Introducción
Manuel Cabada Castro
Libro editado realizado por Manuel Cabada Castro que reproducimos aquí
Contexto biográfico
Xosé Manuel Cabada Vázquez naceu no lugar de Barro, da parroquia de San Xurxo de Codeseda, concello da Estrada (Pontevedra), poucos días antes do comezo do inverno do ano 1901, o día 6 de decembro. Cómpre tomar nota precisa destes datos, porque en relación co lugar e coa data concreta de nacemento existe aínda unha certa confusión debido a diversas inexactitudes ou imprecisións por parte de Couceiro Freijomil, Carballo Calero e outros, cando de maneira xeralmente breve se refiren ó poeta de Codeseda. Xosé Manuel é o segundo fillo do matrimonio Manuel Cabada Prieto e Xosefa Vázquez Gil; o primeiro fora Emilia e o terceiro sería Perfecto.
Os pais pertencían á clase labrega, cousa normal en case tódolos habitantes das incontables pequenas parroquias de Galicia, aínda que seu pai exercía de cando en vez como contratista de obras, especialmente na esforzada construcción preindustrial das serpeantes estradas da Galicia de comezos de século. Era este un oficio que estaba en certo modo condicionado pola tradición familiar da liña materna, a dos Vázquez, dos que algúns chegaron a desempeñar cargos relativamente importantes en relación coa construcción dos denominados "camiños provinciais". Neste contexto e dada a estreita relación mantida co seu sobriño poeta, é obrigado nomear concretamente ó seu tío materno, Gerardo Vázquez Gil, que foi (como tantos outros do seu tempo) emigrante, chegando a acadar na emigración americana, antes da súa volta a Galicia, o título de enxeñeiro. O poema "Morriña", no que o tema da emigración está tan presente, dedicarallo o poeta a este seu tío materno.
Unha das maneiras de promociona-los fillos cara a un status social máis elevado era o ingreso na carreira eclesiástica. Aínda que o xove de Codeseda non chegase a remata-la súa carreira no Seminario (daquela tamén Universidade Pontificia) de Santiago, acadaría en calquera caso alí unha educación e formación intelectual nada desprezable. Cos seus dezasete anos xa cumpridos empeza, pois, en Santiago a súa vida de seminarista no curso 1918-19. Esta súa primeira etapa, que abrangue estudios de Humanidades e Filosofía ata remata-lo primeiro curso de Teoloxía, dura cinco intensos anos ata o verán de 1923. É entón cando o xove estradense ten que facer fronte ás obrigas do servicio militar, aínda que non será só isto senón tamén outras ocupacións e contratempos os que van facer retrasa-la súa posterior volta a Santiago, que non ocorrerá ata catro anos despois de ter abandonado o incipiente poeta a cidade do Apóstolo.
En efecto, pouco máis dun ano despois de deixa-lo Seminario, en decembro de 1924, mórrelle a súa querida, xove e intelixente curmá Dora (filla do devandito Gerardo Vázquez), que por entón estudiaba a carreira de Medicina en Santiago. A ela, aínda viva, está dirixido o poema Delirios de poeta... Despois da súa morte, o seu curmán dedicaralle o sentido poema Ofrenda de amor. A esta desgracia familiar engadiráselle, só un ano despois, outra aínda máis grave. Pero entre estes luctuosos acontecementos o xove Xosé Manuel leva a efecto, por fin, o cumprimento do seu servicio militar en Pontevedra, do que en van intentara, de diversas maneiras, liberarse. Polo menos puido acadar retrasalo e reduci-lo seu tempo a só cinco meses, de xaneiro a xuño de 1925. Entre tanto, aproveita tamén o tempo da súa estancia en Pontevedra para empezar a facer por libre os estudios de bacharelato, matriculándose no Instituto Nacional de Segundo Ensino de Pontevedra, no que impartían docencia por entón, entre outros, os sobresaíntes galeguistas Antón Losada Diéguez (Ética e Rudimentos de Dereito) e Castelao (Dibuxo). O título de bacharel non o acadará ata depois da súa volta a Santiago, porque Cabada Vázquez naturalmente, ademais de estudiar, ten que traballar. Colabora, efectivamente, neste tempo co pai na reparación e construcción de estradas en diversas partes da provincia de Pontevedra e da Coruña.
Xustamente seis meses despois de remata-lo servicio militar o poeta enfróntase a outra desgracia familiar que o afectará fondamente de por vida. En decembro deste ano 1925, ós poucos días de dar a luz ó primeiro fillo, morre a súa única irmá Emilia. Testemuñas da dor experimentada polo irmán son poemas como Bágoas, ¡¡Irmanciña!!, Miña lúa aluarada, Mágoas, etc. Non será nada estraño que sexa ás desaparecidas Dora e Emilia a quen o poeta lles dedique o seu primeiro libro de versos Vagalumes.
Pero quen xa no ano da súa primeira estancia en Santiago contactara coa cultura e política galeguistas vai dedicarse agora, ceibe dos límites impostos pola disciplina do Seminario, a promocionalas directamente. É nesta época cando o escritor e político estradense publica en xornais ou revistas diversas crónicas de acontecementos culturais, nos que el mesmo participa. Nesta súa actividade (de carácter cultural, etnográfico, promocionador da lingua autóctona, etc.) foi importante a súa relación de estreita amizade co coñecido publicista e polemista Manuel García Barros (Ken Keirades), estradense coma el, comprometido galeguista tamén, e factótum do importante e influínte xornal estradense "El Emigrado". É nesta publicación precisamente onde o poeta dará a coñecer tamén boa parte dos seus poemas. Por outra banda, é posible tamén que esta relación do xove Cabada Vázquez coa xa madura persoalidade, laica e liberal, de García Barros tivese algo que ver coa posterior decisión do poeta de abandonar definitivamente a carreira eclesiástica. García Barros non deixou, en efecto, de suxerirlle dunha ou doutra maneira, case sempre humoristicamente, ó seu amigo de Codeseda que o seu lugar propio non era o estamento clerical.
A pesar de todo e co comprensible disgusto de Ken Keirades, Cabada Vázquez retorna a Santiago despois de catro anos de ausencia para continuar no curso 1927-28 os interrompidos estudios de teoloxía. Pero serán só tamén catro anos o tempo no que permanecerá vencellado á disciplina eclesial. Nestes anos composteláns dará mostras dunha nada común capacidade intelectual, como se deduce do feito de que en tódalas asignaturas dos tres cursos de teoloxía e do primeiro curso de dereito canónico (os cursos realizados por el nos catro anos da súa derradeira permanencia na Universidade Pontificia) acadou a máxima calificación. Hai que ter, ademais, presente que ó tempo que cursa estes estudios na Universidade Pontificia, Cabada Vázquez está a realizar por libre tamén outros estudios (despois de acadar, estando xa en Santiago, o título de bacharel). Refírome concretamente ós estudios de maxisterio, carreira na que previamente se matriculara por libre na Escola Normal de Mestres de Pontevedra, chegando a acada-lo título de mestre nacional en 1930; o poeta simultanea estes estudios cos de Filosofía e Letras (Sección Historia) na Universidade Literaria de Santiago, acadando na cidade compostelá o título de licenciado no ano 1931.
Dado o devandito brillante expediente do xove de Codeseda na Universidade Pontificia, é nomeado, a comezos do curso 1929-30, sendo aínda polo tanto estudiante, profesor auxiliar da mesma Universidade, recibindo a finais deste mesmo curso a orde do diaconado.
Pero o estudiante compostelán non está illado no seu propio e persoal mundo intelectual ou académico, senón que participa en moitas outras actividades, no só de signo directamente político (como indicarei máis adiante).
En efecto, desde a súa volta a Santiago mantén estreita relación co "Seminario de Estudios Galegos", ó que pertenceu como socio. Importante é tamén neste senso a súa estreita relación e colaboración cunha persoalidade tan sobresaínte coma o teólogo, filósofo e filólogo A. Amor Ruibal, co que mantén contacto inmediato e directo. Cabada Vázquez residirá, en efecto, desde a súa volta a Santiago e ata a morte en 1930 do sabio compostelán, no mesmo Pazo de Raxoi, como secretario particular seu e como preceptor tamén dos Nenos de Coro da catedral compostelá (que residían no Pazo de Raxoi), dos que Amor Ruibal era o coengo encargado. A fonda visión amorruibaliana dos problemas filolóxicos, en relación tamén coa lingua galega, e a preocupación cultural e política do seu xove amigo polos problemas de Galicia deberon de producir efectos importantes en ámbolos dous. As publicacións de Cabada Vázquez escritas inmediatamente despois do falecemento de Amor Ruibal sobre a señeira figura do sabio compostelán son boas testemuñas desta mutua, intensa e fecunda relación.
Por outra banda, a pesar da súa volta a Santiago, o xove estradense non rompe os vencellos coa súa pequena terra natal ou co seu amigo García Barros. O lector poderá ver unha mostra disto na interesante polémica (recollida na presente edición) sobre a función pedagóxica ou educativa dos mestres, toda ela publicada no xornal "El Emigrado" entre finais de 1929 e abril de 1930. As tres Moxenas de Cabada Vázquez insistirán na responsabilidade educativa dos propios mestres no tema das distintas valoracións mantidas polos protagonistas desta polémica en relación coa cuestión do ensino público ou privado.
O ano 1931 é unha data decisiva na biografía de Cabada Vázquez, dado que conflúen neste ano acontecementos importantes tanto persoais como sociais, relacionados coa política e a sociedade en xeral. A comezos deste ano éditase o seu poemario Vagalumes, no que o poeta recolle moitos dos poemas galegos publicados por el con anterioridade en revistas ou xornais, dándose así a coñecer a un público máis amplo; só un par de meses despois é proclamada a República, xurdindo así para os galeguistas a posibilidade dunha transformación da sociedade e da política galega na liña dos propios ideais. Nesta situación Cabada Vázquez é por unha banda diácono da igrexa, con sólidos estudios filosóficos e teolóxicos; por outra, mestre nacional e licenciado en Filosofía e Letras (Sección Historia) e, ademais, un decidido militante na ideoloxía galeguista.
Tales circunstancias poñen ó xove estradense na encrucillada, optando finalmente, despois de madura reflexión e aconsellado ó parecer polo propio Amor Ruibal, por abandona-lo camiño que o levaría proximamente ó sacerdocio e por solicitar en consecuencia a dispensa das obrigas vencelladas á orde do diaconado, recibida poucos meses antes, dispensa que acada o 1 de septembro deste ano. Sen dúbida, non era tarefa doada emparellar a súa decidida opción política galeguista coas funcións derivadas da súa pertenza ó estamento eclesiástico. Cómpre tamén aludir ós problemas relacionados coa afectividade e coa súa sensibilidade respecto da feminidade, que o xove poeta amosa tantas veces nos seus poemas, cousa que non podía atopar tampouco fácil acomodo nun modo de vida no que o celibato era obriga de por vida.
Unha vez deixada a carreira eclesiástica, empeza desde comezos do curso 1931-32 a exerce-la docencia, como licenciado contratado para a asignatura de latín, no Colexio "Apóstolo Santiago" dos xesuítas de Vigo. O seu amigo desde os tempos do Seminario de Santiago, Xesús Ferro Couselo, acompañarao como profesor nesta mesma entidade educativa viguesa. Ámbolos dous participarán conxuntamente neste tempo, ademais, nas actividades derivadas do seu común ideario galeguista e tamén na formación cultural xuvenil no seo da "Xuventude Católica de Vigo".
Pero a vida do docente estradense, nos pouco máis de catro anos que lle restan de vida, non vai ter a penas estabilidade. Este seu primeiro curso de docencia vai ser drasticamente afectado polas decisións antieclesiais da nacente República. En efecto, o decreto de disolución da Compañía de Xesús, orde relixiosa que está ó fronte do devandito colexio vigués, é aprobado o 23 de xaneiro de 1932 e poucos días despois o colexio é oficialmente incautado. A "Academia Labor", xurdida nestas circunstancias e rexentada por algúns profesores non xesuítas do incautado colexio —entre eles Cabada Vázquez—, recollerá agora na rúa do Areal ós alumnos do antigo colexio para que estes poidan levar a termo o seu accidentado curso 1931-32.
Co curso seguinte 1932-33 a provisional Academia transfórmase no prestixioso e aínda hoxe existente "Colexio Labor", con sé distinta da anterior "Academia Labor" na mesma cidade de Vigo. Cabada Vázquez exerce neste curso a súa docencia, xunto tamén con Ferro Couselo, no novo colexio, ó tempo que imparte tamén docencia no colexio feminino "San José de Cluny" da mesma cidade. A correspondencia do poeta co seu amigo Ferro Couselo ofrece algunhas novas sobre este período vigués. É tamén por esta época cando o xove licenciado é recibido como membro do "Instituto Histórico do Minho", con sé na localidade de Viana do Castelo do país veciño.
En moitos dos escritos (poemas ou non) de Cabada Vázquez amósase a súa preocupación pola situación e polo futuro social e político de Galicia. De aquí que sexa preciso desvela-la súa persoal faciana política galeguista, que co transcurso do tempo se vai enfortecendo. Durante a súa permanencia en Vigo afiánzase, en efecto, a súa militancia galeguista, que tivera xa o seu comezo nos anos de Santiago, incluso antes do seu primeiro abandono de Santiago no verán de 1923. Parece que foi, efectivamente, neste ano cando o xove seminarista (entón con vinteún anos) participa por primeira vez nas "Irmandades da Fala", concretamente na V Asemblea, que tivo lugar na Coruña no mes de marzo, medio ano antes do comezo da Dictadura de Primo de Rivera. Só un mes despois da celebración desta Asemblea publicará un dos seus primeiros poemas, con claro contido galeguista, Na fala galega e Na tumba de Murguía, ós que seguirá pouco despois o decidido e rupturista-revolucionario A loitar, publicado a finais de xuño no xornal estradense "El Emigrado".
Pero poucos meses despois do comezo (en setembro de 1923) da Dictadura e ata o seu remate a comezos do ano 1930 o ideario galeguista ten que acomodarse, dunha ou doutra forma, ás circunstancias políticas. É pouco despois de remata-la Dictadura cando pode, por fin, ter lugar a VI Asemblea das Irmandades, tamén na cidade da Coruña, habendo xa constancia segura da asistencia do escritor estradense a esta asemblea celebrada en abril de 1930.
A proclamación da República no ano seguinte abre, sen embargo, novas posibilidades ó galeguismo. A preocupación por Galicia de Cabada Vázquez non lle permite deixar de aproveitar esta ocasión histórica para traballar directamente pola configuración política da súa terra na nova situación estatal. Só unha semana despois da proclamación da República o xove de Codeseda estrea a súa andaina activa nos eidos da política ó actuar como vocal do comité provisional da "Agrupación Nazonalista" de Santiago xunto con Luís Seoane e Sebastián González (vocais tamén). Presidente da mesma era Francisco Vázquez Enríquez, mentres que Juan Jesús González actuaba como secretario.
Algúns días despois, a comezos de maio, aparece na súa bisbarra natal nun importante acto galeguista a prol da autonomía de Galicia, celebrado no Teatro Constenla de A Estrada. Da "Agrupación Nazonalista" de Santiago están alí presentes, ademais del, Banet Fontenla e Tobío Fernández. Naquela ocasión fixeron alí uso da palabra Xosé Núñez Búa, Valentín Paz-Andrade e Otero Pedrayo, presentados por Carlos Pardo Ciorraga.
Un par de meses despois celébrase en Santiago o Día de Galicia, o sábado 25 de xullo. Trátase da primeira celebración desta importante data despois da proclamación da República, da que se espera acada-la autonomía para Galicia. Os composteláns responderon masivamente á invitación do seu alcalde, Raimundo López Pol, a participar na magna procesión cívica. Perante a estatua de Rosalía, despois da intervención (tamén en galego) de Salvador Cabeza de León e antes do discurso final do alcalde compostelán, recitará Cabada Vázquez o seu acendido poema No Día de Galicia, que remata deste xeito:
¡Galicia!... ¡Nai Galicia!... ¡Terra a nosa!...
¡Caiamos por Galicia na batalla!
Cando o político estradense, despois da súa permanencia en Santiago, chega, pois, en outubro de 1931, a Vigo, para inicia-la súa actividade docente nesta cidade, é xa un coñecido galeguista (tanto no ámbito literario coma no político). Era normal, polo tanto, que entrase de contado en contacto co denominado "Grupo Autonomista Galego" de Vigo, fundado no ano anterior, algúns meses despois de rematada a Dictadura e presidido por Valentín Paz-Andrade, coñecido e amigo de Cabada Vázquez. Pero o "Grupo Autonomista Galego" de Vigo incorporarase pronto, a comezos de decembro (só dous meses despois da chegada de Cabada Vázquez a Vigo), ó Partido Galeguista, en cuia fundación participará activamente o político estradense.
O 25 de outubro de 1931, un mes case despois da súa chegada a Vigo e pouco antes de se celebrar a comezos de decembro a asemblea fundacional do Partido Galeguista, Cabada Vázquez asina, xunto con persoeiros como Vicente Risco, Ramón Otero Pedrayo, Ramón Cabanillas, Xosé Filgeira Valverde e cinco máis, a titulada "Afirmación Católica dun Grupo de Nacionalistas", feita pública no nº 10 (outono 1931) da revista "Logos" (da que Cabada Vázquez fora activo promotor) e noutros xornais. O manifesto está escrito e asinado poucos días despois da aprobación parlamentaria do famoso artigo 26 que vai ter como consecuencia —no intre de se publica-lo posterior decreto (que afectará indirectamente a Cabada Vázquez, novo docente do colexio dos xesuítas de Vigo)— a disolución da Compañía de Xesús en todo o territorio español e a nacionalización dos seus bens, imposibilitándoselles así ós membros desta orde relixiosa o exercicio da súa tradicional función docente. Os asinantes critican a decisión parlamentaria como "inxusta", en canto —segundo alí se di— atenta contra as liberdades (relixiosa e de ensino), solicitando polo tanto a súa "abrogación" antes de que "se leve a efecto". A valentía civil deste manifesto —se se deixa de lado a discusión que o mesmo provocou no seo do galeguismo (por exemplo, as diferencias ideolóxicas, expresadas publicamente a este respecto, entre V. Risco, asinante do manifesto, e A. Villar Ponte)— non acadou, sen embargo, tal como se podía xa en pricipio presumir, a solicitada abrogación da lei parlamentaria. A incautación oficial, por parte do Estado, do colexio vigués terá lugar, efectivamente, só algúns meses despois, o día 4 de febreiro de 1932.
As diferencias ideolóxicas entre os galeguistas postas de manifesto co gallo da publicación da "Afirmación Católica dun Grupo de Nacionalistas" non van impedir, sen embargo, a realización da magna asemblea fundacional do "Partido Galeguista", celebrada os días 5 e 6 do mes de Nadal de 1931 en Pontevedra. No anterior manifesto mesmo dicían xa os asinantes que expresaban a súa protesta "sen arredármonos das fías do nacionalismo galego". Cabada Vázquez mantense, pois, firme tanto nas súas crenzas cosmovisionais e relixiosas coma na súa fe no galeguismo.
Por iso, a presencia do político estradense na asemblea fundacional do Partido Galeguista non foi meramente pasiva, "oínte", senón activa, participando directamente nos debates sobre o texto definitivo do programa do Partido Galeguista nun senso, ademais, progresista, o que chegou a provocar nalgunha ocasión os aplausos dos participantes na asemblea. Así ocorreu, por exemplo, en relación co apartado relativo á política fiscal do programa, na defensa realizada por Cabada Vázquez, xunto con Alvarez Gallego e Tobío Fernández (e fronte ó primitivo texto da ponencia, elaborada por Filgueira Valverde e García Vidal), do carácter preceptivo do imposto fiscal progresivo sobre a renda. A postura firme e clara, pero tamén aberta e dialogante, do político de Codeseda (nisto similar á de Otero Pedrayo), podería tamén quizais explica-la súa non-adhesión á posterior escisión do Partido Galeguista, iniciada en xuño de 1935 pola "Dereita Galeguista de Pontevedra", na que Filgueira Valverde e García Vidal tiveron un papel importante.
Despois da fundación do Partido Galeguista, Cabada Vázquez seguirá vencellado, naturalmente, durante a súa permanencia en Vigo, ó agora denominado "Grupo Galeguista" de Vigo, continuación do anterior "Grupo Autonomista" integrado no Partido Galeguista. No novo "Grupo Galeguista" de Vigo e desde decembro de 1932 actuará agora o político estradense como Secretario de Actas, formando parte dunha directiva presidida por Manuel Gómez Román, da que era secretario xeral Alvarez Gallego. En realidade o "Grupo Galeguista" vigués desenvolvería neste tempo unha sobresaínte actividade política e cultural, podéndose dicir que se constituíu deste modo nun activo movemento de concienciación galeguista.
Cando se celebra en Santiago de Compostela, nos días 10 e 11 de decembro de 1932, a II Asemblea do Partido Galeguista (a I Asemblea fora a fundacional, en decembro do 1931), Cabada Vázquez asistirá á mesma como representante (xunto con outros catro) do "Grupo Galeguista" de Vigo, sendo elixido nela como integrante da Mesa definitiva (que sustituiría á provisional), presidida por Manuel Peña Rey, e exercendo alí tamén (coma no Grupo vigués, ó que representaba) a función de Secretario de Actas.
A por el non desexada, pero por diversas razóns practicamente imposta, lonxanía de Galicia (nas provincias de Valladolid e Jaén) nos anos 1934 e seguintes impediralle participar nas posteriores asembleas do Partido Galeguista (a III de xaneiro de 1934 en Ourense ou a IV de abril do ano seguinte en Santiago), tan decisivas por outra banda en relación coa estratexia de alianzas do Partido Galeguista coas forzas políticas da esquerda. Mais a mutua correspondencia epistolar, mantida nestes anos, entre o político estradense desprazado fóra de Galicia e persoas tan importantes nos eidos do galeguismo coma Anxel Casal, Camilo Díaz Baliño ou Antón Alonso Ríos amosan a súa constante preocupación pola temática de Galicia e pola súa liberación social e política.
Co remate do curso 1932-33 remata, pois, tamén a fecunda (tanto desde o punto de vista político coma docente-educativo) estancia de dous anos de Cabada Vázquez en Vigo.
A razón do final da súa permanencia nesta cidade está nas disposicións ministeriais do goberno republicano, nas que se dá a coñece-la creación de novos Institutos de Ensino Medio e ó tempo se regula o modo de acceso á docencia nos mesmos dos profesores seleccionados para esta función, denominados profesores "encargados de curso". Os concursantes haberán de realizar previamente, nos meses do verán do ano 1933, os denominados "cursos prácticos" ou cursillos. Estas disposicións baseábanse na necesidade de "sustituír" a docencia realizada ata agora polas ordes relixiosas e que o goberno republicano restrinxira ou impedira. O docente estradense elixirá Barcelona para realizar na universidade catalana os "cursos prácticos", aínda que antes se someterá en Madrid á prescrita previa "proba eliminatoria". En Barcelona puido Cabada Vázquez, ademais de realiza-los cursillos prescritos, contactar directamente coa cultura e política catalanas e establecer amizades con compañeiros "cursillistas" vascos e cataláns. Ocasionalmente atopouse alí, tamén, unha vez máis, cos deputados e amigos Otero Pedrayo e Castelao, que realizaron por entón á cidade catalana unha viaxe relacionada co denominado pacto de "Galeuzca".
Cabada Vázquez obtén unha excelente calificación para o seu nomeamento de profesor "encargado de curso". Sen embargo, a pesar de ter solicitado praza en Galicia (e moi probablemente no Instituto de Pontevedra), o caso é que é desprazado finalmente a Castela por intrigas de signo profesional, corporativo, ou quizais ideolóxico-político, tal como semella (ve-la segunda carta, editada na presente edición, de Cabada Vázquez a Ferro Couselo), que parecen te-la mesma orixe (Pontevedra). É así como o profesor estradense, inesperadamente, é "desterrado" (ve-la carta —a última do Epistolario— escrita a Antón Alonso Ríos) e nomeado oficialmente, a finais de outubro de 1933, profesor de Latín e Director do novo Instituto Elemental de Medina de Rioseco (Valladolid), lonxe da Galicia das súas preocupacións.
Só durante un curso permanecerá Cabada Vázquez neste Instituto castelán, dado que un incidente persoal, ocorrido en febreiro de 1934, entre o Director estradense e o secretario da mesma entidade docente tivo como consecuencia o feito de que ámbolos dous fosen destituidos provisionalmente dos seus respectivos cargos. Ante esta pouco grata situación o profesor estradense intenta abandona-la súa función docente neste centro e fai concurso de traslado, por máis que isto supoñía de feito ter que exerce-la docencia nun centro docente máis distanciado aínda de Galicia. En efecto, a praza vacante de Lingua Latina do Instituto de Linares (Jaén) foi anunciada a concurso a finais de agosto deste ano. Cabada Vázquez concorre a ela e acada a praza neste Instituto andaluz.
Se en Castela residiu durante un ano, réstalle en Andalucía só ano e medio ata que a morte o visite aquí, cando estaba próximo a contraer matrimonio coa bela linarense María Luisa López Jiménez.
Cabada Vázquez foi ben acollido profesional e persoalmente en terras andaluzas. A finais de outubro de 1934 toma posesión do seu cargo como profesor. Os compañeiros do novo Instituto queren propoñelo como Director do centro docente, pero el (ve-la carta II escrita ó seu irmán Perfecto) resístese en principio a tal cargo, debido sen dúbida á frustrante experiencia medinesa. Sen embargo, en decembro de 1934 é nomeado Director, facéndose cargo efectivo da dirección do centro docente dous meses e medio despois. O "Pregón cultural" e o "Discurso conmemorativo", incluidos ó final dos escritos en prosa, son unha boa mostra da súa preocupación docente e cultural e da excelente aceptación profesional e social en terras andaluzas do profesor galego.
O inesperado falecemento de Cabada Vázquez produciuse como consecuencia dunha apendicite o día 2 de abril de 1936, ás 21'00 horas, no Hospital Municipal de Linares, cando contaba con 34 anos de idade. Os linarenses acudiron masivamente ó seu pasamento, dando así testemuño do seu afecto a quen soubera gañarse a amizade de compañeiros de docencia e de alumnos e persoas de toda clase. O enterro tivo lugar na parroquia de San Francisco, no día seguinte. O pai do poeta emprendera a longa viaxe desde Codeseda ata Linares e puido así facerlle presente ó poeta o agarimo da familia e a lembranza da terra nai nos días anteriores ó seu falecemento.
A nova sobre a desaparición prematura do poeta e político estradense tivo tamén o seu eco na lonxana Galicia, a pesar dos nada propicios acontecementos sociais e políticos previos ó xa próximo comezo da contenda civil. Tanto "A Nosa Terra" (que fala de Cabada Vázquez como "faro senlleiro da nosa lírica que se apaga para sempre") coma "El Pueblo Gallego" (que lamenta a desaparición de "uno de los valores más prometedores del movimiento renacentista gallego") ou o semanario ourensán "Heraldo de Galicia" (que describe ó falecido estradense como "una de las inteligencias mejor dotadas y de las más puras sensibilidades del galleguismo") laiaranse da irreparable perda do poeta e político galeguista. Institucións concretas, como o "Seminario de Estudios Galegos" ou coñecidos e amigos do poeta como Ramón Villar Ponte (que di sobre o desaparecido galeguista que soubo "ofrescer un xurdio exempro de capacidade prena e de patriotismo insuperábel"), García Barros (Ken Keirades), Ferro Couselo, etc. expresaron tamén o seu pesar sobre o inesperado acontecemento.
Sen embargo, o comprensible silencio posterior, que enche varias décadas desde o comezo da contenda civil, arredor da súa figura pesou moito sobre o coñecemento e a valoración obxectiva da sobresaínte persoalidade do escritor e político estradense. Por iso, o desexo expresado polo moribundo poeta de que os seus restos fosen trasladados á súa terra natal tardou moito en poder ser levado a efecto, debido sobre todo ás circunstancias políticas da "longa noite de pedra" celsoemiliana, que ten o seu comezo co estoupido da contenda civil só tres meses e medio despois do pasamento do político estradense. O traslado dos seus restos ó cemiterio parroquial de San Xorxe de Codeseda puido levarse, sen embargo, por fin, a cabo o 13 de outubro de 1962, gracias á iniciativa e a xenerosidade de amigos e admiradores estradenses do poeta. No acto celebrado en Codeseda non deixaron de estar presentes, entre outras persoalidades, antigos amigos e compañeiros superviventes do ideario galeguista, como Ferro Couselo ou Otero Pedrayo. Tanto este último como, entre outros, o poeta Díaz Jácome leron alí en sentida homenaxe ó poeta estradense poemas propios, redactados expresamente para esta ocasión. Con todo e iso, as circunstancias políticas aínda vixentes nestas datas non fixeron posible que a notable faciana política, galeguista, do poeta homenaxeado puidese nesta ocasión saír á luz, se se prescinde quizais dalgunha velada alusión á mesma no poema da autoría de Otero Pedrayo, recitado alí mesmo polo seu autor.
A presente edición
Dez anos despois de iniciada a democracia, o interese pola figura de Cabada Vázquez cobra un pulo especial coa reedición en 1989 do poemario Vagalumes de 1931 do poeta de Codeseda, realizada pola Asociación de Fillos e Amigos da Estrada, cunha meritoria introducción de Xesús Alonso Montero. A edición facsímil foi presentada na Estrada o 24 de xuño do mesmo ano 1989.
Por esta razón, a edición da obra completa de Cabada Vázquez que o lector ten agora nas mans ha de ser vista en continuidade con este novo interese polo poeta e en xeral pola nosa propia historia non-sabida, esquecida ou dunha ou doutra maneira postergada. O que se pretende, pois, coa presente edición é facer accesible ó lector a obra escrita total do noso escritor (coa salvidade, naturalmente, de que poida aínda atoparse no futuro algún escrito ata este intre descoñecido), incluídos tamén naturalmente os poemas recollidos polo seu autor en Vagalumes.
Sen dúbida, o poemario Vagalumes ten unha importancia especial, aínda que só fose por constituí-la selección realizada polo propio poeta a comezos do ano 1931. De aquí que conveña ofrecer algúns datos, aínda que sucintos, sobre este poemario. A idea da publicación de Vagalumes non parece que procedese en principio do poeta mesmo senón dos seu amigos e dos lectores dos seus poemas, espallados estes en diversos xornais ou revistas. Camilo Díaz Baliño colaborou co seu amigo, o poeta, amosando no poemario o seu xenio artístico e gráfico ó realizar non só a fermosa portada do volume, senón tamén tódalas viñetas e motivos que aparecen ó comezo ou ó final de varios dos poemas. A aparición pública de Vagalumes debeu de ser cara a finais de xaneiro ou a primeiros de febreiro do ano 1931, se se ten en conta que a primeira reseña sobre o poemario, escrita por Otero Pedrayo, leva data do 18 de febreiro. Hai constancia, por outra banda, de que o libro de versos estivo pronto á venda en diversas librerías de Galicia e tamén en Bos Aires.
Sen embargo, Vagalumes" non reflecte máis que unha parte da producción escrita do autor estradense. De aí a necesidade desta edición conxunta dos seus escritos para un coñecemento adecuado de Cabada Vázquez como escritor. Porque en Vagalumes, ademais de non estaren incluídos naturalmente os textos en prosa, non aparecen nel nin os poemas escritos en castelán nin tampouco tódolos redactados polo poeta en galego. No Apéndice V da introducción de Alonso Montero á devandita edición de Vagalumes de 1989 preséntanse en edición facsímil nove poemas galegos posteriores á publicación de 1931 de Vagalumes, pero ningún dos anteriores a esta data.
De aquí que na presente edición o lector poida ter á vista non só os primeiros poemas, os anteriores a Vagalumes, senón tamén cantos me foi posible localizar (uns catorce) dos publicados polo poeta con posterioridade á edición de Vagalumes, ademais de incluír —como queda dito— os recollidos en Vagalumes.
Os poemas que aparecen nesta edición (tanto os escritos en galego como en castelán) veñen a ser case outros tantos como os contidos en Vagalumes. Respecto dos poemas en castelán, hai que dicir que o poeta publicou o seu primeiro poema nesta lingua, El loco burlador, en setembro de 1923, para deixar de publicar poesía en castelán (de maneira practicamente definitiva) despois de algo menos de dous anos (a comezos de agosto de 1925). Durante este tempo publicou arredor de vintedous poemas en castelán, sen deixar de publicar ó tempo poemas galegos. De maneira que se pode dicir que o poeta de Codeseda foi bilingüe durante case dous anos, nos comezos da súa producción poética.
Verbo dos poemas en galego anteriores a Vagalumes, incluídos na presente edición pero non recollidos polo seu autor na súa escolma de 1931, hai que dicir que tal exclusión se puido deber —tal como indica Alonso Montero na súa introducción á edición facsímil de Vagalumes— a unha determinada "autocrítica", por razóns de tipo literario ou estilístico, realizada polo propio poeta respecto de determinados poemas, especialmente da súa primeira época; pero tamén, en boa parte, —ó meu ver— puido deberse a que posiblemente Cabada Vázquez considerou que determinados poemas non debían aparecer nunha publicación como Vagalumes, editada nun centro eclesiástico (o Seminario Conciliar de Santiago), tendo recibido ademais el só pouco antes a orde do diaconado. Poemas, por conseguinte, con determinado contido amoroso-galante, político, etc. ou que deixan albiscar posibles dúbidas relixiosas, etc. tiñan que ou quedar simplemente excluídos da escolma ou ser sometidos a unha determinada transformación ou revisión. Era preciso, polo tanto, recuperar e dar a coñecer tamén estes poemas e indica-los cambios, no seu caso, que, debido ás circunstancias sinaladas, houbo de realizar neles o poeta en Vagalumes antes de seren recollidos nesta escolma.
Cabada Vázquez, aínda tendo en conta o devandito período inicial bilingüe dos seus poemas, estreouse de feito como poeta na súa lingua natal, a galega. Os seus dous primeiros poemas son Meus soños e A túa visita, que foron publicados (conxuntamente) en abril de 1923 en "Vida Gallega", cando o seu autor só tiña vinteún anos, antes aínda do seu primeiro abandono do Seminario. No caso, sen embargo, de que o poema galego Callejeras (publicado tres meses antes dos dous anteriores) fose en realidade da autoría do poeta de Codeseda (ve-lo que indico na nota correspondente a este poema), sería naturalmente este o seu primeiro poema galego.
