Xornal de Tabeirós-Terra de Montes

Apuntamentos onomásticos da parroquia de Xirasga

30/6/2019

Indicadores nunha encrucillada de Doade

Calros Solla

O 14 de novembro do ano 1752, Xacinto Pérez e Francisco Rozados, veciños da parroquia de San Salvador de Xirasga, responderon en Soutelo de Montes −perante as autoridades e en nome dos seus conveciños− o “Interrogatorio” do Catastro de Ensenada. A resposta ofrecida á terceira pregunta (situación xeográfica e tamaño do territorio) foi a seguinte:

La frâ. de Jirazga ocupa su casco y término de N. a S. media legua; de L. a P. media legua y por su circunferencia dos leguas qe para andarse es necesario dos oras y media. Su figura, la del margen [un paralelogramo] = Demarca al N. con la frâ. de Presqueras; S. feligresía de Santa María de Couso y Coto de Linarez = L. dha. [dicha] de Beariz; P. las frâs. dhas. de la Barcia y Presqueras.

Levantou acta o escribán Joseph de Arén (Xosé de Arén) que moito se esforzou en vernizar de castelán todo canto topónimo xurdiu na enquisa: *Presqueras no canto de Presqueiras, *Linarez no canto de Liñares e *Jirazga (ou Girazga) no canto de Xirasga. Con certeza, a grafía <z> de Linarez ou Jirazga representaba o son [s]. O escribán non achou verniz acaído para Couso.
Por outra banda, o escribán que redactou o Real de Legos correspondente á freguesía de Beariz (lese: Viariz) escribe sempre “Girasga”.
As grafías empregadas nestes documentos do século XVIII (Jirazga, Girazga [s] e Girasga), así como a forma oral utilizada maioritariamente polos falantes oriúndos e mais polos comarcáns (Xirargha) lévannos a pensar que a denominación neutra da parroquia é Xirasga. “Xirargha” é o resultado da súa articulación rotatizada e gheadista, trazos dialectais característicos do galego da zona. O rotacismo é o trazo fonético que consiste no paso de [s] a [r] diante de consoantes sonoras e xordas labiodentais e interdentais (derde, or nenos, ar bestas, or gatos, or feos, ar cereixas...), podéndose combinar coa gheada (or ghatos, ar ghatas; Xirargha).
Na actualidade Xirasga (San Salvador) dálle nome a unha parroquia e non a un lugar. O territorio de Xirasga suma os lugares da Abeleira, Framia, A Correa e A Alén. A Alén: casarío situado máis alá (cara ao nordés) da Correa. Quizais, antigamente, o núcleo onde se ergue o templo parroquial se denominou Xirasga no canto de A Correa (os naturais acreditan nesta posibilidade transmitida por tradición oral). O microtopónimo Campos ou Veigas das Correas podería facer referencia ás propiedades dunha antiga familia de terratenentes (os Correas, os da Correa) que, por razóns descoñecidas, se fixeron con boa parte da agra de Xirasga. Correa (lat. corrigia “tira de coiro, amalló”, “látego”), interpretaríase como un alcume (o Correa, a Correa) que acadou a categoría de apelido. No concello da Estrada, “Correáns” e “Vis de Correa” son antropotopónimos afíns (Iglesias Cortizo, C.: Os nomes da Estrada, 2018).
