Calros Solla
Membros de Capitán Gosende a carón da Laxa do Portabora.
No sorteo do sábado 20 de xuño celebrado na parroquia de Caroi, o premio Gordo saíu tarde, mais saíu. A piques de pórse o sol e xa de retirada, as últimas lanceiras dirixiron os nosos ollos cara a unha laxe que afloraba á beira esquerda da estrada PO-233, dirección Carballedo1, a pouco máis de 700 m, cara ao sudoeste, da rotonda do Coto (núcleo de Caroi). A lastra granítica, duns 22’5 m2 de superficie, presenta unha lixeira pendente cara ao leste. Axudados pola luz rasante, fomos quen de percibir e rexistrar os seguintes signos inscritos: uns 19 riscos cruciformes de tamaños e formas disimilares (varias cruces simples, outras potenzadas, outras con calvario (cadrado ou triangular) e unha cruz contornada); uns 12 ces, ou arcos ou ferraduras de orientacións e tamaños diversos; uns 7 rectilíneos (probabelmente, trazos incompletos); 3 escuadras; 2 báculos; 1 óvalo ou podomorfo e 1 coviña. En total: uns 45 signos lapidarios, aínda que, con certeza, o panel se compuña (ou compón) de máis figuras. O seu grao de desgaste é alto (algún dos gravados é case imperceptíbel), polo que deducimos para os riscos máis luídos unha antigüidade de séculos, obra, quizais, de canteiros medievais. O conxunto inscultórico púidose ir arrequecendo de símbolos co paso do tempo. Coas debidas cautelas, afirmamos que este petróglifo moderno e a pedra na que se dispuxo foron empregados, antigamente, como marco de deslinde de natureza eclesiástica.
A laxe inscrita localízase no predio montés coñecido por Portabora, a uns 125 m, ao sudoeste, do leito do río Almofrei (a uns 150 m da ponte, na mesma orientación) e a uns 500 m, cara ao noroeste, do sitio arqueolóxico das Zacoteiras (co outeiro homónimo polo medio).
Identificamos, xa que logo, a descuberta coa denominación “Laxa do Portabora” (coordenadas.- X: 547.468; Y: 4.703.528; alt. 590 m aprox.).
Deámoslle unhas voltas ao topónimo “Bora”. Os meteorólogos Ramón Pascual e Miquel Soro (2007-8) ven na forma Bora un sinónimo de “cova”. Eu mesmo, nas glosas toponímicas do río dos Gafos (2009) e do monte da Fracha (2012) puxen en relación os topónimos Bora, Borela e Boreira de Covas (tautoloxía) con vagantas ou cavidades naturais.
Porén, o lingüista Francisco Villar (2000) explica o topónimo como derivado da raíz indoeuropea *war “auga, río”. É ben certo que Almofrei abaixo, o diminutivo Borela nomea unha parroquia e un lugar (A Ponte Borela) do antigo concello de Cotobade, no sitio onde o río Borela emboca no Almofrei (ponte da EP-0407 sobre o Almofrei); e, así mesmo, Bora dálle nome a unha parroquia e lugar (A Ponte Bora, As Pontes de Bora) do concello de Pontevedra, no sitio onde o Almofrei emboca no Lérez (ponte da N-541 sobre o Almofrei e ponte da PO-224 sobre o Lérez).
O botánico Gonzalo Mateo Sanz (2019), identificando Bora como hidrotopónimo prerromano, confírelle o significado restritivo de “bordo” ou “muíño”. Dende o Portabora de Caroi, río arriba, a escasos metros da ponte localízase o muíño de Alberte, de probada antigüidade, xa que aparece consignado no Catastro de Ensenada (1752). Hoxe, refeito de ladrillo sen recebar, afea o goio que chaman poza da Moura.
Carlos Vázquez García (2014) engádelle á ecuación o étimo ilirio *bora “montaña, montañés”.
Finalmente, Iván Sestay Martínez (Toponimia do Val do Fragoso 4, 2015) afirma: O milenario nome do río Bora subsiste só no nome da parroquia de Bora (Pontevedra), bañado por ese río hoxe chamado Almofrei. E así tantos e tantos exemplos en Galicia e no resto de Europa.
Sestay establece, entre outros, os paralelismos existentes entre os ríos Miño e Miñotelo, Sar e Sarela, Sárdoma e Sardomela, Bora e Borela... Seguindo a súa explicación, Sardomela nomearía o curso alto do río Sárdoma (antigo nome do río Lagares), así como Borela (“o Bora pequeno”) lle daría nome ao curso alto do río Bora (antigo nome do río Almofrei).
