Árbores frutais
A toponimia estradense é moi fértil no arbóreo, o mesmo no silvestre que no cultivado. E, ademais, ten a particularidade que nos presenta algunhas especies hoxe descoñecidas ou nomeadas con voces diferentes.
Neste capítulo veranse os lugares que recibiron os seus nomes dalgunha árbore froiteira.
Abeleira (Arca), avellano, cientificamente denominado “corylus abelá”. O mesmo significado teñen Abelaindo (Cerdedo) y Abelao (Oca).
A sabrosísima ameixa, “prunus spinosa”, está representada nos aparentes nada semellantes Ameixeiras (Magdalena) -ano de ameixas, ano de queixas-, Brunido (Amóis), a que é silvestre, e Meilide (Cerdedo), meixide, ameixa, con ermida da nosa Señora do Loreto. Aquí está casa-pazo Dás Raposeiras —das raposas, raposas— onde naceu o mestre de arquitectura Alonso García de Serage López de Figueroa Gosende e Lorenzo, pai de Pedro José García de Serage López de Figueroa e Balboa Sarmiento e Quiroga, quen para ser coñecido universalmente tan só necesitou asinar os seus sabios escritos cun simple Padre Sarmiento.
Pereira (San Bartolomé), é peral -Deus me dea a pereira e a mín a súa beira-, para cuxa parroquia fixo, a fins do século XVI, unha cruz de prata Rodrigo Pardiñas.
As súas festas son: a Asunción, o 15 de agosto; San Bartolomé, o 24 do mesmo mes.
En plural está Pereiras (Curantes), lugar cheo de esperanzas se é certo o devandito: algún dei a as miñas pereiras han de dar peras.
A Pereiriña (Forcarei), é un monte de 708 m., que dá a entender que alí houbo un peral novo ou de pouco desenvolvemento.
Codomeiro (Remesar), é a árbore que dá codornos ou peras de inverno, e que bautizou o regacho que leva ese nome e que vai ao Riobó.
Houbo nos tempos en que se formaba o país dous froiteiros de importancia básica para o humano sustento: o castiñeiro e as oliveiras. Destes, así como dos almendros e das sementes de háxalas e cáñamo, obtíñase o aceite; tamén da noz, cuxa colleita estaba suxeita ao imposto do diezmo.
Pouca memoria deixaron os castiñeiros a pesar de ocupar grandes extensións do territorio. Atópase oculto o nome nos soutos, que se tratan noutro lado, e as únicas mencións tampouco están moi claras: Abragán (Codeseda), campos de castiñeiros ananos cuxos froitos non maduran. Por aquí pasa o río Umia e a ponte que o atravesa foi reparado en 1860. E Rosendes (Matalobos), unha variedade das castañas.
Olives (Santa María), do latín olivus, oliveira ou lugar onde crecen. Para a súa igrexa fixo Francisco Pardiñas unha cruz procesional a fins do século XVI, levando as figuras de San Roque e dos Evanxelistas.
A igrexa foi reedificada en 1830 e as súas principais festas son: Santa María, o 15 de agosto; o Angel, o primeiro domingo de setembro; Santa Lucía, o 13 de decembro; San Antonio, o 17 de xaneiro.
Nogueira (Callobre), nogueira, cuxo froito é a noz. Arbol do que foxen os supersticiosos xa que é imposible o ver a un paisano que se garde na súa sombra -a nogueira e ou vilán, co pau na man- Nogueira (Curantes) -ou que pon a nogueira, non espere comer déaa-; Nogueira (Santa Cristina de Vea), chamada no pasado século Cabritas.
En plural Nogueiras (Vinseiro), nogueiras; e en diminutivo Nogueiriñas (Castro de Deza). Esta última pagaría centésimos, se as outras diezmos.
Outro froito que ten e tivo extraordinaria importancia é a uva. Os documentos medievais están plenos de citas que mencionan aos viñedos. Todos os topónimos relacionados coa vide están situados nas marxes do Ulla.
Atjones (Santeles), en vernáculo Arxóns, viña de pé, non de parra.
Barra (Lagartones), parra, #de acordo con o Bacharel Olea e o Pai Crespo.
Baltar (Ribeira), cepa de viño estéril ou que dá pouco viño.
Barbud (San Martín) (Ribeira), de barbada, non do barbudo do castro, que quere dicir cepa ou viña nova.
A parroquial festexa a San Martín, en novembro e a San Lázaro.
Vendeja (Orazo), do latín vilícula, vide pequena.
Unha árbore adorada polos celtas é a figueira. Está representada con Figueira (Callobre), -con figos bebe auga e viño; con figos e brevas, auga bebas-.
Figueroa (San Martín), en 1366 doa os bens que posuía nesta parroquia —bens chamados dos Churruchaos— ao mosteiro de Acibeiro, o cabaleiro Alonso Suárez de Deza. En 1753 encárgaselle ao escultor e retablista compostelán Antonio López Vaamonde o retablo para o altar maior e varias imaxes.
En 1808 substitúese o vello templo polo actual.
En 1982, o 17 de novembro, roubaron 2 cálices, 2 copones, 3 frascos dos óleos e unha cruz de prata antiga.
Hijos desta parroquia foron os irmáns Manuel e Francisco Figueroa quen construíu, a principios do pasado século, a igrexa de San Pedro de Muro, O Son, A Coruña, e Gregorio Lis, mestre de arquitectura, autor do templo de Santiago de Arcos, Muros, a igrexa e sancristía de San Pedro de Líncora, Chantada, e co mestre de cantería Pedro Semal, a igrexa da súa parroquia natal.
Festexan ao Patrón no seu día, 11 de novembro; Santa Lucía o 13 e 14 de decembro.
Figueroa de Arriba (A Estrada), con pazo da familia Bermúdez de Castro Sangro, que sangrou á comarca, chamada a Casa Grande do Chairo, con escudo heráldico.
Figueroa de Abaixo (A Estrada), antiga parroquia á cal pertencía parte da que hoxe é vila capital. No pasado século estaba a igrexa parroquial instalada onde se atopa hoxe o cemiterio da Estrada e un misterioso ou milagroso? incendio, en 1853, fixo desaparecer a igrexa e con ela, ao pouco tempo, a parroquia. Os da aldea da Estrada aproveitaron esta circunstancia para levantar rapidamente un templo e apropiarse do santo, da esmola e da parroquia.
Co incendio desapareceu o retablo do altar maior que fose pintado por Juan Vázquez Guerra, conforme a encargo feito o día 1 de maio de 1625 de pintura, dourado e estofado.
Aminde (Agar), do latín vulgar “amíndula, almendro.
Puntares (Ribela), lugar con maceiras.
Malata (San Pedro de Ancorados), do latín maletum, manzanar.
Unha variedade desta froita, moi rica por certo, é Pereiro (Berres), cuxo froito é o pero, chamado tamén maceira.
A sabrosísima cereixa, en galego cereixa ou creiza, participa con Cerdeiral (Baloira), sitio con moitas cerdeiras.
Cerdedo (San Juan), cerdeira. Na capital do concello do seu nome naceu Santiago Gómez Tato autor das novelas “A soidade da miña aldea”, “Terra meiga”, “Céltica” e “Os eternos Caciques”. É, igualmente, patri de Frai Leando de Rivas, quen tomou o hábito beneditino o 4 de xullo de 1689. Foi mestre de Obras, Minervero, Mestre de Júniores e Prior Segundo. Ademais desempeñou a Mayordomía de San Vicente de Oviedo e o Priorado de Ramiranes, “e cando acabou de ser Prior cedeu ás monxas todas as súas débedas que importaban máis de vinte e seis mil reais e dáballes moito diñeiro”.