Se abordamos o asunto dende a óptica do mito fundacional, cómprenos coñecer o relato do “medo” que acometía no lugar do Portacabalo na voz do señor Eludín Cañizo Paz (AELG: Polafía en Xirasga, outubro de 2011) e, daquela, non desbotaremos o interese dun incipiente mosteiro de Aciveiro (século XII) por percibir rendas en Xirasga. Os Campos das Correas abranguerían a porción de terra que o cenobio do Candán lles gañou aos paisanos tras enganalos coa argucia da pelica de boi. Un dos frades, en misión evanxelizadora, ofreceuse a esconxurar o “medo” (encanto, demo burleiro...) que os apouvigaba, en troco da leira que abranguese a coira dun boi. Aos veciños o trato pintáballes proveitoso, mais o freire lagarteiro tallou o pelello en fitas (ou correas) que foi anoando espeque a espeque até acoutar media parroquia. As semellanzas co deslindamento da chamada Legua do Frade (parroquia da Barcia do Seixo) e da Chousa de Pedro Bras (Pardesoa) son evidentes.
Fosen os Correa de Xirasga grandes propietarios ou fosen as rendas das Correas prebenda dos frades de Aciveiro, é ben certo que a pedrafita de Xan Xil (ou pedra da parroquia) chantouse entre as herdades de Framia e A Correa, ao pé do carreiro do Portacabalo que vai dar aos muíños do regueiro de Donsueiro (ou do Insueiro).
Rañar e especular todo é comezar. Restra de antigos posesores: Xirasga ou Xirargha < *villa Gerasica (“o eido de Xerasio (ou Xelasio)”), antropotopónimo grego. Framia < *villa Framila (“o eido de Framila”), antropotopónimo suevo. Doade < *villa Donati (“o eido de Donato), antropotopónimo latino. Finalmente, A Abeleira, a árbore das abelás (Corylus avellana), fitotopónimo.
Xa enfariñados, Beariz < *villa Viarici (“o eido de Viarico”), antropotopónimo suevo. A terra ten dono.
Abunda na parroquia de Xirasga o apelido Cañizo (a web Cartografía dos apelidos de Galicia rexistra a porcentaxe máis alta de “Cañizos” no concello de Beariz). Porén, a meirande parte dos contos que oímos en Xirasga teñen como protagonista a inefábel tía Caniza (muller ou filla dun Canizo). Non hai dúbida, Cañizo e Cañiza son formas castelanizadas.
Moito aprendemos en Xirasga. Xa que logo, aínda que non haxa vontade política que o referende, a única forma correcta e legal para nomear a terra do xamón é A Caniza.