Debo dicir que asumo o razoamento de Sestay e engado no seu beneficio a existencia do topónimo Portabora (do latín Portu(m) ad Bora(m) ou do romance Porto a Bora), é dicir, o vao polo que, en Caroi, se atravesa o río Bora (hoxe, Almofrei). Como dixen, a ponte sobre o Bora (ou Almofrei) se sitúa a uns 150 m, ao nordés, do sitio arquelóxico da Laxa do Portabora, descuberta o pasado sábado.
Como aconteceu con moitos ríos galegos, o hidrotopónimo primixenio deixou de nomear o curso de auga para darlles nome ás terras polas que atravesa. O río Bora é un claro exemplo. O hidrotopónimo Almofrei exemplificaría o caso contrario: o nome dun lugar que acabou nomeando todo o curso do río. O topónimo Almofrei, que designa outra das parroquia cotobadesas, pode explicarse como derivación do nome persoal xermánico latinizado Ermaufredus. O hidrotopónimo Almofrei (*villa(m) Ermaufredi) sería, en verdade, un antropotopónimo, ou sexa, un topónimo que evocaría o antigo posesor, o terratenente, daqueles predios ribeiráns.
Na fotografía obtida polo Voo Americano dos anos 1956-7, dexérgase que a Laxa do Portabora ocupaba o centro dunha “rotonda”, na que converxían catro camiños (un deles, enlousado, dende o casal da Laxa até o monte Caveiro), dos cales, transformados en estradas, só se conservan en estado útil os que comunican cos lugares do Cruceiro e da Bouza do Home.
Consonte testemuños orais recadados na aldea, na actualidade a Laxa do Portabora non se emprega como fito de deslinde interparroquial, non obstante e malia non contar con documentación que o corrobore, a tradición di que en época antiga os lugares situados ao sur do río Almofrei (ou Bora) pertencían á parroquia de Loureiro. Hoxe en día, a Laxa do Portabora localízase a pouco máis dun quilómetro, en liña recta e cara ao nordés, da estrema coa parroquia de Loureiro; e a uns 600, en liña recta e cara ao sueste, da estrema coa parroquia da Corredoira (ambas as dúas, freguesías cotobadesas). Tres dos riscos cruciformes (tres parroquias?) foron gravados ex profeso nun resalte da pedra.
O compañeiro Manuel Fortes, caroiés de nación, achéganos unha manchea de datos reveladores: Os lugares da Bouza do Home, da Costa (estes dous ao outro lado do río), Fraguas e o lugar desaparecido da Carballeira pertencían administrativamente á parroquia de Loureiro, pero desde que hai documentos, eclesiasticamente, facían vida en Caroi (o día de Pascua estaban obrigados a ir á igrexa a Loureiro). Pasaron definitivamente a integrarse eclesiasticamente en Caroi nas últimas décadas do XIX e, administrativamente, cando Caroi pasou a pertencer en 1904 ao concello de Cotobade (antes no concello da Lama).
Outro feito quizais interesante é que eses lugares pertenceron á Casa de Soutomaior a efectos de xurisdición.
Aínda que o monte Caveiro pertenceu administrativamente a Loureiro ata 1904, desde que hai memoria, os veciños dos lugares da Laxa e da Eirexe −O Coto− e da Graña (a efectos de monte eran un só lugar) tiñan asignado cadanseu lote de monte en usufruto na parte máis próxima aos lugares.
O regueiro que discorre ao nacente da Laxa do Portabora, e que vai dar ao Almofrei, é o rego das Sopas. O tramo do río Almofrei que pasa por Caroi chámase tamén río dos Pereiros.
Para que non caia no esquecemento, a uns 200 m distancia, cara so nordés, da Laxa do Portabora, da banda de alá do río, demos con outro cachote de pedra de gran no que se gravou a seguinte inscrición “13-1-50 B F”. Se as letras son as iniciais do nome e do apelido, ben seguro, o “F” é de Fortes, pois, en Caroi, Fortes é un epíteto indíxena.
Amais dos prexuízos derivados do tráfico rodado da PO-233, a Laxa do Portabora padeceu entre os anos 2017-18 as obras de construción dun depósito de auga de formigón duns 15 m de diámetro e máis de 3 m de altura, destinado á carga de helicópteros e vehículos contra incendios. Por insensibilidade ou descoñecemento, o tanque construíuse a uns 30 m do sitio arqueolóxico e a pista que lle dá acceso á maquinaria pesada acaroouse á pedra das insculturas e asoballou a costa do monte (enlousada) dos veciños da Laxa. O que non sabe é coma o que non ve.