Con moita frecuencia un mesmo poema atópase sucesivamente publicado en xornais ou revistas moi diversos, aínda que a publicación máis veces utilizada foi sen dúbida a revista viguesa "Vida Gallega": de aquí que máis dunha vez se fale do poeta de Codeseda como "poeta de 'Vida Gallega'". Efectivamente, cerca de cen poemas do poeta estradense poden lerse nesta revista, triplicando en número ós poemas publicados no seguinte xornal máis utilizado (sobre todo despois da publicación de Vagalumes), "El Compostelano", ó que segue moi de preto o xornal estradense "El Emigrado". As seguintes publicacións periódicas (xornais ou revistas) nas que se atopan poemas ou outros escritos seus son, en orde descendente (segundo a frecuencia coa que son utilizadas), estas: "Faro de Vigo", "A Nosa Terra", "Céltiga" (Bos Aires), "Nós", "Acción" (Órgano de la Juventud Católica de Pontevedra), "Heraldo de Galicia" (La Habana), "La Voz de Galicia", "La Razón" (Linares), "Progreso" (Pontevedra), "Logos" (Pontevedra), "Catecismos de Compostela", "Catecismos de San Martín" (Santiago), "La Voz de la Verdad" (Lugo), "Las Riberas del Eo" (Ribadeo), "Revista [ou 'Boletín'] Oficial del Centro Gallego de Avellaneda" (Bos Aires), "El Pueblo Gallego", "Heraldo de Galicia" (Ourense), "Diario de Galicia" (Santiago), "El Eco de Santiago" e "Boletín Oficial de la Unión Hispano-Americana Valle Miñor" (Bos Aires).
O feito de que os seus poemas fosen editados en tan diversas publicacións periódicas contribuíu sen dúbida de maneira importante ó coñecemento da súa poesía. A este respecto tivo, naturalmente, "Vida Gallega" unha relevante función, tendo en conta que esta revista editaba un número para aquela época moi elevado de exemplares.
Na presente edición ofrezo ó lector a súa producción escrita deste modo. En primeiro lugar, os seus propios poemas, tanto en castelán como en galego, incluíndo despois poemas traducidos por el ó galego; en segundo lugar, os seus escritos en prosa (colaboracións en revistas, xornais, etc., traduccións de textos en prosa ó galego e o epistolario que se conserva). En ámbolos dous casos (escritos en verso ou en prosa) manteño estrictamente a orde cronolóxica da primeira publicación (sexa esta en castelán ou en galego) do correspondente poema ou escrito, para que así se poida máis doadamente adverti-la posible evolución literaria do escritor estradense.
Nas notas a pé de páxina sinálanse tanto as diversas revistas ou xornais nos que os escritos foron publicados como tamén a paxinación destes no volume de versos Vagalumes (no caso de que o respectivo poema estea recollido nesta escolma). Aínda que naturalmente se dá preferencia ó texto ou redacción máis recente, sinalo sen embargo as variantes existentes en versións anteriores. Por outra banda, dado que Cabada Vázquez asina moitos dos seus escritos co pseudónimo "J. Lamenú" (algunhas —poucas— veces, tamén cos pseudónimos "Pepe da Xila" ou "Pepe Frangullas"), indico tamén nas notas, no seu caso, esta circunstancia.
Na reproducción dos poemas ou escritos atendín sobre todo á estricta fidelidade ó texto orixinal, aínda que procurei tamén nalgúns casos concilia-la mesma coa vixente normativa ortográfica e morfolóxica de 1982. Noutros casos houbo naturalmente que corixir erros do prelo, algúns deles sinalados xa polo poeta.
Respecto dos escritos en prosa do escritor estradense recollidos na presente edición (preto de vinte, sen conta-las traduccións e as cartas, incluídas nela tamén), é abondo con indicar que están redactados máis ou menos a partes iguais en castelán e en galego, aínda que a súa estrea como prosista é tamén, coma no caso dos escritos poéticos, en lingua galega, na súa narración, publicada en outubro de 1923 (algúns meses despois do seu primeiro poema, tamén en galego) e titulada A bolaíña. Os escritos son de temática variada: reportaxes culturais (sobre acontecementos deste xénero en terras da Estrada), enxuizamentos da situación política, ensaios novelísticos ou etnográficos, discursos, semblanzas biográficas (sobre Amor Ruibal), reseñas bibliográficas, polémicas educacionais, etc. Nas notas a pé de páxina dos respectivos escritos ofrécese información máis detallada respecto dos mesmos.
Valoración literaria
Case non é preciso indicar que a análise e o enxuizamento das cualidades literarias (poéticas, de maneira especial), da posible evolución ou da concreta ubicación no ámbito literario en xeral do escritor estradense vai ser desde agora máis fácil para os estudiosos e especialistas da literatura galega, ó dispoñeren na presente edición do conxunto da súa producción escrita. Pola miña parte quero aludir, con todo, a este respecto a algúns puntos, a título meramente informativo ou orientativo.
Desde diversas partes se relacionou a poesía de Cabada Vázquez coa de Pondal, Lamas Carvajal ou Curros e tamén coa poesía de escritores do país veciño, como a de Guerra Junqueiro ou Teixeira de Pascoaes.
Outros autores decatáronse da súa afinidade con Rosalía ou Cabanillas. Así Aquilino Iglesia Alvariño, R. Otero Pedrayo, A. de las Casas, etc. louvaron no seu tempo a poesía de Cabada Vázquez, poñendo de relevo a capacidade do poeta de Codeseda para expresar e afondar poeticamente no intimidade persoal, á maneira de Rosalía, e para evocar ó tempo a realidade exterior, ó xeito de Cabanillas. Realidade ou natureza e espírito ou subxectividade forman así unha unidade na súa expresión poética, que está lonxe de toda artificialidade extemporánea.
Por esta razón o poeta de Codeseda non rexeita nin se arreda na súa poesía da vida real e ordinaria, daquela que viven os seus, homes e mulleres da súa terra. E xustamente porque el expresa e canta na súa poesía a vida, e esta é, na súa complexidade, variada, afectada unhas veces pola ledicia e outras pola traxedia ou polo inesperado, pódese dicir que a súa poesía é un verdadeiro repertorio da variedade das experiencias vitais que afectaron a Cabada Vázquez e con el a unha determinada cultura, de maneira especial á cultura rural galega: vida e morte, tristura e ledicia, traballo e festa, amor e relixiosidade, etc. Pero coido que, máis alá de todo isto, a súa poesía, como quizais toda poesía auténtica, é a expresión dunha experiencia humana que se podería denominar trascendental, e neste senso posiblemente universal: a experiencia humana do tempo, do tempo que foi (pero que segue presente no espírito), do tempo que é, e do tempo que será (que pode ser ou que debería ser).
Á vivencia do tempo pasado (en forma de lembranza apaixoada da terra ou do amor lonxanos, da infancia pasada, da morte dos máis queridos, etc.) pertence unha boa parte dos seus poemas. É neste contexto onde a "Dor" se constitúe na orixe mesma —segundo se di no poema Na gaiola do meu peito— da súa inspiración poética:
Na gaiola do meu peito
ten seu niño un reiseñor,
que, a sofrir penas afeito,
canta as feridas da Dor.
Foi alegre en tempos idos,
mais nunca soupo cantar
hastra que os dores buídos
o chegaron a magoar.
O reiseñor é meu estro,
na cencia da Dor maestro,
que meus versos inspirou;
que a doce malenconía,
desque fuxeu a alegría,
no meu peitiño aniñou.
Poemas que expresan esta vivencia do tempo pasado ou da dor serían, Ofrenda de amor, Meu dor, O espello, Sospiros de emigrado, As miñas canas, Bágoas, Nai, ¡¡Irmanciña!!, Morriña, Mágoas, ¿Non te lembras?, Soños, Brétema, Lembranza lírica, Miña lúa aluarada, A un mal, outro pior, A fonte das meigas, Sobre a fenestra, etc.
Outros poemas están máis na liña da vivencia do tempo presente, porque se nos primeiros sobresaían a saudade ou a dor espiritual, nestes outros faise dono do poeta a ledicia, a fermosura do vivir e do amor, a bela paisaxe, a festa, etc. Así ocorre en Festa en San-Iago, Na fala meiga, A Galicia, O merlo, Acoarela, Maruxa, Tríptico, Lírica, Paisaxe do lusco e fusco, Ruada, ¡Inda o diaño!, Nadal, Anceios, Era unha rosa, Nosa Señora da Grela, Eu teño un paxariño, Hoxe houbo festa no ceo, Son o mesmo, ¡Galego!, etc.
Un terceiro grupo de poemas é expresión dunha vivencia dinámica do tempo futuro, na liña dunha reivindicación política e social, referida a Galicia como ámbito concreto dunha cultura propia e, no seo da mesma, a un grupo social de forte presencia no país galego, os labregos. Son poemas que expresan anceios, esperanzas arelantes e esixentes dun tempo mellor, como Na fala galega, Na tumba de Murguía, A loitar, Sursum... Corda!, No día de Galicia, Berros de loita, Primaveira, Vítimas, Alborada, etc.
Esta clasificación dos poemas non deixa, sen embargo, de resultar de tódolos xeitos algo artificial, porque poucos poemas están ceibes de elementos que os poden relacionar tamén cos dos outros grupos. A mestura de elementos destas tres vivencias do tempo pode notarse especialmente nun dos poemas máis emotivos e coñecidos de Cabada Vázquez: ¡Salve, irmán piñeiro!. E poida que esa mestura das tres vivencias temporais xunto co fondo e íntimo diálogo entre o poeta, que vive no tempo (que foi, que é e que será), e o "piñeiro" (que simbolicamente está máis alá do tempo) sexa un dos motivos da emoción literaria que o poema fai xurdir no lector.
Hai xeral acordo, por outra banda, na constatación de que o poeta de Codeseda posúe un excelente dominio da lingua galega, tanto culta como coloquial.
Se Vagalumes foi xa unha escolma realizada polo propio autor de poemas propios (a meirande parte deles previamente xa publicados), editáronse así mesmo, en datas diversas, escolmas deste poemario, o que significa que poemas non recollidos en Vagalumes non podían naturalmente ser incluídos en tales escolmas. A primeira que recolleu poemas de Vagalumes foi a Antología de poetas gallegos de Álvaro de las Casas, publicada en Bos Aires en 1939. Nela figuran somentes os poemas O merlo e A tarde vaise. Case vinte anos despois aparece o volume III da Escolma de poesía galega de F. Fernández del Riego, onde se recollen, por esta orde, os poemas A tarde vaise, Acoarela, Mágoas, Soños, Eu teño un paxariño. Posteriormente, na súa Antoloxía de poesía galega recollerá o mesmo Fernández del Riego só os tres primeiros dos poemas anteriormente seleccionados na súa Escolma. Como se ve, A tarde vaise é o único poema recollido nas tres escolmas.
Respecto do lugar que ocupa Cabada Vázquez nas correntes poéticas da época, aludo só brevemente á cuestión (ben perfilada xa e esquematicamente abordada por Alonso Montero na citada introducción á edición facsímil de Vagalumes) da súa relación cos novos estilos poéticos da primeira parte do século XX.
Trala calificación, a mediados de século, por parte de Couceiro Freijomil da temática poética de Vagalumes como "decimonónica", practicamente o mesmo viñeron a afirmar Fernández del Riego na mencionada Escolma de poesía galega ou Carballo Calero na súa voluminosa e influínte Historia de literatura galega contemporánea.
Cando se fala de poética "decimonónica", faise referencia a un tipo de poesía de talante tradicional, na liña dos grandes poetas galegos do século XIX (Rosalía, Pondal, Curros, etc.), nos que predomina un determinado tipo de realismo costumista, temática rural, etc. Fronte a ela unha nova corrente poética, que colle forzas a comezos do século XX, aposta decididamente por unha renovación temática e formal da poesía, que se converte neste senso en vangardista, facéndose eco de correntes como o ultraísmo, o creacionismo, surrealismo, etc. A poesía ha de ser agora "creadora", creando novas realidades, máis alá da natureza, coa liberdade da linguaxe e das imaxes por ela elaboradas.
En realidade, Cabada Vázquez recibira na Universidade Pontificia compostelá unha formación humanística e clásica demasiado fonda e ampla coma para ser ela de súpeto subordinada a determinadas correntes poéticas nas que primaba, en certo modo, sobre o contido mesmo das experiencias humanas fundamentais a liberdade e a novedade da forma poética en si mesma.
Agora ben, este talante "tradicional" da súa poesía non ten por que ser visto como unha tacha ou defecto, senón como unha opción de quen era sobre todo un experimentador e sentidor de fondo da vida humana e da realidade natural e social. O poeta de Codeseda consideraba máis importante comunicar poeticamente de maneira inmediata e directa a experiencia, a emoción e o sentimento poéticos que facer que o lector se deixase entreter, de modo meramente estético, coa pura forma poética.
Estaba, por outra parte, sen embargo, ben ó tanto das novas correntes literarias, tal como se pode deducir da presencia na súa biblioteca particular de obras e autores representativos da corrente modernista ou vangardista 1. Entre os papeis da súa biblioteca atópanse, ademais, numerosos recortes de xornais (entre 1923 e 1927) con poemas de poetas vangardistas, estrictamente contemporáneos a el, como Manuel Antonio, Otero Espasandín ou Amado Carballo. O que amosa o seu interese polos novos modos de facer poesía, que deixa xa claras pegadas en determinados poemas de Vagalumes, pero que se manifestará máis plenamente en poemas posteriores á aparición desta escolma de versos. Así, por exemplo, nos poemas posteriores a Vagalumes como Festa en San-Iago, Pantasía nupcial, Soñei contigo, A noite era un cadaleito, Nos dondos brazos da noite, etc.
De todo isto se deduce, polo tanto, que houbo unha evolución na súa poesía desde as formas máis tradicionais da meirande parte dos poemas presentes en Vagalumes deica a paulatina introducción das novas formas poéticas.
Débeda de gratitude
Quero deixar, finalmente, aquí constancia do meu agradecemento ás entidades que cos seus fondos bibliográficos contribuíron eficazmente a que esta edición dos escritos de Cabada Vázquez chegue agora ás mans dos lectores, entre as que non podo deixar de nomear a Hemeroteca Municipal de Madrid, a Biblioteca da Universidade de Santiago, o Instituto "Padre Sarmiento" de Estudios Gallegos, a Biblioteca Penzol de Vigo, o Arquivo do Concello desta mesma cidade, o Museo e a Biblioteca Pública Provincial de Pontevedra e a Biblioteca da Casa da Cultura da Estrada. Valerosas informacións ou indicacións recibín tamén de persoas como Benito Varela Jácome, Dolores Vilavedra, Anxo Tarrío Varela, Xoán Carlos Garrido Couceiro, etc., ós que xunto cos meus irmáns Lino, Jacobo Adolfo, Jaime e Pablo —que puxeron á miña disposición os libros e escritos do noso "tío Pepe"— quero expresar o meu agarimoso agradecemento.
Quero expresarlle tamén ó Concello de A Estrada o meu máis sincero agradecemento pola súa xenerosa colaboración na edición desta obra.
Espero que esta publicación xunto con outro amplo estudio biográfico sobre a persoalidade política e literaria de Xosé Manuel Cabada Vázquez que pronto darei a coñecer poidan servir nalgún grao como merecida homenaxe ó poeta e político estradense ó se cumprir, no comezo mesmo do novo milenio, o centésimo cabodano do seu nacemento.
Xosé Manuel Cabada Vázquez naceu no lugar de Barro, da parroquia de San Xurxo de Codeseda, concello da Estrada (Pontevedra), poucos días antes do comezo do inverno do ano 1901, o día 6 de decembro. Cómpre tomar nota precisa destes datos, porque en relación co lugar e coa data concreta de nacemento existe aínda unha certa confusión debido a diversas inexactitudes ou imprecisións por parte de Couceiro Freijomil, Carballo Calero e outros, cando de maneira xeralmente breve se refiren ó poeta de Codeseda. Xosé Manuel é o segundo fillo do matrimonio Manuel Cabada Prieto e Xosefa Vázquez Gil; o primeiro fora Emilia e o terceiro sería Perfecto.
Os pais pertencían á clase labrega, cousa normal en case tódolos habitantes das incontables pequenas parroquias de Galicia, aínda que seu pai exercía de cando en vez como contratista de obras, especialmente na esforzada construcción preindustrial das serpeantes estradas da Galicia de comezos de século. Era este un oficio que estaba en certo modo condicionado pola tradición familiar da liña materna, a dos Vázquez, dos que algúns chegaron a desempeñar cargos relativamente importantes en relación coa construcción dos denominados "camiños provinciais". Neste contexto e dada a estreita relación mantida co seu sobriño poeta, é obrigado nomear concretamente ó seu tío materno, Gerardo Vázquez Gil, que foi (como tantos outros do seu tempo) emigrante, chegando a acadar na emigración americana, antes da súa volta a Galicia, o título de enxeñeiro. O poema "Morriña", no que o tema da emigración está tan presente, dedicarallo o poeta a este seu tío materno.
Unha das maneiras de promociona-los fillos cara a un status social máis elevado era o ingreso na carreira eclesiástica. Aínda que o xove de Codeseda non chegase a remata-la súa carreira no Seminario (daquela tamén Universidade Pontificia) de Santiago, acadaría en calquera caso alí unha educación e formación intelectual nada desprezable. Cos seus dezasete anos xa cumpridos empeza, pois, en Santiago a súa vida de seminarista no curso 1918-19. Esta súa primeira etapa, que abrangue estudios de Humanidades e Filosofía ata remata-lo primeiro curso de Teoloxía, dura cinco intensos anos ata o verán de 1923. É entón cando o xove estradense ten que facer fronte ás obrigas do servicio militar, aínda que non será só isto senón tamén outras ocupacións e contratempos os que van facer retrasa-la súa posterior volta a Santiago, que non ocorrerá ata catro anos despois de ter abandonado o incipiente poeta a cidade do Apóstolo.
En efecto, pouco máis dun ano despois de deixa-lo Seminario, en decembro de 1924, mórrelle a súa querida, xove e intelixente curmá Dora (filla do devandito Gerardo Vázquez), que por entón estudiaba a carreira de Medicina en Santiago. A ela, aínda viva, está dirixido o poema Delirios de poeta... Despois da súa morte, o seu curmán dedicaralle o sentido poema Ofrenda de amor. A esta desgracia familiar engadiráselle, só un ano despois, outra aínda máis grave. Pero entre estes luctuosos acontecementos o xove Xosé Manuel leva a efecto, por fin, o cumprimento do seu servicio militar en Pontevedra, do que en van intentara, de diversas maneiras, liberarse. Polo menos puido acadar retrasalo e reduci-lo seu tempo a só cinco meses, de xaneiro a xuño de 1925. Entre tanto, aproveita tamén o tempo da súa estancia en Pontevedra para empezar a facer por libre os estudios de bacharelato, matriculándose no Instituto Nacional de Segundo Ensino de Pontevedra, no que impartían docencia por entón, entre outros, os sobresaíntes galeguistas Antón Losada Diéguez (Ética e Rudimentos de Dereito) e Castelao (Dibuxo). O título de bacharel non o acadará ata depois da súa volta a Santiago, porque Cabada Vázquez naturalmente, ademais de estudiar, ten que traballar. Colabora, efectivamente, neste tempo co pai na reparación e construcción de estradas en diversas partes da provincia de Pontevedra e da Coruña.
Xustamente seis meses despois de remata-lo servicio militar o poeta enfróntase a outra desgracia familiar que o afectará fondamente de por vida. En decembro deste ano 1925, ós poucos días de dar a luz ó primeiro fillo, morre a súa única irmá Emilia. Testemuñas da dor experimentada polo irmán son poemas como Bágoas, ¡¡Irmanciña!!, Miña lúa aluarada, Mágoas, etc. Non será nada estraño que sexa ás desaparecidas Dora e Emilia a quen o poeta lles dedique o seu primeiro libro de versos Vagalumes.
Pero quen xa no ano da súa primeira estancia en Santiago contactara coa cultura e política galeguistas vai dedicarse agora, ceibe dos límites impostos pola disciplina do Seminario, a promocionalas directamente. É nesta época cando o escritor e político estradense publica en xornais ou revistas diversas crónicas de acontecementos culturais, nos que el mesmo participa. Nesta súa actividade (de carácter cultural, etnográfico, promocionador da lingua autóctona, etc.) foi importante a súa relación de estreita amizade co coñecido publicista e polemista Manuel García Barros (Ken Keirades), estradense coma el, comprometido galeguista tamén, e factótum do importante e influínte xornal estradense "El Emigrado". É nesta publicación precisamente onde o poeta dará a coñecer tamén boa parte dos seus poemas. Por outra banda, é posible tamén que esta relación do xove Cabada Vázquez coa xa madura persoalidade, laica e liberal, de García Barros tivese algo que ver coa posterior decisión do poeta de abandonar definitivamente a carreira eclesiástica. García Barros non deixou, en efecto, de suxerirlle dunha ou doutra maneira, case sempre humoristicamente, ó seu amigo de Codeseda que o seu lugar propio non era o estamento clerical.
A pesar de todo e co comprensible disgusto de Ken Keirades, Cabada Vázquez retorna a Santiago despois de catro anos de ausencia para continuar no curso 1927-28 os interrompidos estudios de teoloxía. Pero serán só tamén catro anos o tempo no que permanecerá vencellado á disciplina eclesial. Nestes anos composteláns dará mostras dunha nada común capacidade intelectual, como se deduce do feito de que en tódalas asignaturas dos tres cursos de teoloxía e do primeiro curso de dereito canónico (os cursos realizados por el nos catro anos da súa derradeira permanencia na Universidade Pontificia) acadou a máxima calificación. Hai que ter, ademais, presente que ó tempo que cursa estes estudios na Universidade Pontificia, Cabada Vázquez está a realizar por libre tamén outros estudios (despois de acadar, estando xa en Santiago, o título de bacharel). Refírome concretamente ós estudios de maxisterio, carreira na que previamente se matriculara por libre na Escola Normal de Mestres de Pontevedra, chegando a acada-lo título de mestre nacional en 1930; o poeta simultanea estes estudios cos de Filosofía e Letras (Sección Historia) na Universidade Literaria de Santiago, acadando na cidade compostelá o título de licenciado no ano 1931.
Dado o devandito brillante expediente do xove de Codeseda na Universidade Pontificia, é nomeado, a comezos do curso 1929-30, sendo aínda polo tanto estudiante, profesor auxiliar da mesma Universidade, recibindo a finais deste mesmo curso a orde do diaconado.
Pero o estudiante compostelán non está illado no seu propio e persoal mundo intelectual ou académico, senón que participa en moitas outras actividades, no só de signo directamente político (como indicarei máis adiante).
En efecto, desde a súa volta a Santiago mantén estreita relación co "Seminario de Estudios Galegos", ó que pertenceu como socio. Importante é tamén neste senso a súa estreita relación e colaboración cunha persoalidade tan sobresaínte coma o teólogo, filósofo e filólogo A. Amor Ruibal, co que mantén contacto inmediato e directo. Cabada Vázquez residirá, en efecto, desde a súa volta a Santiago e ata a morte en 1930 do sabio compostelán, no mesmo Pazo de Raxoi, como secretario particular seu e como preceptor tamén dos Nenos de Coro da catedral compostelá (que residían no Pazo de Raxoi), dos que Amor Ruibal era o coengo encargado. A fonda visión amorruibaliana dos problemas filolóxicos, en relación tamén coa lingua galega, e a preocupación cultural e política do seu xove amigo polos problemas de Galicia deberon de producir efectos importantes en ámbolos dous. As publicacións de Cabada Vázquez escritas inmediatamente despois do falecemento de Amor Ruibal sobre a señeira figura do sabio compostelán son boas testemuñas desta mutua, intensa e fecunda relación.
Por outra banda, a pesar da súa volta a Santiago, o xove estradense non rompe os vencellos coa súa pequena terra natal ou co seu amigo García Barros. O lector poderá ver unha mostra disto na interesante polémica (recollida na presente edición) sobre a función pedagóxica ou educativa dos mestres, toda ela publicada no xornal "El Emigrado" entre finais de 1929 e abril de 1930. As tres Moxenas de Cabada Vázquez insistirán na responsabilidade educativa dos propios mestres no tema das distintas valoracións mantidas polos protagonistas desta polémica en relación coa cuestión do ensino público ou privado.
O ano 1931 é unha data decisiva na biografía de Cabada Vázquez, dado que conflúen neste ano acontecementos importantes tanto persoais como sociais, relacionados coa política e a sociedade en xeral. A comezos deste ano éditase o seu poemario Vagalumes, no que o poeta recolle moitos dos poemas galegos publicados por el con anterioridade en revistas ou xornais, dándose así a coñecer a un público máis amplo; só un par de meses despois é proclamada a República, xurdindo así para os galeguistas a posibilidade dunha transformación da sociedade e da política galega na liña dos propios ideais. Nesta situación Cabada Vázquez é por unha banda diácono da igrexa, con sólidos estudios filosóficos e teolóxicos; por outra, mestre nacional e licenciado en Filosofía e Letras (Sección Historia) e, ademais, un decidido militante na ideoloxía galeguista.
Tales circunstancias poñen ó xove estradense na encrucillada, optando finalmente, despois de madura reflexión e aconsellado ó parecer polo propio Amor Ruibal, por abandona-lo camiño que o levaría proximamente ó sacerdocio e por solicitar en consecuencia a dispensa das obrigas vencelladas á orde do diaconado, recibida poucos meses antes, dispensa que acada o 1 de septembro deste ano. Sen dúbida, non era tarefa doada emparellar a súa decidida opción política galeguista coas funcións derivadas da súa pertenza ó estamento eclesiástico. Cómpre tamén aludir ós problemas relacionados coa afectividade e coa súa sensibilidade respecto da feminidade, que o xove poeta amosa tantas veces nos seus poemas, cousa que non podía atopar tampouco fácil acomodo nun modo de vida no que o celibato era obriga de por vida.
Unha vez deixada a carreira eclesiástica, empeza desde comezos do curso 1931-32 a exerce-la docencia, como licenciado contratado para a asignatura de latín, no Colexio "Apóstolo Santiago" dos xesuítas de Vigo. O seu amigo desde os tempos do Seminario de Santiago, Xesús Ferro Couselo, acompañarao como profesor nesta mesma entidade educativa viguesa. Ámbolos dous participarán conxuntamente neste tempo, ademais, nas actividades derivadas do seu común ideario galeguista e tamén na formación cultural xuvenil no seo da "Xuventude Católica de Vigo".
Pero a vida do docente estradense, nos pouco máis de catro anos que lle restan de vida, non vai ter a penas estabilidade. Este seu primeiro curso de docencia vai ser drasticamente afectado polas decisións antieclesiais da nacente República. En efecto, o decreto de disolución da Compañía de Xesús, orde relixiosa que está ó fronte do devandito colexio vigués, é aprobado o 23 de xaneiro de 1932 e poucos días despois o colexio é oficialmente incautado. A "Academia Labor", xurdida nestas circunstancias e rexentada por algúns profesores non xesuítas do incautado colexio —entre eles Cabada Vázquez—, recollerá agora na rúa do Areal ós alumnos do antigo colexio para que estes poidan levar a termo o seu accidentado curso 1931-32.
Co curso seguinte 1932-33 a provisional Academia transfórmase no prestixioso e aínda hoxe existente "Colexio Labor", con sé distinta da anterior "Academia Labor" na mesma cidade de Vigo. Cabada Vázquez exerce neste curso a súa docencia, xunto tamén con Ferro Couselo, no novo colexio, ó tempo que imparte tamén docencia no colexio feminino "San José de Cluny" da mesma cidade. A correspondencia do poeta co seu amigo Ferro Couselo ofrece algunhas novas sobre este período vigués. É tamén por esta época cando o xove licenciado é recibido como membro do "Instituto Histórico do Minho", con sé na localidade de Viana do Castelo do país veciño.
En moitos dos escritos (poemas ou non) de Cabada Vázquez amósase a súa preocupación pola situación e polo futuro social e político de Galicia. De aquí que sexa preciso desvela-la súa persoal faciana política galeguista, que co transcurso do tempo se vai enfortecendo. Durante a súa permanencia en Vigo afiánzase, en efecto, a súa militancia galeguista, que tivera xa o seu comezo nos anos de Santiago, incluso antes do seu primeiro abandono de Santiago no verán de 1923. Parece que foi, efectivamente, neste ano cando o xove seminarista (entón con vinteún anos) participa por primeira vez nas "Irmandades da Fala", concretamente na V Asemblea, que tivo lugar na Coruña no mes de marzo, medio ano antes do comezo da Dictadura de Primo de Rivera. Só un mes despois da celebración desta Asemblea publicará un dos seus primeiros poemas, con claro contido galeguista, Na fala galega e Na tumba de Murguía, ós que seguirá pouco despois o decidido e rupturista-revolucionario A loitar, publicado a finais de xuño no xornal estradense "El Emigrado".
Pero poucos meses despois do comezo (en setembro de 1923) da Dictadura e ata o seu remate a comezos do ano 1930 o ideario galeguista ten que acomodarse, dunha ou doutra forma, ás circunstancias políticas. É pouco despois de remata-la Dictadura cando pode, por fin, ter lugar a VI Asemblea das Irmandades, tamén na cidade da Coruña, habendo xa constancia segura da asistencia do escritor estradense a esta asemblea celebrada en abril de 1930.
A proclamación da República no ano seguinte abre, sen embargo, novas posibilidades ó galeguismo. A preocupación por Galicia de Cabada Vázquez non lle permite deixar de aproveitar esta ocasión histórica para traballar directamente pola configuración política da súa terra na nova situación estatal. Só unha semana despois da proclamación da República o xove de Codeseda estrea a súa andaina activa nos eidos da política ó actuar como vocal do comité provisional da "Agrupación Nazonalista" de Santiago xunto con Luís Seoane e Sebastián González (vocais tamén). Presidente da mesma era Francisco Vázquez Enríquez, mentres que Juan Jesús González actuaba como secretario.
Algúns días despois, a comezos de maio, aparece na súa bisbarra natal nun importante acto galeguista a prol da autonomía de Galicia, celebrado no Teatro Constenla de A Estrada. Da "Agrupación Nazonalista" de Santiago están alí presentes, ademais del, Banet Fontenla e Tobío Fernández. Naquela ocasión fixeron alí uso da palabra Xosé Núñez Búa, Valentín Paz-Andrade e Otero Pedrayo, presentados por Carlos Pardo Ciorraga.
Un par de meses despois celébrase en Santiago o Día de Galicia, o sábado 25 de xullo. Trátase da primeira celebración desta importante data despois da proclamación da República, da que se espera acada-la autonomía para Galicia. Os composteláns responderon masivamente á invitación do seu alcalde, Raimundo López Pol, a participar na magna procesión cívica. Perante a estatua de Rosalía, despois da intervención (tamén en galego) de Salvador Cabeza de León e antes do discurso final do alcalde compostelán, recitará Cabada Vázquez o seu acendido poema No Día de Galicia, que remata deste xeito:
¡Galicia!... ¡Nai Galicia!... ¡Terra a nosa!...
¡Caiamos por Galicia na batalla!
Cando o político estradense, despois da súa permanencia en Santiago, chega, pois, en outubro de 1931, a Vigo, para inicia-la súa actividade docente nesta cidade, é xa un coñecido galeguista (tanto no ámbito literario coma no político). Era normal, polo tanto, que entrase de contado en contacto co denominado "Grupo Autonomista Galego" de Vigo, fundado no ano anterior, algúns meses despois de rematada a Dictadura e presidido por Valentín Paz-Andrade, coñecido e amigo de Cabada Vázquez. Pero o "Grupo Autonomista Galego" de Vigo incorporarase pronto, a comezos de decembro (só dous meses despois da chegada de Cabada Vázquez a Vigo), ó Partido Galeguista, en cuia fundación participará activamente o político estradense.
O 25 de outubro de 1931, un mes case despois da súa chegada a Vigo e pouco antes de se celebrar a comezos de decembro a asemblea fundacional do Partido Galeguista, Cabada Vázquez asina, xunto con persoeiros como Vicente Risco, Ramón Otero Pedrayo, Ramón Cabanillas, Xosé Filgeira Valverde e cinco máis, a titulada "Afirmación Católica dun Grupo de Nacionalistas", feita pública no nº 10 (outono 1931) da revista "Logos" (da que Cabada Vázquez fora activo promotor) e noutros xornais. O manifesto está escrito e asinado poucos días despois da aprobación parlamentaria do famoso artigo 26 que vai ter como consecuencia —no intre de se publica-lo posterior decreto (que afectará indirectamente a Cabada Vázquez, novo docente do colexio dos xesuítas de Vigo)— a disolución da Compañía de Xesús en todo o territorio español e a nacionalización dos seus bens, imposibilitándoselles así ós membros desta orde relixiosa o exercicio da súa tradicional función docente. Os asinantes critican a decisión parlamentaria como "inxusta", en canto —segundo alí se di— atenta contra as liberdades (relixiosa e de ensino), solicitando polo tanto a súa "abrogación" antes de que "se leve a efecto". A valentía civil deste manifesto —se se deixa de lado a discusión que o mesmo provocou no seo do galeguismo (por exemplo, as diferencias ideolóxicas, expresadas publicamente a este respecto, entre V. Risco, asinante do manifesto, e A. Villar Ponte)— non acadou, sen embargo, tal como se podía xa en pricipio presumir, a solicitada abrogación da lei parlamentaria. A incautación oficial, por parte do Estado, do colexio vigués terá lugar, efectivamente, só algúns meses despois, o día 4 de febreiro de 1932.
As diferencias ideolóxicas entre os galeguistas postas de manifesto co gallo da publicación da "Afirmación Católica dun Grupo de Nacionalistas" non van impedir, sen embargo, a realización da magna asemblea fundacional do "Partido Galeguista", celebrada os días 5 e 6 do mes de Nadal de 1931 en Pontevedra. No anterior manifesto mesmo dicían xa os asinantes que expresaban a súa protesta "sen arredármonos das fías do nacionalismo galego". Cabada Vázquez mantense, pois, firme tanto nas súas crenzas cosmovisionais e relixiosas coma na súa fe no galeguismo.
Por iso, a presencia do político estradense na asemblea fundacional do Partido Galeguista non foi meramente pasiva, "oínte", senón activa, participando directamente nos debates sobre o texto definitivo do programa do Partido Galeguista nun senso, ademais, progresista, o que chegou a provocar nalgunha ocasión os aplausos dos participantes na asemblea. Así ocorreu, por exemplo, en relación co apartado relativo á política fiscal do programa, na defensa realizada por Cabada Vázquez, xunto con Alvarez Gallego e Tobío Fernández (e fronte ó primitivo texto da ponencia, elaborada por Filgueira Valverde e García Vidal), do carácter preceptivo do imposto fiscal progresivo sobre a renda. A postura firme e clara, pero tamén aberta e dialogante, do político de Codeseda (nisto similar á de Otero Pedrayo), podería tamén quizais explica-la súa non-adhesión á posterior escisión do Partido Galeguista, iniciada en xuño de 1935 pola "Dereita Galeguista de Pontevedra", na que Filgueira Valverde e García Vidal tiveron un papel importante.