Retallo do Real de Legos da parroquia de Beariz.

0 Comments

Denantes de coller para a Canteira

29/6/2019

0 Comments

[Lembranza escrita]

Antonio Fraguas Fraguas

Recoñecemento a Antonio Fraguas nos Premios San Martiño 1996. Intervén David Otero, presidente da A. C. O Brado

Canta o galo branco, pico ó canto, canta o galo pinto siga o pico, e si canta o galo negro, pico quedo. Así din os misterios da noite.
Ten a meiguería do dicir un anceio de música de aceiros ben temperados que moven as agudas mans dos canteiros, dende moi cedo, dende a mañanciña. Homes, mociños das quintas e rapaces que van aprender o oficio, érguense moi cedo, cando atinxe o luceiro as penedas da serra e chega a súa luz, luz esfrangullada, o bufardo da palleira onde durmía a turma. A voz de sempre, a voz que manda, fai o anuncio do día como un roufeño zuido que ven como o vento por debaixo da porta. Non hai mais remedio que facerlle caso; hai que erguerse porque logo vai romper o día. Os canteiros teñen que chegar xunto ás pedras cando abre a mañá pero inda pestanexan no ceo un fato de estrelas que vai esmorecendo fío a tío deica quedar soamente luz de fondo vermellón.
Inda non se ve ben de todo e os canteiros por parellas van poñendo as pedras 6 xeito, en poios ou no chan, pra traballo de pico e de punteiro, operación de forza e precisión calzando con rebos xeitosos e lixeiras rachiñas que pon o rapaz ó alzapremar a pedra os canteiros. Posta no seu lugar a pedra, o canteiro que a vai facer, pásalle a man e pousa a chaqueta na súa beira, coile a ferramenta que precisa e a régoa e comenza a música dos aceiros e o canto dos mozos que traballan, dos grandes poetas populares que compuxeron atinadas composicións, principalmente de amores, pra gañar lembranzas e deixar tristezas, como cantaba Villaverde de Famelga axeitando unha pedra pra rematar unha cancela
Canta, miña pedra, canta,
á compás deste punteiro,
canta, miña pedra, canta,
faille compaña ó canteiro.
Vai pesando a mañá en módulos de moi diferentes tons musicais e óense por enriba do conxunto, secos e mais separados, os golpes do martelo grande na barrena e no pistolete, manexados por especialistas da canteira, que darán preparadas as furas pros barrenos que se cargan cando as sombras van a sinalar o medio día. O tempo de arrear os canteiros, o mellor tenor do grupo dará a voz de ¡Fogo! que con certa separación cantará¡ tres veces, e, seguidamente, dirá, cantando tamén, ¡Mecha ardendo! xa solo faltan os estrondos porque con eles remata o medio día da mañá.
A tarde chega deica que aparece a estrela da fartura; coa estrela cara a posta do sol vanse tombando as pedras feitas e algunhas abertas xa cos guillos dispostas pra ser feitas a pico ó outro día. O canteiro xa gañou o día, traballou de estrela a estrela.
Dende fai unhas xornadas a praza onde se vai erguer o pazo de señorío ten xa cubertiños pra que comence o traballo de calidade e precisión nas fachadas da obra. Unha mañá aparecerán aquí os mestres de cantería. Non preguntes de onde veñen, traen un mandado que lle fixeron cantando cando parrandeaban coas mozas diante da fonte da Ferrería no intre en que as campás da igrexa de San Francisco repenicaban prá festa e no reloxo da Peregrina daban a hora das despedidas. Óese o canto con orde de camiñar
Canteiros e carpinteiros
da vila de Pontevedra:
botai polo mundo adiante
buscando madeira e pedra.
Todos levan a súa buxola pra saber hora o rumbo de camiños, e no fondo das cordas do corazón dorme a saudade con unha esperanza de riquezas, de tesouros, de moreas de ouro; moitos pensaban así:
Os canteiros vanse, vanse,