Mediado o 1800, era párroco desta Don Valentín García Barros, quen máis tarde, en 1907, foi nomeado Bispo de Palencia.
É patria de Femando García Leiro, doutor en Teoloxía, quen fundou un asilo no seu pobo natal, pechado despois da súa morte, en 1936.
Na Sala de Hijosdalgo da Real Chancelaría de Valladolid proba nobreza no ano 1803 o veciño de Cerdedo José Garrido e Mariño de Lobera.
Veu a súa primeira luz neste pobo o mestre de cantería Enrique Fontanes, quen en 1716 traballaba na igrexa da Fuente-Encalada.
Desde 1811 ata 1833 pertenceu ao Partido Constitucional de Bemposta.
En Torre dúas Mouros hai antigas minas de ouro; e hai mámoas en Monte de Arriba, Monte de Abaixo e Pechada dás Mámoas.
Ten o concello unha superficie de 78,41 quilómetros cadrados.
CASTRO S. XOAN) FIGUEROA (S* MARTIÑO) FOLGOSO (Sta. MARIA) PARADA (S. PEDRO) PEDRE (S. ESTEVO) QUIREZA (S. TOME) TOMONDE (Sta. MARIÑA)
Cerdido (Amóis), cerdeira. Pertenceu a San Miguel de Castro ata o 8 de maio de 1867.
Loira (Cerdedo), de loural, clase de cereixas rosadas e carnosas. É un regato que vai ao Lérez —unha ce reiza trae consigo unha ducia ben feita--
Cereixo (San Xorxe), cerdeira —cereixas e mentiras, unhas dás outras tiran--
Avelino Cachafeiro cantoulle:
Se vou a festa a Cereixo non vou mirar a ninguén, vouche por ver a San Xorxe matando ó demo tan ben.
Con razón o venezolano Job Pim dixo: Non é un señor, Cerdeira de apelido, o responsable dese nacemento, senón unha árbore lexítima, unha mata, como se di no idioma noso..
3 km aprox 360 hab aprox.
A actual igrexa terminouse en 1925.
Os máis importantes festexos que aquí se desenvolven son: San Xorxe, o 23 de abril e domingo seguinte, chamado “ da carne”; a das Angustias, ao domingo seguinte; Belén, ao domingo seguinte; San Antonio, o 13 de xuño.
San Xorxe, noso santiño, de fama tan milagreira, dános saúde nos corpos e dános paz nas conciencias!
Patrón Santo dous labregos ampara nosas facendas; defende vos nosos boiciños, nosos porcos e marelas, e vos cuxiños, e vos cameiros, vos cabirtos e as ovellas; ou millo e ou centeo e ou froito dás nosas leiras.
Córneas (Dúas Igrexas), antigamente Comías, puidese ser do mesma orixe e significado de comide, cerdeira silvestre.
Moreira (San Miguel), morera, con Moreira Vella e Nova.
O arcebispo Don Juan Arias no seu testamento, datado o 20 de abril de 1266, fai a Santiago doazón do Casal de Moreira.
Cara a 1500 era Señora desta parroquia Dona Beatriz Troncoso e Álvarez de Soutomaior, filla do nobre señor D. Fernán Troncoso e Álvarez de Soutomaior, ex abade do mosteiro de Leirado.
A igrexa é de 1160
Na ábsida do templo consérvanse restos de pinturas ao fresco, traballo de fins do século XVI, do pintor Mestre Frameán, representando o Lavatorio dos pés dos Apóstolos.
Fonseca anexou á Fundación do Colexio-Universidade a Igrexa de San Miguel.
En Moreira Vella apareceu un pequeno ídolo prerromano, sen identificar.
Festexan os nativos a San Miguel, o 29 de setembro; Santo Domingo, o 4 de agosto; San Roque, 30 de Moreira
(S. Miguel)
setembro; o Sacramento, o primeiro domingo de outubro; San Antonio, o cuarto domingo de xuño.
Hai quen di que moura, morás, morera, moreira, etc. sinalan na toponimia ibérica sitios nos cales a roca ou o terreo preséntanse dunha cor escura ou moreno.
Paramó (San Andrés de Vea), de paramal ou terreo de cultivo moi abundante en froitas.
* Tradución de "Un país llamado La Estrada"
Neste capítulo veranse os lugares que recibiron os seus nomes dalgunha árbore froiteira.
Abeleira (Arca), avellano, cientificamente denominado “corylus abelá”. O mesmo significado teñen Abelaindo (Cerdedo) y Abelao (Oca).
A sabrosísima ameixa, “prunus spinosa”, está representada nos aparentes nada semellantes Ameixeiras (Magdalena) -ano de ameixas, ano de queixas-, Brunido (Amóis), a que é silvestre, e Meilide (Cerdedo), meixide, ameixa, con ermida da nosa Señora do Loreto. Aquí está casa-pazo Dás Raposeiras —das raposas, raposas— onde naceu o mestre de arquitectura Alonso García de Serage López de Figueroa Gosende e Lorenzo, pai de Pedro José García de Serage López de Figueroa e Balboa Sarmiento e Quiroga, quen para ser coñecido universalmente tan só necesitou asinar os seus sabios escritos cun simple Padre Sarmiento.
Pereira (San Bartolomé), é peral -Deus me dea a pereira e a mín a súa beira-, para cuxa parroquia fixo, a fins do século XVI, unha cruz de prata Rodrigo Pardiñas.
As súas festas son: a Asunción, o 15 de agosto; San Bartolomé, o 24 do mesmo mes.
En plural está Pereiras (Curantes), lugar cheo de esperanzas se é certo o devandito: algún dei a as miñas pereiras han de dar peras.
A Pereiriña (Forcarei), é un monte de 708 m., que dá a entender que alí houbo un peral novo ou de pouco desenvolvemento.
Codomeiro (Remesar), é a árbore que dá codornos ou peras de inverno, e que bautizou o regacho que leva ese nome e que vai ao Riobó.
Houbo nos tempos en que se formaba o país dous froiteiros de importancia básica para o humano sustento: o castiñeiro e as oliveiras. Destes, así como dos almendros e das sementes de háxalas e cáñamo, obtíñase o aceite; tamén da noz, cuxa colleita estaba suxeita ao imposto do diezmo.
Pouca memoria deixaron os castiñeiros a pesar de ocupar grandes extensións do territorio. Atópase oculto o nome nos soutos, que se tratan noutro lado, e as únicas mencións tampouco están moi claras: Abragán (Codeseda), campos de castiñeiros ananos cuxos froitos non maduran. Por aquí pasa o río Umia e a ponte que o atravesa foi reparado en 1860. E Rosendes (Matalobos), unha variedade das castañas.
Olives (Santa María), do latín olivus, oliveira ou lugar onde crecen. Para a súa igrexa fixo Francisco Pardiñas unha cruz procesional a fins do século XVI, levando as figuras de San Roque e dos Evanxelistas.
A igrexa foi reedificada en 1830 e as súas principais festas son: Santa María, o 15 de agosto; o Angel, o primeiro domingo de setembro; Santa Lucía, o 13 de decembro; San Antonio, o 17 de xaneiro.