Despois da fundación do Partido Galeguista, Cabada Vázquez seguirá vencellado, naturalmente, durante a súa permanencia en Vigo, ó agora denominado "Grupo Galeguista" de Vigo, continuación do anterior "Grupo Autonomista" integrado no Partido Galeguista. No novo "Grupo Galeguista" de Vigo e desde decembro de 1932 actuará agora o político estradense como Secretario de Actas, formando parte dunha directiva presidida por Manuel Gómez Román, da que era secretario xeral Alvarez Gallego. En realidade o "Grupo Galeguista" vigués desenvolvería neste tempo unha sobresaínte actividade política e cultural, podéndose dicir que se constituíu deste modo nun activo movemento de concienciación galeguista.
Cando se celebra en Santiago de Compostela, nos días 10 e 11 de decembro de 1932, a II Asemblea do Partido Galeguista (a I Asemblea fora a fundacional, en decembro do 1931), Cabada Vázquez asistirá á mesma como representante (xunto con outros catro) do "Grupo Galeguista" de Vigo, sendo elixido nela como integrante da Mesa definitiva (que sustituiría á provisional), presidida por Manuel Peña Rey, e exercendo alí tamén (coma no Grupo vigués, ó que representaba) a función de Secretario de Actas.
A por el non desexada, pero por diversas razóns practicamente imposta, lonxanía de Galicia (nas provincias de Valladolid e Jaén) nos anos 1934 e seguintes impediralle participar nas posteriores asembleas do Partido Galeguista (a III de xaneiro de 1934 en Ourense ou a IV de abril do ano seguinte en Santiago), tan decisivas por outra banda en relación coa estratexia de alianzas do Partido Galeguista coas forzas políticas da esquerda. Mais a mutua correspondencia epistolar, mantida nestes anos, entre o político estradense desprazado fóra de Galicia e persoas tan importantes nos eidos do galeguismo coma Anxel Casal, Camilo Díaz Baliño ou Antón Alonso Ríos amosan a súa constante preocupación pola temática de Galicia e pola súa liberación social e política.
Co remate do curso 1932-33 remata, pois, tamén a fecunda (tanto desde o punto de vista político coma docente-educativo) estancia de dous anos de Cabada Vázquez en Vigo.
A razón do final da súa permanencia nesta cidade está nas disposicións ministeriais do goberno republicano, nas que se dá a coñece-la creación de novos Institutos de Ensino Medio e ó tempo se regula o modo de acceso á docencia nos mesmos dos profesores seleccionados para esta función, denominados profesores "encargados de curso". Os concursantes haberán de realizar previamente, nos meses do verán do ano 1933, os denominados "cursos prácticos" ou cursillos. Estas disposicións baseábanse na necesidade de "sustituír" a docencia realizada ata agora polas ordes relixiosas e que o goberno republicano restrinxira ou impedira. O docente estradense elixirá Barcelona para realizar na universidade catalana os "cursos prácticos", aínda que antes se someterá en Madrid á prescrita previa "proba eliminatoria". En Barcelona puido Cabada Vázquez, ademais de realiza-los cursillos prescritos, contactar directamente coa cultura e política catalanas e establecer amizades con compañeiros "cursillistas" vascos e cataláns. Ocasionalmente atopouse alí, tamén, unha vez máis, cos deputados e amigos Otero Pedrayo e Castelao, que realizaron por entón á cidade catalana unha viaxe relacionada co denominado pacto de "Galeuzca".
Cabada Vázquez obtén unha excelente calificación para o seu nomeamento de profesor "encargado de curso". Sen embargo, a pesar de ter solicitado praza en Galicia (e moi probablemente no Instituto de Pontevedra), o caso é que é desprazado finalmente a Castela por intrigas de signo profesional, corporativo, ou quizais ideolóxico-político, tal como semella (ve-la segunda carta, editada na presente edición, de Cabada Vázquez a Ferro Couselo), que parecen te-la mesma orixe (Pontevedra). É así como o profesor estradense, inesperadamente, é "desterrado" (ve-la carta —a última do Epistolario— escrita a Antón Alonso Ríos) e nomeado oficialmente, a finais de outubro de 1933, profesor de Latín e Director do novo Instituto Elemental de Medina de Rioseco (Valladolid), lonxe da Galicia das súas preocupacións.
Só durante un curso permanecerá Cabada Vázquez neste Instituto castelán, dado que un incidente persoal, ocorrido en febreiro de 1934, entre o Director estradense e o secretario da mesma entidade docente tivo como consecuencia o feito de que ámbolos dous fosen destituidos provisionalmente dos seus respectivos cargos. Ante esta pouco grata situación o profesor estradense intenta abandona-la súa función docente neste centro e fai concurso de traslado, por máis que isto supoñía de feito ter que exerce-la docencia nun centro docente máis distanciado aínda de Galicia. En efecto, a praza vacante de Lingua Latina do Instituto de Linares (Jaén) foi anunciada a concurso a finais de agosto deste ano. Cabada Vázquez concorre a ela e acada a praza neste Instituto andaluz.
Se en Castela residiu durante un ano, réstalle en Andalucía só ano e medio ata que a morte o visite aquí, cando estaba próximo a contraer matrimonio coa bela linarense María Luisa López Jiménez.
Cabada Vázquez foi ben acollido profesional e persoalmente en terras andaluzas. A finais de outubro de 1934 toma posesión do seu cargo como profesor. Os compañeiros do novo Instituto queren propoñelo como Director do centro docente, pero el (ve-la carta II escrita ó seu irmán Perfecto) resístese en principio a tal cargo, debido sen dúbida á frustrante experiencia medinesa. Sen embargo, en decembro de 1934 é nomeado Director, facéndose cargo efectivo da dirección do centro docente dous meses e medio despois. O "Pregón cultural" e o "Discurso conmemorativo", incluidos ó final dos escritos en prosa, son unha boa mostra da súa preocupación docente e cultural e da excelente aceptación profesional e social en terras andaluzas do profesor galego.
O inesperado falecemento de Cabada Vázquez produciuse como consecuencia dunha apendicite o día 2 de abril de 1936, ás 21'00 horas, no Hospital Municipal de Linares, cando contaba con 34 anos de idade. Os linarenses acudiron masivamente ó seu pasamento, dando así testemuño do seu afecto a quen soubera gañarse a amizade de compañeiros de docencia e de alumnos e persoas de toda clase. O enterro tivo lugar na parroquia de San Francisco, no día seguinte. O pai do poeta emprendera a longa viaxe desde Codeseda ata Linares e puido así facerlle presente ó poeta o agarimo da familia e a lembranza da terra nai nos días anteriores ó seu falecemento.
A nova sobre a desaparición prematura do poeta e político estradense tivo tamén o seu eco na lonxana Galicia, a pesar dos nada propicios acontecementos sociais e políticos previos ó xa próximo comezo da contenda civil. Tanto "A Nosa Terra" (que fala de Cabada Vázquez como "faro senlleiro da nosa lírica que se apaga para sempre") coma "El Pueblo Gallego" (que lamenta a desaparición de "uno de los valores más prometedores del movimiento renacentista gallego") ou o semanario ourensán "Heraldo de Galicia" (que describe ó falecido estradense como "una de las inteligencias mejor dotadas y de las más puras sensibilidades del galleguismo") laiaranse da irreparable perda do poeta e político galeguista. Institucións concretas, como o "Seminario de Estudios Galegos" ou coñecidos e amigos do poeta como Ramón Villar Ponte (que di sobre o desaparecido galeguista que soubo "ofrescer un xurdio exempro de capacidade prena e de patriotismo insuperábel"), García Barros (Ken Keirades), Ferro Couselo, etc. expresaron tamén o seu pesar sobre o inesperado acontecemento.
Sen embargo, o comprensible silencio posterior, que enche varias décadas desde o comezo da contenda civil, arredor da súa figura pesou moito sobre o coñecemento e a valoración obxectiva da sobresaínte persoalidade do escritor e político estradense. Por iso, o desexo expresado polo moribundo poeta de que os seus restos fosen trasladados á súa terra natal tardou moito en poder ser levado a efecto, debido sobre todo ás circunstancias políticas da "longa noite de pedra" celsoemiliana, que ten o seu comezo co estoupido da contenda civil só tres meses e medio despois do pasamento do político estradense. O traslado dos seus restos ó cemiterio parroquial de San Xorxe de Codeseda puido levarse, sen embargo, por fin, a cabo o 13 de outubro de 1962, gracias á iniciativa e a xenerosidade de amigos e admiradores estradenses do poeta. No acto celebrado en Codeseda non deixaron de estar presentes, entre outras persoalidades, antigos amigos e compañeiros superviventes do ideario galeguista, como Ferro Couselo ou Otero Pedrayo. Tanto este último como, entre outros, o poeta Díaz Jácome leron alí en sentida homenaxe ó poeta estradense poemas propios, redactados expresamente para esta ocasión. Con todo e iso, as circunstancias políticas aínda vixentes nestas datas non fixeron posible que a notable faciana política, galeguista, do poeta homenaxeado puidese nesta ocasión saír á luz, se se prescinde quizais dalgunha velada alusión á mesma no poema da autoría de Otero Pedrayo, recitado alí mesmo polo seu autor.
A presente edición
Dez anos despois de iniciada a democracia, o interese pola figura de Cabada Vázquez cobra un pulo especial coa reedición en 1989 do poemario Vagalumes de 1931 do poeta de Codeseda, realizada pola Asociación de Fillos e Amigos da Estrada, cunha meritoria introducción de Xesús Alonso Montero. A edición facsímil foi presentada na Estrada o 24 de xuño do mesmo ano 1989.
Por esta razón, a edición da obra completa de Cabada Vázquez que o lector ten agora nas mans ha de ser vista en continuidade con este novo interese polo poeta e en xeral pola nosa propia historia non-sabida, esquecida ou dunha ou doutra maneira postergada. O que se pretende, pois, coa presente edición é facer accesible ó lector a obra escrita total do noso escritor (coa salvidade, naturalmente, de que poida aínda atoparse no futuro algún escrito ata este intre descoñecido), incluídos tamén naturalmente os poemas recollidos polo seu autor en Vagalumes.
Sen dúbida, o poemario Vagalumes ten unha importancia especial, aínda que só fose por constituí-la selección realizada polo propio poeta a comezos do ano 1931. De aquí que conveña ofrecer algúns datos, aínda que sucintos, sobre este poemario. A idea da publicación de Vagalumes non parece que procedese en principio do poeta mesmo senón dos seu amigos e dos lectores dos seus poemas, espallados estes en diversos xornais ou revistas. Camilo Díaz Baliño colaborou co seu amigo, o poeta, amosando no poemario o seu xenio artístico e gráfico ó realizar non só a fermosa portada do volume, senón tamén tódalas viñetas e motivos que aparecen ó comezo ou ó final de varios dos poemas. A aparición pública de Vagalumes debeu de ser cara a finais de xaneiro ou a primeiros de febreiro do ano 1931, se se ten en conta que a primeira reseña sobre o poemario, escrita por Otero Pedrayo, leva data do 18 de febreiro. Hai constancia, por outra banda, de que o libro de versos estivo pronto á venda en diversas librerías de Galicia e tamén en Bos Aires.
Sen embargo, Vagalumes" non reflecte máis que unha parte da producción escrita do autor estradense. De aí a necesidade desta edición conxunta dos seus escritos para un coñecemento adecuado de Cabada Vázquez como escritor. Porque en Vagalumes, ademais de non estaren incluídos naturalmente os textos en prosa, non aparecen nel nin os poemas escritos en castelán nin tampouco tódolos redactados polo poeta en galego. No Apéndice V da introducción de Alonso Montero á devandita edición de Vagalumes de 1989 preséntanse en edición facsímil nove poemas galegos posteriores á publicación de 1931 de Vagalumes, pero ningún dos anteriores a esta data.
De aquí que na presente edición o lector poida ter á vista non só os primeiros poemas, os anteriores a Vagalumes, senón tamén cantos me foi posible localizar (uns catorce) dos publicados polo poeta con posterioridade á edición de Vagalumes, ademais de incluír —como queda dito— os recollidos en Vagalumes.
Os poemas que aparecen nesta edición (tanto os escritos en galego como en castelán) veñen a ser case outros tantos como os contidos en Vagalumes. Respecto dos poemas en castelán, hai que dicir que o poeta publicou o seu primeiro poema nesta lingua, El loco burlador, en setembro de 1923, para deixar de publicar poesía en castelán (de maneira practicamente definitiva) despois de algo menos de dous anos (a comezos de agosto de 1925). Durante este tempo publicou arredor de vintedous poemas en castelán, sen deixar de publicar ó tempo poemas galegos. De maneira que se pode dicir que o poeta de Codeseda foi bilingüe durante case dous anos, nos comezos da súa producción poética.
Verbo dos poemas en galego anteriores a Vagalumes, incluídos na presente edición pero non recollidos polo seu autor na súa escolma de 1931, hai que dicir que tal exclusión se puido deber —tal como indica Alonso Montero na súa introducción á edición facsímil de Vagalumes— a unha determinada "autocrítica", por razóns de tipo literario ou estilístico, realizada polo propio poeta respecto de determinados poemas, especialmente da súa primeira época; pero tamén, en boa parte, —ó meu ver— puido deberse a que posiblemente Cabada Vázquez considerou que determinados poemas non debían aparecer nunha publicación como Vagalumes, editada nun centro eclesiástico (o Seminario Conciliar de Santiago), tendo recibido ademais el só pouco antes a orde do diaconado. Poemas, por conseguinte, con determinado contido amoroso-galante, político, etc. ou que deixan albiscar posibles dúbidas relixiosas, etc. tiñan que ou quedar simplemente excluídos da escolma ou ser sometidos a unha determinada transformación ou revisión. Era preciso, polo tanto, recuperar e dar a coñecer tamén estes poemas e indica-los cambios, no seu caso, que, debido ás circunstancias sinaladas, houbo de realizar neles o poeta en Vagalumes antes de seren recollidos nesta escolma.
Cabada Vázquez, aínda tendo en conta o devandito período inicial bilingüe dos seus poemas, estreouse de feito como poeta na súa lingua natal, a galega. Os seus dous primeiros poemas son Meus soños e A túa visita, que foron publicados (conxuntamente) en abril de 1923 en "Vida Gallega", cando o seu autor só tiña vinteún anos, antes aínda do seu primeiro abandono do Seminario. No caso, sen embargo, de que o poema galego Callejeras (publicado tres meses antes dos dous anteriores) fose en realidade da autoría do poeta de Codeseda (ve-lo que indico na nota correspondente a este poema), sería naturalmente este o seu primeiro poema galego.
Con moita frecuencia un mesmo poema atópase sucesivamente publicado en xornais ou revistas moi diversos, aínda que a publicación máis veces utilizada foi sen dúbida a revista viguesa "Vida Gallega": de aquí que máis dunha vez se fale do poeta de Codeseda como "poeta de 'Vida Gallega'". Efectivamente, cerca de cen poemas do poeta estradense poden lerse nesta revista, triplicando en número ós poemas publicados no seguinte xornal máis utilizado (sobre todo despois da publicación de Vagalumes), "El Compostelano", ó que segue moi de preto o xornal estradense "El Emigrado". As seguintes publicacións periódicas (xornais ou revistas) nas que se atopan poemas ou outros escritos seus son, en orde descendente (segundo a frecuencia coa que son utilizadas), estas: "Faro de Vigo", "A Nosa Terra", "Céltiga" (Bos Aires), "Nós", "Acción" (Órgano de la Juventud Católica de Pontevedra), "Heraldo de Galicia" (La Habana), "La Voz de Galicia", "La Razón" (Linares), "Progreso" (Pontevedra), "Logos" (Pontevedra), "Catecismos de Compostela", "Catecismos de San Martín" (Santiago), "La Voz de la Verdad" (Lugo), "Las Riberas del Eo" (Ribadeo), "Revista [ou 'Boletín'] Oficial del Centro Gallego de Avellaneda" (Bos Aires), "El Pueblo Gallego", "Heraldo de Galicia" (Ourense), "Diario de Galicia" (Santiago), "El Eco de Santiago" e "Boletín Oficial de la Unión Hispano-Americana Valle Miñor" (Bos Aires).
O feito de que os seus poemas fosen editados en tan diversas publicacións periódicas contribuíu sen dúbida de maneira importante ó coñecemento da súa poesía. A este respecto tivo, naturalmente, "Vida Gallega" unha relevante función, tendo en conta que esta revista editaba un número para aquela época moi elevado de exemplares.
Na presente edición ofrezo ó lector a súa producción escrita deste modo. En primeiro lugar, os seus propios poemas, tanto en castelán como en galego, incluíndo despois poemas traducidos por el ó galego; en segundo lugar, os seus escritos en prosa (colaboracións en revistas, xornais, etc., traduccións de textos en prosa ó galego e o epistolario que se conserva). En ámbolos dous casos (escritos en verso ou en prosa) manteño estrictamente a orde cronolóxica da primeira publicación (sexa esta en castelán ou en galego) do correspondente poema ou escrito, para que así se poida máis doadamente adverti-la posible evolución literaria do escritor estradense.
Nas notas a pé de páxina sinálanse tanto as diversas revistas ou xornais nos que os escritos foron publicados como tamén a paxinación destes no volume de versos Vagalumes (no caso de que o respectivo poema estea recollido nesta escolma). Aínda que naturalmente se dá preferencia ó texto ou redacción máis recente, sinalo sen embargo as variantes existentes en versións anteriores. Por outra banda, dado que Cabada Vázquez asina moitos dos seus escritos co pseudónimo "J. Lamenú" (algunhas —poucas— veces, tamén cos pseudónimos "Pepe da Xila" ou "Pepe Frangullas"), indico tamén nas notas, no seu caso, esta circunstancia.
Na reproducción dos poemas ou escritos atendín sobre todo á estricta fidelidade ó texto orixinal, aínda que procurei tamén nalgúns casos concilia-la mesma coa vixente normativa ortográfica e morfolóxica de 1982. Noutros casos houbo naturalmente que corixir erros do prelo, algúns deles sinalados xa polo poeta.
Respecto dos escritos en prosa do escritor estradense recollidos na presente edición (preto de vinte, sen conta-las traduccións e as cartas, incluídas nela tamén), é abondo con indicar que están redactados máis ou menos a partes iguais en castelán e en galego, aínda que a súa estrea como prosista é tamén, coma no caso dos escritos poéticos, en lingua galega, na súa narración, publicada en outubro de 1923 (algúns meses despois do seu primeiro poema, tamén en galego) e titulada A bolaíña. Os escritos son de temática variada: reportaxes culturais (sobre acontecementos deste xénero en terras da Estrada), enxuizamentos da situación política, ensaios novelísticos ou etnográficos, discursos, semblanzas biográficas (sobre Amor Ruibal), reseñas bibliográficas, polémicas educacionais, etc. Nas notas a pé de páxina dos respectivos escritos ofrécese información máis detallada respecto dos mesmos.
Valoración literaria
Case non é preciso indicar que a análise e o enxuizamento das cualidades literarias (poéticas, de maneira especial), da posible evolución ou da concreta ubicación no ámbito literario en xeral do escritor estradense vai ser desde agora máis fácil para os estudiosos e especialistas da literatura galega, ó dispoñeren na presente edición do conxunto da súa producción escrita. Pola miña parte quero aludir, con todo, a este respecto a algúns puntos, a título meramente informativo ou orientativo.
Desde diversas partes se relacionou a poesía de Cabada Vázquez coa de Pondal, Lamas Carvajal ou Curros e tamén coa poesía de escritores do país veciño, como a de Guerra Junqueiro ou Teixeira de Pascoaes.
Outros autores decatáronse da súa afinidade con Rosalía ou Cabanillas. Así Aquilino Iglesia Alvariño, R. Otero Pedrayo, A. de las Casas, etc. louvaron no seu tempo a poesía de Cabada Vázquez, poñendo de relevo a capacidade do poeta de Codeseda para expresar e afondar poeticamente no intimidade persoal, á maneira de Rosalía, e para evocar ó tempo a realidade exterior, ó xeito de Cabanillas. Realidade ou natureza e espírito ou subxectividade forman así unha unidade na súa expresión poética, que está lonxe de toda artificialidade extemporánea.
Por esta razón o poeta de Codeseda non rexeita nin se arreda na súa poesía da vida real e ordinaria, daquela que viven os seus, homes e mulleres da súa terra. E xustamente porque el expresa e canta na súa poesía a vida, e esta é, na súa complexidade, variada, afectada unhas veces pola ledicia e outras pola traxedia ou polo inesperado, pódese dicir que a súa poesía é un verdadeiro repertorio da variedade das experiencias vitais que afectaron a Cabada Vázquez e con el a unha determinada cultura, de maneira especial á cultura rural galega: vida e morte, tristura e ledicia, traballo e festa, amor e relixiosidade, etc. Pero coido que, máis alá de todo isto, a súa poesía, como quizais toda poesía auténtica, é a expresión dunha experiencia humana que se podería denominar trascendental, e neste senso posiblemente universal: a experiencia humana do tempo, do tempo que foi (pero que segue presente no espírito), do tempo que é, e do tempo que será (que pode ser ou que debería ser).
Á vivencia do tempo pasado (en forma de lembranza apaixoada da terra ou do amor lonxanos, da infancia pasada, da morte dos máis queridos, etc.) pertence unha boa parte dos seus poemas. É neste contexto onde a "Dor" se constitúe na orixe mesma —segundo se di no poema Na gaiola do meu peito— da súa inspiración poética:
Na gaiola do meu peito
ten seu niño un reiseñor,
que, a sofrir penas afeito,
canta as feridas da Dor.
Foi alegre en tempos idos,
mais nunca soupo cantar
hastra que os dores buídos
o chegaron a magoar.
O reiseñor é meu estro,
na cencia da Dor maestro,
que meus versos inspirou;
que a doce malenconía,
desque fuxeu a alegría,
no meu peitiño aniñou.
Poemas que expresan esta vivencia do tempo pasado ou da dor serían, Ofrenda de amor, Meu dor, O espello, Sospiros de emigrado, As miñas canas, Bágoas, Nai, ¡¡Irmanciña!!, Morriña, Mágoas, ¿Non te lembras?, Soños, Brétema, Lembranza lírica, Miña lúa aluarada, A un mal, outro pior, A fonte das meigas, Sobre a fenestra, etc.
Outros poemas están máis na liña da vivencia do tempo presente, porque se nos primeiros sobresaían a saudade ou a dor espiritual, nestes outros faise dono do poeta a ledicia, a fermosura do vivir e do amor, a bela paisaxe, a festa, etc. Así ocorre en Festa en San-Iago, Na fala meiga, A Galicia, O merlo, Acoarela, Maruxa, Tríptico, Lírica, Paisaxe do lusco e fusco, Ruada, ¡Inda o diaño!, Nadal, Anceios, Era unha rosa, Nosa Señora da Grela, Eu teño un paxariño, Hoxe houbo festa no ceo, Son o mesmo, ¡Galego!, etc.
Un terceiro grupo de poemas é expresión dunha vivencia dinámica do tempo futuro, na liña dunha reivindicación política e social, referida a Galicia como ámbito concreto dunha cultura propia e, no seo da mesma, a un grupo social de forte presencia no país galego, os labregos. Son poemas que expresan anceios, esperanzas arelantes e esixentes dun tempo mellor, como Na fala galega, Na tumba de Murguía, A loitar, Sursum... Corda!, No día de Galicia, Berros de loita, Primaveira, Vítimas, Alborada, etc.
Esta clasificación dos poemas non deixa, sen embargo, de resultar de tódolos xeitos algo artificial, porque poucos poemas están ceibes de elementos que os poden relacionar tamén cos dos outros grupos. A mestura de elementos destas tres vivencias do tempo pode notarse especialmente nun dos poemas máis emotivos e coñecidos de Cabada Vázquez: ¡Salve, irmán piñeiro!. E poida que esa mestura das tres vivencias temporais xunto co fondo e íntimo diálogo entre o poeta, que vive no tempo (que foi, que é e que será), e o "piñeiro" (que simbolicamente está máis alá do tempo) sexa un dos motivos da emoción literaria que o poema fai xurdir no lector.
Hai xeral acordo, por outra banda, na constatación de que o poeta de Codeseda posúe un excelente dominio da lingua galega, tanto culta como coloquial.
Se Vagalumes foi xa unha escolma realizada polo propio autor de poemas propios (a meirande parte deles previamente xa publicados), editáronse así mesmo, en datas diversas, escolmas deste poemario, o que significa que poemas non recollidos en Vagalumes non podían naturalmente ser incluídos en tales escolmas. A primeira que recolleu poemas de Vagalumes foi a Antología de poetas gallegos de Álvaro de las Casas, publicada en Bos Aires en 1939. Nela figuran somentes os poemas O merlo e A tarde vaise. Case vinte anos despois aparece o volume III da Escolma de poesía galega de F. Fernández del Riego, onde se recollen, por esta orde, os poemas A tarde vaise, Acoarela, Mágoas, Soños, Eu teño un paxariño. Posteriormente, na súa Antoloxía de poesía galega recollerá o mesmo Fernández del Riego só os tres primeiros dos poemas anteriormente seleccionados na súa Escolma. Como se ve, A tarde vaise é o único poema recollido nas tres escolmas.
Respecto do lugar que ocupa Cabada Vázquez nas correntes poéticas da época, aludo só brevemente á cuestión (ben perfilada xa e esquematicamente abordada por Alonso Montero na citada introducción á edición facsímil de Vagalumes) da súa relación cos novos estilos poéticos da primeira parte do século XX.
Trala calificación, a mediados de século, por parte de Couceiro Freijomil da temática poética de Vagalumes como "decimonónica", practicamente o mesmo viñeron a afirmar Fernández del Riego na mencionada Escolma de poesía galega ou Carballo Calero na súa voluminosa e influínte Historia de literatura galega contemporánea.
Cando se fala de poética "decimonónica", faise referencia a un tipo de poesía de talante tradicional, na liña dos grandes poetas galegos do século XIX (Rosalía, Pondal, Curros, etc.), nos que predomina un determinado tipo de realismo costumista, temática rural, etc. Fronte a ela unha nova corrente poética, que colle forzas a comezos do século XX, aposta decididamente por unha renovación temática e formal da poesía, que se converte neste senso en vangardista, facéndose eco de correntes como o ultraísmo, o creacionismo, surrealismo, etc. A poesía ha de ser agora "creadora", creando novas realidades, máis alá da natureza, coa liberdade da linguaxe e das imaxes por ela elaboradas.
En realidade, Cabada Vázquez recibira na Universidade Pontificia compostelá unha formación humanística e clásica demasiado fonda e ampla coma para ser ela de súpeto subordinada a determinadas correntes poéticas nas que primaba, en certo modo, sobre o contido mesmo das experiencias humanas fundamentais a liberdade e a novedade da forma poética en si mesma.
Agora ben, este talante "tradicional" da súa poesía non ten por que ser visto como unha tacha ou defecto, senón como unha opción de quen era sobre todo un experimentador e sentidor de fondo da vida humana e da realidade natural e social. O poeta de Codeseda consideraba máis importante comunicar poeticamente de maneira inmediata e directa a experiencia, a emoción e o sentimento poéticos que facer que o lector se deixase entreter, de modo meramente estético, coa pura forma poética.
Estaba, por outra parte, sen embargo, ben ó tanto das novas correntes literarias, tal como se pode deducir da presencia na súa biblioteca particular de obras e autores representativos da corrente modernista ou vangardista 1. Entre os papeis da súa biblioteca atópanse, ademais, numerosos recortes de xornais (entre 1923 e 1927) con poemas de poetas vangardistas, estrictamente contemporáneos a el, como Manuel Antonio, Otero Espasandín ou Amado Carballo. O que amosa o seu interese polos novos modos de facer poesía, que deixa xa claras pegadas en determinados poemas de Vagalumes, pero que se manifestará máis plenamente en poemas posteriores á aparición desta escolma de versos. Así, por exemplo, nos poemas posteriores a Vagalumes como Festa en San-Iago, Pantasía nupcial, Soñei contigo, A noite era un cadaleito, Nos dondos brazos da noite, etc.
De todo isto se deduce, polo tanto, que houbo unha evolución na súa poesía desde as formas máis tradicionais da meirande parte dos poemas presentes en Vagalumes deica a paulatina introducción das novas formas poéticas.
Débeda de gratitude
Quero deixar, finalmente, aquí constancia do meu agradecemento ás entidades que cos seus fondos bibliográficos contribuíron eficazmente a que esta edición dos escritos de Cabada Vázquez chegue agora ás mans dos lectores, entre as que non podo deixar de nomear a Hemeroteca Municipal de Madrid, a Biblioteca da Universidade de Santiago, o Instituto "Padre Sarmiento" de Estudios Gallegos, a Biblioteca Penzol de Vigo, o Arquivo do Concello desta mesma cidade, o Museo e a Biblioteca Pública Provincial de Pontevedra e a Biblioteca da Casa da Cultura da Estrada. Valerosas informacións ou indicacións recibín tamén de persoas como Benito Varela Jácome, Dolores Vilavedra, Anxo Tarrío Varela, Xoán Carlos Garrido Couceiro, etc., ós que xunto cos meus irmáns Lino, Jacobo Adolfo, Jaime e Pablo —que puxeron á miña disposición os libros e escritos do noso "tío Pepe"— quero expresar o meu agarimoso agradecemento.
Quero expresarlle tamén ó Concello de A Estrada o meu máis sincero agradecemento pola súa xenerosa colaboración na edición desta obra.
Espero que esta publicación xunto con outro amplo estudio biográfico sobre a persoalidade política e literaria de Xosé Manuel Cabada Vázquez que pronto darei a coñecer poidan servir nalgún grao como merecida homenaxe ó poeta e político estradense ó se cumprir, no comezo mesmo do novo milenio, o centésimo cabodano do seu nacemento.
I. P O E S I A
A) Poemas en galego (e castelán)
Callejeras
Andaba un de Silleda
con don Venancio paseando,
falando das eleucións
que se están aveciñando.
O de Silleda pergunta:
- Don Venancio. ¿Que me di:
virá ou non don Alfredo
presentarse por aquí?
Parou don Venancio en seco,
estirou un pouco o morro,
e dixo:
-Si se atrevese,
eu cuspíalle nos ollos.
Marrasín ó ouír tal cousa
pegoulle tan forte risa
que gardou cama tres días
queixándose da barriga.
Don Venancio: non se atreva
eso que dixo a facer;
non o faga, don Venancio,
¡habémosllo agradecer! 2
Meus soños
Para la Sta. M. E. del Carmen
Soñei que eu estaba contigo na eirexa
ó pe do altar;
que ibamos pra sempre xuntar nosas vidas
e, logo de unidas,
que eu xa non tiña máis que cobizar.
Soñei que o abade, un crego xa de anos,
mirando pra ti,
dicíache séreo se ti me querías
e ti respondías:
"Se non o quixese ¿viría eu eiquí...?"
Soñei que ti eras xa miña tan soio...
Mais ¡ai! despertei...
Ollei se te vía... ¡Todo era mintira!
¡Ai quen conseguira
que tal socedese cal eu o soñei!... 3
A túa visita
Supeches que estaba eu enfermo,
viñéchesme ver,
á beira do leito chegaches
e tal impresión me causaches
que soio coa túa presencia
poideches facer
o que non os homes de cencia
con tanto saber.
Dorida cos ollos faláchesme,
tamén che eu falei...
Rubeuche o color ás meixelas.
Teus ollos, cal dúas estrelas,
tiveron pra min tal vertude
que estonces quedei
tan san e con tanta saúde
cal nunca pensei...
Santiago, marzo de 1923 4
Na fala galega
A mi amigo Santiago Fernández, de la provincia de León
Se qués que che conte hestorias de bruxas,
cousiñas chistosas e contos sin fel,
hei de falarche cal falan as musas:
na fala galega, máis doce que o mel.
Que o idioma galego é moito máis doce
e moito máis tenro que tódolos máis
é cousa ben crara; ¡calquera o conoce!;
por eso o falaron decote meus pais.
Eu tamén quixera, se ti n'o recusas,
dende hoxe falarche tamén sempre nel;
se qués que che conte hestorias de bruxas,
cousiñas chistosas e contos sin fel.
Galego falaron os donos da rima:
Rosalía, Curros, Añón e Pondal,
e así do Parnaso chegaron á cima,
e así conqueriron renome inmortal.
E porque da terra galega non fuxas
sen verlle ós seus contos todiño o aquel,
hei de falarche cal falan as musas:
na fala galega, máis doce que o mel.
Santiago, abril, 1923 5
Na tumba de Murguía
¿E te fuches? ¿E xa nos deixaches
na terra tan soios?
¡Ai! ¡Non sabes que coa túa morte
quedámonos orfos!
¿E te fuches? ¿E ti non sabías
que á beira de nosco
inda se oucen punxentes e feros
oubeos de lobos?...
¡Ai!, galegos, ¡que perda tivemos!
¡Estamos de loito!
¡Ai! Quedamos sin nai e sin pai,
¡deixáronnos orfos!
¡Morte negra! ¿E ti que fixeches?
¿Non ves que inda somos
moi pequenos? Quizais ti non saibas
que el era dos nosos.
Mais no Ceo xa está onda Rosa
contándolle contos,
e xa a Dios na fala galega
lle piden por nosco.
¡E morrestes, Manoel e mais Rosa!
¡Deixástesnos orfos! 6
Xunto dela
Durme, miña pomba, durme,
que eu, esperto,
do teu leitiño a carón
por ti velo.
Canta, miña rula, canta,
que á tua beira
ouvindo vou teus cantares
que o meu corazón alegran.
Fala, miña nena, fala,
que as tuas falas
son pra min no mar da vida
o faro que amostra a praia.
Eu onda ti son felís,
e sen ti eu non son nada,
porque tan só en ti teño
caridá, fe e esperanza. 7
Lonxe dela
Cando en ti penso, meniña,
e me lembro daqués días
de ventura
en que os dous xunto á fontiña 8
as túas coitas me dicías
con dolzura;
parezme inda estarte vendo.
E estonces, ¡anque eu comprendo
que é ilusión!,
sinto en amor doce e santo
tan só por ti, ¡meu encanto!
arder o meu corazón...
En troques ¡ai! cando penso
que han correr
días, semanas e meses
sin te eu ver...
sinto un delor tan inmenso,
tan prefundo e tan intenso,
¡se o soupeses!
que me fai desfalecer... 9
A loitar
¡Ánemo, galegos!
¡Todos a loitar!
Que o día que tanto arelaron os vellos
pra ser a Galiza libertá
á porta xa está.
¡Pillémo-las fouces!