Nas inmediacións da Laxa do Portabora, a Xunta de Feixoo e Cubela, promotores do magno penico, aínda manteñen fincado o panel informativo, porque despois dunhas eleccións veñen outras e hai moito eucalipto que preservar. No empeño de gardarlle os arcolitos a Celulosas, caciquillos grandes e pequenos enviaron as padexadoras por riba da Laxa do Portabora e por riba dos seus glifos seculares. Que non pegue o lume nunha vivenda, que o depósito lle vai facer a fresca.
Capitán Gosende descobre o terceiro gravado rupestre na parroquia cotobadesa de Caroi. Fai o ben e non mires a quen.
1 No GoogleMaps identifícase a estrada como PO-233, aínda que, ao parecer, o vial así denominado é o tramo que comunica a parroquia cotobadesa de Carballedo coa pontevedresa de Bora.
A laxe inscrita localízase no predio montés coñecido por Portabora, a uns 125 m, ao sudoeste, do leito do río Almofrei (a uns 150 m da ponte, na mesma orientación) e a uns 500 m, cara ao noroeste, do sitio arqueolóxico das Zacoteiras (co outeiro homónimo polo medio).
Identificamos, xa que logo, a descuberta coa denominación “Laxa do Portabora” (coordenadas.- X: 547.468; Y: 4.703.528; alt. 590 m aprox.).
Deámoslle unhas voltas ao topónimo “Bora”. Os meteorólogos Ramón Pascual e Miquel Soro (2007-8) ven na forma Bora un sinónimo de “cova”. Eu mesmo, nas glosas toponímicas do río dos Gafos (2009) e do monte da Fracha (2012) puxen en relación os topónimos Bora, Borela e Boreira de Covas (tautoloxía) con vagantas ou cavidades naturais.
Porén, o lingüista Francisco Villar (2000) explica o topónimo como derivado da raíz indoeuropea *war “auga, río”. É ben certo que Almofrei abaixo, o diminutivo Borela nomea unha parroquia e un lugar (A Ponte Borela) do antigo concello de Cotobade, no sitio onde o río Borela emboca no Almofrei (ponte da EP-0407 sobre o Almofrei); e, así mesmo, Bora dálle nome a unha parroquia e lugar (A Ponte Bora, As Pontes de Bora) do concello de Pontevedra, no sitio onde o Almofrei emboca no Lérez (ponte da N-541 sobre o Almofrei e ponte da PO-224 sobre o Lérez).
O botánico Gonzalo Mateo Sanz (2019), identificando Bora como hidrotopónimo prerromano, confírelle o significado restritivo de “bordo” ou “muíño”. Dende o Portabora de Caroi, río arriba, a escasos metros da ponte localízase o muíño de Alberte, de probada antigüidade, xa que aparece consignado no Catastro de Ensenada (1752). Hoxe, refeito de ladrillo sen recebar, afea o goio que chaman poza da Moura.
Carlos Vázquez García (2014) engádelle á ecuación o étimo ilirio *bora “montaña, montañés”.
Finalmente, Iván Sestay Martínez (Toponimia do Val do Fragoso 4, 2015) afirma: O milenario nome do río Bora subsiste só no nome da parroquia de Bora (Pontevedra), bañado por ese río hoxe chamado Almofrei. E así tantos e tantos exemplos en Galicia e no resto de Europa.
Sestay establece, entre outros, os paralelismos existentes entre os ríos Miño e Miñotelo, Sar e Sarela, Sárdoma e Sardomela, Bora e Borela... Seguindo a súa explicación, Sardomela nomearía o curso alto do río Sárdoma (antigo nome do río Lagares), así como Borela (“o Bora pequeno”) lle daría nome ao curso alto do río Bora (antigo nome do río Almofrei).
Debo dicir que asumo o razoamento de Sestay e engado no seu beneficio a existencia do topónimo Portabora (do latín Portu(m) ad Bora(m) ou do romance Porto a Bora), é dicir, o vao polo que, en Caroi, se atravesa o río Bora (hoxe, Almofrei). Como dixen, a ponte sobre o Bora (ou Almofrei) se sitúa a uns 150 m, ao nordés, do sitio arquelóxico da Laxa do Portabora, descuberta o pasado sábado.
Como aconteceu con moitos ríos galegos, o hidrotopónimo primixenio deixou de nomear o curso de auga para darlles nome ás terras polas que atravesa. O río Bora é un claro exemplo. O hidrotopónimo Almofrei exemplificaría o caso contrario: o nome dun lugar que acabou nomeando todo o curso do río. O topónimo Almofrei, que designa outra das parroquia cotobadesas, pode explicarse como derivación do nome persoal xermánico latinizado Ermaufredus. O hidrotopónimo Almofrei (*villa(m) Ermaufredi) sería, en verdade, un antropotopónimo, ou sexa, un topónimo que evocaría o antigo posesor, o terratenente, daqueles predios ribeiráns.