para Santa Liberata,
levan os picos de aceiro
hanos de traer de prata.
Inda queda unha ilusión forrada de lendas de canteiros que atoparon tesouros escondidos dos que ninguén sabia nada e deron riqueza pra facer casa, muros nas leiras, plantar árbores erguer cruceiros e deixar ricos os herdeiros. É unha lenda e os mozos xa non pensan nela, levan na caixa da ferramenta a ilusión de ser os mellores artistas da pedra.
Xa están na praza e ponse debaixo dos pendellos improvisados. Están asentados os cimentos e comenza a labra dos primeiros perpiaños coas correspondentes molduras das que ten o molde de folla de lata. Remexen na caixa os ciceles, collen o escollido e a maceta tronco cónica, e ponse a traballar cada un na pedra encomendada, pedras lisas, e pedras que hai que rematar de desbastar pra darlle feitura á porta e ó balcón. Son todas pedras de conta e sairán das mans dos canteiros sen a mais pequena falta. Ninguén é capaz de sentir como o canteiro a emoción de ver rematada a súa peza artística, a pedra que vai encaixar debaixo da lumieira, é a pedra que mais campa na beira da porta.
O pulimento fai a estimada fariña buscada pra limpeza de pezas nobres da cociña como os peroles de facer doce e, as mozas, atendendo peticións das señoras da casa, van buscar a fariña que se xunta a rente das labras, e van ledas pra botar unha parranda, inda que sexa pequena, co mozo que gardou a poeira que resulta un tanto misteriosa poeira de amor. E un canteiro que sabe dicir cousas tan garimosas que case estremecen o corazón e sempre ten unha resposta pra canto se lle pregunte, o seu falar é un falar que namora. Canta na caída da tarde, e o seu canto son promesas que as rapazas escoitan con saudosas esperanzas e un solpor de ledicias ás que mantén na cadea da cautela a consella agasalleira:
Non te fíes, rapariga,
no canteiro que ben canta:
é a fariña da pedra
que se lle pon na garganta.
Os canteiros son xentes de bo humor dotados dunha intelixencia extraordinaria e polo mesmo graciosos conversadores capaces de engaratusar as rapazas que namoran cos seus parrafeos, por iso non causa asombro a acusación da cantiga facendo responsables do roubo dunha meniña ós canteiros e por non saber quen foi o mozo que a levou son requiridos todos de maneira solidaria:
Canteiriños, canteiriños,
que traballades na pedra,
aquí falta unha rapaza
tendes que dar conta dela.
Alegres co seu oficio, artistas co seu traballo, tiveron na súa vida horizontes de todas as terras e acertaron a poñer a cruz no remate das torres de cantas igrexas, capelas e ermidiñas hai á beira de tantos camiños como ten que buscar os viaxeiros que camiñan no mundo peregrinante. Pero faltou a súa historia, e pra por remedio a tan alto esquecemento un gran investigador, Don Antonio Rodríguez Fraiz, un profundo amante de tan nobre oficio, ten adicado moitas horas na recollida de datos de homes e semblanzas, de obradoiros onde se fala coa pedra que vai ser perpiaño, tranqueiro, lumieira, fuste ou capitel, escollerase o andar, leito e sobreleito, e pra levala pouquiño e pouco, lévase de anda meniño, e inda pra rematar no seu posto da parede chegará na compaña dun canto saudoso guiada pola man dun canteiro que non a deixa deica acougar no seu asento. De mestres, de humildes pero sempre grandes artistas dos canteiros trata este libro que pola calidade do seu contido debera ser feito en litografías que se erguerían como pezas nobres dun monumento, ben labrado, os nosos canteiros. A obra de Don Antonio Rodríguez Fraiz, constitúe a maxistral demostración da óptima categoría dun oficio, que, realmente, é ben merecente dela.