¡Marchemos á liza
sega-las cabezas daqueles treidores
que tantos escarnios fixeron
da nosa Galiza!
¡Seguemos sen medo
pra logo acabar!...
E quede dende hoxe pra sempre o galego
liberto de tales larpeiros!...
¡Sexamos hirmáns!
O tempo é chegado.
Corramos axiña
vingar as inxurias que tantos fixeron
da nosa terriña. 10
Serei teu poeta
Pra unha moi galega Maruxiña
Son, nena, os teus ollos
cal dúas estrelas
que agora se apagan, que agora se estinguen
e logo alumean
dos fondos pesares que eu sinto no peito
as ténebras pechas.
Son tan escobeces
e tén tal viveza
que ás veces parece que fixos me miran
e ás veces semellan
que queren saltarche das órbetas fóra,
deixar tuas meixelas...
Son túas miradas,
meniña, tan meigas,
tan pillas, tan chuscas, que a aquel que ti ollas
arroubas con elas...
Óllame a min tamén, rapariga,
serei teu poeta.
Son, nena, as tuas falas
dozosas e tenras
cal son as das fadas, cal son as dos anxos
de encantos tan cheias
que hastra os reiseñores, se cantas ou falas,
che teñen envexa...
Fálame a min tamén dese xeito,
serei teu poeta.
¡Que corpo lanzal
ti tes, miña prenda!
A min ti decote parécesme, rula,
das fadas a reina,
que andes, que pares, au bailes nas rúas
ó son da pandeira.
¡Que pés pequerrechos!
¡Que mans fidalgueiras!
¡E como se espalla co sopro do vento
a tua cabeleira!
¡No tempo dos nardos xamais se mirou
cal ti outra nena!...
Xa que eres galega
e tes sangue esgrevia,
se, pois, miña musa
pra eu ser teu poeta. 11
Unha noite
Prás rapazas da miña aldea
I
As nove da noite xa deran.
Pillei o meu sacho dimpois de cear
e, pra que as herbiñas creceran,
marcheime ós lameiros correndo
a i-auga tornar.
Estaba unha noite serea.
E nada nas casas se escoita ruxir,
pois xa toda a xente da aldea,
acuruxadiña antre as mantas,
comenza a dormir.
O moucho nun pino pousado
na cima da aldea uns berros lanzou.
Quedeime un pouquiño parado
e, como agoirando algo triste,
un can oubeou.
Cheguei nun amén ós lameiros
que casque a dous pasos das casas están
e abrindo pra min os caneiros
dei volta de présa prá casa
co sacho na man.
Estando xa cerca da porta
á beira unhas falas pareceume sentir.
Chegándome ó valo da horta,
con moito xeitiño pra dentro
tratei de o rubir.
II
Brandean os albres co vento,
a reina da noite comenza a brilar
e as sombras, nun ir e vir lento,
semellan romax de pantasmas
co seu balanzar.
O moucho inda se ouve no pino.
¡Fatédeco moucho! ¿Que ventarás ti?...
Vaite de aí, meigo adeviño,
estate calado... Non berres,
non berres así...
Ollei cara ós lados. Na eira
do Rego unha sombra se veu debuxar.
Figuróuseme Pepe de Neira.
Mais como eu fixo non estou,
n'o quero afirmar.
Axiña de xunto ó cuberto
a modo outra sombra mirouse saír.
¿Quen era?... Eu seino de certo.
Pro isto n'o digo, non quero,
n'o debo dicir...
Ouvíronse falas baixiñas.
Aquelas dúas sombras xa non as mirei.
Houbo un chischeo antre as viñas,
e se me perguntan ¿que foi?,
a fe que n'o sei...
III
Pasaron uns meses —non podo
dicir con certeza que tempo pasou--
e a xente que fala de todo
a falar de Antona do Rego
tamén empezou...
A probe da moza moi triste
ó ve-la sua honra por terra caír,
coma quen xa máis non resiste
meteuse na casa pra tarde
volver a saír.
_____
Tede coidado, meniñas solteiras,
andade con tino...
Sede devotas da Virxe María
pra que vos garde de noite e de día.
Codeseda-1923 12
Cantares
Se me queres sanar, podes;
te-lo remedio na man:
dime, se non, que me queres,
e de entón quedarei san.
Se ti soubeses, ña pomba,
o amor que eu che teño a ti,
non dubidaras xa darme
o tan cobizado "si".
Ó pasar p'la túa porta,
sempre miro cara a ela;
e en vez de encontrar contigo,
topo sempre coa cadela.
Vede se non é manía
no que dou á miña nena:
por un goce que eu lle dou
dáme ela a min unha pena.
Debes ter lume nos labres,
porque dende o mesmo instante
que me deches aquel bico
¡sinto un calor abrasante!...
¡O outro día na eirexa,
sin darme conta, o que fixen!:
¡arrudilleime ante ti,
coidando que éra-la Virxen!...
Solo un emprego eu quixera
ter na nosa Relixión:
o de poder confesar
pra non darche a absolución.
A carta que me escrebiche
fixéchesma desexar;
mais eu, inda ben n'a lin,
xa tratei de a contestar.
Un día estando na eirexa
sorrícheste cara a min:
¡coa alegría que me deche
tan xiquera misa ouín!...
O día que ti me digas
que xa non me tes querer,
millor farías matarme,
pois quero mellor morrer.
A medalla que me deche
lévoa a rentes do meu peito;
e a carón da medalliña
tamén vas ti dalgún xeito.
As cartas que ti me mandas
caxque nada esquirto tran;
en troques, velaí as miñas
que todas cheíñas van.
Ti pra min fuche, Maruxa,
meu amoriño primeiro.
¡Quen me dera ser pra ti
tan xiquera o derradeiro!
¿Non te acordas, Maruxiña,
aquel tempo xa pasou,
cando nos fixemos noivos
o que a xente marmurou?
Hoxe non fago máis copras
e tesme que perdoar.
¡Como queres que eu che cante
cando toupo por chorar! 13
O meigallo
Este conto vai dedicado ó meu amigo Pelayo Bergueiro en proba da verdadeira amistade que nos une.
I
Estaba Andrés da Revolta
unha tarde segando herba
nun prado que do regueiro
atópase á man dereita,
cando de súpeto oíu
uns chillidos á sua beira.
Levantouse de contado
só por mor de ve-lo que era;
e, do fouciño coa punta
escagallando algo a herba,
alcontrou unha niñada
de ratiños... El, ó vela,
faloulles cal se o entendesen:
"Hoxe millor vos valera
que vosa nai non tivese
de parirvos a ocurrencia;
porque o que é vós ¡meiga fóra!
n'habedes furarme a herbeira,
que hei de levarvos prá casa,
prá miña gata pequecha.
¡Moi contenta se ha poñere
cando ela diante vos vexa!...
Ha de botarvos as poutas
e mordervos na cabeza,
e, ó que xa non rebulades,
comervos ha moi larpeira..."
Isto dicindo sacou
un pañoelo da chaqueta
e envolveu nel os ratiños
cal se envolvese moedas.
Gardou outra vez o pano,
pasoulle ó fouciño a pedra
e, de xionllos, coma antes,
continuou segando herba.
II
- ¡Dio-lo axude, siñor Xan!
- ¿E que milagre, meu neno?
- Veña eiquí, porque mi padre
quer que veña onda el correndo.
- ¿E estonces hai novedá?
¿Hai quizais alguén enfermo?.
- ¡Mir vosté! Mi padre onte,
como veu da feira cedo,
foi pañar un cesto de herba
e, de volta no portelo...
- ¿Caeu del abaixo?
- ¡Non!
-¿Que lle pasou logo, neno?
- Atopouse con Xaquín,
o fillo de Don Leuterio,
que viña pedirlle que
fose con el ó momento,
porque tiñan que arreglar
unhas contas do Concello.
Chegou á casa nun brinco;
e, pousando a un lado o cesto,
sin dicir nin ¡hastra logo!
colleu dreito ó Axuntamento.
- Pro, home, ¿que lle pasou?...
¡Acaba, rapás, ou demo!
- Pois, como non veu hastra hoxe
pola miñán, anque cedo,
tan siquer se desvisteu
pra durmir un pouco tempo.
Estumballouse no escano
entramentras nos erguemos;
mais cando foi almorzar,
non sei que notou no peito.
- Hache ser cousa do sono,
¡ou do viño que ha ter drento!
- Pro el di que non lle doi.
- ¿Que non lle doi? ¿Pois que demo
ten destonces meu compadre?
¿Ti falas de risa ou séreo?
¿Non lle doer e queixarse?
Eso non debe ser certo.
- Tan só disque sinte uns chíos
ós pouquiños alá drento...
- ¡Boeno! Pois agarda un pouco,
que vou poñe-lo sombreiro,
ou..., se non, vaite xa andando,
que eu tamén axiña chego.
III
- ¡O caso é séreo, compadre!
Eu non teño conecencia
de que no tempo dos nados
se dese outro nesta terra.
E que non sintas delor
cáusame tal estrañeza,
que dudo se non será
cousa, ó mellor, dunha meiga.
- Eu tamén iso lle dixen,
(repuxo entón Madanela,
a muller do tal Andrés)
posto que en toda a aldea
nin catro persoas se achan
que non nos teñan envexa;
e con máis motivo agora,
desque Andrés ten a encomenda
de repartir os consumos
neste lugar, porque pensan
que dese modo xa van
botarlle eles canto queira.
E, ademais, como inda onte,
axiña chegou da herba,
se marchou pró Axuntamento,
ben puido ó ve-lo ir calquera
botarlle unha ollada,
desas olladas que ameigan.
- Ben puido ser (dixo Xan),
pois xa vedes que a Maiela
hastra as vacas lle ameigaron,
porque fora moi lixeira
en demandar ós viciños
por lle desfaguer a presa.
- Pois entón (falou Andrés
que hastra aquí nada dixera)
é millor ir ora mesmo
expoñerlle o caso a "Chenla",
e despois, ó que veñamos,
(se é que non me sana ela)
voume consultar á vila
xunto ó médico Devesa.
- ¡Ti o dixeches! ¡Vamos xa!
Hastra logo, Madanela.
IV
Axiña que os dous compadres
chegaron de xunto a Chenla,
entre Andrés e a súa muller
entablouse esta conversa:
Mad. - ¿Que che recetou a bruxa?
And. - Eiquí che traio estas herbas
pra que as fervas moi fervidas
e logo nunha baieta
mas poñas do coiro a rente
no peito da parte esquerda.
E, ademais, por se é meigallo,
doume tamén esta trenza
pra levala pendurada
do pescozo; e ó poñela
diga por tres veces isto:
"Pola vertú desta trenza
este meigallo que eu teño
canto antes desapareza."
Mad. - ¡Está ben! Eu ora acabo
de mandar Pepiño á igrexa
cun pouco aceite prá lámpada,
pra que así, anque el non queira,
se mirre quen te ameigou.
¡Que toda a xente o coñeza!...
And. - Xa volvo a escoitar os chíos.
Férveme, pois, esas herbas
entramentras vou o coarto
poñe-la chaqueta vella.
Inda Andrés non ben dixo isto,
a gata, que estaba axexa,
pegando un brinco colgóuselle
no bolsillo da chaqueta...
Mais el, axiña a sintiu,
agarrouna polas pernas
e con canta i-alma tiña
bateuna contra a lareira.
Xulgue o leutor cal quedaron
Andrés, Xan e Madanela
ó mirar caír ó chan
un pañoelo ¡que comédea!
e os ratos que Andrés topara
pañando herba na herbeira.
Deporcatouse el destonces
de que aqués ratiños eran
os que ós pouquiños chiaban
no bolsillo da chaqueta
e que non tiña no peito
¡nin meigallo nin centellas!
Os outros riron. Mais el
arrenegou contra a meiga
por lle cobrar dez reás
só por darlle aquela trenza
que non servía pra nada
"¡se non pra a aforcar a ela!"
¡Deste xeito cantos hai
que indo e vindo onda as meigas
malgastan os seus cartiños
e quedan sin unha perra! 14
El loco burlador
Fue cierto día un loco
a la casa de un señor licenciado
para hacerle una consulta, que, poco
más o menos, según averiguado
y por personas que merecen fe,
transcribo aquí cual fue:
"A través de la pared de mi casa,
ha poco levantada
(dijo el loco) y no aún tapiada
del todo, el viento filtrándose pasó,
formando dentro cada remolino
por las habitaciones,
que ¡vamos!, si de fino
un poco presumiera, me imagino
que no andaría así, a empellones
y sí con algún tino.
Mas, como siempre fiero
sigue, cuantas cosas al paso encuentra
removiendo, altanero,
por eso mismo quiero
que me diga si al que entra
así, de esa manera,
en una casa, aunque el dueño no quiera,
se puede, acusándole de ladrón,
o de algo semejante,
meter o no en prisión
para que jamás vuelva en adelante
a nadie molestar,
temiendo que le vuelvan a encerrar.
Yo, señor licenciado,
a usted confío este pleito y espero
que pronto me lo habrá solucionado.
No sufro, no tolero
que de mi casa ningún desalmado
se me apodere, cuando todavía
apenas terminada está hoy día.
De mí no dudará,
y, si es que desconfía
de que yo sufragar sus gastos pueda,
ya ahora aquí le queda
este talego en donde encontrará
dinero suficiente
para pleitear". Así habló el demente.
El licenciado, que hasta aquí en su asiento
estuviera escuchando
cómo el loco le exponía del viento
aquella cuestión, cuando
vio que a su disposición le dejaba
aquel talego en donde se encerraba
una cantidad, quizá numerosa,
levantóse y solamente una cosa
notó que le amargaba
el alma: era el ver
que (pues era de un loco aquel dinero)
tenía que volver
a su familia. Cogióle él, pero,
al vérselo coger
el loco, que todavía salido
no había fuera de la habitación,
(no sé si recobrando algún sentido)
dijo:
"Con condición
le dejo yo el dinero:
por si quizá me muero
sin que este pleito se haya terminado,
como muy bien puede suceder, quiero
que un recibo me pase usted firmado
de su puño y letra, de que he entregado
cantidad suficiente
para que el pleito pueda ser ganado."
El licenciado aquí, quizá al demente
sin duda temiendo encolerizar,
el talego trató de desatar;
mas, apenas notó
que lo contenido, en vez de dinero,
era únicamente
pedacitos de latón y de acero,
su entrecejo frunció
y al loco miró un tantico fiero,
quien entonces soltó
una gran carcajada; y, saliendo
dicen que por la puerta iba diciendo:
"Hace ya tiempo que había jurado
darle un gran chasco a este abogado." 15
O espello
(Remorsos dun vello)
¡Tempos aqueles que xa fuxiron,
que xa se foron pra non volver!
Xa cantas veces ¡ai! me feriron
os resultados 16 daquel pracer.
Agora é tarde. Vou indo vello:
éme imposibre xa atrás tornar.
Mociños novos, sonvos o espello
no que debedes ben vos mirar.
Eu fixen moitas cando era mozo,
fun, cal son moitos, un toleirón;
hoxe me pesa, pois xa conozo
os froitos deso que amargos son.
Nas loitas era sempre o primeiro;
as millors mozas tíñaas tamén;
mais, ora son xa un vellouqueiro,
ou, millor dito, ¡non son ninguén!
Praceres, gustos... ¡cantos eu quixen!
Pra este meu corpo nada faltou.
Pro, vede agora que do que fixen
os resultados pagando estou.
Gocei de mozo. Sufro de vello
os amargores daquel gozar.
Mozos de agora, ¡eis aquí o espello
pra a todas horas nel vor mirar!... 17
A Galicia
Tanto che quero, Galicia,
tanto cariño che teño,
que morro se é que estou lonxe
do teu colo feiticeiro.
Fóra de ti, terra amada,
vivir non pode o galego,
como non pode vivir
sin agarimos o neno.
Ti atraes ó teu regazo,
de amor e ternuras cheo,
a tódolos que mamaron
o leitiño dos teus peitos;
ós que ti acobexache
no teu colo, de pequenos,
e aqueles que acalentache
co alentiño dos teus beixos.
Por ti, de lonxanas terras,
sospiran, meu chan galego,
aqueles que te deixaron
por mor de buscar sustento;
os que en ti, cando rapaces,
a xogar adeprenderon
e viron en ti do sol
os resprandores primeiros;
os amantes dos teus campos,
de louzanía cubertos,
das outas cumes dos montes,
polas chorimas marelos;
da amenidá dos teus vales,
da maxestá dos teus tempros,
a onde as nais van por rezar
polos fillos que perderon;
do marmurar das fontelas,
do encanto dos teus regueiros,
que por montes e campías
escorregan cantareiros,
das túas fermosas praias,
nas que batisca o ouceno,
e do cantar dos teus bardos
e poetas, que os seus versos
esquirben no teu falar
tan meloso, tenro e meigo...
Galicia, nai cariñenta,
non sei que tes no teu seo,
pois é imposibre que poida
lonxe de ti o galego
vivir, sin que da saudade 18 ...,
da morriña... no seu peito
non sinta a enfermedá
que o leva á cova mesmo.
Tanto che quero, Galicia,
tanto cariño eu che teño,
que morro se é que estou lonxe
do teu colo feiticeiro. 19
La venda de Cupido
Caminaba cierto día
el niño Cupido, a cuestas
llevando siempre su aljaba
llena de agudas saetas,
cuando a un lado del camino,
sentados sobre la hierba,
a ver alcanzó dos niños
que lo llamaban; y apenas
esto observó, cuando, aljaba
echando al suelo y saetas,
se separa del camino
y a los dos niños se acerca.
Tratan de jugar. Los tres
largo rato deliberan
para ver si hallan un juego
que a todos plazca. Acuerdan
a la postre decidirse
por el de "gallina ciega".
Después de jugar un poco,
a Cupido también llega
el turno de que, los ojos
tapándole con la venda,
trate también de buscar
a los otros dos a tientas.
Véndanlo, pues, con cuidado,
de manera que le sea
imposible el desvendarse,
aunque él hacerlo pretenda;
y luego, uno tras otro,
muy despacito se alejan
simulando ¡oh granujas!
que junto al vendado quedan.
Como Cupido no ve
(es muy tupida 20 la venda)
y creyendo el infeliz
que alrededor de él se encuentran,
en vano todo afanoso
echarles su mano 21 intenta,
y en vano de un lado a otro
trata de buscarlos mientras
ellos, ya desde muy lejos,
ríen su misma ocurrencia,
viendo cómo a un inocente
vendado y burlado dejan.
Por largo tiempo así anduvo
el Dios Amor dando vueltas
buscando a aquellos granujas
que se escabulleron mientras.
Llámales luego, mas ¡ay!
que sus palabras no encuentran
más contestación que el eco
que no muy lejano suena.
Al fin, viéndose burlado,
comprendiendo aquella treta,
intentó, mas ¡vano intento!,
el desatarse la venda,
hasta que cansado ya
de forcejear por romperla
tomó saetas y aljaba
y así se marchó a tientas.
Aún hoy sigue vendado,
porque nadie le desvenda,
y ésta y no otra es la razón
por que causan sus saetas
tantas heridas mortales
en la humanidad entera.
¡Y no es cosa de extrañar
porque las dispara "a ciegas"!
Codeseda, septiembre 1923 22
Melancolía
Tristis est anima mea
usque ad mortem...
¡Tiempo sombrío!...
En derredor
tiendo mi vista.
Acongojada
mi alma se siente,
no hallando nada
que la distraiga.
Evocador
surge el recuerdo
de aquella Hada...
¡Todo está triste!...
¡Profunda calma!...
¡Ni un pariente;
ni un amigo!...
Abandonado,
— ¡justo castigo! --
de todo el mundo,
¡menos de un alma!...
¡Soy para todos
un enemigo!...
¡Ya está el cáliz
otra vez lleno
de la amargura!...
Hasta las heces
pienso apurarlo
una y mil veces,
como lo hizo
el Nazareno.
¡Yo sólo veo
... todos jueces!...
¿Por qué intentáis,
hombres ingratos,
así vengaros
tan cruelmente?...
¡No habéis de qué!...
¡Soy inocente!...
¡Yo os perdono,
fieros lobatos,
pues de vosotros
ni uno es consciente!...
¡Tiempo sombrío!...
En derredor
tiendo la vista.
Acongojada
mi alma se siente,
no hallando nada
que la distraiga.
Evocador
surge el recuerdo
de aquella Hada...
Pontevedra, octubre 1923 23
La moza enamorada
Madre, no me diga
que yo deje de amarle,
porque a lo imposible
Dios no obliga a nadie.
Fue del mes florido
una hermosa tarde,
cuando él, a mi lado
pasando, al desgaire
me echó una mirada
— ¡qué mirada, madre! —:
yo en mi corazón
la sentí clavarse...
¡Tanto él me dijo
sólo con mirarme!...
Madre, no me diga
que yo deje de amarle,
porque a lo imposible
Dios no obliga a nadie.
Después, a mi oído
moduló una frase
tan suave y tan dulce
que —¡Dios bien lo sabe! --
hacia él sentí entonces
un amor tan grande
que imposible fueme
resistir a amarle.
¡Tanto me expresó
en aquella frase!...
Madre, no me diga
que yo deje de amarle,
porque a lo imposible
Dios no obliga a nadie.
Viendo que yo le amaba,
no dudó el jurarme
por lo más sagrado...,
¡por su misma madre!,
con amor sincero
a mí siempre amarme
y hasta el altar,
de dos meses antes,
llevarme y conmigo
allí desposarse.
Madre, no me diga
que yo deje de amarle,
porque a lo imposible
Dios no obliga a nadie.
Y yo, al escuchar
juramentos tales,
no dudé tampoco
en ellos fiarme.
Y desde ese entonces
yo siento abrasarse
en llamas mi pecho
de amor tan voraces,
¡que me es imposible
poder olvidarle!
Madre, no me diga
que yo deje de amarle,
porque a lo imposible
Dios no obliga a nadie.
De amor satisfecho,
cuando ya el infame
sus pasiones hubo
saciado infernales,
de mí, poco a poco,
empezó a alejarse,
y hoy ya ni me mira
si me halla en la calle;
¡y a otras acompaña
sin ruborizarse!
Madre, no me diga
que yo deje de amarle,
porque a lo imposible
Dios no obliga a nadie.
¡En falso ha jurado!
¡Perjuro fue, madre!
¡Todas sus promesas
llevólas el aire!...
Mas yo que — imposible
se me hace el no amarle --
siento cada día
hacia él aumentarse
mi amor, ¡olvidarlo,
si quiero, es en balde!...
Madre, no me diga
que yo deje de amarle,
porque a lo imposible
Dios no obliga a nadie.
Pontevedra, octubre de 1923 24
¡Por compasión!
No es necesario que te lo indique.
¡Ya sabes que para ti es!...
Tus ojos
Son tus ojos, niña, dos grandes luceros,
que a aquel deslumbran que en ti busca amor:
pedazos de cielo...; ojos hechiceros,
cuyo mirar es para mí traidor.
Son tus ojos, niña, dos perlas brillantes,
que escondes avara temiendo al ladrón,
que, bajo el disfraz..., con frases galantes,
de robarlas busque feliz ocasión...
Yo sólo te pido, bella, una mirada
tranquila, serena..., dulce, reposada...,
en la cual se pueda un sí vislumbrar.
Soy aquel que ronda celoso tu casa;
que siempre a tu lado por la calle pasa:
que te ama y teme su amor declarar.
Tus labios
Semejan tus labios dos claveles rojos;
la sangre allí bulle..., son puro carmín.
De ellos yo temo sólo los enojos,
su sonrisa anhelo y su olor a jazmín.
Formados han sido sólo para el beso,
para canciones de amor entonar;
¡y feliz quien pudiera, con dulce embeleso,
en ellos de besos su sed apagar!...
La única eres que hacerme dichoso
podías con sólo que, en tono amoroso,
me llamases "mío"..., me dieses tu amor.
Entonces verías que hasta el paroxismo
te amaba quien hoy en profundo abismo
sumido se halla, por ti, de dolor...
Pontevedra, outubro 1923 25
¡E... namais!
Catuxo chamácheme antonte,
dicindo que o nome che gusta.
Eu a ti tamén, dende hoxe,
chamarche hei, ¡cho digo!, Catuxa.
Ti dirás: - "¡Ai, canto che eu quero,
Catuxo do meu curazón!"...
Direiche eu...: - "¡Pois ti, Catuxiña,
eu quero que ende hoxe meu nome
sexa aquel que ti has levar;
seu amor que meu amor sexa:
que sexas ti miña e... namais!" 26
Caso insólito
(¿Vocación?)
¡Yo la amo, Dios mío, la amo!
¿Es esto pecado?
¡Yo mi vida por ella daría,
pues yo la idolatro!
¡No resisto!... ¡Mi pecho se inflama
en dulce amor santo!
¡No resisto!...¡Mirad ya las llamas,
mirad cuál me abraso!...
¡Ella ha sido!...¡Ella ha sido!... Llevaba
fuego en sus ojazos...
Y ella quiero que venga a extinguirlo,
que venga volando.
¡Te perdono!... ¡Ven presto, alma mía,
ven, ven sofocarlo!
¡Te perdono!... ¿No vienes?... ¿No oyes
tocar a rebato?...
.....................................
.....................................
¡A un convento...! ¿Qué dices? ¿Qué oigo?
¿Qué escucho, Dios santo?
¿Tú, a un convento?... ¿Tú monja enclaustrada?...
¡Delirio tamaño!...
¿Y tan pronto?... ¿Y así tú me dejas?
¡Adiós!... ¡¡Desencanto!!...
¡Ella monja!... ¿Y yo voy a ser...?
Yo...¡fraile descalzo!...
Codeseda, 1923 27
Soledad
Me gusta vivir solo,
del bullicio alejado
monótono y molesto...,
propio de ciudad;
me gusta vivir solo,
de todos ignorado,
sin que nadie perturbe
mi augusta soledad.
Me gusta de las noches
tranquilas y serenas
el silencio profundo
que invita a meditar;
me gustan las mañanas,
cuando aún las filomenas
no osaron todavía
su encanto perturbar.
Me gusta hacer la vida
que hace el anacoreta,
viviendo en los lugares
en donde ruido no hay...;
y allí, en el silencio,
cantar con el poeta
la majestad suprema
y augusta de Adonai.
Me gusta en las iglesias,
la noche más obscura,
sin lámpara y a solas
completamente estar,
y allí, arrepentido,
con la conciencia pura,
ante el Crucificado,
postrarme para orar.
Me gusta en los lugares
vivir donde del hombre,
que todo modifica,
no ha llegado la acción;
y, en medio de un silencio,
que al más valiente asombre,
de todos mis pecados
pedir a Dios perdón.
Me gusta vivir solo,
del bullicio alejado
monótono y molesto...,
propio de ciudad;
me gusta vivir solo,
de todos ignorado,
sin que nadie perturbe
mi augusta soledad.
Pontevedra, 1923 28
Alborada
¡Hosanna, galegos! Cantemos sin medo,
co curazón ledo,
ó novo Moisés.
¡Hosanna! O Tirano ferido agoniza,
e a nobre Galiza
xa é libre outra ves.
Xa se ouce a campana tocar de alegría,
cal na romaría
do santo patrón;
e todos entenden que neses repiques
nos di que os caciques
o que eran non son.
O sol da Galiza máis craro xa brila,
e é porque na vila
finou o siñor;
xa en tódalas bandas se escoita a alborada
que anuncia a chegada
dun tempo millor.
Ouh bardos, poetas..., no outo do Ceo
do voso deseio
o berro se ouceu;
e Dios, atendéndoo, mandou de repente
un raio que á xente
non santa fireu.
¡Ouh celtas escravos, de vinga sedentos,
xa non máis lamentos,
xa non máis chorar;
que rotas xa tedes as fortes cadeas,
e as sagras 29 ideas
podés xa ceibar!
¡Ben lonxe! No monte, cavade un burato,
pra nel ese fato
de mortos botar.
Mais tede ben tino non quede buxeiro,
pois temo que o cheiro
nos veña apestar...
E logo, enterrados, termade que un verme
— poidera ser xerme --
non saia de alí;
e así nosos fillos, se é que isto facemos,
xa non os veremos
fuxir máis de aquí.
¡Hosanna, galegos! Cantemos sin medo,
co curazón ledo,
ó Libertador.
¡Xa en toda Galiza se escoita a alborada,
que anuncia a chegada
dun tempo millor!... 30
¿Cómo quieres?...
Que no sufra, me dices. ¿Mas cómo
yo no he de sufrir,
si mi sino vivir es sufriendo
congojas sin fin?
¿Si ya, cuando a la luz de este mundo
los ojos abrí,
suspirando mi madre me dijo:
"¡cuánto has de sufrir!"?...
¿Si a una rosa que encuentro en la vida,
lozana y gentil,
sustituyen de espinas millares
que viénenme a herir?
¿Si...? ¡Mas nada diré, que no es justo
quejarme yo así!
Sólo debo acatar el Destino,
¡por ende sufrir!
............
¿Y te extraña, alma mía, que sufra,
en viéndote a ti,
siempre triste y siempre llorando
desdichas a mil?...
¿Cómo quieres que ría el poeta,
no verlo sufrir?
¿Cómo quieres que cante alegrías,
cantándote a ti?...
Codeseda, 1923 31
Evocación
Para ti, que fuiste el alma-mater
de estas escenas.
¡Cuántas veces, los dos en aquel poyo
sentados, ¿no te acuerdas?,
me contabas tus cuitas y pesares,
tus penas y tristezas,
y yo, a la vez, te hacía de las mías
muy breve una reseña,
mientras cerca se oían pasajeros
cruzar la carretera!
¡Cuántas veces a mí, que te leía
un cuento, una novela,
me escuchabas, en tanto que tus manos
movías muy ligeras,
por concluir aquel precioso encaje,
que, a modo de tarea,
proponíaste hacer durante el día,
antes que anocheciera!
¡Cuántas veces, allí los dos sentados,
cual dos almas gemelas,
saboreamos la copla que las mozas,
tornando de la siega,
tatareaban, y también cuántas veces,
desde la casa aquella,
contemplamos sublime el panorama
del paisaje y la vega!...
¡Cuántas veces miramos cómo Apolo,
trasponiendo la sierra,
dejaba que las sombras poco a poco,
la tierra obscurecieran;
y cuántas veces Diana con sus rayos
nos alumbró, y nuestra
conversación amena la campana
interrumpió severa!...
Allí ha sido donde ambos sentimos
la apuntada saeta,
con que muy suavemente el Dios Cupido
pasó las almas nuestras,
llevando, así, a nuestros corazones
la dicha más inmensa
y haciendo que, ya allí, saboreásemos
de Amor el dulce néctar.
Allí ha sido en donde yo he notado,
aún por vez primera,
el gran placer que a todo aquel que ama
le causa la presencia
del ser amado y, a la vez, amante,
sintiendo que le llena
el alma la más pura y grande dicha
posible acá en la tierra...
Allí ha sido en donde yo he forjado
tan rosadas quimeras...
Allí, do yo escuché de ti las frases
más dulces y más tiernas...
Allí, do tú me has dicho que me amabas
de veras, ¡muy de veras!
Y allí, en fin, sentí la poesía
y me sentí poeta...
¡Oh el poyo!... ¡Oh el lugar aquel!...
¡Oh las tardes aquellas!...
¡Oh recuerdos!... ¡Oh dulces ilusiones!
¡Oh rosadas quimeras!
¡Oh tiempo que, fugaz, pasaste ya!...
¡Verano..., primavera!...
¡Qué nostalgia yo siento al evocaros!...
¡Oh qué mortal tristeza!... 32
Rosa sin espiñas
Polo seu xardín iba a miña amada,
vistosa e recatada,
collendo un día frores
pra tecerlle unha croa ó seu poeta,
amor dos seus amores,
e, xentil volvoreta,
co afán de escoller soio as millores,
— non coidando que antre elas agachadas
medraban as espiñas afiadas --
ó coller unha fror, na súa man
cravóuselle una espiña;
e a sangue, relocente e bermelliña,
en pingotas foi caíndo ó chan...
No sitio aquel, regado
por sangue tan preciosa
froreceu de contado
a rosa máis fermosa,
cal nunca outra se veu nalgún cercado:
branca, con pintas roxas, bermelliñas,
e, ¡ouh prodixio!, rosa sin espiñas... 33
A caloña
O río cando vai cheo,
leva carballos e follas;
tamén podía levare
as lenguas marmuradoras.
(Cantar do pobo)
I
Ela era unha nena fermosa e garrida,
de corpo xeitoso, esbelto e lanzal;
ela era na aldea dos vellos querida,
as mozas por ela perdían a vida
e amábana os mozos a máis cada cal.
Ela era nas rúas, trouleos e festas,
quen levaba os ollos de todos tras si;
e ela era a que daba aquelas contestas,
que mesmo amargaban cal zume de xestas
a quen se astrevese porcadas dicir.
Se é que ela cantaba, todiños calaban,
pra así, dese xeito, escoitala máis ben;
se é que ela bailaba 34, todiños paraban,
e todos, cal parvos, mirándoa quedaban:
os mozos, as mozas e os vellos tamén.
As súas conversas a todos pracían;
e pra contar contos Lusinda era a tal:
os vellos e os mozos seus chistes reían,
os nenos todiños pra onda ela corrían...
En fin..., ¡tanta gracia tiña e tal sal!...
Tocante ó traballo, ¡n'había persona
que atrás unha miga a poidese deixar!
En toda a redonda collera tal sona,
que caxque n'había de casa unha dona
que non a chamase pra a ver traballar.
Segaba na herba, sachaba no millo,
pañaba as patacas e amasaba o pan;
rozaba no toxo, collía o martillo,
picaba a gadaña; cosía un xustillo,
tecía unha tea coma un tecelán.
II
Mais ¡ai! que esto todo trocouse enseguida
en pranto prefundo e bágoas de dor:
pois nela a caloña, cal loba adoecida,
cebouse e a coitada, de morte ferida,
marchou cada día de mal en peor.
Un día a Lusinda Farruco Farreño
amores pediulle, que ela lle negou,
e entonces o mozo, poñendo mal ceño,
xuroulle vingarse en nome do deño
e hastra conseguilo en nada parou.
Dixeron que a moza non tiña bos feitos;
que n'era o que a xente creera hastra alí;
mais isto, ó prencipio, non coupo nos peitos
da xente de ben, pro houbo suxeitos
que certo o xuraron, creéndoo así.
Decatouse logo Lusinda que o creto
furtado lle habían pra non llo volver;
e entonces á santa — ¡que a era en secreto! --
o seu curazón tornóuselle preto
e a cara morada, de tanto sofrer.
¡Xa naide a quería! e todos co dedo,
coma a unha gafosa, mostrábana xa;
a morte agardaba, tranquila, sen medo...
e a Dios lle pedía que, ¡canto máis cedo
posible!, a levase prá eternidá.