Nogueira (Callobre), nogueira, cuxo froito é a noz. Arbol do que foxen os supersticiosos xa que é imposible o ver a un paisano que se garde na súa sombra -a nogueira e ou vilán, co pau na man- Nogueira (Curantes) -ou que pon a nogueira, non espere comer déaa-; Nogueira (Santa Cristina de Vea), chamada no pasado século Cabritas.
En plural Nogueiras (Vinseiro), nogueiras; e en diminutivo Nogueiriñas (Castro de Deza). Esta última pagaría centésimos, se as outras diezmos.
Outro froito que ten e tivo extraordinaria importancia é a uva. Os documentos medievais están plenos de citas que mencionan aos viñedos. Todos os topónimos relacionados coa vide están situados nas marxes do Ulla.
Atjones (Santeles), en vernáculo Arxóns, viña de pé, non de parra.
Barra (Lagartones), parra, #de acordo con o Bacharel Olea e o Pai Crespo.
Baltar (Ribeira), cepa de viño estéril ou que dá pouco viño.
Barbud (San Martín) (Ribeira), de barbada, non do barbudo do castro, que quere dicir cepa ou viña nova.
A parroquial festexa a San Martín, en novembro e a San Lázaro.
Vendeja (Orazo), do latín vilícula, vide pequena.
Unha árbore adorada polos celtas é a figueira. Está representada con Figueira (Callobre), -con figos bebe auga e viño; con figos e brevas, auga bebas-.
Figueroa (San Martín), en 1366 doa os bens que posuía nesta parroquia —bens chamados dos Churruchaos— ao mosteiro de Acibeiro, o cabaleiro Alonso Suárez de Deza. En 1753 encárgaselle ao escultor e retablista compostelán Antonio López Vaamonde o retablo para o altar maior e varias imaxes.
En 1808 substitúese o vello templo polo actual.
En 1982, o 17 de novembro, roubaron 2 cálices, 2 copones, 3 frascos dos óleos e unha cruz de prata antiga.
Hijos desta parroquia foron os irmáns Manuel e Francisco Figueroa quen construíu, a principios do pasado século, a igrexa de San Pedro de Muro, O Son, A Coruña, e Gregorio Lis, mestre de arquitectura, autor do templo de Santiago de Arcos, Muros, a igrexa e sancristía de San Pedro de Líncora, Chantada, e co mestre de cantería Pedro Semal, a igrexa da súa parroquia natal.
Festexan ao Patrón no seu día, 11 de novembro; Santa Lucía o 13 e 14 de decembro.
Figueroa de Arriba (A Estrada), con pazo da familia Bermúdez de Castro Sangro, que sangrou á comarca, chamada a Casa Grande do Chairo, con escudo heráldico.
Figueroa de Abaixo (A Estrada), antiga parroquia á cal pertencía parte da que hoxe é vila capital. No pasado século estaba a igrexa parroquial instalada onde se atopa hoxe o cemiterio da Estrada e un misterioso ou milagroso? incendio, en 1853, fixo desaparecer a igrexa e con ela, ao pouco tempo, a parroquia. Os da aldea da Estrada aproveitaron esta circunstancia para levantar rapidamente un templo e apropiarse do santo, da esmola e da parroquia.
Co incendio desapareceu o retablo do altar maior que fose pintado por Juan Vázquez Guerra, conforme a encargo feito o día 1 de maio de 1625 de pintura, dourado e estofado.
Aminde (Agar), do latín vulgar “amíndula, almendro.
Puntares (Ribela), lugar con maceiras.
Malata (San Pedro de Ancorados), do latín maletum, manzanar.
Unha variedade desta froita, moi rica por certo, é Pereiro (Berres), cuxo froito é o pero, chamado tamén maceira.
A sabrosísima cereixa, en galego cereixa ou creiza, participa con Cerdeiral (Baloira), sitio con moitas cerdeiras.
Cerdedo (San Juan), cerdeira. Na capital do concello do seu nome naceu Santiago Gómez Tato autor das novelas “A soidade da miña aldea”, “Terra meiga”, “Céltica” e “Os eternos Caciques”. É, igualmente, patri de Frai Leando de Rivas, quen tomou o hábito beneditino o 4 de xullo de 1689. Foi mestre de Obras, Minervero, Mestre de Júniores e Prior Segundo. Ademais desempeñou a Mayordomía de San Vicente de Oviedo e o Priorado de Ramiranes, “e cando acabou de ser Prior cedeu ás monxas todas as súas débedas que importaban máis de vinte e seis mil reais e dáballes moito diñeiro”.
Mediado o 1800, era párroco desta Don Valentín García Barros, quen máis tarde, en 1907, foi nomeado Bispo de Palencia.
É patria de Femando García Leiro, doutor en Teoloxía, quen fundou un asilo no seu pobo natal, pechado despois da súa morte, en 1936.
Na Sala de Hijosdalgo da Real Chancelaría de Valladolid proba nobreza no ano 1803 o veciño de Cerdedo José Garrido e Mariño de Lobera.
Veu a súa primeira luz neste pobo o mestre de cantería Enrique Fontanes, quen en 1716 traballaba na igrexa da Fuente-Encalada.
Desde 1811 ata 1833 pertenceu ao Partido Constitucional de Bemposta.
En Torre dúas Mouros hai antigas minas de ouro; e hai mámoas en Monte de Arriba, Monte de Abaixo e Pechada dás Mámoas.
Ten o concello unha superficie de 78,41 quilómetros cadrados.
CASTRO S. XOAN) FIGUEROA (S* MARTIÑO) FOLGOSO (Sta. MARIA) PARADA (S. PEDRO) PEDRE (S. ESTEVO) QUIREZA (S. TOME) TOMONDE (Sta. MARIÑA)
Cerdido (Amóis), cerdeira. Pertenceu a San Miguel de Castro ata o 8 de maio de 1867.
Loira (Cerdedo), de loural, clase de cereixas rosadas e carnosas. É un regato que vai ao Lérez —unha ce reiza trae consigo unha ducia ben feita--
Cereixo (San Xorxe), cerdeira —cereixas e mentiras, unhas dás outras tiran--
Avelino Cachafeiro cantoulle:
Se vou a festa a Cereixo non vou mirar a ninguén, vouche por ver a San Xorxe matando ó demo tan ben.
Con razón o venezolano Job Pim dixo: Non é un señor, Cerdeira de apelido, o responsable dese nacemento, senón unha árbore lexítima, unha mata, como se di no idioma noso..
3 km aprox 360 hab aprox.
A actual igrexa terminouse en 1925.
Os máis importantes festexos que aquí se desenvolven son: San Xorxe, o 23 de abril e domingo seguinte, chamado “ da carne”; a das Angustias, ao domingo seguinte; Belén, ao domingo seguinte; San Antonio, o 13 de xuño.
San Xorxe, noso santiño, de fama tan milagreira, dános saúde nos corpos e dános paz nas conciencias!
Patrón Santo dous labregos ampara nosas facendas; defende vos nosos boiciños, nosos porcos e marelas, e vos cuxiños, e vos cameiros, vos cabirtos e as ovellas; ou millo e ou centeo e ou froito dás nosas leiras.
Córneas (Dúas Igrexas), antigamente Comías, puidese ser do mesma orixe e significado de comide, cerdeira silvestre.