* Introdución do libro de Antonio Rodríguez Fraiz "Canteiros e artistas de terra de montes e ribeiras do Lérez" Compostela, maio 1982.

Homenaxe na Asociación Cultural "A Estrada" por parte dos novos historiadores a finais dos 90

Homenaxe ao maxisterio estradense e estrea de "A derradeira lección do mestre"

Entrevista con Antonio Fraguas. Publicado no Contrarretranca nº 6. Xullo de 1991.

Homenaxe do seu alumnado estradense no 25 aniversario do Instituto da Estrada

0 Comments

Virxilio Blanco: pintor esquecido

27/6/2019

0 Comments

Laxeiro

[Lembranza escrita] Reparar o esquecemento de Virxilio Blanco (I)

O avó

As terras de Presqueiras téñeno outra vez no seu colo, nas súas entrañas, a aquel Virgilio Blanco. Só este anaco de terra saberá para que o trouxo a este mundo, e porqué ela mesma o volveu recoller no seu seo. Alí o ten, morto ou durmindo. Misterio..!
O Faro de Vigo díxonos unha mañá: “Virgilio Blanco morreu! Aínda non había oito días que se despedira de nós no círculo do Derby, ao que chegaba sempre falándonos dos seus problemas económicos, do seu dereito a vivir como ten que vivir un artista cando é de corpo enteiro. Indignábase cando sabía que un turco ou un búlgaro, aínda que se chamase conde Károlyi, chegaba a Vigo, a esta cidade que el quería tanto e sorprendían á xente de cartos vendéndolles cromos por cadros, a prezos altos, cando el e tantos outros bos pintores galegos estaban sen recursos, ata tal punto que o propio Virgilio Blanco tiña que internarse no sanatorio do Rebullón para acalmar un pouco os exércitos de bacilos de Koch que, paso a paso, lle devoraban os pulmóns.
Esta era a vida que tiña que ter un dos nosos mellores pintores, case esquecido ata hoxe por xente que ten adornadas as paredes das súas casas con anacos da súa alma de artista.
Se a emoción que sente un pintor cando pon nun anaco de tea as súas cores, non é o mellor da súa alma, é que este non é pintor. En tal caso será un fabricante de cromos para esa clase de xente que, dándose por entendida, lle di a un: “Está tan ben pintado o retrato que lle fixeron á miña dona, que desde calquera lugar que vostede o mire, ela mírao a vostede”. Virgilio Blanco non pintaba esta realidade. EI sabía moi ben que estes resultados nun cadro nada teñen que ver coa realidade verdadeira dun pintor. Pintar coa alma é outra cousa. É algo que sae de dentro da armazón humana dun pintor, e que este deixa na superficie das súas teas, pintadas para o gozo doutros seres predispostos a recrear o seu espírito con esta verdade tan íntima do artista.
Só esta é a realidade auténtica que debe darnos un cadro. O outro é farsa, engano, mentira. Todos os grandes pintores de todas as épocas non menten nos seus cadros, son fieis á realidade, pero á realidade que eles levan dentro de si. Ata tal punto é certo isto, que sempre que estes mesmos fixeron copias do que os rodeaba exteriormente, imprimíronlle a súa realidade interior. E se isto non fose así, os pintores de hoxe mercariamos unha Rodak, e con isto daríase por terminada a pintura no mundo.
Todo artista é un soñador e un realizador dos seus soños. Virgilio Blanco era un deles.
O seu gran soño era aquel que todos os que o tratamos intimamente coñeciamos: poder rematar ben a súa casa grande de Presqueiras, para despois doarlla á Deputación de Pontevedra e que esta dedicase a planta baixa para Museo Virgilio Blanco, e a parte alta para descanso de verán de pintores e escritores pontevedreses.
Este home sabía por experiencia que a loita do artista é incomprensible para un gran número de seres que habitan o universo. E a súa ilusión era deixar, ademais da súa obra artística, un recuncho de descanso para os traballadores, creadores de mundos...
Eu quixera saber que é o que tan os charlatáns de café. Parécelles pequena a obra deste fillo de Presqueiras, ou é que están tan ensimesmados neste xogo de naipes, que con sorpresa vin que está de moda aí, chamado “o solitario”? Non tendes perdón!
Desde aquel día da triste noticia, nunca máis os xornais galegos volveron lembrar a figura de Virgilio Blanco. Que é o que facedes coas vosas plumas? Eu seino: adular aos vivos, a obra dos mortos xa non conta.
Vin aí como algúns dos nosos poetas fala ata dos peixes de todas as cores; outro ata foi quen de asustarnos co seu verso atómico titulado “La bomba”. Nesta terra de poetas, mesmo os peóns camiñeiros son acariñados polas musas. Pero o noso pintor morto, alá dorme en terras de Presqueiras e soña que algún día o visitarán todos os artistas galegos, portadores dunha xigantesca coroa de flores e unha monografía das súas obras editada por [editorial] Galaxia.

* Otero Abeledo, J. Pérez Buján, J. (ed.). Laxeiro, os escritos de Don Ramiro. Vigo: Fundación Laxeiro, 2011, pax. 148, 149

Máis sobre Virxilio Blanco

0 Comments

San Paio: “Pola Palabra”