Pasou algún tempo; según seu deseio,
xa toda chuchada, sen vida quedou;
como era inocente, foi dreita pro ceio
..............................
¡e entón o Ferreño sintiu que no seio
levaba unha pena que o atanazou!... 35
A un mal, outro pior
Fai xa tempo, non sei como nin onde,
unha espiña na man se me cravara
de tal maneira e con tan mala sorte,
que, pois ninguén certara
a arrincarma, dixera o ciruxán
que tiña ou que deixar corta-la man
ou, de contra, pagar trebuto á morte.
Non véndolle ó dilema
porta franca 36 por onde eu me escapar,
no momento, sin frema,
acordei: de morrer, deixar cortar.
Destonces, ¡ouh cativa sorte a miña!,
ti te ofreceches pra sacarme a espiña.
Non che direi que non
lograches arincarma; millor fora
que nunca tal lograses, pois, treidora,
craváchesma dimpois no corazón.
¡E agora, ¡ouh dor!, pra min xa non hai cura
mais que na escuridá da sepoltura!... 37
¿Por qué?
¿Por qué yo he de quererte? — me dijiste --
¿Por qué, dime, por qué
con amor tan profundo ha de un hombre
amar a una mujer?
Callaste. No acertando a responderte,
en tus ojos clavé
los míos, cual si en ellos la respuesta
quisiera yo entrever...
Chocaron entre sí nuestras miradas
cegándonos después,
mis labios que besaban otros labios
de fuego y de mujer.
.............................
Ahora siempre espero que, curiosa,
formules un "por qué",
por ver sólo si en mis labios los tuyos,
ardientes, a sentir, vuelvo otra vez... 38
¿Aprensión?
Si alguna vez contemplo yo la luna,
rebosante, pletórica de luz;
me parece, mi nena, que desde ella
me estás sonriendo tú.
Si alguna vez escucho cómo al viento
sus arpegios da, alegre, el ruiseñor;
me parece que entonces sólo escucho
el timbre de tu voz.
Si alguna vez un haz de luz penetra
en mi alcoba por la ventana oval;
me parece que en medio, vaporosa,
me vienes a besar.
Si alguna vez, de noche, ya entre sueños,
algún ruido yo llego a percibir;
me parece que tú, al pie del lecho,
velando estás por mí.
Mas si escucho de Eolo los gemidos,
y a Neptuno, horrísono, bramar;
¡ay! entonces medito unos segundos:
¿será ella ... será?... 39
Misterios
Cuando mi lira suena,
¿por qué será, Dios mío?,
tan sólo son sus notas
amarguras, tristezas y suspiros.
¿Y por qué tantos ¡ayes!?,
¿por qué son mis lamentos?,
curiosos me preguntan;
mas yo a responderles, no, no acierto.
¿Es que se me ha muerto alguien
y lloro yo su pérdida?
¡No sé!... Lo que yo creo
es que ya innata en mí es la tristeza.
¿Será mala la lira?
¿Será, quizá, del plectro?
¡No, no! Es que el poeta
en sí lleva la causa ¡allá muy dentro!
Mas, basta de preguntas,
que yo no sé explicaros
por qué son mis concojas,
por qué son mis suspiros tan amargos.
Cuando mi lira suena,
¿por qué será, Dios mío?,
tan sólo son sus notas
amarguras, tristezas y suspiros.
Codeseda, 1923 40
Arcano
Ya sé, ya sé que hay quien intenta ¡empeño vano!
sondar mi pecho enfermo, leer mi corazón;
todo es en balde, todo, pues sola tú conoces
la triste enfermedad que abrasa mi interior.
Es mi pecho un arcano que sólo a ti te es dado,
con tus dulces palabras, su entrada franquear;
por eso tú conoces el mal que a mí me aflige,
por eso tú comprendes mi horrible enfermedad.
Dame, dame, alma mía, la pócima que ansío,
la pócima que me haga insensible al amor;
arráncame lo que hace que yo sea tu poeta,
arráncame de un golpe, ¡de un solo!, el corazón.
Preséntalo, después, a un sabio que lo estudie,
pues que su contextura extraña habrá de ser;
verás cómo de entonces viviré más tranquilo,
porque mi enfermedad radica toda en él.
Codeseda, 1923 41
Gratitude
Para D. José da Viña Trasmonte,
con el más sincero afecto.
Tomando a sombra dunha carballeira,
nun campiño tumbado,
— un libro tiña diante,
pois inda eu era estonces estudiante --
atopábame unha tarde abrileira,
o verdor contemprando do arborado
e a moita beleza
que sempre, e estonces máis, a natureza
nos amostra risoña...
Moi cerquiña
de min un paxariño
laiábase queixoso e lastimeiro
tal coma se no niño
lle andivesen.
Lixeiro
— o libro deixando en que estaba lendo --
tratei de erguerme e, vendo
o paxariño que eu me levantaba,
cambeouse correndo
pra un pouco máis adiante de onde estaba,
e sigueu o coitado
chiando o mesmo que no outro lado.
Fun indo cara a alí pouquiño a pouco,
mais el, adiviñando que o seguía,
salouco tras salouco,
de ramiña en ramiña foi voando
e, ás veces, coidei que me dicía:
"Pouco falta...; estamos xa chegando."
Ó fin, nun ameneiro,
mesmo a carón do río,
pousouse; mais axiña, moi lixeiro,
apurando sempre o queixoso chío,
fuxiu de alí...
Eu, a modo e con tino,
pra ver se algo vía, axexei, e vino:
a quen o paxaro lle tiña medo
era a un gato que, moi agazapado,
moi caladiño e quedo,
estaba o condanado,
nun niño a vista fixa
que había na puntiña dunha ponla
con crías novas, nunha regadixa
metido do ameneiro
o momento agardando en que o bocado
os pais levarlles fosen pra certeiro
un brinco pillar e dicirlles "¡ola!",
as gandouplas clavándolles na chola.
Unha pedra apañei e, apuntando
antes ben, ceibeina con tal certeza
que o vin caír rodando
ó chan, ¡toda esmaguizada a cabeza!
Destonces o paxaro,
toliño de alegría e de contento,
a rededor de min dou máis dun cento
de voltas, e ó vento
lanzou súa gorxa un canto en que ben craro
me amostraba o seu agradecemento.
Despois, dende aquel día,
sempre que eu iba a aquela carballeira,
un paxariño ouía
que un canto de alegría
cantar viña decote á miña beira. 42
Contiño
Unha velliña moi vella
estando rezando un día
atopouse que os seus rezos
por quen apricar non tiña:
Ouh rapás, Santa Mariña,
¿non me diredes a quen
esta Salve que me sobra
eu devota adicarei?
Ai, por Deus, miña abolita,
e pola súa bondá,
¿por que á Virxe non lle pide
uns dentiños pra xantar?
PEPE 43
Delirios de poeta...
Para la Srta. Dorinda Vázquez
cariñosamente: su primo Pepe.
Eres cual yo te soñé:
la mujer de mi ilusión;
aquella a quien yo amé
cuando apenas bien noté
el latir del corazón.
Eres cual yo te fingí:
el amor de mis amores;
la gentil y bella hurí
a quien yo siempre ofrecí
el aroma de mis flores.
Forjada fuiste en mi mente
en un sueño de poeta;
me inspiré junto a una fuente
y empleé tan solamente
colores de mi paleta.
Sentíme a ti inferior
luego que te hube creado;
y, siendo yo tu creador,
caí, herido de Amor,
ante ti anonadado...
.................
Eres gentil y eres bella
cual Concepción de Murillo;
eres la fúlgida estrella,
que tales rayos destella
que fascinan por su brillo.
Eres juguetona e inquieta,
la musa que a mí me inspira...
Eres la niña coqueta
que acompañas al poeta
siempre que sueña o delira...
Te levanté un altar
dentro de mi corazón
y en él te fui colocar
para poderte adorar
en mis horas de ilusión.
Te oculté luego con velos
para que nadie te vea...
Porque ¡perdonadme, oh cielos!
ya por ella siento celos,
aunque realidad no sea...
Y allá en tu camarín
estarás continuamente
hasta que venga mi fin,
y aun entonces no iré sin
que tu vayas en mi mente.
..................
Eres cual yo te fingí:
el amor de mis amores;
la gentil y bella hurí
a quien yo siempre ofrecí
el aroma de mis flores.
Codeseda. 44
No hay juegos con amor...
Para la niña Aurentina Bergueiro Sieiro
Estaban cierto día
Maruja y Nicanor
del río en las orillas
jugando... en diversión,
cuando, no muy lejano,
oyeron una voz
que esta copla entonaba
que aquí trascribo yo:
Mirad lo que hacéis, niños:
huid de la ocasión;
ved que el adagio dice:
"No hay juegos con amor".
Aunque aún eran muy niños
a entrambos les chocó
lo que la voz decía
en aquella canción.
Sonriendo se miraron
y luego en derredor
la vista ambos tendieron
que a nadie sorprendió;
tan sólo, ya más lejos,
se oyó otra vez la voz
que repitiendo iba:
"No hay juegos con amor".
Siguieron con su juego.
Siguió su curso el sol
hasta que, hartos ya,
Maruja y Nicanor,
de jugar, decidieron
sentarse de un llorón
al pie. Cogió él entonces
en el campo una flor,
luego otra y después otra...
y con todas tejió
una hermosa guirnalda
con esmero y atención.
Mas, cuando iba a ofrecerla
a la niña, la voz,
ya casi imperceptible,
tercera vez cantó:
Ved que el adagio dice:
"No hay juegos con amor".
Tomó ella la guirnalda
(ofrenda del amor),
miróla con cariño
y luego rodeó
con ella su cabeza
hermosa como un sol.
Después también del campo,
irguiéndose, una flor
tomó para entregarla
al niño, que así habló:
- ¿Por qué, di, Marujita,
me ofreces esta flor?
- ¿Y por qué —la niña entonces
sonriendo replicó--
me has dado esta guirnalda
que tan a perfección
tejiste con tus manos?
¿Por qué, di, Nicanor?
- Ha sido, Marujita,
en prueba de mi amor...
- ¿Me quieres mucho, mucho...?
—la niña preguntó—.
- Muchísimo, Maruja.
¿Y tú a mí?
- Pues yo
te quiero tanto..., tanto...,
te tengo tanto amor...
- ¿Me das, luego, un besito?
- Pues toma, te lo doy.
Y sus labios carmíneos
entonces acercó
del niño a las mejillas
purpúreas, de arrebol,
y un besito inocente
muy bajito sonó...
..............
- Desde hoy seremos novios.
¿No aceptas, Nicanor?
- Acepto, Marujita...
¡Ya novio tuyo soy!
..............
En esto a sus oídos
el viento murmuró
callandito y suave:
"No hay juegos con amor."
Codeseda, julio de 1923 45
Inocencia
- Nanai Rosa, o meniño inda dorme.
- Pois, quediños; deixaio dormir.
- ¿E acochámolo por mor do frío 46 ?
- Acochádeo, e fuxide de aí.
- ¿Por que choras, nanai? ¿Que tiveche?
- ¡Vós matáste-lo neno, bribóns!
¿Non viades que así afogaba?
- Nanai Rosa, ¿e sería o Cocón?
- Rapaciño, ¿onde vai o meniño?
- Morreu onte, e no ceo xa está.
- ¡Afogástelo vós ó cochalo!
- Nós non fomos. ¡Que o diga nanai!... 47
¡Inda o diaño!
- ¿Conque te casas, Rosiña,
en facendo a recolleita?
- N'o nego, señá Marica;
mais, van sendo horas, afellas,
se é que non hei de quedar,
pra vestir santos, solteira.
- E logo ¿que anos tes xa?,
porque moitos n'aparentas.
- Voulle indo pra os vintecinco;
prá metá xa dos cincoenta.
- Pois n'é moito. Vintanove
tíñaos eu.
- ¿E cantos leva
vosté logo de casada?
- Bótalle a conta: setenta
fago aló para xaneiro.
- Destonces, coase corenta.
- Inda me faltan dez meses.
- Pois, n'a facía tan vella.
- Se eu me vexo do teu tempo,
destonces...¡ei recentellas!
- Noh, cando hoxe inda é así,
¡como sería daquela!...
- Neso sóbrache razón:
tiña os mozos a moreas
e en catro légoas á roda
prás mozas soio era envexa.
Vestida co meu refaixo
e a miña chaqueta negra,
co aqués adornos tan chuscos
e aquelas cintas de seda;
cos meus zoquiños ben feitos,
—todo era zocos daquela--
as miñas medias de lan,
e aquel meu pano canela...,
ó verme entrar no turreiro,
coa miña roupa das festas,
todos poñían os ollos
en min, tal se fose a reina;
e... ¡como se degaraban
os máis por facerme as beiras!...
- Tamén arranxou bo mozo,
que o señor Pedro poidera
inda hoxe, e mais é un vello,
atopar quen o quixera.
- ¡To, vaca, to!... O meu Pedro,
—pregunta quen foi na aldea--
mais... tíñache soio un defecto:
¡padecía de celeira!...
¿Quen é aquel mozo, Rosiña,
que vén, na man coa monteira?
- ¡Que vista ten! Pois aquel
élle o meu galán.
- Logo, ¡eia!,
vóucheme de aquí.
- ¿Por que?
Non se marche. Mire..., veña,
que el non lle come a ninguén.
Volva aquí.
- Non; teño présa.
Sei o que son estas citas...,
téñoche moita experencia...,
e, ademais, coma ó meu Pedro
inda lle dura a celeira...
Adiós, adiós. ¡Coidadiño!...
- ¡Inda o diaño!... ¡Quen che dera!... 48
¿Non te lembras?
(Mirando ó chan nativo)
Aqués tempos xa fuxiron,
miña prenda.
Agora estes son xa outros.
¡Que distintos!
¿Non te lembras?
¿Non te lembras das parolas
que tiñamos cabo a igrexa,
mentras teus pais enganados
te coidaban coa xuvenca
no herbal de Fontefría?
¿Non te lembras?
¿Non te lembras das fiadas
nas que ti éra-la reina,
e dos mozos que adoecían
por verse na túa beira?
¡Canto nós entón gozamos!...
¿Non te lembras?
¿Non te lembras da romaxe
da santa Virxe da Grela,
na que ti tódolos anos
estrenabas "en oferta"
un traxe e mais uns zapatos?
¿Non te lembras?
¿Non te lembras do día sete
no que os santos, en ringleira,
rubían nas súas andas
a costa que á Ermida leva
só por mor de ve-la Virxe?
¿Non te lembras?
¿Non te lembras cal do monte
ó outo salíalles Ela
e agardábaos cabo a Cruz
onde eles a reverencian,
por diante dela pasando?
¿Non te lembras?
¿Non te lembras canto a xente
gozaba mirando as "ruedas
de fuego" e o "monicreque"
a pelexar coa "culebra"
hastra que os dous estoupaban?
¿Non te lembras?
¿Non te lembras dos xantares
que comíanse na festa,
e dos cegos que chegaban
pidichando unha codela
ou un cachiño de zanco?
¿Non te lembras?
¿Non te lembras das cantigas
—coplas feitas alí a présa--
que, empezadas polo cego,
rematábaas a parenta,
chiscando o ollo ós namorados?
¿Non te lembras?
¿Non te lembras como as mozas,
de noite ó baixar da festa,
cantabades o alaláa,
poñendo unha man na orella
e deténdovos ós poucos?
¿Non te lembras?
¿Non te lembras que túa avoa
me alcumaba "boa peza",
e que, ó chegar polas noites
onda ti, trataba ela
de rezar sempre o rosario?
¿Non te lembras?
¿Non te lembras do domingo
en que o abade leu na igrexa
as nosas monestacións?
¡Se me acordo! Ti daquela
tan vermella te viraches...
¿Non te lembras?
¿Non te lembras daquel bico
que me deche, ás furtadelas,
brincando un día contigo,
e tamén dos que che eu dera
aquela noite onda a porta?...
¿Non te lembras? 49
¿Non te lembras que ó casarnos
fomos xa dendes da igrexa
"de ganchete" para a casa,
e a xente detrás de leria?
¡Canta vergonza pasamos!
¿Non te lembras?
.............................
.............................
¿Non te lembras daquel día
triste e negro como as tebras,
en que a notiza me deron
de ter que marcharme á guerra?
¡Cantos choros houbo estonces!...
¿Non te lembras?
¿Non te lembras daquel martes
en que eu díxenche: ña prenda,
preciso é que canto antes
nos embarquemos pra América,
e ti enxugache unha bágoa?
¿Non te lembras?
¿Non te lembras da estampiña
da nosa Virxe da Grela
que ti trouxeche connosco
para que nos protexera,
e que conservamos inda?
¿Non te lembras?
........................
........................
¡Canta sorte aquén o mar!
¡N'hai Virxe como a da Grela!
Foi Ela quen nola dou,
Ela, namiga de guerra,
que aló, dende a súa ermida,
nos ve sempre pracenteira.
Mais ¿que fas?... ¿Que é o que miras?
- Miro aló cara á Nai Terra...
- Chégate a min; dáme un bico,
¡que hoxe n'é como daquela!...
..........................
..........................
¿Esas bágoas?
- Non son bágoas;
é o amor que se me ceiba...
- ¿Quéresme moito, vidiña?
- ¡Como estonces!...
¿Non te lembras? 50
Sospiros de emigrado
Pra Pego Castro 51
Galicia,
berce dos meus amores,
xardín de frores,
patrio fogar;
Nas aras
do altar do meu peito
latexa a eito
o afán de a ti voar.
Nai santa,
que no teu doce colo
me deche arrolo,
vida e calor;
Pra ti 52
teu fillo desta banda
hoxe che manda
santos beixos de amor.
Pra ti
cobizando sustento,
con sentimento
te abandonei;
Destonces,
magoado de morriña,
de dor, naiciña,
bagullas que chorei... 53
Non vexo
aquí aquelas veigas
fertís e meigas,
que nesa hai;
Nin teño
a quen contar meus dores
e desabores,
nin consolos de nai...
Anduriña,
cando ¡ai! na primaveira
chegues voando lixeira
a aquel xardín;
Non te esquezas
de ir á miña casiña,
e á coitada naiciña
¡bicar de amor por min!... 54
Maruxa
Pra todas e cada unha das nenas da Estrada, coa fonda ademiración que lles ten: o autor. 55
Xa ti rías, - xa ti chores,
xa te poñas - a cantar;
en ti sempre - os reiseñores
tén de abondo - que envexar.
Maruxiña xentil e garbosa,
xeitosa rapaza,
ti é-lo orgullo da terriña nosa,
ti a i-alma da raza.
Dos teus beizos vermellos e roxos
a sangue garexa;
nos teus ollos seu chan, todo antoxos,
Galicia refrexa.
De agarimos, amores, dozuras,
—doce melodía--
teu falar, que é falar de venturas,
celeste armonía. 56
O teu corpo cal xunco brandeas,
a gaita en tocando,
nas cibdades, nas vilas e aldeas,
todos te admirando.
De ti os mozos a treu se namoran,
¡que es moita muller!
e sorrisos 57 pra cantos te adoran
decote has de ter.
Meiga Maruxiña,
garrida rapaza,
a i-alma da raza
en ti xa encarnou.
Ti es toda morriña,
ti es toda ledicia;
ti, a mesma Galicia,
que en ti se trocou... 58
Agoiros de morte
O moucho, que espalla 59 no pinal veciño
berros agoirentos. Logo, un can que oubea,
cal no ar ventando farturenta prea
de carne fedenta, pra o norte o fuciño.
Un cheiro de cera por xunto ó camiño
moi forte sinteuse; e a Santa Estadea
rondou pola noite o fondo da aldea
por diante da porta da cas de Soutiño.
¡Dios a colla en gracia! ¡E tan nova inda!
De tódalas mozas ela era a máis linda.
Nin siquera unha queda do seu xeito.
¡Quen onte o dixera!... ¡Doulle de repente!...
Ouín e mirei: un fato de xente
e unha nai chorando tras un cadaleito. 60
O trebón
Fóra o vento berrega enfurecido,
dos carballos nas ponlas ó batere,
e un raio, que ó chan baixa a morrere,
no ar describe un zigzag encendido.
Estala o trono nun ronco estampido 61 ,
e hastra a terra parece estremecere.
¡Asolaga!... Empeza o río a enchere.
Fecha a noite... No escuro oise un laído.
Pola mañán, un sol de primaveira.
A xente, sin preguiza, deixa a cama,
os estragos chorando do trebón.
Na congostra, da súa casa á beira,
panza abaixo e a cara envolta en lama,
é un cadavre o corpo do tío Antón. 62
Casoalidá
I
Conocémonos,
quixémonos
co ese querer de amistade
que une a dous amigos bos;
logo, o trato foi cavando
no querer profundidade
sin decatarnos nin nós.
Mutuamente
nosas coitas
nos contamos sin segredo
nin xamais unha calar;
hastra que a xente, avezada
a xuzgar decote cedo,
encomenzou a falar...
Ofendémonos
e rímonos
das lixeirezas da xente
en asuntos de tal crás.
¡Confesémolo!... Eu coido
que aquela risa inocente
foi o chispazo vorás...
¿Dimpois?...
Non nos estrevemos
inda a falar nunhas veces
xa con toda craridá;
e así foi como nacera
aquel amor que coñeces,
fillo da casoalidá...
II
No vindeiro...
nos amamos
co ese amor tan santo e puro
que endexamais vedou Dios;
logo, as promesas cavaron
decote máis fondo..., xuro
que sin decatarnos nós...
Pescudaron,
mais negamos.
¡Antre os dous soio o sagrado 63
daquel tan subido amor!...
Sin procatarse, diante eles
amor nos temos xurado,
anque baixo outro color.
¡Perseguíronnos!
¡Burlámolos!,
e nunca a verdá poideron
con certeza ben saber.
¡Alonxáronnos!... ¡Buscámonos!...;
e as distancias non valeron
pra tales lazos romper.
¿Dimpois?...
¡Xuro! Non sei como
nin cal dos dous tivo acerto
culpa da amarga verdá.
Nin ti nin eu. ¡Confesémolo!;
que aquel amor foi de certo
fillo da casoalidá... 64
A fonte das meigas
Hai unha fonte
na miña terra
que a xente chama
fonte das meigas,
e o que, con sede
chegando a ela,
das súas ágoas
beber se estreva,
disque, endiante,
dores e penas
sinte decote
soio e tristezas.
Hai unha fonte
na miña terra
que a xente chama
fonte das meigas.
Eu, que fun sempre
rebelde ás crenzas
que ten o pobo
tocante a meigas,
trasgos e bruxas
e cousas desas;
moi arrufado,
con moita aquela,
sin facer creto
de tal creenza,
alá me fun
—¡ben se me lembra!--
de cara á fonte,
que din das meigas.
Do mes de maio
unha tarde era.
Ó ver suas ágoas,
craras e frescas
agurgullando
por antre as penas,
sentín degaros
e sede delas 65.
Axoenlleime
sóbor das herbas,
e, abaixándome
encol da presa,
bebín..., bebín...
e sentín pena
non ter máis sede,
porque de tela
bebendo un ano
seica estivera.
Tal de sabrosas
e frescas eran
da fonte as ágoas
que din das meigas.
¡Nunca alí fora!
¡Nunca eu bebera!
Dende aquel día,
decote penas
sinto e pesares,
dores, tristezas;
vexo visións,
soño quimeiras
e ando sempre
pensa que pensa
e cavilando
cousas segredas,
que nunca logro
realidá velas.
¡Ai! Dende estonces,
¿quen o dixera?,
creo na fonte
que din das meigas.
Hai unha fonte
na miña terra,
que a xente chama
fonte das meigas,
e o que con sede
chegando a ela,
das súas ágoas
beber se estreva,
terá a cotío
moi fondas penas,
que eu ¡ai! bebinas,
e agora... ¡téñoas!... 66
Abrente
Xa amainando seu brilo vai o luceiro;
xa da aurora vai vindo o resprandor,
e, pousado na galla dun salgueiro,
se espreguiza tamén o reiseñor.
Avantando vén xa por tralo outeiro
o rei astro -xa todo ten color-
e esparexe na terra pracenteiro
os seus raios de vida, luz e amor.
Xa o gaiteiro tocando está a alborada,
e a colandra xa canta na valgada.
¡Ala, nenas, deixade o leito mol!
As campaíñas do gando tringuelean
e as pingotas de orballo escentilean,
ó sentirse bicadas polo sol.
Terras de Codeseda, 1924 67
A Herminia Fariña
(tenra e orixinal poetisa)
GLOSA
Meniña tenra coma un sospiro,
coma unha bágoa,
coma unha copla.
Nena que sintes, que tes tristuras,
que tes congoxas;
nena, que levas penas no peito
famentas... fondas,
que, pouco a pouco, che van roendo,
¡cavando a cova!.
Ti, que es poeta —¡por iso sintes!—,
meniña roiba,
ende hoxe endiante, cando ti sufras,
non sufras soia...:
Que eu tamén sinto, tamén padezo
mortás congoxas;
tamén decote levo no peito
como unha cobra,
que roe, roe, vaime chuchando
a sangue toda...
Eu tamén quixen, tamén amei...,
mais ¡ai! ¡a intrusa veu e levouma!...
Meniña tenra coma un sospiro,
coma unha bágoa,
coma unha copla,
que tanto sufres. Irmá poeta,
non sufras soia;
que eu tamén sinto, e, cando choro
as miñas coitas,
teño un consolo, porque me lembro
que, coma min, tamén ti choras.
Terras de Codeseda, 1924 68
A tarde vaise
A tarde vaise.
Alá na aldea
chora unha dona
diante o cadavre da súa filla,
que, pomba nova,
de mal de amores morreu ferida,
deixándoa soia.
Chove e fai vento.
O campaneiro
a morto dobra.
Unhas mulleres van choricando
pola congostra
tras catro vellos que o cadaleito
levan da moza.
Salmeou o crego und Dies irae,
logo, con cordas
baixano 69 a caixa da cova ó fondo,
onde destoncias
duas caliveras fanlle os honores
a rir cal tolas.
Terras de Codeseda, 1924 70.
En la Ascensión del Señor
Vedlo después de la misión cumplida
elevarse, entre ángeles, al Cielo
mientras la humanidad del rudo duelo
queda, por sus dolores, redimida.
Al alto la mirada convertida,
contémplanle los suyos desde el suelo,
dominados por el supremo anhelo
de vivir ya la vida prometida.
Mas... ¿a dó miráis ya, almas sencillas,
si invisible se ha hecho a los humanos
el que ante vos obraba maravillas?...
Todas a una alzáronse las manos,
hincáronse asimismo las rodillas,
y oraron largo rato como hermanos... 71
Ofrenda de amor
A Doriña, nun ramiño de froles
ateigadas de arume e de cariño.
Quixera que estas froles sinxelas e arumantes,
que hoxe ofrendarche veño,
o engado non trubaran do sono en que repousas
ó run-run doce e quedo
destes outos ciprestes, ¡ermidáns esvaídos
en mistereoso rezo!
Son tal unha ourazón roubada á Natureza
nun instante supremo,
en que o Ceo e a Terra nun éxtasis xuntaban,
con santo 72 abraiamento
seus beizos... Son ¡ai! froito dun amor, dun cariño
que alenta no meu peito.
Con elas unha espiña che ofrendo que arrinquei
daquel xardín que eu quero...
¡Beizón cubra estas froles! Beizón tamén a espiña
que aló no máis adentro 73
deixoume dun cariño, dun fraternal amore...
moi fonda unha ferida, que aberta sempre ¡ai! teño.
No cimiterio de Pontevedra, namentras esmorece a tarde e, cabo a unha cruz de pau, encravada na removida terra, unha nai enloitada reza unha ourazón de bágoas, que ó caír no chan trócanse en pétalos de rosas...
1925 74
Mistéreos
¡Ai, Galicia, mal fado te encrobe
dende hai muito tempo!
Os teus fillos soados, no cume
dos sans pensamentos,
baixo a fouce da Intrusa esmirrada
van caíndo a eito.
¿Que fixemos? Meu Dios, ¿que pecado
contra Ti tan negro
cometemos pra así castigares
ó pobo galego
con tan feros castigos, ¡di!, orfo
deixando tal neno?
¿E quizaves que, a aqueles que sinten
no fondo do peito
nobres ansias de loita enxebrista
pra os lobos montesos
botar fóra, o prémeo xa dónaslle
denantes do feito?
¿Ou aló no teu reino ti queres
formar de galegos,
de almas nobres exército forte,
enxebre e escolleito,
pra mandares no día da loita
á terra? ¡Mistéreos!...
¡Mala fada, Galicia, te encrobe
dende hai moito tempo! 75
Compasión
A Moncha P. y P., alma noble
y corazón de oro.
El pájaro de la ilusión
levantó raudo el vuelo...
¿A mi corazón
consuelo
quién le dará
ya?...
¡Oh juventud,
primavera,
vida
y luz!...
El pájaro de la ilusión levantó el vuelo.
¡Compasión
para un pobre corazón de hielo!...
Codeseda, verano de 1925 76
Nueva aurora
A Noema Landeira, toda amor y sentimiento.
La niña llora
porque la muñeca de marfil no ríe.
La chacha deslíe
una melodía.
Y el mozo desflora
la núbil ilusión.
Piensa en la aurora
del placer,
del día
y de un corazón.
Llora la niña
y chacha canta,
y el mozo dice que la muñeca es santa.
Codeseda 1925 77
Sed tengo
A Charito, que lee mis versos.
El alud de mis ideas
cegóme las sendas del pensamiento,
y ahora vivo en mí mismo
con la psiquis en medio del desierto.
¡Ni un oasis!
Tengo miedo;
miedo a morirme abrasado
por el tórrido sol del deseo,
no miedo a morir de hambre
—que el pan de las ideas es sustento—,
miedo y temor,
temor y miedo
a gritar muy alto: Sitio!,
sed tengo...
Agua, Samaritana, agua,
agua al Nazareno;
un vaso de agua divina que sacie
la sed que devora al monstruo deseo...
El alud de mis ideas
cegó las sendas de mi pensamiento,
y ahora vago en el páramo
cruel del deseo.
¡Ni un oasis!...
Desierto... ¡sólo desierto!...
Codeseda, 1925 78
Amor... Dolor
Para Lupe, amiga del alma.
El hijo de Venus, travieso,
lanzó una flecha al azar.
La flecha clavóse en mi corazón
y Cupido soltó la carcajada.
Ahora voy preguntando
si alguien la flecha me arranca.
Todos me dicen que no,
porque puede gangrenárseme la herida.
El corazón atravesado tengo.
Muero de dolor.
Todos huyen de mí.
¿Por qué será?
Codeseda, 1925 79
Desengaño
A Concha, margarita en coral, con todo el afecto y el cariño todo.
La luna me guiñó un ojo;
yo quise ir a la luna por la escala del deseo,
por la escala de seda
de Julieta y Romeo.
Y la luna,
mi novia la luna,
escondióse, traviesa, detrás de una
nube,
y me dijo: sube...
Subí. Ya llegaba a la antesala;
mas, entonces, rompióse la escala,
y fue tal el golpe, al caerme al suelo,
que tembló la tierra y hasta tembló el cielo.
Cuando un ojo ahora me guiña la luna
y a subir me invita por la escala de Romeo,
yo le digo: ¡Tuna!,
ya no te lo creo.
Y bajo la vista, y hago que no veo.
Codeseda, 1925 80
Andar... Andar
Para Celia, afectuosamente.
Peregrino,
por las sendas de la vida
el áspero camino
voy andando;
-toda la ilusión perdida-
colgado de mi bordón
llevo el propio corazón
sangrando.
En el más allá clavada
la vista llevo.
¿Y si más allá no hay nada?
¡Andar de nuevo!...
Peregrino del dolor,
por las sendas de la vida
voy marchando:
herido fui por Amor;
bálsamo para mi herida
voy buscando.
En el más allá clavada
la vista llevo.
¿Y si más allá no hay nada?
¡Andar!... ¡Andar de nuevo!...
Codeseda, 1925 81
¡Salve, irmán piñeiro!
¡Ouh vello piñeiro, lanzal e barudo,
que te ergues altivo cabo a miña eira!
Noutro millor sitio pórte Dios non pudo,
porque dende aí ti atendes, mudo,
ó que pasa ó lonxe e ó que pasa á beira.
Nesta noite calma, de craro luar,
mentres dorme a xente cansa do trafego,
soio e de fuxida, que non de vagar,
somentes co gallo de te visitar
e escoitarte un pouco, tamén canso, chego.
¿Non me reconoces? Son o que ó teu lado
pillar grilos príncepes noutro tempo viña.
¡Ti tan vello e forte! Eu xa tan trocado,
pois, anque 82 son mozo, verasme virado,
do fado coa venia, nun velliño axiña.
Veño a que me contes, ouh meu vello amigo,
das moitas que sabes, unha historia ou lenda.
Chego de fuxida. Terasme contigo,
entrambos soliños, sin ningún testigo,
deica a noite fuxa, deica o día acenda.
De hai tempo que arelo chegue a hora ista,
mais sempre un mal fado íñame alonxando.
Díganme que é soño de tolo, utopista,
aqués que non saben de soños de artista,
e os que soio buscan o metal nefando.
¿Cantos anos tes? Cóntame. Encomeza.
¿Quen te puxo aí? Dime. ¿Onde naciche?
¿Descendes quizaves dalgunha realeza?
Baixo a soma augusta da túa redondeza,
¿cantas cativeces —di— facer non viche?
¡Canto n'adoeceches ó ver certos feitos!...
Poida que pensases con carraxe e frebe,
polo chan as leises, polo chan os dreitos
vendo, e á costa duns os outros ergueitos:
se che isto é xusticia, que xuncras me leve 83.
¿Cavilas? ¿Seica isto faiche entristecere
inda hoxe? Ben; pois disto non falar.
Xa que os dous estamos algo de lecere,
refíreme cousas que arelo sabere,
que a ningúen, che xuro, heinas de contar.
¿Por que o vento, ás veces, maino e modosiño,
quéixase, e outras freme antre a túa faísca?
¿Por que en ti a bubela e a pega fan niño,
e en ti pousa o moucho, fatal adeviño,
cando a vella Atropos non moi lonxe ulisca?
Cóntame ti a historia daqués dous galáns,
que, nas noites brancas, craras de luar,
baixo a tua redouza, sin tencións malsáns,
os beizos xuntiños, collidas as mans,
iñan a cotío amor se xurar.
Relátame a lenda do que de pequeno
subeu á tua copa roubar unha estrela,
e como unha fada, con un soio 84 aceno,
fixo con que a estrela baixase hastra o neno,
quen destonces foise a xogar 85 con ela.
E o miragro santo do pecoreiriño,
que veu tiritando por louza hastra ti;
cóntame, si, cóntame, meu vello amiguiño,
que a lúa xa vaise, vaise de enxordiño,
e cantan os galos pra me eu ir de aquí.