Moreira (San Miguel), morera, con Moreira Vella e Nova.
O arcebispo Don Juan Arias no seu testamento, datado o 20 de abril de 1266, fai a Santiago doazón do Casal de Moreira.
Cara a 1500 era Señora desta parroquia Dona Beatriz Troncoso e Álvarez de Soutomaior, filla do nobre señor D. Fernán Troncoso e Álvarez de Soutomaior, ex abade do mosteiro de Leirado.
A igrexa é de 1160
Na ábsida do templo consérvanse restos de pinturas ao fresco, traballo de fins do século XVI, do pintor Mestre Frameán, representando o Lavatorio dos pés dos Apóstolos.
Fonseca anexou á Fundación do Colexio-Universidade a Igrexa de San Miguel.
En Moreira Vella apareceu un pequeno ídolo prerromano, sen identificar.
Festexan os nativos a San Miguel, o 29 de setembro; Santo Domingo, o 4 de agosto; San Roque, 30 de Moreira
(S. Miguel)
setembro; o Sacramento, o primeiro domingo de outubro; San Antonio, o cuarto domingo de xuño.
Hai quen di que moura, morás, morera, moreira, etc. sinalan na toponimia ibérica sitios nos cales a roca ou o terreo preséntanse dunha cor escura ou moreno.
Paramó (San Andrés de Vea), de paramal ou terreo de cultivo moi abundante en froitas.
* Tradución de "Un país llamado La Estrada"
Árbores en xeral
Por extensos bosques e impenetrables serras estaría cuberta a terra do país cando chegaron os chamados homo sapiens. A base de brazos ou lume irían abríndose camiño ata atopar o lugar que considerarían idóneo para o seu asentamento. Aos lados da trocha aberta, en perfecta desorde, fragas e soutos. Pasaría moito tempo, quizais séculos, para que a árbore ou un grupo familiar deles chamase a atención do home e, a forza de repetilo, bautizase ese punto xeográfico e pasase da tradición oral aos documentos.
Cando nace o nome? Xorde sobre un lugar neófito? Cobre outro máis antigo? Por antigas escrituras pódese coñecer a cita máis extrema, a que nos indica que xa nesas afastadas datas era coñecido polo nome que chega ata nós. Non son moitos, con todo, os casos en que está claro o cambio de nome. Algúns, con todo, ven nos documentos cando de forma terminante indican que X vendeu a Z un lugar chamado M, que antigamente se coñecía por T.
Nestes pensamentos o tema quedouse oculto tras o bosque.
Cañoteira (A Estrada), sitio onde hai árbores moi vellas e carcomidos.
Balseiros (Rubín), segundo o sabio Comide é un lugar moi poboado de árbores. Pode, facilmente, ter a súa orixe no celta “barzal”, que deu silveiras ou lugar bravío. Con todo Madoz fala dos muíños balseros, para o aceite, que puideron habelos #o a súa proximidade de Olives.
Matalobos (Santa Eulalia), bosque. Houbo aquí dúas capelas dedicadas a San Benito e a Santa Baia — Eulalia—, nun campo chamado dos Cruceiros.
Letimio, rico pecador e pecador rico, fixo profesión de obediencia e pobreza para arrepentirse. E legou á Igrexa de Santa María de Paradela a metade da igrexa de Santa Eulalia, que herdara do seu avó Eulalio. Entabláronle preito, que se vió en Santiago #ante un Concilio presidido polo Bispo Don Hermenegildo, mais os xuíces deron sentenza a favor de Letimio, o cal como obsequio ofreceu ao Prelado un cabalo bayo, apreciado no valor de seis bois, e unha esquila ou campaniña de prata de doce soldos. Todo o conseguiu o Prelado na era DCCCCLXXXV, o 7 de agosto de 974.
En 1590 Pedro dás Seixas fixo unha cruz de prata para a igrexa, que estaba recentemente construída.
No parámetro exterior da igrexa descubriu Bouza Brey unha ara romana da que só se le o nome do dedicante.
En 1797 a Universidade repartiu once mil reais para reparar varías igrexas, entre elas esta, da que percibía diezmos, xa que era tributaria do Colexio Maior de Fonseca segundo Bula de Clemente VII do 25 de marzo de 1521.
Vístense de gala os fregueses para saudar a Santa Eulalia, o 10 de decembro; San Benito, o domingo seguinte ao 11 de xullo; San Eleuterio, o domingo de Pascua do Espírito Santo; o Rosario, o segundo domingo do Espírito Santo; o Rosario, o segundo domingo de outubro.
No alto dá Cruz hai 7 túmulos; en Castro hai varias mámoas e en Outeiro dás Antas outras máis. Bouza Brey dinos: “A un 500 m. da estrada A Estrada-Santiago está situado o castro de Matalobos. Ocupa a parte máis elevada das zonas montuosas que se estenden de Sarandón a Vexa.
É un pequeno recinto de forma ovalada, cuxo eixo maior mide 77 m. e o máis pequeno 44. Bastante irregular no seu perímetro, por aproveitar as sinuosidades da montaña. As fortificacións redúcense aos terrapléns laterais e un foso que vai rodeando todo o castro. Ten, ademais, restos doutras defensas completamente derruídas pola parte W e W.S. Entre o N. E. e E. o foso que vén rodeando o castro sepárase un 20 m. buscando o final do casquete montañoso, co cal quedaba perfectamente asegurada a defensa, xa que o único que necesitaba da muralla era a parte central.
A porta áchase no entrada S. W., pois unha entrada recente para servizo de carro non ten aparencia de antigüidade.
A entrada estaba perfectamente defendida por construcións adxacentes que debían dar protección, ademais, nun gran traxecto, a unha especie de camiño que levaba ao recinto central que debía ser amurallado, sen dúbida.
Atopouse unha casa de planta circular que non puido ser escavada do todo. Acharon: Un anaco de muíño de man cunha cara plana; unha pedra pulimentada para afiar; cerámica moi grosa e moi basta de fabricación; varios anacos de cerámica, rotos, entre os que se atopan fondos e bordos; un anaco de bordo decorado. Toda a cerámica deste castro é de gran pobreza. Non apareceu ningún metal.
De Vidos (Aciveiro), biduídos, bidueiros; aquí xorde unha das fontes orixinais do río Lérez.
Biduído (Cerdedo), bidueiro, que é unha especie de álamo branco; a súa madeira emprégase para a fabricación de zocos, cuncas, pratos para o polbo... e as ramas, secas, empréganse para, como infusión, aliviar as dores estomacais, fan desaparecer os edemas cariorenales e diversas manifestacións de hidropesía. Da súa brea, engadíndolle fermento de cervexa, obtense a cervexa de bidueiro, inmensamente agradable e lixeira.
Lerce (Cástrelo), é un dos moitos nomes que en remotos tempos tivo o río Lérez. É o alerce, que un dicionario define como árbore parecida ao piñeiro e ao abeto. Outro di que vén do árabe ao-ars, o cedro. A cortiza utilízase para curtir as peles e a madeira na construción; dá unha resina chamada trementina de En
este lugar naceu o mestre de carpintería Salvador Lorenzo Gago, quen en 1752 iniciou as obras do coro da igrexa de Millarada.
Freixo (Cora), freixo, do latín fraxinus; crece, xeralmente, á beira dos ríos; coa súa madeira fanse os eixos dos carros do país —dura e “catareira”— e a cortiza emprégase para curar as dores de cabeza.