27/6/2019

0 Comments

Manuel Cabada Castro

Festas da Estrada. 27 de xuño de 1935

San Paio é santo e patrón. Un santo galego, e ademais rapaz, tan fermoso coma baril e afouto en terras de mouros. Terras de fóra de Galicia. Alá onde disque triúnfan máis os galegos ca na súa propia casa. Si, Paio triunfou coa palabra.
   Temos sona os galegos de sermos de pouco falar. A nosa paisaxe de montaña, de néboas e de chuvia (aínda que xa menos) fai de nós xente introvertida e de fondos sentimentos. Nisto semellámonos un chisco ós bávaros, tirando a calados eles tamén, que non aturan os berlineses ó diciren sobre estes que teñen moito “Schnabel” (que quere dicir “bico” ou “peteiro”). A nosa lingua ten tamén abundantes nomes para se referir a aquel que fala moito: lareteiro, tatarelo, esbarafundeiro, barballoeiro, lercho, lingoreteiro, papaliqueiro, badallocas, falariqueiro, e moitos máis... Non quedan desde logo nada ben entre nós os que se pasan no falar; sobre todo os homes (máis cás mulleres): “A home parlanchín e faco relinchón, pouca cebada e moito albardón”. “O can e o paroleiro, deixalos no carreiro”. “Home de moita parola, todo é faramallada”. “Home parlanchín, para todos mais non para min”. “O home, de poucas palabras; e esas sabias”...
   Por que pobos ou vilas teñen cadanseu santo patrón diferente é case un misterio da historia. Mais no caso da vila da Estrada semella ben claro. O refrán tradicional para os da Estrada ben o sabedes: “A xente da Estrada pola palabra”. E San Paio é certamente rapaz “da palabra”.
   Contan as vellas crónicas que o emir cordobés quixo facer do rapaz Paio obxecto e xoguete do seu antollo. Paio pasaría así de ser alguén a ser só algo. Mais Paio amosouse enteiro e valente: “Cristián son e serei, coma sempre o fun”. Como o emir non se daba por vencido, aínda lle tivo que espetar o rapaz de Tui (e que conste que non fago más ca traducir ó galego o que contan os haxiógrafos): “Bota, can!: ou coidas quizais que son un destes rapaces maricóns do teu pazo?”.
   Un coñecido filósofo de Oxford, John Austin, escribiu hai xa anos un libro con este título: How to do things with words (“como facer cousas con palabras”). Non cabe dúbida de que as poucas palabras empregadas por Paio “facían” cousas. Como testemuña da súa fe cristiá –e xa sabemos que “mártir” quere dicir “testemuña”- dá palabra da Palabra recibida: “Ó comezo existía a Palabra, e a Palabra estaba onda Deus, e a Palabra era Deus” (Xoán).
   Dende o século X, os tempos nos que viviu San Paio, deica o noso século XX pasaron desde logo moitas cousas. Mais poida que unha das meirandes perdas sexa a perda do senso da palabra. Dende o tempo dos gregos a palabra era “lógos”, palabra e razón ó mesmo tempo. A loita, máis ou menos agachada, polo poder dos medios actuais de difusión converteu a linguaxe nun rebumbio de palabras, baleiras moitas veces de senso racional e de compromiso persoal. Non son bos tempos certamente para os “mártires” da palabra e pola palabra. Pero é que ademais “sabemos demasiado”. Un rapaz de catorce anos da nosa época (a idade que tería o noso Paio cando lle tocou morrer) dálle cen voltas en “saberes” a Paio e, nembargantes, poida que Paio fose más sabio ca el. Estamos hoxe tan ateigados de palabras da televisión, do transistor, do teléfono, que nin sequera temos tempo nin acougo para sabermos que facer con todo iso. Que San Paio nos ampare, irmáns!

[“Faro de Vigo”, 24 de xuño de 1992]

Festas de San Paio 28 de xuño de 1935

0 Comments

A pedra de Xan Xil: noticia dunha pedrafita en Xirazga

23/6/2019

0 Comments

Capitán Gosende descobre unha pedrafita entre os lugares de Framia e A Correa

Membros de Capitán Gosende a carón da pedrafita de Xirazga.

Calros Solla

A tropa do Capitán Gosende leva uns meses percorrendo o territorio de Xirazga, freguesía do concello ourensán de Beariz. A nosa curricaina está sendo proveitosa, xa que, labor teimoso, toda exploración propicia a descuberta.
No mes de marzo demos novas do achado do petróglifo de Ricovanca I e do petróglifo de Ricovanca II. No mes de abril batemos co petróglifo da Correa. O mes de maio foi especialmente frutuoso, pois engadimos ao inventario arqueolóxico de Beariz e da comarca de Montes o petróglifo do Recosto (ou de Framia) e os petróglifos da regata de Arriba e mais os petróglifos I, II e III do Outeiro da Carqueixa (A Alén).