Na fotografía obtida polo Voo Americano dos anos 1956-7, dexérgase que a Laxa do Portabora ocupaba o centro dunha “rotonda”, na que converxían catro camiños (un deles, enlousado, dende o casal da Laxa até o monte Caveiro), dos cales, transformados en estradas, só se conservan en estado útil os que comunican cos lugares do Cruceiro e da Bouza do Home.
Consonte testemuños orais recadados na aldea, na actualidade a Laxa do Portabora non se emprega como fito de deslinde interparroquial, non obstante e malia non contar con documentación que o corrobore, a tradición di que en época antiga os lugares situados ao sur do río Almofrei (ou Bora) pertencían á parroquia de Loureiro. Hoxe en día, a Laxa do Portabora localízase a pouco máis dun quilómetro, en liña recta e cara ao nordés, da estrema coa parroquia de Loureiro; e a uns 600, en liña recta e cara ao sueste, da estrema coa parroquia da Corredoira (ambas as dúas, freguesías cotobadesas). Tres dos riscos cruciformes (tres parroquias?) foron gravados ex profeso nun resalte da pedra.
O compañeiro Manuel Fortes, caroiés de nación, achéganos unha manchea de datos reveladores: Os lugares da Bouza do Home, da Costa (estes dous ao outro lado do río), Fraguas e o lugar desaparecido da Carballeira pertencían administrativamente á parroquia de Loureiro, pero desde que hai documentos, eclesiasticamente, facían vida en Caroi (o día de Pascua estaban obrigados a ir á igrexa a Loureiro). Pasaron definitivamente a integrarse eclesiasticamente en Caroi nas últimas décadas do XIX e, administrativamente, cando Caroi pasou a pertencer en 1904 ao concello de Cotobade (antes no concello da Lama).
Outro feito quizais interesante é que eses lugares pertenceron á Casa de Soutomaior a efectos de xurisdición.
Aínda que o monte Caveiro pertenceu administrativamente a Loureiro ata 1904, desde que hai memoria, os veciños dos lugares da Laxa e da Eirexe −O Coto− e da Graña (a efectos de monte eran un só lugar) tiñan asignado cadanseu lote de monte en usufruto na parte máis próxima aos lugares.
O regueiro que discorre ao nacente da Laxa do Portabora, e que vai dar ao Almofrei, é o rego das Sopas. O tramo do río Almofrei que pasa por Caroi chámase tamén río dos Pereiros.
Para que non caia no esquecemento, a uns 200 m distancia, cara so nordés, da Laxa do Portabora, da banda de alá do río, demos con outro cachote de pedra de gran no que se gravou a seguinte inscrición “13-1-50 B F”. Se as letras son as iniciais do nome e do apelido, ben seguro, o “F” é de Fortes, pois, en Caroi, Fortes é un epíteto indíxena.
Amais dos prexuízos derivados do tráfico rodado da PO-233, a Laxa do Portabora padeceu entre os anos 2017-18 as obras de construción dun depósito de auga de formigón duns 15 m de diámetro e máis de 3 m de altura, destinado á carga de helicópteros e vehículos contra incendios. Por insensibilidade ou descoñecemento, o tanque construíuse a uns 30 m do sitio arqueolóxico e a pista que lle dá acceso á maquinaria pesada acaroouse á pedra das insculturas e asoballou a costa do monte (enlousada) dos veciños da Laxa. O que non sabe é coma o que non ve.
Nas inmediacións da Laxa do Portabora, a Xunta de Feixoo e Cubela, promotores do magno penico, aínda manteñen fincado o panel informativo, porque despois dunhas eleccións veñen outras e hai moito eucalipto que preservar. No empeño de gardarlle os arcolitos a Celulosas, caciquillos grandes e pequenos enviaron as padexadoras por riba da Laxa do Portabora e por riba dos seus glifos seculares. Que non pegue o lume nunha vivenda, que o depósito lle vai facer a fresca.
Capitán Gosende descobre o terceiro gravado rupestre na parroquia cotobadesa de Caroi. Fai o ben e non mires a quen.
1 No GoogleMaps identifícase a estrada como PO-233, aínda que, ao parecer, o vial así denominado é o tramo que comunica a parroquia cotobadesa de Carballedo coa pontevedresa de Bora.
 Detalle 1 da Laxa do Portabora (Caroi).  Detalle 3 da Laxa do Portabora.  O sitio arqueolóxico do Portabora dende o ceo. |  Detalle 2 da Laxa do Portabora.  Políticos inaugurando un depósito en Cotobade  Laxa do Portabora (Caroi). |
Sitio arqueolóxico, depósito, estrada e panel.
Feed RSS
