a organización da realidade, a estrutura social, as reaccións evasivas e atomizadas da paisaxe humana. Mais o problema é que hai persoas que están tan desfeitas que precisan por orde no mundo para reconstruírse. É mais, tratan de explicar o exterior para entenderse a si propios. Buscan destecer o ocorrido para volver coller o fío, empezar de novo onde se torceu a cousa para ver se é posible cambiar o pasado para mellorar o presente. Cambiar o pasado? Si, iso é o que se fai cando se lembra. Un ten un pasado baleiro e de súpeto trócase por unha memoria que lle indica ao amnésico que é o que amaba e o que odiaba, ou mais ben, cal é razón pola ama o que ama e odia o que odia.
A literatura vai diso, das emocións. Non é cousa de destripar o percorrido sentimental de quen vai folla a folla imbuíndose nunha vida que non é súa pois impediría o exercicio ximnástico que nos fornecera de folgos para afrontar a propia existencia. Con todo tamén é certo que non todas as emocións son iguais, hai quen enfraquece cada palabra que le, perdendo enerxía en cada liña até que a súa superficial sensibilidade queda incapacitada para saborear os bocados da realidade cotiá na que se insire. Hai que comer de todo, por suposto, mais dunha dieta pobre en produtos de ciclo curto, de temporada, frescos e naturais, non podemos esperar espíritos o suficientemente sans e vigorosos para atreverse a ser orixinais e creativos. Os ingredientes son fundamentais para cociñar boas e nutritivas novelas.
Tampouco é de agardar que a literatura sirva para salvar a humanidade, con todo, compre lembrar, que si que foi a escusa para condenala (a verdade é que para iso non se precisa grande cousa) e aínda se castiga a algún escritor e mesmo algún lector. Quizais sexa porque a ficción ten a súa pertinencia e repercusión nun contorno onde todo o que se faga concirne a alguén, mesmo a fantasía pode ser subversiva e xa que logo, o poder trata de reprimir, reorientar ou silenciar a escrita dos excluídos. As veces, como lle acontecía ao protagonista de As florestas do mañuema simplemente desacreditan calquera posibilidade de que alguén que non encaixa nos parámetros do centro poida ter algo que aportar, como ía un galego atopar a David Livingstone. Así conseguen que se presenten diante do panorama mundial unha serie de nacións “sen historia” polo feito de que non queren oír o que lles poidan contar.

Acto de homenaxe da AELG a Xosé Manuel Martínez Oca o 18 de xuño de 2022

0 Comments

Os mestres atesouran libros, e memoria

12/6/2022

0 Comments

Maqué Varela, neta do mestre represaliado Francisco Varela Buela, dona á biblioteca do colectivo Capitán Gosende dúas xoias bibliográficas propiedade do seu avó.

Calros Solla

Portada do poemario Voando cas aas da vida (1969), de Avelino Cachafeiro Bugallo.

Portada do libro O porco de pé e outras narracións, de Vicente Risco (Galaxia, 1972).

Foi o 29 de maio, no Campo das Laudas. Aquela mañá solleira de domingo xuntámonos no castrelo conmemorativo das Raposeiras (Meilide-Cerdedo) máis de setenta persoas, ao reclamo da figura inmorredoira de Francisco Varela Buela (1890-1981), don Paco, o mestre máis sabio e respectado (que non temido) de Cerdedo. Entre os asistentes, contabamos coa presenza de María Xosé Varela, neta do mestre, mestra coma el, e mais coa presenza da súa familia.