Vaise a lúa meiga, vaise a santa lúa;
vaise e xa se esconde detrás dos penedos.
Vaise a lúa santa, compañeira túa
lá nas feras noites en que o vento brúa,
nas noites tranquías, nas noites dos medos.
¡Ouh lúa, luíña, detén tua carreira,
fainos carantoñas, un ollo nos chisca!
Noiva do poeta, linda compañeira,
¿móstraste anoxada? ¿Seica tes celeira?
Vaite de enxordiño. Isca, estonces, isca.
Vai das estreliñas o brilo amainando;
xa o día está preto, meu lanzal piñeiro,
quédaste soíño, soio, contemprando
como o tempo fuxe, como vai chegando
o día tamén pra min derradeiro.
Os galos xa cantan e o día reloce;
teño de deixarte ¡con canta tristeza!
¡Ouh, que pracer puro, que devino goce
síntese, escoitando ise falar doce,
no que á i-alma fala toda a Natureza!
¡Salve, irmán piñeiro, outo pino forte!
Gardo teu recordo 86 na hucha do peito.
Soio che hoxe prego que, ó collerme a morte,
—¡Salve, irmán piñeiro! ¡Salve, pino forte!--
¡unha ponla dones pra meu cadaleito!... 87
Os banqueiros do demo
Facilius est enim camelum per
foramen acus transire, quam divitem intrare in regnum Dei (San Luc., XVIII, 25).
I
- ¡Quen che me dera ser rico,
que xa lle eu diría ó crego
se caben ou non os ricos
polas entradas do Ceo!...
Isto barballoaba un mozo
ascontra de outros do xeito,
ó voltar da misa un día,
en que espricando o Evanxeo
dixera o crego que ós ricos
lles é moi custoso o Ceo,
"que —asegún dixo Xesús--
máis fácil é que un camelo
caber poida dunha agulla
polo apretado buxeiro
que un rico traspasar
os limiares do gran reino".
Como fixo non me costa
o tal mozo para selo,
pro cóstame que foi rico,
sendo logo un usureiro.
Se alguén precisaba cartos
el llos emprestaba a rédetos,
cobrando un trinta e un corenta
e hastra un cincoenta por cento,
hipotecándolle a casa
e as leiras. Deste xeito
cos probes labregos fixo
o que saleulle de drento
hastra que os máis emigraron
e os outros, o seu perdendo,
convertéronse do rico
en misérrimos caseiros;
quedando hastra o mesmo abade
só con sotana e manteo...
En morrendo —pois parentes
non tiña seus nin herdeiros--
todos coidaban deixase
pra eles aquel milleiro.
Pro, coitados, enganáronse,
que aconteceu de outro xeito.
Foi pondo todo en billetes,
casas e veigas vendendo,
e ó ter xa todo en papeis
dentro dun saco meteunos,
e con el ás costas marchouse.
¿A onde? Non o sabemos...
II
Era unha sera de abril,
e nos limiares do Ceo
—as chaves do Paradiso
apreixadas nas mans tendo-
sentado tomaba o sol,
moi caviloso, San Pedro;
cando, sin el decatarse,
se lle presenta o usureiro,
dos cartos co saco ó lombo,
engoumado e feito un vello.
- ¡Boas tardes!
- ¡Boas tardes!,
repuxo o Santo, volvendo
en si medio estremecido.
- ¿Conque vós sodes San Pedro,
o porteiro tan famoso?
¡Fólgome de conocervos!
- ¿E vós quen sós? —dixo o Santo—.
- Déixame sentar, que veño
moi derrengado. Pois son o ...
¡Vaia que che é ben estreito
ese camiño que tedes
para chegar hastra o Ceo!...
E, dimpois..., ¡todo barrancos,
estripos..., toxos!... Eu penso
que, un bon reparo lle dando,
inda en automovis mesmo
poidera a xente subir;
porque como está..., ¡meu vello!...
Olla, se non, cal eu chego:
¡todo esgazado e maltreito!...
- Mais ¿que é o que queredes? —dixo,
xa coñecéndoo, San Pedro—.
- ¡Disque que quero! Que abrades
as portas pra entrar ¡que deño!...
- ¡Iso non! ... Se sabés lere,
lede o que di ese letreiro...
- ¡Tontiño que es! —dixo o outro,
xa tuteando ó Porteiro—.
¡Iso son paparruchadas
e pamplina de outros tempos!...
¡Hoxe o diñeiro éche o todo!
Se algún ti precisas... Drento
do saco todo é billetes...
e pra ti... ¡hastra sen rédetos!...
- ¡Aquí cartos!... ¡As boas obras!,
dixo, anoxado, San Pedro.
- ¡Se che se maxinan poucas
as que eu fixen!... ¡Bah! Abre presto,
que inda che prometo dare...
pra pitillos e... ribeiro...
- Que non se abren, dixen xa,
estas portas a usureiros.
E non fagás desquererme,
porque, se non ... ¡Se sós terco!
—dixo, amostrándolle as chaves
ó tal, e póndose dreito-.
- ¡Non vos propasés, meu santo,
que a cousa non é pra eso!
—o atallou sin tutealo,
pois cobráralle respeto—.
Perdón, se vos ofendín.
¡Non vos coidei de tal xenio!...
E ¡adiós!, que —pois non me abrís--
xúrovos que aló no Inferno
heivos de ter quen me abra.
¡N'ha ser tan aspro o Porteiro!...
E, botando o saco ás rens,
—de reollo e con recelo
mirando ó Santo— ás carreiras
pillou camiño do Averno.
III
- ¿A onde vas con tanta présa?
- ¡Ó Inferno!
- ¡Se, pois, ben vido!
- ¿Pro, xa o Inferno está aquí?
- Si, señor. ¿Ou vas pra o limbo
dos rapaces?
- ¡Arrenégote!
¡Con nenos quen nunca os quixo!
¡Mais, chegueiche ben axiña!...
¡Iste si que é bon camiño!...
¡Nin as millores estradas!
Así dá gusto. Maxino
que xa todo estará cheo
de marqueses e ministros...
- Moitos hai. Pero ti inda colles,
¡porque é o Inferno infinito!
- ¿Non poidería falar
con Lucifer?
- Son eu. Listo.
- ¡Ola!... ¡Fólgome!... ¡Cal queima
isa túa man...! ¡Re...cristo!...
Escóitame: Eu nesta alforxa
ou saco traio metido
moito diñeiro. Se queres
entre os dous o repartimos,
con tal de que me desiñes
drento pra min un bon sitio.
- ¡Trato feito! Pousa o saco
aí, e vente comigo.
- ¿Pero?...
- ¡Anda! ¡N'hai ladrós!
e, ademais, drento non fío...
Pois, como todo é papel,
unha muxica...
-¡Entendido!...
Ningún lugar lle axeitaba.
Mais, ó fallo, por máis dino
tendo de forneiro o posto,
forneiro quedou de fixo
xa nomeado. Desde estonces
alí o temos, de contino
atizando leña ó forno.
E coido que n'é preciso
declarar que a leña aquela
arde millor que o gas mismo;
que ¡coma o gas dos pecados
nin o habrá nin ten habido!...
IV
O Demo, que moi arteiro
sempre foi e moi lagarto,
en vendo que o home aquel
traía un milleiro de cartos,
dixo escontra o seu chaleque.
- "¡Agora, si eu dou o salto!..."
E douno, pois, ó entregarlle
as gallas, pillou o saco
e dun brinco —pouco menos--
rubeu á Terra. Axuntando
uns cantos homes daqueles
que el coñecía máis aptos,
foilles todo repartindo
o diñeiro, deica o saco
baleiro quedou de todo.
Mais antes firmano un pacto,
cada cal coa súa sangue
pra así facelo máis válido,
do que sacáronse copias
sellás co cruño satánico,
polo que todos ó Demo
a entregarlles se obrigaron
suas almas n'hora da morte
—¡que é o seu logro cobizado!—.
Ademais, mentras vivisen
que facer tiñan que os cartos
inzando fosen decote,
o que lograrían, dándoos
a render e tendo tino
que o tanto por cen fose alto.
E ir fundando sucursás,
por mor de abondo ter pactos
que fagan chegar ó Averno
de almas un rego a diario.
¡Tanto é do Demo o egoísmo,
que non se dá delas farto!...
EPÍLOGO
Tal foi —non outro— o orixen
dos infernaes banqueiros:
eses que xente valura
tamén lles chamar soemos;
e ás veces se ón berregar:
¡os cartos... hastra no Inferno!... 88
As miñas canas
A ti, que fuches quen arreparaches en min os tres primeiros fíos de prata e quixeches arrincarmos... ¿Lémbraste, garrida nena? 89
A ti, que conseguiches facer que aquela sera deixase fondos recordos na huchiña de meu peito, van istes versos. Ó lelos, terás de evocar aqués momentos... Cativos son, por seren meus; mais xuro que ti has de achalos os millores. Abonda, pois. Doume xa por satisfeito.
¡Miñas tres primeiras canas,
meus prateados cabelos,
que vindes de mozo
trocarme nun vello!
¿Por que temerosos chegades?, dicide,
¿ou é que vergonza sentides e medo?
¡Brotade con brío,
chegá sin recelo!
Non sós resultado
dos anos que eu teño,
mais si do gran feixe de mágoas e dores,
que o meu fado adverso
enriba botoume das costas
e casque non rexo.
Vós sóde-la neve
dos recios invernos,
que ¡ai! troncharon os gromos noviños
dos meus pensamentos.
Co curisco vindes,
que ¡ai! esgazou fero
a galliña tenra, donde comenzara
—sua carce rompendo--
a frolecer a rosiña santa,
¡a santa rosiña de espiñas de aceiro!...
............................
............................
¡Ben vidos, meus fíos de prata!
¡Brotade con brío,
chegá sin recelo!;
que, por serdes froito de dores e mágoas,
¡ouh, como eu vos amo!
¡ouh, como eu vos quero!
Do eterno loitar,
do bregar sen termo
contra do malfadado destino
vós sóde-lo prémeo.
Chegás inda hoxe,
pro, debestes chegar xa de hai tempo,
que moito hai que loito,
que moito hai que brego.
Meus fíos de prata,
meus brancos cabelos,
¡ouh, como eu vos amo!
¡ouh, como eu vos quero!
Tal os mártires aman a croa
que atopan no Ceo,
a croa que Deus lles ofrece
como prémeo dos feros tormentos,
que acó nesta vida
acoller resinados souperon.
¿Por que temerosos chegades?, dicide,
¿ou é que vergonza sentides e medo?
Brotade con brío,
chegá sin recelo;
que, por serdes froito de mágoas e dores,
¡ouh, como eu vos amo!
¡ouh, como eu vos quero...!
ENVÍO
A ti, ouh nena dos ollos verdes,
dos ollos glaucos, dos ollos meigos,
que soupeche unha croa tecerlle
con fíos de prata —con santos cabelos--
pra aquel poeta
que rimou versos
ó mirarte cal nova Penélope
ora tecendo, xa destecendo;
pra aquel poeta
que no fondo máis fondo do peito
sinteu tuas miradas
tal dardos de aceiro
do neno Cupido,
do escachado fillo de Venus;
pra aquel poeta
que veloute dormenta no leito
e que tamén teceuche unha croa
con fíos de ensono —dourados cabelos—.
A ti van hoxe
istes meus versos
cubizosos de vérense diante
dos teus ollos meigos.
¡Que os acollas che prega o poeta,
que a ti voa tamén no silenzo!...
Codeseda, agosto 1925 90
Meu dor
I
Cando alguén se doi do corpo
ós homes de cencia acode
pra que o escoiten, o apalpen,
e o sanden daquel dore;
mais, se é que un se doi da i-alma,
¿a quen se acode?
Un mal cativo alá dentro
de min de hai tempo que roe,
con un roer tan extrano,
con un roer tan treidore,
que, ben sexa noite ou día,
na casa ou fóra me atope,
esperto ou dormento esteña,
el en min rila decote,
e decote me atromenta
con tromentos os máis fortes.
¿Quen deste meu dor —dicide--
sandarme pode?
Percorrín moitas cibdades
na precura dos doutores,
mais, de todos, nin un soio
acertoume co meu dore.
Acollinme ós menciñeiros
nas aldeas, pro non poiden
atinar con un siquera
que alixeirase o meu dore. 91
Déronme herbas a pasto;
comín caldo feito en pote
virxe, e con unto de cobra;
bebín ágoa en sete fontes;
visitei trece cruceiros,
das doce á unha da noite;
puxéronme os esconxuros;
vin confesarse a dous monxes;
ouín tocar cen campanas,
todas en difrentes torres;
fun ofercido ó San Campio,
e ó San Andrés de lonxe;
ó Corpiño, ó Pedro Mártir,
e a Xende, a andar decote;
de xionllos subín á Grela
coa procesión polo monte;
mais o mal sempre a roer
e a rilar sempre máis forte.
¡Pra min xa non hai meiciña!
¿A quen se acode?
II
Cántame cantigas de facer chorar.
................................
................................
Cántame cantigas de dormir, sonhar!...
(Guerra Junqueiro, Os simples).
Ouh ti, nena de ollos meigos
e mouros coma o meu dore,
¿por que esa cantiga cantas,
tan triste ó tempo e tan doce?
Non cantes esa cantiga,
eu che prego, pois revolves
alá no fondo máis fondo
recordos, bágoas..., amores.
Mais, ¡ouh! ¿Ti choras? ¿Que tes?
¿Tamén ti seica te does?
.............................
.............................
Canta, canta esa cantiga,
tan triste ó tempo e tan doce,
meniña dos ollos meigos
e mouros coma o meu dore.
Codeseda, agosto 1925 92
¡Boa voda!
- ¿Cando te casas, Farruco?
- Agora axiña. ¿E ti, Mingos?
- Eu... Mira, se ti quixeses,
conviñamos pra un día mismo.
- Feito xa. Pro canto antes,
porque agora xa vai vindo
o inverno, e... ¡xa me entendes!...
- Queres decir que fai frío.
- Iso...
- Pois, cando ti queiras.
- ¡Destonces, prá semán, Mingos!
- Como se qués pra mañán;
que eu tamén logo che avío:
¡menos muller, casa e cartos
téñoche todo xa listo!
Codeseda 93
O miragro
Foi un cadoiro de luz
que baixou do Ceo outo,
o que en min fixo o miragro,
o que a min trocoume noutro.
Miña alma, de entón ferida
por luz tan resprandecente,
escoitou unha voz queda
que a chamaba a que se erguese:
"Erte xa, ouh miña amiga,
dese teu sono desperta;
olla o día en derredor 94,
olla que a noite te deixa.
Erte, ouh meiga Sulamiña,
e xa máis non te adormezas,
que, dormenta, te rondaba
o lobo que sempre axexa.
A chamarte vén teu dono,
de quen de hai tempo te aleixas.
Erte e ven cabo de min,
erte, ouh Sulamiña meiga".
Miña alma espertou, chamada
por voz tan melosa e tenra.
Ergueuse, e veu que surrindo
estaba o seu dono á beira.
"Perdón —lle pregou— ¡ouh tola
de min, por durmirme! Deixa
que axoellada 95 te bique,
que sempre contigo esteña".
¡Ouh, como agora miña alma
é feliz cando se deita
nos brazos do Ben-amado!...
¡Ouh, como El surrille a ela!..
Foi un cadoiro de luz
que baixou do Ceo outo,
o que en min fixo o miragro,
o que a min trocoume noutro. 96
Moxenas
Pra meu curmán Gerardo,
con cariño de irmán.97
I
Cando un nace, todo é contento e alegría;
vén a morte: sospiros, bágoas, congoxas...
Neste mundo miserabre
andan do rivés as cousas...
II
Mentras te quixo, era un santo;
miragros 98 del só contabas.
Deixoute, e era un mal home,
un sinvergonza, un canalla...
¿Como qués que che den creto,
negando o que antes xurabas?
III
Din que ó que perde as espranzas,
máis lle valera morrer.
¡Eu perdinas, e non morro!
¡Xuzgade o meu padecer!
IV
Cando vexo caír as follas
xa secas aló no inverno,
vénseme as bágoas ós ollos
e dun cariño me lembro.
Prás doces ilusiós tamén ¡ai! chega
o tempo de caír cal follas secas...
V
Só unha vez na nosa vida
nos sorrí a diosa Fertuna.
A min surreume, mais foi
sua sorrisa unha bulra.
VI
Toca a gaita, gaiteiriño,
pois, anque eu non sei bailar,
o son dela é un lenitivo.
VII
Non sei que feitizo ten
pra min o son das campás;
porque, en ouíndoas, recordo...,
¡ai! e teño que chorar.
VIII
O mar freme e brúa o vento,
núbrase o sol, treme a terra...
¿Será, quizaves, chegada
a Resurrección galega?
IX
Co curazón baleiro,
vou polo mundo adiante
sin atopar remédeo.
X
Eternidá de penas,
eternidá de goces;
libertá de escoller:
leitor amado, escolle.
Vigo, 1925 99
Bágoas
In memoriam
Cal a ponla que o vento abanea,
azouta o curisco e do inverno se ri;
así ti, sulagada en espranzas,
e de vida e de fe toda chea,
avantabas decote surrindo
de cara ó porvir.
Cal coluna que o teito sostiña
sin que o peso a fixera torcer;
así ti, toda esforzos e azo,
capaz eras a nosa casiña
sempre ergueita e inzando a cotío
tamén a soster.
Foi a ponla enxertada, e un gromiño
ós biquiños 100 do sol oferceu;
pro, en chegando do inverno as xiadas
e os curiscos, coitada, a modiño
foi sin forzas quedando, e ó fallo
na terra caeu 101.
¡Día bento en que viche teu soño
realizarse ó sentíreste nai!
Cobizado naceu de ti o froito
de amor casto; pro, nado 102 o retoño,
sucumbiches ó sopro do vento
que as vidas esfai.
¿Que facer xa sin ti no vindeiro,
irmán santa, naiciña pra min?
Mergullada miña alma está en loito,
e encravada unha espiña de aceiro
nela teño ende a hora cativa
en que ¡ai! te perdín.
Soio vivo, vivindo antre a xente,
cunha mágoa no peito a roer.
As noitebras encóbrenme o esprito,
e, ó coidarme de ti tan ausente,
eu quixera no Alén afundirme, 103
quixera morrer.
¡Malfadado meu sino!... Un regueiro
os meus ollos deberan verter.
¡Non poder, irmanciña querida,
recibir teu adiós derradeiro
nin tampouco teu último abrazo
poder recoller!...
Teu recordo me acora a cotío,
e en ningures atopo solaz.
Xa meu corpo unha frebe estarrece,
xa debezo e tirito de frío,
ou dormento me quedo en algures
contigo a soñar.
¡Cariñenta unha ollada che prego
para tódolos teus e pra min!
Xa n'atopo, irmanciña, consolos
acó embaixo, que ti meu achego
eras soia, e achego non teño
desque ¡ai! te perdín...
Vigo, 18 Nadal do ano 1925 104
Berros de loita
Ó poeta da raza, R. Cabanillas
I
Alá vén cara ós eidos baixando
a xauría de lobos famentos.
Alá vén, cal enchente 105 que arrasa
as colleitas nos meses de inverno.
Non se contan. E avantan en ringla
cara á aldea choutando lixeiros,
aprestados cos cans a loitare
e facer na facenda estragueiro.
¡Upade, mociños;
petrucios, ergueivos,
e á loita aprestaivos
con paus e fungueiros!
II
¡Aí os vén! ¡Son os lobos! Nos ollos
tran da nosa ruíña o refrexo.
¡Como alampan na noite!... Miraios
a preada cheirando nos ventos.
Se deteñen. Parece que antre eles
deliberan e toman consello.
Se esparexen; e a aldea rodean
pra asaltala millor dese xeito.
¡Pillade as forcadas!
Soltade, lixeiros,
os cans, e apurrádeos.
¡Á loita, labregos!
III
¡Como os cans a seus donos defenden!
¡Como a xente choutou xa do leito!
¡Como loitan os homes con fouces!
¡Como axúntanlle pedras os nenos!
¡Xa recúan!... ¡Avante, mociños!
¡Ouh petrucios, mulleres e nenos,
sempre avante! ¡O vindeiro que atope
roxo o campo de lobos cuberto!
¡Upade, mociños;
petrucios, ergueivos!
¡Que o sol do porvir alumee
ó probe labrego xa ceibo!...
Codeseda 106
Brétema
Cúbrese o río de escura néboa,
que, pouco a pouco,
vaise estendendo a ambas orelas,
montes e soutos
e ó val enteiro de fertís veigas,
cheas de froito,
gándaras, fragas e piñeirales,
casas e piornos,
entebrecidos polo seu manto,
que encobre todo,
deixando, tal que se afundidas
tódalas cousas foran nun pozo.
¡Bretemal mesto! Semella o día
boca de lobo.
Onse as mulleres chamar ós nenos
que ó touzal foron
guiar as vacas mailas ovellas.
¡Probes! Pillounos
o neboeiro, meus coitadiños 107,
mesmo de sócato.
Xa cos carreiros ora n'acertan,
e choran fondo,
corretexando sin vieiro certo
atontadiños por antre os toxos.
Xa sulagado vai no silenzo
quedando todo.
Xa nin se ôn berros, nin se ôn laídos,
nin se ôn saloucos.
A Natureza quedou prendida
dun fondo sono.
De cando en cando un can oubea
negros agoiros.
Unha orballeira de chuvia maina
de abril e outono
por antre a brétema caeu na terra
e mollou todo.
A Natureza —¡non despertala!--
sigue abraiada nun fondo sono.
¡Ouh, que tristura cando así a brétema
encobre todo!:
apenca as veigas, apenca as hortas
e apenca os froitos;
leva ós fogares choros e bágoas
e bara os corpos;
fai con que a xente perda os vieiros,
e anguria todo.
¡Ouh, que tristura cando así a brétema
encobre todo!:
apenca as veigas, apenca as hortas,
apenca os arbres e bara os corpos.
¡Bretemal mesto cobre a miña alma
de eterno loito!
Fondos pesares, penas sin termo,
dores sin conto,
tranme de hai tempo agrilloado
o meu ser todo.
¡Benia as noitebras que cân na terra,
e cân nos corpos,
se unha moxena de luz e espranza
brila no fondo
do noso esprito! Mais ¡ai! que eu teño
e levo adoito
encol do corpo bretemal mesto,
encol da i-alma, ¡eterno loito!
No Val de Barcia, 19 abril do ano 1926 108
¡¡Irmanciña!!...
Foi na aurora dun día de festa
pra os que cren:
De España
a Santa Patrona.
Foi a Inmaculada
que quixo levarte no seu día.
Foras
xa nel bautizada 109.
¡Triste aniversario
foi pra min este ano, miña irmán 110 da i-alma!
¡Deixáchesme soio, e voache ó Ceo!
¡Ai! xa non me falas
con aquel cariño e aquela dozura
con que me falabas,
en véndome triste, queixoso e sin azos
pra vivir.
¡Faltara
antes eu que ti!
Mais a morte ingrata
nin siquera quixo que adiós me dixeses.
A noticia amarga
chegou polo aramio, cruel, inesperada.
¡Fuxira do mundo
miña irmán da i-alma!
Cadavre o teu corpo
cando eu cheguei era antre catro táboas.
Meus beizos quixeron 111
o calor volverche que de ti marchara.
Chameite, Emiliña,
e non me escoitabas.
Destonces creíno, soupen que era certo,
¡ai! e acedas 112 bágoas
caíron a rego das miñas meixelas
nas túas, xa pálidas.
Dende aquela noite
cal non outra amarga,
sinto que un curruncho no fondo da i-alma
non quere alegrías, non quere consolos,
nin siquera espranzas.
Deixáchesme soio, e no mundo vivo
igoal que un pantasma.
¿Soio?
Un anxeliño
hai que alegra a casa
rindo e rebuldando 113, sin notar, coitado,
de sua nai a falta.
Todos o queremos, todos o adouramos 114
¡Mesmo é unha monada!
Mais cando eu te collo, meu afilladiño,
dos ollos as bágoas sin sentir me esvaran.
¡Ai, que ti non sabes que era tua naiciña
miña irmán da i-alma!... 115
En Órdenes, ós seis meses da morte de miña irmanciña 116
Lírica
Nena das falas mimosas,
pombiña branca e sinxela,
a dos ollos azuados
e da risa garuleira;
nena dos ledos decires,
nena das olladas 117 meigas,
¿por que meu amor n'acolles?,
¿por que meu amor desprezas?,
¿por que manteste indifrente?,
¿por que te ris treizoeira?...
Foi unha sera de abril
en que a ollei por vez primeira.
Falamos longo, moi longo;
xuramos... Non, non quixera
chamarlle, inda así, perxura;
mais si, xurei, xuroume ela
non treizoar meu cariño,
ser miña fiel compañeira.
Sentados na verde alfombra,
que á beira do Umia medra,
ó pé dun vello salgueiro,
que tende dunha á outra orela
os seus brazos sarmentosos
nos que acena a primaveira,
parolamos..., parolamos
moitas veces dende aquela.
Eran de amor, de cariño
somente as nosas conversas.
Corría maino, mainiño,
o río, tal se el quixera
non interumpi-lo idilio
daquela feliz parexa.
¡Era nosa dita moita!
¡Era nosa dita inmensa!
As nosas mans enlazadas,
tremantes de amor, e a présa
dous corazós latexando
cun mesmo ritmo... N'acertan
a expresar tanta emoción
as falas, e así sondean
os meus ollos nos seus ollos,
onde o amor meu se refrexa...
Esmorece a tarde. O sol
traspón pouco a pouco a serra,
e tras do hourizonte afúndese
a proseguir sua carreira.
Nas ramiñas dun salgueiro
debulla unhas notas ledas
un chinchín enamorado,
a carón da compañeira.
Torna prá casa o pastor
arrecadando as ovellas;
no fondo da corredoira
un carro canta. ¡Ei, xuvenca!,
berra o carreteiro, ó tempo
que un aturuxo no ar deixa,
cal berro de desafío
da vella raza dos celtas.
Un alalá doce e maino
e outro aturuxo a nós chega,
mentras chaman a oración
as campás de Codeseda.
- ¡Canto che quero, ruliña!
¡Que feliz son á tua beira!
- ¿Hasme querer sempre así?
-Sempre así, meu ben. ¡Eterna
é miña alma, e meu cariño
eterno pra ti como ela!...
Así un cariño xurdira
e así as chamas se acenderan
dese amor subido e forte,
que a dous corazós acerca,
a dúas vidas confunde
e a dúas almas estreita 118.
Pombiña dos meus amores,
neniña das falas ledas,
¿por que meu amor n'acolles?
¿por que meu amor desprezas?
Toda por fóra ledicia,
toda por dentro tristeza,
hoxe xa sei que non fuche
perxura, e sei que inda medra
o teu cariño pra min,
que é finxida tua indifrenza.
As léngoas marmuradoras
dixéronche, mintireiras,
que o meu amor era doutra,
que ti pra min ninguén eras.
Sei que non fomos perxuros,
sei que xuramos de veras,
nena dos ledos decires,
nena das olladas meigas.
Órdenes, setembro 1926 119.
Paisaxe do lusco e fusco
Na galliña dun salgueiro
o merlo tece sua cántiga,
entramentras baixa o sol,
mainiño, tras das montanas.
As somas van estricando,
lentiñamente suas azas,
a natureza afundindo
na noite escura e calada.
Detrás dos outos penedos
érse a lúa aluarada,
inqueda, lanzal, altiva,
rindo tola ás gargalladas.
Aferrolladas as portas,
metida a avenza nas coadras,
a xente dorme tranquía,
rendida pola labranza.
Tras da fiestra unha nena
inquire, abesulla, agarda...
Na revolta do camiño
escóitanse unhas pisadas:
Zampouse Antón do Currelo 120
da tía Chinta na casa.
Órdenes, outubro 1926 121
Estampa. Acróstico
Na galliña dun salgueiro
o merlo tece sua cántiga,
entramentras baixa o sol
mainiño tras das montanas.
As somas van estricando
lentamente súas azas,
afundindo as cousas todas
na noite escura e calada.
Dimpois, moi pouquiño a pouco,
entre nubarrós de prata
i ouro, vai saíndo a lúa
rindo tola ás gargalladas.
Aló no fondo da aldea,
mentras dorme a xente cansa,
Andruchiña de Carmela
repara ó longo da estrada.
Ten hoxe cita do mozo
i é xa a houra concertada.
Na bris voa un sospiro
e o renxer dunha ventana...
Zampouse o pillo de Antón
de tía Carmela na casa...
No Val de Barcia, véspera da festa do San Xoán, ano 1926 122
A uns ollos
Malia os olliños que miran,
e o que cobizan non ven.
Malia os beizos que suspiran
sin que os escoite ninguén.
Cabanillas
Ollos meigos, trubadores,
anacos do azur do ceo,
onde pra min a treizón
seu mouro niño ten feito;
¡quen poidera ollarvos, quen,
coma vós, só con desprezo!
Mais non, que eu ¡ai! prendinme
da vosa meiguice un tempo,
cando soio erás cariño
pra min, amor, embeleso;
cando en vós somente achaba
da paixón miña o refrexo.
Ollos meigos, trubadores,
anacos do azur do ceo,
onde a treizón e a falsía
apousan e ten seu seo;
anque meu tormento sodes,
vosas miradas eu prego,
¡que eu amo a vosa treizón!,
¡que eu amo o voso desprezo!... 123
Morrriña
Pra meu tío Gerardo Vázquez
con filial cariño.
¡Terra nai, verdecente Galicia!
¡Añoranzas da vida de neno!
¡Xuventude folgada!... ¡Ledicia!
¡Miña aldea! ¡Meu ceo pequeno!
Cal trebón hastra min vós chegades,
¡ouh recordos dos tempos millores!,
a cotío, e a cotío atopades
na miña alma máis feros doores.
Chagas novas abertas no peito
cada día deixás, ¡ai de min!,
e as meixelas me aburan a eito
miñas bágoas acedas sin fin.
¡Ouh lembranza! No porto unha nave,
—do poeta o "negreiro vapor"--
xente e xente a tragar, e non sabe
tanta xente a onde vai. ¡Forte dor!
Pais e fillos... Mulleres e nenos...
Antre adioses, acedo chorar.
Dimpois... soio de panos acenos
e o "negreiro" a fuxir polo mar.
Coitadiña da nai que aló espera
a chegada do fillo querido.
¡Ai! Non sabe que ó probe a máis fera
das doenzas o ten mal-ferido.
¡Ouh, se a sorte, lixeira anduriña,
a Galicia tuas azas guiara;
por ti un bico de amor á naiciña,
e unha aperta pra ela mandara!
Mais, se o sono xa eterno souperas
que ela dorme, non ouses voltar;
que ¡ai! a morte pra min me 124 trouxeras,
e eu morrer soio arelo alén-mar.
¡Terra nai, verdecente Galicia!
¡Añoranzas dos días millores!
Onte, neno, pra min só ledicia;
¡hoxe, home, pra min só amargores!... 125
Lembranza lírica
Fai xa tempo. ¡Eu te lembro!
Sentados do río á beira,
eterno amor nos xuramos
de abril unha morna sera.
Logo, no teu corpo endebre 126,
sagra carce da inocencia,
acendeuse un día a chama
aburadora e frebenta,
que desuneu teu esprito
da ruindá da materia.
Ben sei que non me esqueciches;
ben sei que ende aló me axexas
e que leda me surrís
no escentilar das estrelas.
¡Eu te lembro! No meu peito
buligan cotiáns e ledas
aquelas horas vividas
en amorosa conversa.
No atardecer dos días mainos,
sóbor da laxe que encerra
teu corpo 127, esparexo frores
do meu xardín e ternezas,
pétalos da rosa mística
que na tua i-alma prendera.
¡Te lembro! Comigo adoito
levo a reliquia postreira
que me donache: aquel pano,
onde os teus beizos roxentas
frores de carne deixaron,
bicos da ferida acesa.
Pousei nel tamén meus beizos,
magoado da tua dor mesma,
e de entón xurdeu punxente
no meu peito a roxa arela
de ser bicado en esprito
por ti na mansión eterna.
¡Céibame axiña, ouh Amada,
desta carce miserenta!
Nosas almas serán chama
de amor nunha estreita aperta,
e baixo unha mesma lousa
dormirán dous corpos mentras. 128
¡Fai, Bon Dios!...
Sobre da terra, o mantelo
esfiañado da néboa;
sobre sua i-alma, os farrapos
escuros da duda negra.
Ós bicos mornos do sol
esfanse as néboas da terra;
mais os farrapos da duda
da sua i-alma non se arredan.
¡Fai, Bon Dios, que sea bicada
polo sol de luz eterna!... 129
Da fonda chaga
Da fonda chaga que abrira noutrora
o teu cariño no meu corazón,
deita inda amor, ben-querer.
¡Eis treidora,
como eu che pago tua moura treizón!...
Aborrecerte, guindarte no esquezo,
nin teu recordo de min desbotar,
non me é doado; e a min me desprezo
por non podere a ti desprezar.
¡Eis o meu pago!
Riraste de certo,
sentindo noxo de tal proceder.
Nada me intresa. ¡Durmindo ou esperto
non podo menos de amarte, muller! 130
Non sei
(versión de "Vida Gallega")
Non sei por que te quixen, por que te amei a outrora,
nin sei por que te odio e te desprezo agora.
Misterios son da vida —que eu penetrar n'acerto--
que vénnos a probar que nada é estable e certo.
Antre as néboas da Duda nosos días pasamos
sin saber de onde vimos, nin saber pra onde vamos.
Unha forza xigante nos empuxa ó Abismo.
¡Os vencellos inxentes do mouro Fatalismo!
Non sei por que te quixen, por que te amei noutrora,
nin sei por que te odio e te desprezo agora. 131
Non sei
(versión de Vagalumes)
Non sei por que te quixo, por que te amou noutrora,
nin sei por que te odia e te desprecia agora.
Misterios son da vida que a penetrar n'acerto
e mostran que acó embaixo nada hai estabre e certo.
Antre néboas escuras nosos días pasamos,
sin pensar de onde vimos nin pensar pra onde vamos.
A par de nós camiña a seca e irta Morte.
¡Felices, si acadamos a derradeira Sorte!... 132
¿Que fan...?
- ¿Que fas, Cacharulo, por antre a xesteira?
- Agardo a que o día se vaia e anoiteza
por mor dos coellos que véñenme ás berzas.
- ¿Que fas, Maripepa, detrás do valado?
- O sol pór espero, o sol pór agardo
por mor das ovellas que véñenme ó prado.
¿Que fai Cacharulo? ¿Que fai Maripepa?
¡Os dous agardando que axiña anoiteza! 133
¡Son o mesmo!