Carballo (Loimil) (Liripio), carballo, coñecido como a caoba de Galicia. Era, é, árbore sacra dos celtas. Contén unha innumerable cantidade de propiedades curativas. O carballo negral, por exemplo, cando xa ten bastante idade adoita ter o tronco fendido e, segundo crenza popular, ao pasar a través del ao enfermo, cúranse as hernias.
Carballa (Toedo), é o carballo vello, moi desenvolvido.
Igual significado, pero en plural teñen Carballás (Tabeirós) (Cerdedo) (Loimil) e Carballás de Abaixo e Carballás de Arriba (Barbude).
Carballeira (Forcarei), bosque de carballos; servían estes bosques de pasto, especialmente para os porcos, pero convén non esquecer que os celtas serranos, segundo os estudosos deste tema, durante dous partes do ano comen landras —a balanofagia— que secan, machucan e moen, facendo con elas pan para ter provisión —cando a carballeira zoa, sabe ben a broa— (Nigoi) —cando a carballeira canta, sabe ben a ferrados— (Arnois) (Somoza).
Igual sentido ten Carballal (Loimil) (Arca), esta con capela do século XVII dedicada á Ascensión. Existiu outra, dedicada a San Pedro, xunto ao río Umia.
Rubín (Santa María), do latín roborea, robledal, ou de rubetum, zarzal, Dona Maior, esposa de Lucio Arias, “apertada por unha molestísima febre” cedeu Rubinum a Gelmírez. Anteriormente fora dada por Don Ramón e Dona Pega rabilonga a Alfonso, Abad de Carboeiro, en 1105.
A igrexa é do século XVIII
A Patroa, Santa María, festéxana o 15 de agosto; San Roque, o día seguinte; a Concepción, o domingo seguinte; o Carme, o 24 de xuño; San Campio, o día seguinte da Ascensión; San Antonio, no Foxo, o 13 de xuño.
O primeiro de cada mes celebrábase feira de artigos de labranza e froitos.
Acebedo (Millarada), acibo, acivro, árbore silvestre de madeira moi dura que se emprega en ebanistería e tornería. As súas ramas, segundo o Ciprianillo, teñen facultades prodixiosas para namorar.
Existiu unha capela dedicada a San Salvador, nun pequeno outeiro, xunto a unha fonte.
Acibeiro (Santa María), igual que o anterior, con famoso mosteiro fundado por Alfonso VII o 4 de febreiro de 1135. Nel está enterrado San Gonzalo dás Penas, quen, coa fragrancia das súas virtudes, suavizou as asperezas daquela fera montaña. Deste insigne home apenas nos resta outra mención que a consignada por Gil González en “Teatro da Santa Iglesia de Santiago”: “Este sepulcro é o do Santo Abad Gonzalo, a quen en toda esta terra tense moi gran devoción. Celébrase a súa memoria Domingo de Cuasimodo, que é a oitava da resurrección. Ai tradición de que fixo O noso Señor por el moitos milagres. Floreceu polos anos 1466”.
Dona Pega rabilonga Fernández, filla do Conde Don Femando Pérez de Traba, leiga no seu testamento datado en 1199 “Ste. Marie azivario C Adoitados et V modio de viño”.
Os cistercienses de Aciveiro uníronse en 1505 á Congregación de Castela.
Varias imaxes do templo son atribuídas a Antonio Ferreiro e o retablo ao tierramontarlo Romay.
Celebra, desde o século XIII, mercado o terceiro domingo de cada mes. É curioso como xurdiron étose mercados, o mesmo que moitas feiras, sempre relacionados coa igrexa nos lugares onde existían centros de peregrinación. O número de peregriaumentábanos con ocasión do día dedicado ao santo cuxas reliquias se achaban no santuario. E o que ao principio só foi peregrinación de carácter relixioso, atraeu aos mercadores para vender os seus produtos para éta insólito xentío de consumidores.
Celébranse festas os días 7 á 9 de setembro, a Santa María; San Benito, o 11 de xullo; a Candelaria, o 2 e 3 de febreiro.
Hai no termo minas de estaño moi difíciles de explotar.
Aos que pertencían á xurisdición do mosterio coñecíaselles polo sobrenome de “vos larutos”.
O 5 de marzo de 1974, o Gobernador Civil de Pontevedra aprobou os Estatutos da “Asociación de Amigos do Mosteiro de Aciveiro e Terra de Montes” que tenta rescatar os valores desa zona, conservar dignamente un pasado cultural e glorioso e facer un porvir risueño para tan agreste terra.
Aciveiro (Sta. María)
Co mesmo nome —Aciveiro— existe unha paraxe en Cerdedo sinalado no Mapa Topográfico Nacional como vértice xeodésico.
Cerqueira (Santa Cristina de Vexa), do latín quer- cus, aciñeira; a aciñeira foi moi venerada e asociada coa Cruz, a morte, o lume e varios deuses.
En 1690 foi fundada unha capela baixo advocación da nosa Señora de Aranzazu.
Un regacho, en Parada, leva o mesmo nome.
Souto (San Andrés), antiquísima parroquia pois xa o 2 de marzo de 958, Ordoño IV doa ao Bispo Sisnando e ao Cabildo da Igrexa de Santiago a “vila de Souto de Vide”.
A vella igrexa tiña retablo do escultor Miguel de Romay, do século XIII. A igrexa actual foi construída en 1833. Ao longo da pila bautismal hai unha inscrición do século XIII:
:FREDENANDV : PR: FECIT : FONTS : ET RESTAURAVIT : ECLA: VOCABULA : ST : BENDICI
Fredenandus presbiter fecit fonts et restauravit eclesia vocabula Sncti Benedicti (Femando, presbítero, fixo a ponte e restaurou a igrexa).
En 1985 unha noite desapareceu o retablo, unha imaxe de Santa Ana, outra de San Roque e un valioso cáliz de prata.
Festexaban ao seu Patrón no seu día, 30 de novembro; a Saleta, o 19 de setembro; ao día seguinte de San Andrés, o Carme; San Benito o 21 de marzo e o 11 de xullo; as Hermitas, o primeiro domingo de agosto; o Carme, o primeiro domingo de xaneiro.
Souto (San Miguel de Barcala), bosque de casteños e carballos —polo souto non corras atrás doutro— (Agar) —sair dun souto e meterse noutro—.
Souto do Outeiro (San Xorxe de Vexa), por estar setuado nun cerro —pra misa ou pró souto, non hai que esperar un por outro—.
Soutiño (Toedo), pequeno bosque.
Soutelo (Magdalena), o Soutelo de Montes, de igual definición que o anterior; llámase tamén souto á recollida de castañas no chan e que pertencen aos pobres ou aos camiñantes que por alí pasen. É un costume feito lei que ningún propietario do astaño atrévese a derrogar.
É o fogar dos famosísimos gaiteiros de Montes.
Ou gaiteiro de Soutelo mais raio veña có mate!
Non quere tocar a gaita Souto (S. Andrés) se non lle dan chicolate.
Había unha panera ou troj dos monxes de Acibeiro.
E cantoulle Amado Carballo:
Sementías de milleiros e montanas cachupadas Térras bravas de Soutelo!...