Porén, non foron os oito gravados rupestres atopados en Xirazga o que máis nos satisfixo e satisfai, pois coñecer o señor Aurelio Ramos Ogando, veciño do lugar da Alén, estanos deparando momentos deliciosos.
O 16 de xuño vadiamos sen présa polo rueiro de Framia. O fondo do lugar, amenizado polo regueiro de Donsueiro, agocha un tesouro arquitectónico formidábel. En apenas 4.000 m2 apiñócanse unha trintena de casas coas súas dependencias adxectivas, as súas cortiñas, solainas, fornos, fachinelos, patíns, viracarros e tornarrodas..., fontes, lavadoiros e unha ducia de hórreos. A eira enlousada de Framia está formada por sete canastros. Sobria arquitectura popular armada en cachote metamórfico.
Doenza malina a do despoboamento. Aquel quinteiro ten saudades da xente e, vítima do abandono, esmorece silandeiro ao ritmo da metódica couza e da silveira rampante. Os lares despoboados, suxeitos a un proceso de inexorábel deterioración, contrastan cos flamantes automóbiles de alta gama, estacionados aquí e acolá. A laboriosidade e o enxeño dos galegos renden na outra ourela do océano. Flor no deserto, a casa do Bufo reverdece vellos loureiros, resiste e loce a súa restaurada dignidade entre as ruínas. Sáenos ao encontro Vítor Xil, o seu dono, que gaba o noso labor e nos acompaña un anaco de tarde. Boa xente.
O casarío de Framia cativounos. As enxeñosas solucións construtivas foron albo reiterado das cámaras de fotos. J. Soto púxose as botas. Do visto, chamáronnos a atención dous fornelos embutidos na cachotaría interior de senllas vivendas. Non gardan santo ningún, mais, abofé, fixérono. Xorde a pregunta: custodiaranse nestora as imaxes na igrexa parroquial ou, canda os seus devotos, tamén foron vítimas do éxodo rural?
Tras o paseo por Framia, puntuais acudimos á cita co señor Aurelio, o noso falangueiro informante. O home vén da misa, saúdanos e axiña nos ofrece viño, coñac, embutidos, conservas...; todo franca hospitalidade. O señor Aurelio leva días queréndonos ensinar unha outra “antigüidade” da aldea. El denomínaa a “pedra da parroquia” ou “pedra parroquial”. Condúcenos até o medio dunha ampla campaza, coñecida de antigo polas veigas de Xan Xil. Moito nos presta a conversa do señor Aurelio. O noso guieiro é lector empedernido de libros substanciosos: as virtudes das plantas, o mosteiro de Aciveiro, a historia da capela de San Domingos, os tesouros do Ciprianillo, lendas de mouros... Dinos que nun documento antigo do cenobio de Acibeiro, o lugar da Abeleira aparece escrito A Abelleira. A dúbida é razoábel.

Conventiño de Aciveiro
convento de motios frades,
as mozas de Andón din:
convento nunca te acabes.

No convento de Aciveiro
hai un frade galiñeiro
que todas as tardes chama:
vinde churras ao poleiro!

As veigas de Xan Xil, antigo posesor, apenas manteñen no sitio os chantos e mollóns que, no pasar dos séculos e das partillas, as fraccionaron até a centiárea. Aquel terreo chan, extenso e verdecente, localízase entre os lugares de Framia e A Correa. Un camiño cruza as veigas de norte a sur (ou viceversa). A senda, hogano encampecida, traza o linde entre a planicie e o costaneiro que desce até o regueiro de Donsueiro. O camiño (antano mallado) semella morrer ao pé dun valado flanqueado por carballotes. O seu trazado sobrancea na chá, froito do arrastre de materiais (terra, rebos...) da labra cadaneira. Naquel punto medial, baixo a matogueira, agochábase a “pedra da parroquia”.