Non coides que sinto noxo
de ti, nin que teño a menos
falarche cando te atopo
na curtiña ou no portelo.
Sonche cal era denantes.
Son o mesmo.
Non me apárte-lo camiño,
nin me repares de esguello
cando me vexas chegar
baixando cara ó quinteiro.
Non che gardo aquel ningún.
Son o mesmo.
Coida ben de non virarte
vermella, se é que ó turreiro,
antre cántigas e aturuxos,
cos outros mozos eu chego.
Non lles contei ren de ti.
Son o mesmo.
Ben sei que fuches lixeira
veleta que move o vento;
mais non por eso eu acocho
rencor algún nin desprezo.
Nin migalla me troquei.
¡Son o mesmo! 134
Nadal
I
Por antre os touzales, decote descalzo,
tornando da avenza, coidando do gando.
Durmindo nas pallas, baixo dun pesebre,
e con estreliñas erguéndose sempre.
Seu cotián compango, un duro codelo;
e seu traxe novo, uns farrapos vellos.
Seu fiel compañeiro, con quen se entretiña,
o Tulo; co Tulo seu pan compartía.
Así un día e outro, unha noite e outra,
hastra que a traxedia lles foi caridosa.
II
Noite de Nadal, noite escura e fera.
Tulo e o pecoreiro ó Pazo non chegan.
Mais de tal ausencia ninguén se decata.
Oise a panxoliña que dous mozos cantan.
Neva e brúa o vento fóra que esterrece,
namentras no Pazo se folga e se bebe.
Día de Nadal, ó pé dun valado,
o pecoreiriño que coidaba o gando,
engoumado, exánime, de neve cuberto,
e cabo el o Tulo, seu fiel compañeiro. 135
No abrente do día
Xa amainando seu brillo está o luceiro,
xa da aurora vai vindo o resprandor,
e, pousado nas gallas dun loureiro,
se espreguiza tamén o ruiseñor.
Avantando vén xa por tralo outeiro
do sol a roda, fonte de calor,
que esparexe na terra pracenteiro
os seus raios de vida, luz e amor.
Xa o gaiteiro tocar vai a alborada
e a laverca cantar quer na valgada.
¡Ala! ¡Nenos! ¡Deixade o leito mol!
¡Correde, que xa aluma a luz do sol!
Xa naceu antre o gando: está nas pallas
o que vén a romper as duras mallas
con que o demo afondeu a nosos pais
e as con que nos afondimos os demais.
¡Tanto madruga quen por nós naceu!
¡Tanto madruga, e aínda durmo eu! 136
Lubricán
Xurdeu a man misteriosa,
dorida das bágoas miñas;
correu o velo escurado
no que a Noite me escondía,
e luceu mainiña, maina,
a luz dourada do Día. 137
Et Verbum caro factum est
Coa lixeireza do raio,
en maxestade envolveito,
fendeu o espazo insondabre
Gabriel, mandado do Ceo.
Na sua homilde casiña,
María de Nazaret
en amorosos deliquios
deixa sua i-alma perder.
Escrava son de Dios 138, dixo,
ouvindo as verbas do anxo.
¡E foi nas súas entranas
entón o Verbo encarnado! 139
A la Virgen al pie de la Cruz
Stabat mater dolorosa
iuxta crucem lacrimosa,
dum pendebat Filius.
¡Mujer la más hermosa!
¡Vedla cuál de dolor está transida,
junto a la cruz llorosa!
¡Cómo dando la vida
pende de ella su prenda más querida!
¡Oh atroz sufrimiento
el de una madre al ver morir su hijo!
Mayor es su tormento,
pues al suyo ve fijo
a un leño, padeciendo cruel castigo.
¡Oh misterio sin nombre!
¡Por el hombre clavado en un madero
el mismo Dios hecho hombre!
¡Suplicio el más severo
padeciendo el mansísimo Cordero!
¡Aquel que del no ser
sacó a la luz el mundo y a la existencia
con solo su querer,
hoy con tanta paciencia
los tormentos sufrir de más dolencia!
¡El que muy bien pudiera
—pues que es dueño y señor de lo creado--
aquella turba fiera
confundir; tan callado
sufrir —siendo inculpable— allí clavado!
Su madre dolorida,
que amargo llanto al pie de la Cruz vierte,
ve cómo da la vida,
cómo acepta la muerte
por sus mismos verdugos el Dios fuerte.
¡No tiene parecido
a otro su dolor en amargura
que se haya conocido!
¡Ni humana criatura
pudiera soportar tanta tortura!
¿Quién contemplar su llanto
pudiera ¡ay! sin sentir también su pena
y llorar su quebranto?
¿De angustia y dolor llena
quién no tendría el alma en tal escena?
¡Oh cómo se dolía,
al mirar expirando al ser querido!
¡Oh cómo le afligía
aún más el hondo olvido
en que había de todos padecido!
Mis pecados, Señora,
han sido —ay de mí— la aguda espada
por que en aquella hora
sentiste atravesada
el alma y de dolor tú traspasada.
¡Ellos los tan feroces
verdugos que a tu Hijo muerte dieron
con tormentos atroces!
Y —ay de mí!— que ellos fueron
los que del llanto tuyo aún se rieron.
Mas hoy arrepentido,
y el alma de dolor también transida,
a Vos, Señora, os pido
que la sangre vertida
extienda su virtud a toda herida.
Haz que yo llore, Madre,
contigo también hoy, que tu dolor
el alma me taladre,
y sienta en mi interior
las llagas del divino Redentor.
Que en la Cruz me embriague
de su preciosa sangre, y de sus llagas
mi ser todo se llague.
¡Te ruego que esto hagas,
María, y que mi anhelo satisfagas!
Que le ame en esta vida,
para después contigo allá en el Cielo
vivir la prometida.
La tuya por modelo
que siga mientras tanto acá en el suelo. 140
Na fala meiga
Fálame nesa fala melosiña,
que celestiales armonías ten;
fálame no lingoaxe da Terriña,
se é que me queres ben.
Lamas Carvajal
Co curazón choutando de amor e de ledicia,
Señor, a saudarvos achégome eu tamén:
deixádeme que o faga na fala de Galicia,
deste recuncho meigo, enfeitizado Edén.
Deixade que vos fale na doce fala nosa,
que no fogar paterno de neno adeprendín:
surrisas, amor e bágoa de nai agarimosa,
susurro de bris maina no pracenteiro abril.
Na fala que é nos beizos dos fillos desta terra
arrecender de rosas, arpar de reiseñor;
fungar dos piñeirales que se erguen na outa serra,
e pracidez nos vales coroados de verdor.
Na fala das decrúas, das mallas e espadelas,
esfollas e fiadas na hora do serán;
na fala en que debullan seus rezos as fontelas
e tece a cotovía seu canto cotián.
Na fala que é marmurio nas ágoas dos regueiros,
a un tempo queixa e himno na onda que se esfai;
cantiga nas regueifas, e á porta dos turreiros
atruxo que o ar fende nas noites de luar.
Falarvos hoxe quero na léngoa dos Chariños,
dos Pontes, Airas Núñez e Alfonso, o sabio rei;
Feixóo, Sarmiento, Andrade, Cernadas e os Camiños,
Macías, Martín Códax, Rodríguez e Camoens.
Na léngoa en que nos falan "As musas das aldeas",
os "Aires da terriña" e "A Virxe do Cristal";
na que, eisilado, Añón chorou bágoas a cheas,
e ós pinos rumorosos oeu queixar Pondal.
Na fala melosiña da excelsa Rosalía,
que en "Follas Novas" quixo a i-alma nos deixar;
na fala de Colón, que, o mar sulcando un día,
xurdir das néboas fixo un mundo pra nos dar.
Vós vides da Vasconia, rexión nobre e sinxela,
sandarnos a ferida que a Morte en nós abreu;
sentarvos na Cadeira da sagra Compostela,
das cinzas gardadora de Yago, o Zebedeu.
A Igrexa nestos días en Vós repara atenta
cal se unen nun abrazo virtú, cencia, valer;
España non se couta, e troula de contenta,
namentras a milleiros vos chegan parabéns.
Con vítores e hosannas acóllevos Galicia,
a aclámanvos os pobos en véndovos pasar,
nos beizos a surrisa, a faz toda ledicia,
e a paternal dozura no querendoso ollar.
Santiago —berce de héroes, de sabios e de artistas--
que abreu na historia patria ronseles de esprendor;
Santiago, onde a presenza, dempois de cen conquistas,
dun monxe coutar soupo as iras de Almanzor;
Santiago, o de Xelmírez, bo bispo e bo guerreiro,
que pra Galicia días de groria conquireu;
Santiago, cuia historia o gran López Ferreiro
de vellos pergameos e pedras recolleu;
Santiago, onde o recordo aceso escentilea
dos Vélez e os Fonseca, dos Cuesta e os Raxoi;
Payá, Martín de Herrera; de Lago e Alcolea:
¡os dous a quen a Morte cal lóstrego levou!
Santiago, a onde chegaron xa reises e raíñas,
guerreiros, grandes homes, xa pobos en romax
guiados por miriadas de estrelas velaíñas,
que abriron no outo ceo o vieiro de cibdá;
Santiago, a cibdá pétrea e de lumiosa historia,
a das estreitas rúas e dos moimentos mil;
a que orgullosa amostra seu Pórtico da Groria,
tesouro ademirado do zénit ó nadir,
................................................
acéndese hoxe en festas —foguetes e gaiteiro--
a bícavos de xionllos o anelo arcebispal,
namentras se dispón o gran Botafumeiro
a pasear airoso a nao da Catedral. 141
Evocacións compostelanas
DONA URRACA
Raíña sin asento, aventureira,
muller fermosa, inqueda, namorada,
a cabalgar pasou a vida enteira,
o peito a frorecer, na man a espada.
Co home, o fillo, a irmán, a mourería,
a nobreza e o pobo envolta en guerra,
ó que conquireu maña e valentía
o corazón imbel bótallo á terra.
Nin ferida de aldraxes perde o azo,
nin prisioneira en Castellar ten medo,
nin a papal escomunión lle espanta.
Doulle a Castela un rei de forte brazo,
ó mundo o froito dun amor segredo
e a Dios do ceo unha princesa santa.
DIEGO GELMÍREZ
É toda a raza e toda a Terra nosas.
Erguendo a Sé, coa forza dunha arela
que as pedras fixo frorecer en rosas,
dálle a Roma unha irmán en Compostela.
Ampara reises, sabios e troveiros,
bota ó mar as birremes dunha armada,
cobre os vales de pazos e mosteiros
e impón a lei co báculo e coa espada.
A punto de morrer, cando se mira
diante das portas fúlxidas do ceo,
da súa catedral fixo memoria.
E, tornando a Santiago, encende e inspira
no corazón e a mente de Mateo
o prodixio do Pórtico da Gloria. 142
Ruada
Érguese a lúa a modiño
por tras dos outos petoutos.
Debaixo da tua fenestra,
Maruxiña, espera un mozo.
Achégate ó peitoril
pra escoitar unhas cantigas.
¡Que encendan en ti o amor
é o que este mozo cobiza!
¡Ai!, nos teus ollos,
pelras escuras,
eu quixera ollar os refrexos
das coitas túas.
Tamén quixera
que as tuas miradas
devolvesen ó meu corazón
o sosego que hai tempo lle falta.
Pasan os mozos de troula
cantando copras de amor,
copras que voan, cal pombas,
camiño dun corazón.
Cantigas de amor aceso,
antre sospiros e bágoas,
son as que eu hoxe che canto 143
ó pé da túa solaina.
Alma de roca,
de roca o peito,
Maruxiña, e o teu corazón
de duro xeixo.
Ingrata nena
dos meus amores,
¡ai!, non sabes de mágoas 144 de amor;
¡ai!, non sabes do penar máis forte.
Codeseda, San Xoán de 1927 145
Sobre a fenestra
Sobre a fenestra da vida,
miña i-alma debruzada
a esculcar na inmensidade
as formas da irmán amada 146.
Sua voz sonou loumiñante
no meu vivir esquencido,
e vou tras dela correndo
na escuridade perdido.
As suas caricias sentín,
nos seus ollos me mirei,
e dos seus beizos resolio
de falas doces gustei 147.
¿Despois?... Da Dor as gadoupas
feriron meu corazón:
¡e a dita miña esgazada,
e morta miña ilusión!...
Levo no peito o desazo
e o peso da lonxanía,
e cabo a i-alma a friaxe
da máis crudel invernía.
A rentes das mágoas miñas,
o fel da espranza esvaída,
e encol do meu corpo endebre,
a soga da Dor 148 cinguida.
Abreume o espazo vereda,
e vou camiño do Alén,
falando a quen non me escoita,
chamando a quen máis non vén... 149
Primaveira
Xa os cogollos esbrochan das roseiras
e a campía se cobre de verdor;
xa os rapaces por fragas e silveiras
buscan niños de merlo e reiseñor.
Polos montes, por vales e riveiras
vai a vida mostrando seu fervor,
esparxendo fartura polas leiras
e nas casas deixando paz e amor.
¡Xuventude...! ¡Galicia...! ¡Primaveira...!
Novas roitas abertas, e a bandeira
frameando da santa Redención...
As vontades unidas nunha soia
co vencello da Fe, que é sagra xoia,
¡e pra todos namais un corazón...!
Pazo de Raxoi, Sant-Yago, primaveira do 1929 150
Nai
Ós que me deron o ser,
na lembranza sagra da irmanciña 151
Ouh nome doce, feiticeiro e sagro,
agarimoso nome de muller
que sentimos nos beizos cal miragro
na nosa edá primeira frolecer.
Nome, belo poema onde se encerra
canto de grande e santo hai baixo os Ceus;
escaleiriña sagra por que á terra,
pra darse polos homes, baixou 152 Deus.
Nome que é todo amor e caridade,
todo heroísmo, fe e abnegación:
nome, que ergueu a Dios153 a Humanidade
dende a data feliz da Encarnación.
Por sempre beizoado, nome sagro,
agarimoso nome de muller,
que sentín nos meus beizos cal miragro
na miña edá primeira frolecer. 154
O merlo
No eixido da casa vinculeira
vive un merlo, xa vello cantador,
que desfía decote unha muiñeira
nos abrentes xentís da primaveira,
cando esbrochan os albres a dar flor.
Este merlo, tan ledo e satisfeito,
ó eixido da casa colleu lei;
ten seu niño nuns ramos moi refeito,
come zreixas, mazáns, figos a eito,
de cotío contento coma un rei.
Que o herdeiro lle quere e aloumiña
ben o sabe o merlo cantandor;
as costumes coñece da casiña,
ten amigos xa vellos na cuciña
que n'esquecen tratalo do millor.
Noutro tempo, cal hospe prisioneiro,
en dourada gaiola xa se veu;
foi destonces o dono vinculeiro
o seu mestre na música primeiro,
e a subia-la muiñeira deprendeu.
Por eso ora se escoita satisfeito
a muiñeira decote desfiar,
anunciando o abrente; deste xeito
deixa o dono seu mol e quente leito
e home e merlo confunden seu cantar.
No eixido da casa vinculeira
vive un merlo, xa vello cantador,
que desfía decote unha muiñeira
nos abrentes xentís da primaveira,
cando esbrochan os albres a dar flor. 155
Vítimas
Pra os galegos emigrados alén-mar.
I
- ¡Pepiño..., Pepiño...!
- Nanai, ¿que me quer?
- N'hai leña, filliño,
e vai a chover.
- Pois cale, siñora,
que a vou apañar
e en menos dunha hora
de volta hei de estar.
Vosté non se afane
nin sofra por nada...
¡Namentras non sane
se esté descansada...!
- Pois vaite, filliño,
e non tardes moito;
¡a ver, meu santiño,
se escapas enxoito...!
II
- Que non me afane nin sofra,
e que me esté descansada.
¡Que máis me ha de decir el,
filliño da miña i-alma!
¿Descansada...? ¡Foron tempos...!
¿Que non padeza...? ¿Ten trazas...?
¿Como n'hei de acorar eu,
vítima desa canalla
que se alcuma caciquismo
e non se adica a máis nada
que a apremear ó infelís
con terribres... crués xudiadas...?
Porque aquelas eleiciós
o meu home non votara
pra quen quería Don... —¡beizos 156,
non pronunciedes tal fala!—,
¡encolo de nós caíron
como cans nunha preada...!
Eles mataron ó abade,
porque escontra predicaba
da súa infernal doutrina...,
das súas atrós fazañas...,
e dimpois, como o diñeiro
neste mundo todo achanza 157,
buscaron testigos falsos
pra que con tesón xuraran
diante o xuez, que, como eles,
era un xuez sin entranas,
que o meu fillo e mais seu pai
—¿como n'hei de verter bágoas?--
foran os que deran morte
ó crego... —¡Siñor, vinganza!—...
¿Asesinos eles...? ¡¡Non!!
¿Sacrílegos...? ¡Virxe santa,
ti sabes que a nosa sangue
n'era de xente lixada...!
- ¡Que demuestren su inocencia!
— ¿E pra que...? ¡Non precisaban...!
¡Vós si que non podiades
legalmente demostrala...!
Mais tiñades polo rabo
a sartén ben apreixada,
e fixestes que o inocente
cos vosos crimes pandara...
- ¿Niegan que han sido? ¡Entonces
que prueben la coartada!
— ¡Probada a tiñan! Comigo
topábanse os dous na casa,
entramentras cabo a igrexa
o crime se perpetraba...
¡Pro empeñástesvos todos
e saístedes coa trama...!
¡N'houbo salvación posibre...!
Vendemos veigas e vacas
pra pagar os moitos gastos
que co esto se oucasionaran;
e ó fallo158 —¿e inda vivo?,
¿n'hei de estar esconsolada?—,
ó cabo, ós dous inocentes,
anacos da miña i-alma,
os mirei ir a un presidio
a purgar alleas faltas,
mentras que eu eiquí quedei
polas portas..., ¡desherdada!,
de toda a xente esquecida,
e sin creto... ¡pro sin mancha...!
¡Enferrollados na carce...!
¿E n'adoezo...? ¡Disgracia...!
En compaña de Pepiño,
que alenta as miñas espranzas,
vivindo vou, cal de esmola,
de morrer soio coas ánseas,
deitada nestes follatos...,
co esta frebe que n'acaba
¡de arrincarme a pouca vida
que inda me queda e me amarga...!
III
- ¡Santa Bárbara bendita...!
¡Pepiño...! ¡Non é...! ¡Lostrega,
e este meu fillo non chega!
¡Canto 159 tarda...! ¡Santa Rita...!
Anoitece... ¡Como arría...!
¡E eu con frebe, Dios mío...!
¡Ardo en calor...! ¡Sinto frío...!
¡Ampárao, Virxe María...!
Non se ouce inda.. O vento brúa...
Meu filliño, ¿onde estarás...?
¿Cousa boa ti terás...?
¡Noite pecha...! ¡Non hai lúa...!
¡Vou tras del! ¡Outro pouquiño...!
Abreuse o portal... ¡Escoita...!
¡Foi o vento...! Non adoita
tardar tanto o meu Pepiño...
¡Azo, pois 160...! ¡Fóra...! ¡Son nai,
e el é un anaco meu...!
¡Non acougo...! É que o Ceu
me pregunta: ¿donde vai...?
¿Cara a onde eu irei? ¡Dios santo,
guiaime! ¡Virxe do Carme,
vinde ó meu lado ampararme!
¡Morrer onda el!... ¡Non aguanto!...
.....................................
¡Que caio!...¡ai!... ¡Non me le...van...to!...
......................................
IV
Era cedo. A xente tornaba
en tandas da misa,
que, domingo cando é, e aquel era,
van todos ouíla.
Mais, chegados que foron á aldea,
lles dou tía Xacinta,
—que da chouza xa viña, a onde fora
leva-las vaquiñas--
abraiada 161 a notiza que a Chuca
mirara tendida 162
pé dun albre, que un raio rachara
do fondo hastra a cima,
cabo a aberta 163 que a ágoa conduce
prós muiños da Birta.
- Eu, lles dixo, de alí arredeime,
pois medo sentía,
e Dios faga 164 que certo non sexa,
mais... ¡coido n'é viva 165!
Polo fillo chamaron da Chuca,
que non os ouíra
anque un ano chamaran arreo
con canta alma tiñan...
Logo, todos (¡ni-un soio quedaba!)
coa tía Xacinta
cara ó sitio donde ela dixera
que a Chuca xacía 166,
ás carreiras colleron, anque era
de alí moi cerquiña.
¡Ouh disgracia —a unha escramaron—,
ouh cousa non vista!
¡Ouh castigo, quizaves, mandado
de Dios pola ira!...
¡Era certo! Non se trabucara,
non, tía Xacinta. 167
¡Alí estaba a Chuca, cadavre,
de costas pra riba,
abrazada ó fillo, que dela
debaixo, sin vida
se miraba, metá xa da cara
na area afundida,
que pra alí arrastrando levaran
xurradas da víspera;
¡e tan negro..., tan negro, Dios santo,
que o seu 168 corpo un carbón parecía!... 169
O San Mauro de Codeseda
O que do reuma
sandar quixera,
veña ó San Mauro
de Codeseda.
Vellas e vellos,
nenas e nenos,
mozas e mozos,
vinde correndo.
Ricos e probes,
sans e doentes,
chegade axiña
e sen deterse.
----
¡Xa os automobles
chegan lixeiros,
acugulados
de forasteiros!
¡Que de presentes
tran para o Santo!
¡Que de portentos
e de miragros!...
Toca, gaiteiro,
leda alborada,
que a festa de hoxe
ha ser sonada.
Onse os foguetes
e mailas bombas,
e a xente toda
troula que troula.
¡Ala, mociños,
vellos e nenos,
cara ó san Mauro
vinde correndo!
Veredes cousas
que han de admirarvos.
Se non é certo...,
¡rápenme os diaños! 170
Siluetas composteláns
A CATEDRAL
Unha montaña de pedra
con debuxos caprichosos,
onde, acochados, se gardan
inapreciabres tesouros.
A NORMAL
Bela 171 portada románica
nunha casoupa empotrada.
Dentro, ledo rechouchío
de rapaces e rapazas.
A UNIVERSIDADE
Sabios mestres encadrados
dentro dun marco de pedra;
abigarrados discípulos,
¡máis abigarrada cencia!...
SAN PAIO
Un gran lenzo de sillares 172,
fiestras con enreixado,
onde debullan amores
corazóns santificados.
PAZO DE RAXOI
Soportales, balcoadas;
villeus, ediles, xuzgado.
Arriba, anxos cantores,
e o Apóstol cabalgando.
RÚA DO VILLAR
Soportales. Risas. Bágoas...
Chuvia, maina e miudiña;
e un León a devorar
toda caste de notizas.
RÚA NOVA
Penumbra nos soportales...,
falas de amor e promesas...
Remoíños de rapaces...
Teatros... Cine... ¡Indecencias!...
A FERRADURA
Un mirador ateigado
de somas de romantismo,
onde as arelas se espallan
en enervantes sospiros.
O PEDROSO
O fielato donde pagan
portasgo chuvias e néboas,
cando veñen visitar
as rúas de Compostela.
HOSPITAL
Portada renacentista,
por onde entran os doentes
tras da arelada meiciña
que a Caridá lles oferce.
MOIMENTO A SAN FRANCISCO
O granito feito fala
polo artista máis galego;
San Francisco a nos decir
quen inda non morreu Mateo.
HOTEL COMPOSTELA
Nun capitel apreixada
a inspiración de Asorey,
e un remedo de gran Pazo,
onde os ricos van comer. 173
Miña lúa aluarada
Miña lúa aluarada
que te ergues tras do pinal,
fálame da irmán amada
que levou a Inmaculada
na sua festa de Nadal.
Nas tuas brancas raioliñas
¿que me envías? ¿que me tras?
¿Bicos?... ¿Falas mimosiñas?...
¿Sabe das arelas miñas
e do seu loiro rapás?
Dille, dille, branca lúa,
que aquel anxo que deixou
rebulda na casa núa...,
e nunha raiola túa
¡lévalle o meu corazón!
Dille que n'achei consolo
dendes que ¡ai! de aquí fuxeu,
que o seu filliño tan solo
logra, en colléndoo no colo,
amingoa-lo penar meu. 174
Cántigas de Nadal
Durme, meu meniño, durme,
que eu, esperto,
do teu leitiño a carón,
por ti velo.
Sorrí, meniño, sorrí,
que á tua beira
ollando estou teus sorrisos
que o meu corazón aledan.
Fala, meu meniño, fala,
que as tuas falas
son pra min no mar da vida
o faro que amostra a praia.
Eu onda ti son felís
e sin ti non son nada,
porque somente en ti teño
caridá, fe e esperanza. 175
Acoarela
A xente, de trafego,
facendo a sementeira;
o sol, peiteando enriba
sua roiba cabeleira.
No ar dependurada,
borracha de alegría,
fai a laberca a xornada
do día.
Pola estrada a correr
unha poeira branca:
do motor o progreso
que a cento vinte alanca...
Á soma refrescante
do mesto piñeiral
debaleira Amor galante
seu carcax.
Trouxo a nova o rapaz
que fora pola avenza:
o automoble do Pazo
escachado en Fervenza...
Alegría na aldea...
Unha vella aledada
dille ó can que rebrinca na cadea:
¡Hoxe tes preada!... 176
Foi un bico
Foi un bico de luz, dende o outo ceo
de sócato baixado,
o que espertou sua i-alma adormecida
e soergueu seus decaídos azos
e as feridas cerrou que nel abriran
os feros desengaños,
e acougo trouxo ó seu magoado peito,
terrenales arelas e degaros
amortecendo, e frolecendo, en troques,
os entusiasmos sagros
por todo canto é santo e é divino,
por todo canto é homilde e é cristiano.
Foi un bico de luz.
E houbo festas
nos ceos e na terra.
Cal San Paulo,
caeu ferido pola luz divina:
¡Foi por Xesús chamado! 177
Anceios
Son os teus ollos cereixas
das que eu quixera fartarme,
pra vivir sempre contento,
véndote decote a Ti.
Hai nos teus beizos surrisos
dun sol risoño de abril,
e eu quero neles queimarme
e que Ti avénte-la cinza.
As túas mans de raíña
deitan favores sen conto;
dóname, Nai, unha esmola,
que son mendigo de amor.
Mel levan as falas túas
ós corazós deloridos;
meu corazón é unha mágoa
en espera do teu bálsamo.
Cando a Ti ergo meus ollos,
miña ourazón é pregaria;
son outro Santo dos Croques
de xionllos na Soledá.
Revoar nos teus ensoños
hastra queimar miñas azas
nas chamas do Degarado...
¡Eis o que arelo de ti!... 178
Mágoas
Pra meu irmán
¡Ouh río Umia, feitizado río,
que, sempre que te eu vexo, en min espertas
meus tempos ledos e o relembro sagro
da miña edá primeira!
Non parece senón que antre os pregues
das tuas ondas, que mainas escorregan,
envolves o millor da miña vida,
días de xolda e infancia rebuldeira,
pra ilo mergullando do pasado
no escuro mar sin fondo e sin orelas.
Ouh, cantas veces, cantas, indo á escola,
xoguei c'outros rapaces nas tuas beiras
á panda, ó pimpón e outros xogos,
sin esquence-lo trompo e a estornela.
Ouh, Ponte de Abragán e corredoiras
de Fontenlo e a Devesa;
congostras e currunchos agachados
no fondo da Regueira,
¿onde van aqueles días?, ¿onde
a ledicia e o rebuldar daquela?
Fuxiron, si, pra sempre e máis non volven.
¡Canté se inda volveran!
¡Canté, se inda volveran e de novo
pra min tornara aquela edá primeira,
sin que os doores mouros
nin as congoxas feras
cravasen suas gadoupas afiadas
na esconsolada i-alma do poeta!
¡Canté, se inda volveran aqués días
e co eles outra vez tamén volvera
a ledicia da miña xente toda!
¡Canté, se as falas meigas,
as apagadas falas de Emiliña
e Dora —¡anacos meus!— ouír poidera!...
Non volven, non, que fora esto consolo
prás bágoas miñas e prás miñas penas;
arelada meiciña prá ferida
de hai tempo en min aberta,
por onde pouco a pouco se me escoa
a vida e a existencia.
¡Fuxiron, si, pra sempre e máis non volven
prá esconsolada i-alma do poeta!... 179
Nai dolorosa
Tamén Nosa Señora chorou prefundas dores,
como espiñas punzantes e acedas como fel.
Tamén Ela acorou e sofreu desabores
e abriron as suas bágoas un frolido ronsel.
Almas prá Dor nacidas, pola Dor esmagadas
que arrastrades sofridas voso lento vivir,
os peíños poñede sobre as suas pisadas,
que aberto xa o vieiro vos deixou a seguir.
Agarimosa Nai, toda chea de gracia,
consolo de aflixidos, amparo na desgracia,
vos chama e vos alenta... ¡Seu exempro imitai!
Ó pé da Cruz miraia. Vendo a Xesús sen vida,
aguda e lacerante, sua dor non ten medida,
¡e esgazan sete espadas seu corazón de Nai!... 180
Soños
Lá, nas noites caladas, cando todo é silenzo,
cando a xente da aldea dorme toda tranquía,
eu érgome a soñar, e a tola fantasía
vai forxando caprichos sobre un escuro lenzo.
Vai forxando caprichos; e as somas medoñentas
de seres ben-amados, da terra xa fuxidos,
con estreitos vencellos pra sempre a min xunguidos,
en riola de pantasmas desfilan, tardas, lentas...
Dende un piñeiro o moucho seu canto, que é lamento,
na escuridade ceiba, que vai nas ás do vento
a morrer esvaído na alonxada montaña.
Unha voz misteriosa se laia delorida,
cal do fondo da i-alma arrancada ou fuxida,
namentras pola aldea pasa a Santa Compaña. 181
Era unha rosa...
Era unha rosa que frolecera
nos días idos da miña infancia,
cuio arrecendo chega ora eiquí
e en min esperta ledas lembranzas,
que, adormecidas dentro do peito,
cal un tesouro, tiña acochadas.
Era un luceiro cal vagalume,
unha luz lene, soave e maina,
que, pouco a pouco, resprandecendo
foi con máis brilo e acesa chama
para algún día ser cal a estrela
que os meus vieiros alumeara.
Aquela rosa hoxe arrecende
de especial xeito nesta xuntanza,
e ten arumes máis escollidos
que neste ambente agora espalla.
Aquel luceiro cal vagalume
ora é facheiro de acesas chamas,
que no máis fondo do meu esprito
pon escentilos de estrela sagra.
Esa rosiña e ese luceiro
son, caro amigo, a amistá santa
que as nosas vidas xuntou embora,
ó atoparnos na nosa infancia,
e a mesma roita marcou destonces
prás nosas vidas e as nosas almas.
Esa rosiña e ese luceiro,
—esa amistade xa consagrada--
foi quen me trouxo a festexarte
co estes amigos nesta xuntanza,
por mor da túa misa primeira,
por mor da túa grande xornada;
e esa rosiña e ese luceiro,
esa amistade, é quen me manda
agora erguerme para adicarche
cativos versos, nos que se garda
toda a fondura do meu cariño,
toda a meiguice da nosa fala
—fala de amores e de agarimos,
fala de rezos e de pregarias—,
o verdor todo das nosas veigas
con o feitizo das nosas praias;
o marmurío dos nosos ríos,
das nosas fontes a doce cántiga,
a maxestade dos nosos tempros,
dos nosos pinos a queixa vaga;
o arrecendo das nosas frores,
das nais doridas tódalas bágoas;
¡toda a Galicia dos meus quereres,
todo o feitizo da terra amada,
coa i-alma toda dun vello amigo
e a noraboa desta xuntanza!... 182
Compostelana
Sobre as rúas estreitas ergue a chuvia
sua triste e monorrítmica canción;
das gárgolas as fauces se entrabriron
e o númaro das fontes abondou.
Arrentes da portada de Fonseca,
envolto no seu traxe funeral,
un villeu coase aterecido escoita
as doce no reló da Catedral.
Un lóstrego por riba da cibdade
seu retorcido lampo esparexeu,
namentras, sulagada en tebras pechas,
a vella Compostela se durmeu.
Tras da Santa Compaña, as somas sagras
de Xelmírez, Fonseca e de Raxoi,
por Lago comandadas, pasan lentas
nas tebras pervagando en procesión. 183
Arela
Nun curruncho fondo do teu peito
ter un cariño,
e no escuro mouro dos teus ollos
verme a cotío.
Nos teus ensoños
revoar ledo,
e escoitar falas aloumiñantes
deses teus beizos.
Cal niño de pombas, limpa e branca,
unha casiña
lá, na paz da aldea, onde todo
amor respira.
Nela decote
vivir contigo,
antre as caricias e os bicos mornos
dos nosos fillos.
Cos anos cangados, xunto ó lume
cos netos nenos,
recorda-los nosos tempos mozos
e días ledos.
E, cando queira
dispo-lo Dios,
o sono eterno durmir na tumba
de meus abós. 184
Nosa Señora da Grela
Ergueuse o sol moi cediño
e, por ser día de festa,
destrenzou unha muiñeira
na serra de Cabanelas.
Vírono os bos mariñeiros
mailas xentes de Tras-Deza,
e puñéronse en camiño
de cara á Virxe da Grela.
Van de romaxe: e as mozas
desfollan cántigas ledas,
todas cheas de degaros
e ateigadas de ternezas.
Irtos, bariles, outivos,
fillos herdeiros dos celtas,
abrouxadores atruxos
os mozos no ar peneiran.
O gaiteiro repenica
os dedos con xentileza,
bordando armonías doces
que os pesares escorrentan.
Nas mans dunha nena en flor,
vermelliña cal cereixa,
toleirona e donairosa
rebuldea a pandereta.
Reloucando de alegría,
camiñan de cara á Grela
para cumprir santos votos
e sagras promesas feitas
á doce Nosa Señora,
de Dios Nai; á Virxe meiga,
avogada dos homildes,
aliviadora de penas,
sosego nos desacougos
dos corpos e das concencias;
dozura, nos amargores,
nas acedumes, terneza,
nas horas de dor, meiciña,
ledicia, nas de tristeza;
rosa antre espiñas nacida,
miúda e branca azucena,
casta antre tódalas virxes,
reina antre tódalas reinas,
refuxio dos pecadores,
¡hucha de gracias rechea!...
Á Santa da Grela van
para caír diante dela
de xionllos, agradecidos,
e rezarlle coas mans dreitas
á que sosegou os mares,
calmou os ventos, e á terra
guiou os barcos que a roita
na noite escura perderan,
e arredou á praia as dornas,
as probes dornas peixeiras,
trocando bágoas e choros,
mágoas, dores e tristezas
en sorrisos e alegrías,
bicos, caricias e apertas,
levando a paz e o amor
ós fogares e ás concencias...