Tras o infausto verán do 36, don Paco, adaíl da Constitución republicana e da renovación pedagóxica en Cerdedo foi detido, xulgado en consello de guerra, condenado a cadea perpetua nun xuízo fraudulento, condenado a traballos forzados, expulsado do maxisterio, difamado...; vítima da horda fascista en rebeldía (hogano, avivecida), sempre esporeada polo berro “Viva la muerte, muera la inteligencia!”. Ao longo das últimas décadas, esta foi a consigna inspiradora dunha praxe política que acabou por extinguir o municipio de pura inanición intelectual. Cerdedo agoniza, é un feito; por moito que a maioría absoluta entreteña o transo rezándolle o rosario ao ente vexetatito.
Moito lle debe o pobo de Cerdedo ao seu vello mestre. O colectivo Capitán Gosende, que detesta a mansedume comenenciuda, arrepúxose á ignominia institucional e ao silencio pecuario e dedicou a novena lauda do Campo das Laudas a resarcir a débeda contraída co maxisterio republicano, do que o cerdedés Varela Buela é selleiro representante.
O domingo 29, minutos antes de comezar o acto inaugural no Campo das Laudas, María Xosé Varela (Maqué) fíxonos entrega agarimosa e agradecida de dous libros que pertenceran á biblioteca do mestre don Paco, seu avó. Quede constancia do feito. Libros: non hai cousa neste mundo máis estimábel!
Non é só o feito da doazón o que converte en noticiábel o asunto, senón o significativo dos dous libros doados, que bosquexan oportunamente o carácter da persoa que os considerou merecentes de integrar a súa colección particular. Referímonos a un exemplar autografado do poemario “Voando cas aas da vida” da autoría de Avelino Cachafeiro Bugallo (1899-1972) e a un exemplar de “O porco de pé” do polígrafo ourensán Vicente Risco (1884-1963). Varela Buela asignoulle ao poemario do Gaiteiro de Soutelo o nº 270 da súa biblioteca, e ao volume de Risco, o nº 682.
O poemario de Avelino Cachafeiro, publicado en 1969, foi editado polo autor e impreso por Artes Gráficas de Faro de Vigo, no seu antigo obradoiro da rúa Colón (Vigo). Os labores de impresión rematarían o 30 de xuño de 1969. Os versos do soutelán precédense da caricatura e do texto que, a xeito de eloxio, Afonso Daniel Castelao lle dedicara na primeira do xornal vigués Galicia (10-8-1924), datados en Soutelo de Montes o 30 de xullo de 1924; e mais do prólogo de Ramón Otero Pedrayo, datado en Trasalba (Amoeiro-Ourense) en novembro de 1968.
A biblioteca do colectivo Capitán Gosende xa contaba con outros dous exemplares deste poemario, porén, o que converte esta terceira achega nunha xoia é a dedicatoria e mais dous poemas que o gaiteiro de Soutelo de Montes, empregando unha estilográfica de tinta azul, engadiu do seu puño e letra nas páxinas 3 e 6.
Fiel transcrición da dedicatoria (páxina 3):

Pro meu vello amigo
D. Francisco Varela Buela
O meu regaliño do Apostol 1970

Dedúcese que Avelino Cachafeiro cumprimentou a Francisco Varela Buela co seu libro de poemas o Día Nacional da Galiza, é dicir, o 25 de xullo de 1970, dous anos antes do falecemento do músico e once anos antes do pasamento do mestre. Avelino Cachafeiro morrería con 73 anos (en 1972) e Francisco Varela con 91 (en 1981). O mestre, pois, leváballe ao gaiteiro nove anos. Así mesmo, o galano rememoraba cando, corenta e seis anos antes, pola festividade do Apóstolo, no Certame de gaitas e bailes, o de Soutelo fora proclamado en Compostela “o mellor gaiteiro da Galiza” (1924). Na devandita caricatura de Castelao, tantas veces reproducida, o rostro inerte de Rosalía de Castro se acocha entre os brazos do repoludo gaiteiro. A cantora do Sar “alentando a Galiza nun fol”: bela metáfora.
Na páxina 6 do libro en doazón, baixo a referida caricatura, Avelino Cachafeiro escribiu a man:

Toquei diante a Santa Susana
pra cara branca de Rosalia.
Castelao esmaltoulle a cariña
no fol da miña gaitiña.
¡Pra aledarlle as soedades
do sono de Rosalia!
Avelino Cachafeiro