Sobre 1600, sendo Xuíz-Merino de Montes Don Pedro das Landeras, construíuse casa-Torre arzobispal no lugar de Soutelo de Arriba, pertencente naquel entón á freguesía de Pardesoa, con vivenda para o Xuíz, sala de Xustiza, arquivo e cárcere. E moi preto da mesma o Campo da Picota para executar aos reos condenados á última pena. A Picota quedaba en Soutelo de Abaixo.
Salgueiro (Forcarei), do latín salix, salgueiro, que é a árbore que se desenvolve á beira dos ríos ou nos lugares moi húmidos e que da súa madeira fanse os zocos do país.
Hai un regacho homónimo que vai ao Lérez.
Sobrado (Lamas), bosque de sobreiras. Con casa señorial da familia Andújar.
Sobreira (Loimil), coñecido tamén o lugar como do Salgueiro e aquí, no punto de Agriño, estivo o templo parroquial primitivo. Vén o seu nome, segundo os que saben, de quercus súber, sobreira; a súa madeira emprégase para a construción de carros do pais e a súa cortiza para cortiza —a sobreira non hai pau que a encha nin fenda—.
Sanguiñedo (Magdalena), sitio poboado de choperas, cientificamente chamadas comus sanguines e que o paisanaxe coñece como cerdeira silvestre. Da súa madeira fanse ruecas, culleres e outros efectos caseiros e, segundo din, a cortiza cocida en leite é un eficaz remedio contra a sama.
Rube pola encosta ou vento, levando feixes de nubes a carón de Sanguñedo.
Un importado que tomou carta de natureza nesta terra de Deus, a quen os poetas piropean e dun canto a el dedicado foi absurdamente declarado himno galego, é o piñeiro. Dió no país, co seu nome xa enxebre, varios topónimos: en unidade, Piñeiro (Pardemarín) (Quireza), de onde era o extraordinario marmolista, nacido en 1880, Severino Lois Piñeiro, (Ribeira) (San Jorge de Vexa); en bosque, Piñal (Oca), piñeiral; e do seu froito un regato, Presa de Pina (Paradela), de piña, que forneceu de luz á vila da Estrada e os seus arredores.
Sabucedo (San Lorenzo), sabugueiro, tamén coñecido como sabugueiro. Existe unha mámoa no monte Os días de festa, á parte do famoso curro, son: San Lorenzo, o 10 de agosto: As Dores, en xaneiro, ao domingo seguinte, San Amaro; a Candelaria, o 2 de febreiro.
Celébrase aquí unha curiosísima festa. É o rodeo americano made in Galicia. Conta a tradición que cando a peste tocou Galicia —alá pola segunda metade do século XVI—, entrando polo Grove, atacou con furia, entre outros sitios, Codeseda e Montes.
Dúas mulleres desta parroquia vendo os estragos que a peste producía, fuxiron ao monte para poñer terra por medio entre o mortífero mal e o ambiente puro da montaña.
Encomendáronse a San Lorenzo e ofrecéronlle dúas poldras que, co correr dos anos, multiplicáronse en varios centos de animais.
Viven estas bestas en estado salvaxe poboando os montes veciños.
Cada ano, o primeiro domingo de xullo, saen os homes e mozos do lugar ao encontro das mandas e obríganas a baixar ao pobo. Arduo labor é reunirías, pero máis admirable é o lograr que troten cara ao pobo.
Unha vez chegadas a Sabucedo diríxenas a unha plazoleta —curro— construída en 1778, de pedra perpiaño, encostada á igrexa, e comeza a loita entre homes e bestas. Dominado o animal, córtanlle a crin —que serve para facer, entre outras cousas, brochas para pintar—, márcano e volven deixalo na liberdade das súas rochas ata o próximo ano en que volven baixalos á civilización (?).
O espectáculo —pois o é— cada ano reúne máis curiosos e é coñecido, non só na rexión senón en España enteira, como “A rapa dás bestas”, e recoñecido desde 1964 como Festa de Interese Turístico Español.
A historia das dúas amedrentadas mulleres... é só historia. A realidade ten que ser outra xa que no século XII o Mosteiro de Aciveiro sostivo preito co de Carboeiro polo lugar de Sabucedo; preito que fallou o Arcebispo compostelán Don Pedro Muñiz, no 5 de maio de 1210. Confirmou o fallo o Rey Alfonso IX de León, en documento asinado en Ourense e no que se mencionan as eguas e cabalos dos montes de Sabucedo.
É terra de Antonio Ovelleiro, 1882, mestre de cantería, construtor da capela do Pazo de Meirás, A Coruña.
A torre da igrexa parroquial, destruída por un raio, foi levantada de novo en 1888 polo mestre canteiro e escultor de Tomonde, Manuel Soto Barral.
* Tradución de "Un país llamado La Estrada"
Cando nace o nome? Xorde sobre un lugar neófito? Cobre outro máis antigo? Por antigas escrituras pódese coñecer a cita máis extrema, a que nos indica que xa nesas afastadas datas era coñecido polo nome que chega ata nós. Non son moitos, con todo, os casos en que está claro o cambio de nome. Algúns, con todo, ven nos documentos cando de forma terminante indican que X vendeu a Z un lugar chamado M, que antigamente se coñecía por T.
Nestes pensamentos o tema quedouse oculto tras o bosque.
Cañoteira (A Estrada), sitio onde hai árbores moi vellas e carcomidos.
Balseiros (Rubín), segundo o sabio Comide é un lugar moi poboado de árbores. Pode, facilmente, ter a súa orixe no celta “barzal”, que deu silveiras ou lugar bravío. Con todo Madoz fala dos muíños balseros, para o aceite, que puideron habelos #o a súa proximidade de Olives.
Matalobos (Santa Eulalia), bosque. Houbo aquí dúas capelas dedicadas a San Benito e a Santa Baia — Eulalia—, nun campo chamado dos Cruceiros.
Letimio, rico pecador e pecador rico, fixo profesión de obediencia e pobreza para arrepentirse. E legou á Igrexa de Santa María de Paradela a metade da igrexa de Santa Eulalia, que herdara do seu avó Eulalio. Entabláronle preito, que se vió en Santiago #ante un Concilio presidido polo Bispo Don Hermenegildo, mais os xuíces deron sentenza a favor de Letimio, o cal como obsequio ofreceu ao Prelado un cabalo bayo, apreciado no valor de seis bois, e unha esquila ou campaniña de prata de doce soldos. Todo o conseguiu o Prelado na era DCCCCLXXXV, o 7 de agosto de 974.
En 1590 Pedro dás Seixas fixo unha cruz de prata para a igrexa, que estaba recentemente construída.
No parámetro exterior da igrexa descubriu Bouza Brey unha ara romana da que só se le o nome do dedicante.
En 1797 a Universidade repartiu once mil reais para reparar varías igrexas, entre elas esta, da que percibía diezmos, xa que era tributaria do Colexio Maior de Fonseca segundo Bula de Clemente VII do 25 de marzo de 1521.
Vístense de gala os fregueses para saudar a Santa Eulalia, o 10 de decembro; San Benito, o domingo seguinte ao 11 de xullo; San Eleuterio, o domingo de Pascua do Espírito Santo; o Rosario, o segundo domingo do Espírito Santo; o Rosario, o segundo domingo de outubro.