Coa axuda dos pés, apachocamos o silveiral e conseguimos poñer o marco á vista. O señor Aurelio aclara: “A pedra é moito máis alta, botáronlle moita terra ao redor”. Intuímos que o que se ergue ante os nosos ollos só e a “punta do iceberg”.
Decidimos rebautizar o achado. Parroquias hai moitas, Xan Xil de Xirazga houbo un. Daquela, consensuada a proposta co noso acompañante, pasamos a denominar aquel marco: “a pedra de Xan Xil” (coordenadas.- X: 555.429; Y: 4.703.271; alt. 659 m).
Probabelmente, a pedra da parroquia ou de Xan Xil é un antigo menhir, reutilizado en tempo histórico como fito demarcativo. Malia asomar medio metro do chan, adivíñase que a pedrafita é un chantón metamórfico con forma de lapa de candea. As súas dimensións visíbeis son as seguintes: 55 cm de alto (o señor Aurelio aínda a lembra agromar uns 80 cm), 70 cm de longo e 50 cm de largo. A súa face norte mira cara a Framia e a sur, cara á Correa. A pedra de Xan Xil dista uns 150 m do casar de Framia (sito ao noroeste) e uns 300 m do lugar da Correa (sito ao sueste). De coto a coto e de leste a oeste, coa pedra de Xan Xil como punto intermedio, o outeiro da Verruga e o marco da Porteira fixan as estremas. Así mesmo, a pedrafita afástase uns 100 m do leito do Donsueiro e uns 150 m da estrada que atravesa a parroquia.
A tarde aínda deu para máis “antigüidades”: as sentinelas que velaban xacando dende o alto de Auga Empuzada e Súa Vela, a Moura tendeira, a ferradura de Entreprados, o derradeiro defunto de Doade que se enterrou en Beariz, a neveira de Pardesoa, o bolo da tirafonda atopado nunha das mámoas arrasadas en San Domingos, os contos da tía Caniza, As Pedrosas: dormentes dunha antiga e desaparecida igrexa... Pregámoslles paciencia aos lectores, paseniño iremos dando conta destoutros asuntos. Antes de nos despedir, o señor Aurelio ofreceunos unha explicación plausíbel para os fornelos baleiros de Framia. Escoitémola:
“Aquí houbo un cura que tivo sete fillos, e os sete fillos criáronse alá naquel monte, na Casavella; catro paredes, xa sen tellado. A Casavella pertence ao lugar da Cavada; o lugar da feira é Cavada, hoxe pertence a Doade. Mandáronos a criar alí. Eles cantaban: Anque somos de alá arriba, de ao pé do Carrasco Branco, sabemos beber o viño, tanto o tinto coma o branco, e botábanlle un aturuxo. Alí en Framia, o cura fíxolle unha casa a cada fillo; todas as sete casas teñen a lousa da mesma cor”. O cura foi pai de sete fillos como a Chousa de Pedro Bras se cerrou en tres días e tres cans a gardaban.
Lemos na web Galicia Encantada o mito fundacional da Correa recollido por Poldo Cañizo Durán da boca de tres Marías:
A Correa pertence á parroquia de Xirazga, concello de Beariz (Ourense) e esta é a explicación da orixe do topónimo.
A narradora sinala co seu dedo engurrado, a pel fina coma papel: era alá onde aparecía o medo.
Estamos na Veiga do Piñeiro, no lugar da Correa, e María indica cara aos campos das Correas, onde está o paso do Portacabalo.
−Aparecía en forma de cabalo, e asustaba á xente polas noites. Viñeron os frades de Aciveiro, concello de Forcarei (Pontevedra) a esconxuralo.
A parroquia de Xirazga, Xirarga ou Xirasga, cae no fondo da Terra de Montes, e remata na Portela da Cruz, a onde chega xa o aire do mar (Todos somos de Pontevedra/ Todos somos de por alá/ Todos somos afiadores/ Todos sabemos afiar), pero as pegadas dos monxes de Aciveiro aínda chegaron aquí: na festa do patrón tiñan dereito a comida para un frade, un axudante e unha mula, que son tres, se non conto mal.
−Pero para esconxuralo pediron que lles tiñan que pagar unha renda.
−E canto?
−O que ocupase a pel dun becerro.
Non parecía moito, e o medo foi esconxurado, e del non se soubo máis, pero resulta que no momento de cobraren a renda, os frades colleron e puxeron a pel en correas e foron rodeando unha grande extensión de terra, que é a dos Campos das Correas, que ao noso lugar lle dan nome.
A Legua do Frade, mito fundacional da Barcia do Seixo; A Chousa de Pedro Bras, mito fundacional de Pardesoa; os Campos das Correas, mito fundacional do lugar da Correa... En Terra de Montes, non hai palmo de terra que non se aveña ao criterio de prodixiosos agrimensores.