En maio de 1970, Avelino Cachafeiro aínda atendía a encomenda de ser xurado no “Concurso Regional de Gaitas” que, pola Ascensión, se viña celebrando en Compostela.
A seguir, achegamos a fiel transcrición do poema da páxina 3, escrito a man polo autor no espazo en branco existente debaixo do título:

Na riveiriña do Lerez
naceu miña nai Delores,
naquela aldeiña da Ponte
naiciña dos meus amores.
Paxariños cantores do Lérez
no Cotelo suvide os carballos,
pra escoitar os vaguidos do vran
nas casiñas dos Bugallos.
Xantade no Cachafeiro
ide o Pego a Candelora,
pra que encenda as luciñas do vran
pidillo a nosa Señora.
¡Campaniñas de Folgoso
e San Pedro de Parada
alboreade cos paxariños
no día da Candelora!
Avelino Cachafeiro

Nunha busca apresurada, atopei á venda en Internet outros dous exemplares do poemario. Ambos os dous, autografados por Avelino Cachafeiro. Saliento este particular por se alguén estar interesado en facer unha reedición da obra, enriquecéndoa cos poemas inéditos que o autor foi engadindo e espallando en innúmeras dedicatorias. Verbigracia:
Poema do exemplar 1 (Soutelo, 22-7-1969): Coa miña gaitiña/o lombo/na era espacial/rompín a voar/esmaltando a miña/doce Galiza/co meu agasalleiro/cantar.
Versos iniciais do exemplar 2 (1971): Ó pé do Arenteiro entre terras esgrevias/unha nai acendeume no peito un luceiro,/no adro da irexe de Oseira/co filliño no seu Cruceiro...
O outro libro recibido en agasallo na biblioteca do Capitán Gosende é, como dixen, un exemplar de “O porco de pé e outras narracións” de Vicente Risco. Esoutras narracións son as célebres: “ Do caso que lle aconteceu ao Dr. Alveiros”, “Os europeos en Abrantes”, “O lobo da xente” e “A trabe de ouro e a trabe de alquitrán”. Trátase do título nº 8 da colección Trasalba, organizada pola Editorial Galaxia; libro editado en Vigo no ano 1972. A primeira edición de “O porco de pé”, ao coidado da Editorial Nós, aparecera no ano 1928. A edición de Galaxia adórnase coas ilustracións de Xohán Ledo. Daquelas, o prezo do libro, indicado a lapis no recanto superior dereito do anverso da páxina de cortesía, era de 150 pesetas (as mesmas pesetas que, en 1924, o gaiteiro de Soutelo recibiu de premio ao coroarse en Compostela). Francisco Varela Buela forrou o libro cun papel de envolver de cor branca crema. Na portada, don Paco, con estilográfica azul, escribiu: “O Porco de pé e outras narracións, por o noso Vicente Risco. De D. Francisco Varela Buela de Cerdedo (Pontevedra)”. A prosa de Risco adobíase coas anotacións, a lapis e á marxe, de don Paco. O exemplar engade entre as páxinas 126-7 unha fita de papel, que se empregaba como marcapáxinas.

Se o libro “Voando cas aas da vida”, en poder de Varela Buela dende 1970, facía o número 270 da súa biblioteca persoal, e “O porco de pé e outras narracións” (1972), o número 682, deducimos que, en pouco máis de dous anos, o fondo bibliográfico do mestre se veu incrementado en 412 títulos.
De gozar dos beneficios dunha máquina do tempo, moito me chistaría recuar nos almanaques e, coma pícaro devezoso de saber, asistir en Cerdedo a unha das clases de don Paco; sobre todo a aquela na que o mestre, en pé dende a tarima, con ton retranqueiro, lles leu en alto aos seus alumnos: “Na post-guerra, D. Celidonio ascendeu de porco a marrán e chegou a Alcalde”.