No alto dá Cruz hai 7 túmulos; en Castro hai varias mámoas e en Outeiro dás Antas outras máis. Bouza Brey dinos: “A un 500 m. da estrada A Estrada-Santiago está situado o castro de Matalobos. Ocupa a parte máis elevada das zonas montuosas que se estenden de Sarandón a Vexa.
É un pequeno recinto de forma ovalada, cuxo eixo maior mide 77 m. e o máis pequeno 44. Bastante irregular no seu perímetro, por aproveitar as sinuosidades da montaña. As fortificacións redúcense aos terrapléns laterais e un foso que vai rodeando todo o castro. Ten, ademais, restos doutras defensas completamente derruídas pola parte W e W.S. Entre o N. E. e E. o foso que vén rodeando o castro sepárase un 20 m. buscando o final do casquete montañoso, co cal quedaba perfectamente asegurada a defensa, xa que o único que necesitaba da muralla era a parte central.
A porta áchase no entrada S. W., pois unha entrada recente para servizo de carro non ten aparencia de antigüidade.
A entrada estaba perfectamente defendida por construcións adxacentes que debían dar protección, ademais, nun gran traxecto, a unha especie de camiño que levaba ao recinto central que debía ser amurallado, sen dúbida.
Atopouse unha casa de planta circular que non puido ser escavada do todo. Acharon: Un anaco de muíño de man cunha cara plana; unha pedra pulimentada para afiar; cerámica moi grosa e moi basta de fabricación; varios anacos de cerámica, rotos, entre os que se atopan fondos e bordos; un anaco de bordo decorado. Toda a cerámica deste castro é de gran pobreza. Non apareceu ningún metal.
De Vidos (Aciveiro), biduídos, bidueiros; aquí xorde unha das fontes orixinais do río Lérez.
Biduído (Cerdedo), bidueiro, que é unha especie de álamo branco; a súa madeira emprégase para a fabricación de zocos, cuncas, pratos para o polbo... e as ramas, secas, empréganse para, como infusión, aliviar as dores estomacais, fan desaparecer os edemas cariorenales e diversas manifestacións de hidropesía. Da súa brea, engadíndolle fermento de cervexa, obtense a cervexa de bidueiro, inmensamente agradable e lixeira.
Lerce (Cástrelo), é un dos moitos nomes que en remotos tempos tivo o río Lérez. É o alerce, que un dicionario define como árbore parecida ao piñeiro e ao abeto. Outro di que vén do árabe ao-ars, o cedro. A cortiza utilízase para curtir as peles e a madeira na construción; dá unha resina chamada trementina de En
este lugar naceu o mestre de carpintería Salvador Lorenzo Gago, quen en 1752 iniciou as obras do coro da igrexa de Millarada.
Freixo (Cora), freixo, do latín fraxinus; crece, xeralmente, á beira dos ríos; coa súa madeira fanse os eixos dos carros do país —dura e “catareira”— e a cortiza emprégase para curar as dores de cabeza.
Carballo (Loimil) (Liripio), carballo, coñecido como a caoba de Galicia. Era, é, árbore sacra dos celtas. Contén unha innumerable cantidade de propiedades curativas. O carballo negral, por exemplo, cando xa ten bastante idade adoita ter o tronco fendido e, segundo crenza popular, ao pasar a través del ao enfermo, cúranse as hernias.
Carballa (Toedo), é o carballo vello, moi desenvolvido.
Igual significado, pero en plural teñen Carballás (Tabeirós) (Cerdedo) (Loimil) e Carballás de Abaixo e Carballás de Arriba (Barbude).
Carballeira (Forcarei), bosque de carballos; servían estes bosques de pasto, especialmente para os porcos, pero convén non esquecer que os celtas serranos, segundo os estudosos deste tema, durante dous partes do ano comen landras —a balanofagia— que secan, machucan e moen, facendo con elas pan para ter provisión —cando a carballeira zoa, sabe ben a broa— (Nigoi) —cando a carballeira canta, sabe ben a ferrados— (Arnois) (Somoza).
Igual sentido ten Carballal (Loimil) (Arca), esta con capela do século XVII dedicada á Ascensión. Existiu outra, dedicada a San Pedro, xunto ao río Umia.
Rubín (Santa María), do latín roborea, robledal, ou de rubetum, zarzal, Dona Maior, esposa de Lucio Arias, “apertada por unha molestísima febre” cedeu Rubinum a Gelmírez. Anteriormente fora dada por Don Ramón e Dona Pega rabilonga a Alfonso, Abad de Carboeiro, en 1105.
A igrexa é do século XVIII
A Patroa, Santa María, festéxana o 15 de agosto; San Roque, o día seguinte; a Concepción, o domingo seguinte; o Carme, o 24 de xuño; San Campio, o día seguinte da Ascensión; San Antonio, no Foxo, o 13 de xuño.
O primeiro de cada mes celebrábase feira de artigos de labranza e froitos.
Acebedo (Millarada), acibo, acivro, árbore silvestre de madeira moi dura que se emprega en ebanistería e tornería. As súas ramas, segundo o Ciprianillo, teñen facultades prodixiosas para namorar.
Existiu unha capela dedicada a San Salvador, nun pequeno outeiro, xunto a unha fonte.
Acibeiro (Santa María), igual que o anterior, con famoso mosteiro fundado por Alfonso VII o 4 de febreiro de 1135. Nel está enterrado San Gonzalo dás Penas, quen, coa fragrancia das súas virtudes, suavizou as asperezas daquela fera montaña. Deste insigne home apenas nos resta outra mención que a consignada por Gil González en “Teatro da Santa Iglesia de Santiago”: “Este sepulcro é o do Santo Abad Gonzalo, a quen en toda esta terra tense moi gran devoción. Celébrase a súa memoria Domingo de Cuasimodo, que é a oitava da resurrección. Ai tradición de que fixo O noso Señor por el moitos milagres. Floreceu polos anos 1466”.
Dona Pega rabilonga Fernández, filla do Conde Don Femando Pérez de Traba, leiga no seu testamento datado en 1199 “Ste. Marie azivario C Adoitados et V modio de viño”.
Os cistercienses de Aciveiro uníronse en 1505 á Congregación de Castela.
Varias imaxes do templo son atribuídas a Antonio Ferreiro e o retablo ao tierramontarlo Romay.
Celebra, desde o século XIII, mercado o terceiro domingo de cada mes. É curioso como xurdiron étose mercados, o mesmo que moitas feiras, sempre relacionados coa igrexa nos lugares onde existían centros de peregrinación. O número de peregriaumentábanos con ocasión do día dedicado ao santo cuxas reliquias se achaban no santuario. E o que ao principio só foi peregrinación de carácter relixioso, atraeu aos mercadores para vender os seus produtos para éta insólito xentío de consumidores.
Celébranse festas os días 7 á 9 de setembro, a Santa María; San Benito, o 11 de xullo; a Candelaria, o 2 e 3 de febreiro.
Hai no termo minas de estaño moi difíciles de explotar.
Aos que pertencían á xurisdición do mosterio coñecíaselles polo sobrenome de “vos larutos”.
O 5 de marzo de 1974, o Gobernador Civil de Pontevedra aprobou os Estatutos da “Asociación de Amigos do Mosteiro de Aciveiro e Terra de Montes” que tenta rescatar os valores desa zona, conservar dignamente un pasado cultural e glorioso e facer un porvir risueño para tan agreste terra.
Aciveiro (Sta. María)
Co mesmo nome —Aciveiro— existe unha paraxe en Cerdedo sinalado no Mapa Topográfico Nacional como vértice xeodésico.
Cerqueira (Santa Cristina de Vexa), do latín quer- cus, aciñeira; a aciñeira foi moi venerada e asociada coa Cruz, a morte, o lume e varios deuses.
En 1690 foi fundada unha capela baixo advocación da nosa Señora de Aranzazu.
Un regacho, en Parada, leva o mesmo nome.
Souto (San Andrés), antiquísima parroquia pois xa o 2 de marzo de 958, Ordoño IV doa ao Bispo Sisnando e ao Cabildo da Igrexa de Santiago a “vila de Souto de Vide”.
A vella igrexa tiña retablo do escultor Miguel de Romay, do século XIII. A igrexa actual foi construída en 1833. Ao longo da pila bautismal hai unha inscrición do século XIII:
:FREDENANDV : PR: FECIT : FONTS : ET RESTAURAVIT : ECLA: VOCABULA : ST : BENDICI
Fredenandus presbiter fecit fonts et restauravit eclesia vocabula Sncti Benedicti (Femando, presbítero, fixo a ponte e restaurou a igrexa).
En 1985 unha noite desapareceu o retablo, unha imaxe de Santa Ana, outra de San Roque e un valioso cáliz de prata.
Festexaban ao seu Patrón no seu día, 30 de novembro; a Saleta, o 19 de setembro; ao día seguinte de San Andrés, o Carme; San Benito o 21 de marzo e o 11 de xullo; as Hermitas, o primeiro domingo de agosto; o Carme, o primeiro domingo de xaneiro.
Souto (San Miguel de Barcala), bosque de casteños e carballos —polo souto non corras atrás doutro— (Agar) —sair dun souto e meterse noutro—.
Souto do Outeiro (San Xorxe de Vexa), por estar setuado nun cerro —pra misa ou pró souto, non hai que esperar un por outro—.
Soutiño (Toedo), pequeno bosque.
Soutelo (Magdalena), o Soutelo de Montes, de igual definición que o anterior; llámase tamén souto á recollida de castañas no chan e que pertencen aos pobres ou aos camiñantes que por alí pasen. É un costume feito lei que ningún propietario do astaño atrévese a derrogar.
É o fogar dos famosísimos gaiteiros de Montes.
Ou gaiteiro de Soutelo mais raio veña có mate!
Non quere tocar a gaita Souto (S. Andrés) se non lle dan chicolate.
Había unha panera ou troj dos monxes de Acibeiro.
E cantoulle Amado Carballo:
Sementías de milleiros e montanas cachupadas Térras bravas de Soutelo!...
Sobre 1600, sendo Xuíz-Merino de Montes Don Pedro das Landeras, construíuse casa-Torre arzobispal no lugar de Soutelo de Arriba, pertencente naquel entón á freguesía de Pardesoa, con vivenda para o Xuíz, sala de Xustiza, arquivo e cárcere. E moi preto da mesma o Campo da Picota para executar aos reos condenados á última pena. A Picota quedaba en Soutelo de Abaixo.
Salgueiro (Forcarei), do latín salix, salgueiro, que é a árbore que se desenvolve á beira dos ríos ou nos lugares moi húmidos e que da súa madeira fanse os zocos do país.
Hai un regacho homónimo que vai ao Lérez.
Sobrado (Lamas), bosque de sobreiras. Con casa señorial da familia Andújar.
Sobreira (Loimil), coñecido tamén o lugar como do Salgueiro e aquí, no punto de Agriño, estivo o templo parroquial primitivo. Vén o seu nome, segundo os que saben, de quercus súber, sobreira; a súa madeira emprégase para a construción de carros do pais e a súa cortiza para cortiza —a sobreira non hai pau que a encha nin fenda—.
Sanguiñedo (Magdalena), sitio poboado de choperas, cientificamente chamadas comus sanguines e que o paisanaxe coñece como cerdeira silvestre. Da súa madeira fanse ruecas, culleres e outros efectos caseiros e, segundo din, a cortiza cocida en leite é un eficaz remedio contra a sama.
Rube pola encosta ou vento, levando feixes de nubes a carón de Sanguñedo.
Un importado que tomou carta de natureza nesta terra de Deus, a quen os poetas piropean e dun canto a el dedicado foi absurdamente declarado himno galego, é o piñeiro. Dió no país, co seu nome xa enxebre, varios topónimos: en unidade, Piñeiro (Pardemarín) (Quireza), de onde era o extraordinario marmolista, nacido en 1880, Severino Lois Piñeiro, (Ribeira) (San Jorge de Vexa); en bosque, Piñal (Oca), piñeiral; e do seu froito un regato, Presa de Pina (Paradela), de piña, que forneceu de luz á vila da Estrada e os seus arredores.
Sabucedo (San Lorenzo), sabugueiro, tamén coñecido como sabugueiro. Existe unha mámoa no monte Os días de festa, á parte do famoso curro, son: San Lorenzo, o 10 de agosto: As Dores, en xaneiro, ao domingo seguinte, San Amaro; a Candelaria, o 2 de febreiro.
Celébrase aquí unha curiosísima festa. É o rodeo americano made in Galicia. Conta a tradición que cando a peste tocou Galicia —alá pola segunda metade do século XVI—, entrando polo Grove, atacou con furia, entre outros sitios, Codeseda e Montes.
Dúas mulleres desta parroquia vendo os estragos que a peste producía, fuxiron ao monte para poñer terra por medio entre o mortífero mal e o ambiente puro da montaña.
Encomendáronse a San Lorenzo e ofrecéronlle dúas poldras que, co correr dos anos, multiplicáronse en varios centos de animais.
Viven estas bestas en estado salvaxe poboando os montes veciños.
Cada ano, o primeiro domingo de xullo, saen os homes e mozos do lugar ao encontro das mandas e obríganas a baixar ao pobo. Arduo labor é reunirías, pero máis admirable é o lograr que troten cara ao pobo.
Unha vez chegadas a Sabucedo diríxenas a unha plazoleta —curro— construída en 1778, de pedra perpiaño, encostada á igrexa, e comeza a loita entre homes e bestas. Dominado o animal, córtanlle a crin —que serve para facer, entre outras cousas, brochas para pintar—, márcano e volven deixalo na liberdade das súas rochas ata o próximo ano en que volven baixalos á civilización (?).
O espectáculo —pois o é— cada ano reúne máis curiosos e é coñecido, non só na rexión senón en España enteira, como “A rapa dás bestas”, e recoñecido desde 1964 como Festa de Interese Turístico Español.
A historia das dúas amedrentadas mulleres... é só historia. A realidade ten que ser outra xa que no século XII o Mosteiro de Aciveiro sostivo preito co de Carboeiro polo lugar de Sabucedo; preito que fallou o Arcebispo compostelán Don Pedro Muñiz, no 5 de maio de 1210. Confirmou o fallo o Rey Alfonso IX de León, en documento asinado en Ourense e no que se mencionan as eguas e cabalos dos montes de Sabucedo.
É terra de Antonio Ovelleiro, 1882, mestre de cantería, construtor da capela do Pazo de Meirás, A Coruña.
A torre da igrexa parroquial, destruída por un raio, foi levantada de novo en 1888 polo mestre canteiro e escultor de Tomonde, Manuel Soto Barral.
* Tradución de "Un país llamado La Estrada"