¡Coitadiños mariñeiros!,
¡cantas dores, cantas penas,
trai sóbor deles á feixes
o mar cando se enrabecha,
e se arremoíñan os ventos
e as loucas olas se encrespan!...
Mais saben que dende a ermida
nosa Señora da Grela
seu ollar protector tende,
e olas e ventos se aquedan,
sempre que a invocan e a chaman,
sempre que acoden a Ela.
¡Por algo é porto seguro!,
¡por algo é do mar estrela!...
Nosa Virxe dos homildes,
nosa Santa mariñeira,
que, cal lumioso faro,
na túa ermida da Grela
te ergues cara ó mar de Arousa,
garimosa e satisfeita,
coa sorrisa a fror de beizos
e a miradiña serena
deses teus olliños meigos,
ollos de nai cariñenta
que nos quer e aloumiña,
que nos bica e arreconchega
escontra do morno peito,
nos arrola e adormenta...
¡Somos probes mariñeiros,
nosa Santa, nosa Reina,
que no escuro mar da vida
á deriva imos, sin velas;
azoutados polos ventos
das tentaciós que nos cercan,
polas olas enritadas,
polo mar que se enrabecha:
olas de falsas doctrinas
que de Cristo nos arredan;
mar, onde ferven as lavas
infernales da indecencia,
enritadas polas modas,
polas lascivas novelas,
polos teatros e cines
e pola prensa blasfema;
mar, onde se arremoíñan
con furias de loba fera
tódalas pasiós humanas
e as desatadas tormentas
dos infernales abismos
e das infernales sectas;
mar enlodado, onde o monstro
dos sete pecados ceiba
pesticenciales bafíos
e arrotos con que envenena
fogares, escolas, vilas,
almas, vidas e concencias!...
Doce e adourada Naiciña,
nosa Señora da Grela,
guíanos a porto salvo,
lévanos á praia, leva;
sexa teu manto real
das nosas dornas a vela,
teus ollos e teu sorrir,
faro que a roita alumea
ás probes almas que dudan
envolveitas pola néboa;
móstranos, doce refuxio,
nos teus braciños de Reina
ó fillo das tuas entranas,
ó Neno Dios; fai que vexan
seu sorriso loumiñante
nosas almas mariñeiras;
roga por nós, nosa Santa,
ora e na hora derradeira.
¡Por algo es porto seguro!,
¡por algo es do mar estrela!... 185
¡Moitas gracias!
Pra responder ós vosos agasallos
eu non atopo falas,
e ándanme alá dentro da cabeza
en revolta xuntanza
ideas e conceptos, que n'acerto
a pólos por seu orde. E na i-alma
sinto tal que unha morna vaguedade,
unha dozura soave e degarada,
que o meu ser todo envolve
e o corazón sulaga
de ledicias nun mar que non ten fondo.
Pra min será esta data,
ó longo do camiño dos meus días,
como a pedra miliaria,
na que con letras de ouro
gravarei vosos nomes. E a xornada
de hoxe hei gardar no meu libro de notas
como ilustrada páxina,
como estampiña sagra de recordos,
como ardente pregaria,
que o voso agasallado
terá de erguer da Grela á Virxe amada
por vós, e polos meus, e por Galicia:
pola irmanciña santa,
que, ó frolecer cal frol, polo curisco
con bico ¡ai! de morte foi bicada;
por Doriña e sua nai; de meus avós
polas fuxidas almas;
polos vellos amigos que souperon
enxoitar algún día as miñas bágoas,
e por cantos agora aquí me escoitan
e coa súa presenza me honran e agasallan;
pola Galicia ceibe
con libertade sagra,
por tódolos valentes loitadores
que forman nestos tempos a cruzada
dos escollidos bos e xenerosos
que loitan pola Terra e pola Fala;
pola Fe que nos trouxo o Santo Apóstol
que en Santiago descansa;
polo sustento e o ben dos nosos corpos,
¡polo sustento e o ben das nosas almas!...
Polo vindeiro adiante
camiñarei decote coa lembranza
desta xornada ardendo no meu peito
con roxas labaradas.
Mais para agradecer tanto agasallo
n'atopo agora falas,
e érgome, confuso e avergonzado,
como antre xente extrana,
sin achar outra cousa que decirvos,
máis que estas dúas verbas: ¡¡Moitas gracias!! 186
Eu teño un paxariño
Nunha gaiola vella, repintada
dun color subido de amarelo,
eu teño un paxariño, que hai que velo
como desfolla cantos na alborada.
Un ledo pintasilgo miudiño
—ofrenda e don preciado dun amigo—,
que nado foi nas gallas dun caxigo,
onde seus pais fixeran brando niño.
¡Ouh meigas armonías! Dende o día
en que na casa canta, hai alegría,
esa alegría santa que namora;
e hastra se me antoxa que a dor miña
fuxeu, e no seu canto agora aniña
unha saudade vaga e benfeitora. 187
Hoxe houbo festa no Ceo
¡Carballeira do San Xusto,
carballeira derramada;
naquela carballeiriña
perdín a miña navalla!
(Canto popular)
Coa licencia desta xente:
señoritas, donas, cregos,
homes de toga, escolantes,
respetabres cabaleiros,
erguereime eu pra decirvos
que hoxe houbo festa no Ceo.
Co gallo da misa nova
deste amigo e compañeiro,
saín hoxe de Santiago
pola mañanciña, cedo,
e polo camiño viñen
maxinando todo tempo
no sagrifizo da Misa
e a dinidade do Crego,
e, deixando a fantasía
voar sin rendas nin vencellos,
non facendo uso da lóxica
dun modo xusto e concreto,
cheguei a dar coasemente,
verba máis ou verba menos,
ó que o pregador fai pouco
nos dixo de xeito esgrevio,
en períodos fermosos
e froridos se extendendo:
que hoxe é data siñalada,
que hoxe houbo festa no ceo.
¿Falar con Deus a miúdo?:
lendo o Testamento Vello,
vemos que aqueles Petrucios
coase a cotío o fixeron;
mais facer que Xesucristo
descese dos outos Ceos
sóbor das táboas do altar
pra nós como pan comelo,
eso nin siquera a Virxe
—e é sua Nai— pode facelo;
e en troques, con catro verbas
o fai calisquera crego:
decindo Hoc est corpus meum,
ás suas mans vén Deus correndo.
Polo tanto, ora decide
se n'hai no meu compañeiro
outa dinidade, que hoxe
por primeira vez fixo eso,
e por vez primeira Deus,
en frebe de amor ardendo,
nas súas mans repousou,
das especies baixo o velo.
As campaíñas da Groria
tringuelearían a un tempo,
e os coros dos Serafíns
cantarían diante o Eterno
o Sanctus, Sanctus tres veces
e o Gloria in excelsis Deo,
mentras sobre a ara erguía
a Vítima o novo crego,
e era un himno a Natureza
subindo da terra ós Ceos.
Por eso eu decirvos podo,
seguro do meu aserto:
que hoxe é data siñalada,
¡que hoxe houbo festa no Ceo!
¡Carballeira do San Xusto!,
beiras do Lérez lixeiro,
veigas, valgadas e montes,
frolecidas e encubertos
por amarelas chorimas,
unide o voso arrecendo
dos alegres paxariños
ó rechouchío algareiro,
ós armoñosos queixumes
dos fungadores piñeiros,
ás ledas notas da gaita
e ó maino zoar do vento
antre as follas dos carballos,
e dos vellos castiñeiros
antre as gallas ateigadas
de candeas e ouricelos;
ó marmullar das fontelas
e dos ríos cantareiros,
ó tanguer das campaíñas
e ós alalás dos romeiros;
ó perdín miña navalla,
que, como frecha de aceiro,
vai esvaírse lonxano
bailando nas ás do vento;
á ledicia deste día
e ó barullo e algueireo
desta festa de San Xusto,
e dos que ora eiquí, atentos,
estes versiños escoitan
cativos, pero sinceiros,
de quen chegou de Santiago
pra festexar a un xa vello
amigo nesta xornada
—día sagro, grande e ledo
prás almas cheas de fe--
e berrar coma ó comezo:
que hoxe é data siñalada,
¡que hoxe houbo festa no Ceo! 188
¡Galego!
Máis que ás mulleres todas,
quero á nai miña;
máis que a tódalas terras,
quero a Galicia.
Máis que a tódalas patrias
á nosa patria,
máis que tódalas falas
a nosa fala.
Máis que as bandeiras todas
nosa bandeira,
máis que tódalas terras
¡a miña terra! 189
Nun revoar sin fin
Nun revoar sin fin, da Dor as azas
rozaron o seu corpo de muller
—lanzal, esbelto e de soaves trazas—,
de primaveira un loiro amañecer.
Por sobre do seu rostro, un cor magoado,
seus ollos ¡ai! pechados e sin luz,
o seu sorrir pra sempre xa apagado,
e nas suas mans un lirio e unha cruz.
Así dormida, a ollei no cadaleito,
namentras que no fondo do meu peito
se derretía en pranto o corazón.
¿Foi soño? ¿Realidá?
Á miña beira
nun branco amañecer de primaveira
levaran a enterrar miña Ilusión. 190
Na gaiola do meu peito
Na gaiola do meu peito
ten seu niño un reiseñor,
que, a sofrir penas afeito,
canta as feridas da Dor.
Foi alegre en tempos idos,
mais nunca soupo cantar
hastra que os dores buídos
o chegaron a magoar.
O reiseñor é meu estro,
na cencia da Dor maestro,
que meus versos inspirou;
que a doce malenconía,
desque fuxeu a alegría,
no meu peitiño aniñou. 191
Eu gardo
Dunha huchiña de ouro
nun curruncho escuro, eu teño agachado
un rico tesouro.
Un tesouro sagro,
rosa frolecida, frol arrecendente
cal vello miragro.
¡Cal miragro santo
inédito gardo no fondo da i-alma
o meu millor canto! 192
¡Alá van!...
Alá van, mensaxeiros da delor,
os meus cativos versos mundo adiante,
froleciñas daquel xardín xoiante,
onde sangra a roseira do Bo-Amor.
Amarguras da miña vida en flor,
desta vida que vivo agonizante
desque ¡ai! quedou pra sempre a irmán amante
dormida no regazo de El Señor.
¡Alá van!... Son meus fillos predilectos,
cecais coxos, encrenques, con defectos,
que o mundo non lles queira perdonar;
mais non por eso meu amor lles nego,
e o mundo... onde haxa faltas ¡pau de cego!...
que é o millor modo, ás veces, de enseñar. 193
Sursum... Corda!
(MESSIS QUIDEM MULTA, OPERARII AUTEM PAUCI)
Abride paso a Cristo, montañas de Xudea,
tremede baixo as prantas do Rei Conquistador...
¡Bendito o Rei eterno de toda nación sea!
¡Bendito o Rei que chega en nome do Señor!
Os feros enemigos vencido o coidaron,
cando expirar o viron colgado dunha cruz:
¡Falaz victoria! Axiña con estupor o ollaron
do seu sepulcro erguerse, envolto en groria e luz.
¡Eis! Védeo camiñando antre roibéns de nubes
sobre a trunfal carroza do libro de Ezequiel:
didiante ábrenlle paso milleiros de querubes,
e exércitos de Apóstoles avantan en pos del.
¡Mortales, paso a Cristo!, ¡que a todo o mundo vexa
ante os seus pés rendido o Rei Conquistador!
¡Bendito o Rei eterno de toda nación sexa!
¡Bendito o Rei que chega en nome do Señor!
Se ergueu como xigante que emprende o seu camiño;
desceu dos outos ceos, e ós ceos voltar quer:
a faz mirou da terra, e ó seu ollar diviño
de amor en labaradas se veu a terra arder.
Señor, ¿quen non te acrama?, ¿quen teu poder n'admira,
vendo ante ti de Roma os deuses destronar?:
sobre eles o teu carro envolto en chamas xira,
erguendo vil poeira de cinzas ó rodar.
¡N'importa que revoen as aguias dos romanos!;
¡n'importa que che cerren o paso con furor!;
entreabrira-los beizos, e cal pantasmas vanos
as desfará nos aires teu sopro destructor.
N'importa que cen reises te ataquen incrementes
e pechen obcecados os ollos diante a luz:
o teu poder inmenso abaixaralle as frentes,
impondo en cada croa a sagrosanta Cruz.
¡Mortales, paso a Cristo!, que xa trunfante ondea
en Roma o estandarte do Rei Conquistador.
¡Bendito o Rei eterno de toda nación sea!
¡Bendito o Rei que chega en nome do Señor!
¿Non vedes cal se espalla moxena abrasadora
polas resecas sebes, se antre elas foi caer?:
así por toda a terra cundeu a benfeitora
chama de amor que Cristo na terra veu prender.
Das brétemas os fillos por Setentrión baixaron,
ás hordas ofercendo a Europa por botín;
mais en chegando a Cristo, as frentes abaixaron,
e abríronlle ancho paso por todo o seu confín.
Mil veces venturosos, a Cristo se acolleron,
e Cristo sen reparo os brazos lles tendeu;
e deste xeito os bárbaros do norte se volveron
na sociedá máis culta que o medio-evo veu.
Tamén nosa Galicia, a terra de Santiago,
sinteu o duro peso das hordas sobre si;
mais ben axiña o suevo cesou no seu estrago,
ó escoitar a Cristo por voz de San Martín.
¡Ouh benfadada terra! España é quen se goza
de ter por Deus loitado en loita secular;
por eso o mesmo Cristo non quixo outra carroza
que España, cando ás Indias Colón o foi levar.
¡Mirai! ¡Subrime escena! Por sobre as crespas olas
dun mar que por nacidos xamais sulcado foi,
abrindo paso a Cristo, tres naos españolas
a un Mundo Novo levan a santa Redención.
Xa nas lonxanas praias as greas valerosas
de santos misioneiros, nas mans mostrando a Cruz,
se adentran polas fragas de lendas misteriosas
levando ós probes indios, coa fe de Cristo, a luz.
¡Salvaxes, paso a Cristo!, que en trunfo xa pasea
por terras e por mares o Rei Conquistador;
¡Bendito o Rei Eterno de toda nación sea!
¡Bendito o Rei que chega en nome do Señor!
¡Irmáns, arriba todos!, ¡é Cristo quen vos chama,
por voz do seu Vigairo, á empresa das misións!:
Que a gracia de El Señor alcenda en vós a chama
que abrase os vosos peitos e inframe os corazóns.
Galicia, a terra esgrevia de bos e nobres feitos,
un posto na vangarda terá de recramar.
Arriba, loitadores garridos e escolleitos:
"¡a seara é moi extensa, e hai moito que segar!" 194
Festa en San-Iago
Nas torres da Catedral
xoga a lúa a pita cega
coas rioladas de xente
que dende a Praza lle acenan.
Andan bailando no aire
os foguetes da festa
peneirando a fariña albariña
das luces vermellas.
O Obradoiro emborrachouse
dun barroquismo de pedra
e o fogueteiro visteulle
un refaixo remendado
con longos fíos de estrelas.
Por diante do Hospital
un fauno rube de présa
pra bicar a luxuriante
redondez da Berenguela. 195
No Día de Galicia
¡Cantora de Galicia,
esperta do teu sono! ¡Erte!... ¡Canta!...
Chegamos en romaxe á túa beira,
nesta magna Diada,
nas mans coa ofrenda sagra dunhas rosas,
nos beizos a emoción dunha pregaria.
Non vimos a chorar a túa perda,
de abondo xa chorada,
nin a enxoitar tampouco as bágoas nosas.
Outra minsión máis outa e máis honrada
traguemos que cumprir os eiquí xuntos
ó pé da túa estatua:
Queremos ser cruzados de Galicia;
queremos afincar a fe na Causa,
e vimos para armarnos cabaleiros
nesta cibdade santa,
gardadora das cinzas de Santiago,
e verdadeiro altar da nosa patria;
cabaleiros de Cristo e de Galicia,
defensores das libertades sagras
da Terra, e da Fe ardente
que eiquí o Santo Apóstol predicara.
Queremos, Rosalía, que hoxe encendas
no noso peito as roxas labaradas
que outrora os teus Cantares
e as túas Follas Novas inspiraran.
Nas chamas de ise fogo sagrosanto
temprar vimos prá loita as nosas armas,
e a recoller alentos
e folgos pra seguir a roita sagra
que ti nos amostrache nos teus versos
e a miúdo amoleceche coas tuas bágoas.
Repara en derredor,
esperta, nosa Santa,
e escoita as notas fortes e bariles
que vén ceibando ó vento a nosa gaita.
Non chora, cal dinantes nos dixeras,
non chora, non, que canta:
¡canta o rexurdimento dunha terra,
o despertar glorioso dunha raza,
o abrente dunha data que se achega,
o trunfo dunha loita que se agarda!
Galicia xa desperta
do sono en que dormira escravizada,
e a voz dos xenerosos
exténdese por montes e valgadas
chamándonos á loita que escomeza
pra conquerir a libertade ansiada.
Mais hainos que están xordos,
e n'oien a chamada,
e cegos, e non ven o que lle ofrecen,
e coxos ou varados, e non andan.
Por ises malpocados
tamén nosa pregaria:
Que a gracia de El Señor lles abra os ollos,
que anden e que escoiten nosa fala;
que prenda o amor da terra nos seus peitos
e abrase a cobardía das suas almas.
¡Galicia!... ¡Nai Galicia!... ¡Terra a nosa!...
¡Caiamos por Galicia na batalla! 196
Pantasía nupcial
A lúa tece na noite,
coas suas brancas raioliñas,
o albo veo nupcial
que ha lucir a noiva miña.
*
Os luceiros son as lámpadas
que a mañán da nosa voda
han de arder didiante o altar
no instante da ceremonia.
*
Denantes que o crego-Sol
nos diga a misa de vela,
disparará o fogueteiro
unha alba chuvia de estrelas.
*
E hemos de ir no setestrelo
de viaxe de noivado,
ademirando as belezas
do camiño de Santiago.
*
E ó finda-lo recorrido,
será o noso arco trunfal
a xoiante craridade
dunha aurora boreal. 197
Carballeira do San Xusto
"¡Carballeira do San Xusto,
carballeira derramada!:
naquela carballeiriña
perdín a miña navalla".
¡Alalás de Cotobade,
abrouxadores atruxos,
cántigas de ó pé do Lérez:
Carballeira do San Xusto!
Xa o gaiteiro repenica
escollidas alboradas,
e chega a xente á famosa
carballeira derramada.
Corren os mozos e vellos,
os nenos e as raparigas,
que hoxe hai festa e foliada
naquela carballeiriña.
Troulan e rebuldan todos
a compás da doce gaita,
mentras fende o aire a copra:
¡perdín a miña navalla!
"Carballeira do San Xusto,
carballeira derramada!:
naquela carballeiriña
perdín a miña navalla". 198
¡Montañesa!
Pra ir morrer na túa beira
amarridas de saudade
ceibo eu as coitas miñas,
irtas arelas, ó aire:
ten delas dor, montañesa,
a das olladas soaves.
Hei de mandarche, senlleiro,
irmán na dor e nos males,
nun alongado sospiro
o meu curazón sangrante:
xa coidarás, montañesa,
amor e agarimo darlle.
Lelías da miña terra,
ó teu ouvido soaves,
ledos che han levar nas azas,
mainos, mainiños os aires;
e a dona has ser do poeta,
do seu corazón a amante,
o agarimo dos seus fillos,
¡a santa Paz dun fogare!
Pazo de Raxoi de Santiago, 13. VII. 1931 199
A María Inmaculada
- Plegaria -
Madre mía amorosa, puesto que ya el día
me llegó de al mundo en pos del Destino
lanzarme, tu siervo a tus pies, María,
me repito, y espero, siendo Tú mi guía,
seguir victorioso por el buen camino.
Hasta aquí Tú has sido mi fiel protectora:
Tú me consolabas cuando estaba triste;
Tú conmigo estabas en la fatal hora
de la Tentación... Sigue, pues, Señora,
siempre protegiéndome cual me protegiste.
Niño siendo aún, emprendí un camino;
proseguirlo quise, ¡mas fue empeño vano!...
Ministro de tu Hijo ser temiendo indigno,
a serlo rehusé, y ahora el Destino
me arrojó por éste... ¡Dame, pues, tu mano!
No lo abandoné, Madre, sin que en Ti
consejo buscara, porque socorridos
son tus siervos siempre. También releí
palabras de tu Hijo, que dicen así:
"Son muchos llamados, pocos escogidos"...
Dadme aliento, Madre, a fin de que ahora
no desmaye, y, cuando llegue de mi muerte
el tremendo día, la temible hora,
entonces y siempre sé mi Intercesora
para que en el Cielo pueda un día verte.
Amén.
[asinado] José M. Cabada Vázquez 200
Ciumes e namorouzos
Meu corazón namorouse
dun rosal a frolecer;
quer voar e non ten azas,
quer rir e non ten lecer.
No rosal medra unha rosa
loira e fermosa de vez 201;
da sua corola albariña
namorouse un caravel.
O caravel namorado
ciumes de min seica ten;
a rosa rise burleira
sin darlle creto a ninguén.
Unha mañán outoniza
quedei extranado ó ver:
a roseira desfollada,
resequido o caravel
e o meu curazón ferido
a treizón por non sei quen. 202
Pra ti
Craridades de amor aluarado
ó rededor espallas coas miradas,
no teu falar amostras de contado
cadoiros de armonías non soñadas;
hai no teu ser de engados competencia:
as gracias de Galicia e de Valencia.
As túas mans, pombiñas mensaxeiras,
gaivotas mariñáns, volvoretiñas,
unxidas de emoción, cal menciñeiras 203
as feridas do amor bican tenriñas;
de innoto mal doente e malferido
o meu relanzo busco incomprendido.
Mariña o mariñán por mar extenso,
antre as tebras fitando a lonxanía;
romeiro son da dor e cara ó inmenso
tamén fitando vou de noite e día.
Istes versos recollen o que eu penso;
neles verás máis prosa que poesía,
e no abrente feliz dun ano novo
zoando van cantarche o aninovo. 204
"Alma triste". Sonetos por Augusto Mª Casas
Tus versos saboreé, Poeta amigo,
-augusta y santa ofrenda hecha al hermano-
cantando dolorido con "Silvano"
y escuchando lo que el "Maestro dijo".
Tu "Misticismo" y "Lírica" bendigo,
tu "Oración" es mi rezo cotidiano,
y, siendo tu "Dolor" del mío hermano,
"camino del exilio" voy contigo.
Señor de la Tristeza: tu "Rosario"
nos enseña el moderno itinerario
para subir a comulgar la Idea.
Romero del Dolor: Poeta, Artista,
que te lanzas audaz a la conquista,
¡salve!... ¡Tu "Alma triste" bendita sea!...
Mayo de 1932. 205
Soñei contigo
Pra Maruxiña Montemar
Soñei contigo esta noite;
meniña, non teñas medo.
A lúa ía peneirando
foulas de luz polo ceo.
O mar era unha resteva
sementada de vieiros.
Dentro de min alentaba
o esforzado mariñeiro:
a nao belida eras ti
e eran meus brazos os remos.
A lúa ía peneirando
foulas de luz polo ceo.
Naufraguei na inmensidade,
apouvigado dos ventos.
Baixo as pingotas de luces
que orballaban os luceiros,
a nao ía mariñando
polo ronsel do misterio.
Soñei contigo esta noite;
meniña, non teñas medo.
De súpeto, no horizonte
o faro da espranza aceso,
a tecer e destecer
unha rede de vieiros,
abalou meu curazón,
que ía na proa senlleiro.
A lúa ía peneirando
foulas de luz polo ceo.
No lonxe, o porto arelado
lucía bicos e acenos;
relanzo do meu esprito,
acougo dos meus desexos.
A nao fuxía, embalada
polo batuxar dos remos,
namentras tremelucía
unha canción nos meus beizos...
Soñei contigo esta noite;
meniña, non teñas medo.
A lúa ía peneirando
foulas de luz polo ceo... 206
Toca a muerto una campana
Toca a muerto una campana
en el vecino convento,
y en el fondo de mí mismo
otra campana hace eco.
En el convento hay cadáver
y mi corazón se ha muerto.
Plañideras voces se oyen
pedir para el fraile muerto
el premio, la eterna gloria
que hay prometida a los buenos.
Yo acompañando esas súplicas
suplico también y ruego
al Señor que te perdone
el mal que conmigo has hecho.
No te asustes. Jamás pudo
abrigar rencor mi pecho
y, aunque mi verdugo has sido,
que Dios te perdone quiero.
Olvido tu proceder
indigno y no me atrevo
a decirte que has jugado
cual le plugo a tu deseo
con mi corazón que fue
para ti cual cera al fuego.
No me atreviera a llamarte
tampoco perjura, y menos
a decirte hoy que tus labios
de mujer también supieron
fingir besos de pasión,
besos de amoroso fuego [...] 207
Miña alma delorida
Miña alma delorida
teceu con fío de ensono
no tear das ilusións
—das espranzas e recordos--
o encaixe velaíño,
o encaixe vaporoso
con que tiña de encubrir
ó mirar estrevido e cubizoso
os encantos máis subidos
—cal terras artista soñar non puido--
con que o Ceo ornar quixera
da miña amada o seu corpo,
lindezas pra aqués vedadas
que só adoitan mirar materia e lodo.
Ouh miña amada xentil,
a de alma artista e donairoso corpo,
a quen lle a realidá dera
co meu fantasear todo,
que soio pra min viviras [...] 208
A noite era un cadaleito...
No silencio ermo da noite
escoitouse unha canción:
ela viña delorida
buscando o meu curazón.
Era a noite un piago infindo
onde a canción se afogou:
ti quedache salaiante
e eu mal-ferido de amor.
As nosas queixas bicáronse,
magoadas da mesma dor:
a noite era un cadaleito
e os mortos eramos nós. 209
Nos dondos brazos da noite
Nos dondos brazos da noite
durmeuse o meu curazón,
unha canción albariña
do seu sono mo espertou.
A lúa ollouno de esguello,
e aluarado o deixou,
namentras o setestrelo
pestenexaba de amor.
Nas albas azas de neve
dunha segunda canción,
de cara ó alén infinido
o curazón se me foi.
Nos beizos, unha cantiga,
catro versiños de amor,
e as mans espallando ó vento
as rosiñas do perdón
Andaba un de Silleda
con don Venancio paseando,
falando das eleucións
que se están aveciñando.
O de Silleda pergunta:
- Don Venancio. ¿Que me di:
virá ou non don Alfredo
presentarse por aquí?
Parou don Venancio en seco,
estirou un pouco o morro,
e dixo:
-Si se atrevese,
eu cuspíalle nos ollos.
Marrasín ó ouír tal cousa
pegoulle tan forte risa
que gardou cama tres días
queixándose da barriga.
Don Venancio: non se atreva
eso que dixo a facer;
non o faga, don Venancio,
¡habémosllo agradecer! 2
Meus soños
Para la Sta. M. E. del Carmen
Soñei que eu estaba contigo na eirexa
ó pe do altar;
que ibamos pra sempre xuntar nosas vidas
e, logo de unidas,
que eu xa non tiña máis que cobizar.
Soñei que o abade, un crego xa de anos,
mirando pra ti,
dicíache séreo se ti me querías
e ti respondías:
"Se non o quixese ¿viría eu eiquí...?"
Soñei que ti eras xa miña tan soio...
Mais ¡ai! despertei...
Ollei se te vía... ¡Todo era mintira!
¡Ai quen conseguira
que tal socedese cal eu o soñei!... 3
A túa visita
Supeches que estaba eu enfermo,
viñéchesme ver,
á beira do leito chegaches
e tal impresión me causaches
que soio coa túa presencia
poideches facer
o que non os homes de cencia
con tanto saber.
Dorida cos ollos faláchesme,
tamén che eu falei...
Rubeuche o color ás meixelas.
Teus ollos, cal dúas estrelas,
tiveron pra min tal vertude
que estonces quedei
tan san e con tanta saúde
cal nunca pensei...
Santiago, marzo de 1923 4
Na fala galega
A mi amigo Santiago Fernández, de la provincia de León
Se qués que che conte hestorias de bruxas,
cousiñas chistosas e contos sin fel,
hei de falarche cal falan as musas:
na fala galega, máis doce que o mel.
Que o idioma galego é moito máis doce
e moito máis tenro que tódolos máis
é cousa ben crara; ¡calquera o conoce!;
por eso o falaron decote meus pais.
Eu tamén quixera, se ti n'o recusas,
dende hoxe falarche tamén sempre nel;
se qués que che conte hestorias de bruxas,
cousiñas chistosas e contos sin fel.
Galego falaron os donos da rima:
Rosalía, Curros, Añón e Pondal,
e así do Parnaso chegaron á cima,
e así conqueriron renome inmortal.
E porque da terra galega non fuxas
sen verlle ós seus contos todiño o aquel,
hei de falarche cal falan as musas:
na fala galega, máis doce que o mel.
Santiago, abril, 1923 5
Na tumba de Murguía
¿E te fuches? ¿E xa nos deixaches
na terra tan soios?
¡Ai! ¡Non sabes que coa túa morte
quedámonos orfos!
¿E te fuches? ¿E ti non sabías
que á beira de nosco
inda se oucen punxentes e feros
oubeos de lobos?...
¡Ai!, galegos, ¡que perda tivemos!
¡Estamos de loito!
¡Ai! Quedamos sin nai e sin pai,
¡deixáronnos orfos!
¡Morte negra! ¿E ti que fixeches?
¿Non ves que inda somos
moi pequenos? Quizais ti non saibas
que el era dos nosos.
Mais no Ceo xa está onda Rosa
contándolle contos,
e xa a Dios na fala galega
lle piden por nosco.
¡E morrestes, Manoel e mais Rosa!
¡Deixástesnos orfos! 6
Xunto dela
Durme, miña pomba, durme,
que eu, esperto,
do teu leitiño a carón
por ti velo.
Canta, miña rula, canta,
que á tua beira
ouvindo vou teus cantares
que o meu corazón alegran.
Fala, miña nena, fala,
que as tuas falas
son pra min no mar da vida
o faro que amostra a praia.
Eu onda ti son felís,
e sen ti eu non son nada,
porque tan só en ti teño
caridá, fe e esperanza. 7
Lonxe dela
Cando en ti penso, meniña,
e me lembro daqués días
de ventura
en que os dous xunto á fontiña 8
as túas coitas me dicías
con dolzura;
parezme inda estarte vendo.
E estonces, ¡anque eu comprendo
que é ilusión!,
sinto en amor doce e santo
tan só por ti, ¡meu encanto!
arder o meu corazón...
En troques ¡ai! cando penso
que han correr
días, semanas e meses
sin te eu ver...
sinto un delor tan inmenso,
tan prefundo e tan intenso,
¡se o soupeses!
que me fai desfalecer... 9
A loitar
¡Ánemo, galegos!
¡Todos a loitar!
Que o día que tanto arelaron os vellos
pra ser a Galiza libertá
á porta xa está.
¡Pillémo-las fouces!
¡Marchemos á liza
sega-las cabezas daqueles treidores
que tantos escarnios fixeron
da nosa Galiza!
¡Seguemos sen medo
pra logo acabar!...
E quede dende hoxe pra sempre o galego
liberto de tales larpeiros!...
¡Sexamos hirmáns!
O tempo é chegado.
Corramos axiña
vingar as inxurias que tantos fixeron
da nosa terriña. 10
Serei teu poeta
Pra unha moi galega Maruxiña
Son, nena, os teus ollos
cal dúas estrelas
que agora se apagan, que agora se estinguen
e logo alumean
dos fondos pesares que eu sinto no peito
as ténebras pechas.
Son tan escobeces
e tén tal viveza
que ás veces parece que fixos me miran
e ás veces semellan
que queren saltarche das órbetas fóra,
deixar tuas meixelas...
Son túas miradas,
meniña, tan meigas,
tan pillas, tan chuscas, que a aquel que ti ollas
arroubas con elas...
Óllame a min tamén, rapariga,
serei teu poeta.
Son, nena, as tuas falas
dozosas e tenras
cal son as das fadas, cal son as dos anxos
de encantos tan cheias
que hastra os reiseñores, se cantas ou falas,
che teñen envexa...
Fálame a min tamén dese xeito,
serei teu poeta.
¡Que corpo lanzal
ti tes, miña prenda!
A min ti decote parécesme, rula,
das fadas a reina,
que andes, que pares, au bailes nas rúas
ó son da pandeira.
¡Que pés pequerrechos!
¡Que mans fidalgueiras!
¡E como se espalla co sopro do vento
a tua cabeleira!
¡No tempo dos nardos xamais se mirou
cal ti outra nena!...
Xa que eres galega
e tes sangue esgrevia,
se, pois, miña musa
pra eu ser teu poeta. 11
Unha noite
Prás rapazas da miña aldea
I
As nove da noite xa deran.
Pillei o meu sacho dimpois de cear
e, pra que as herbiñas creceran,
marcheime ós lameiros correndo
a i-auga tornar.
Estaba unha noite serea.
E nada nas casas se escoita ruxir,
pois xa toda a xente da aldea,
acuruxadiña antre as mantas,
comenza a dormir.
O moucho nun pino pousado
na cima da aldea uns berros lanzou.
Quedeime un pouquiño parado
e, como agoirando algo triste,
un can oubeou.
Cheguei nun amén ós lameiros
que casque a dous pasos das casas están
e abrindo pra min os caneiros
dei volta de présa prá casa
co sacho na man.
Estando xa cerca da porta
á beira unhas falas pareceume sentir.
Chegándome ó valo da horta,
con moito xeitiño pra dentro
tratei de o rubir.
II
Brandean os albres co vento,
a reina da noite comenza a brilar
e as sombras, nun ir e vir lento,
semellan romax de pantasmas
co seu balanzar.
O moucho inda se ouve no pino.
¡Fatédeco moucho! ¿Que ventarás ti?...
Vaite de aí, meigo adeviño,
estate calado... Non berres,
non berres así...
Ollei cara ós lados. Na eira
do Rego unha sombra se veu debuxar.
Figuróuseme Pepe de Neira.
Mais como eu fixo non estou,
n'o quero afirmar.
Axiña de xunto ó cuberto
a modo outra sombra mirouse saír.
¿Quen era?... Eu seino de certo.
Pro isto n'o digo, non quero,
n'o debo dicir...
Ouvíronse falas baixiñas.
Aquelas dúas sombras xa non as mirei.
Houbo un chischeo antre as viñas,
e se me perguntan ¿que foi?,
a fe que n'o sei...
III
Pasaron uns meses —non podo
dicir con certeza que tempo pasou--
e a xente que fala de todo
a falar de Antona do Rego
tamén empezou...
A probe da moza moi triste
ó ve-la sua honra por terra caír,
coma quen xa máis non resiste
meteuse na casa pra tarde
volver a saír.
_____
Tede coidado, meniñas solteiras,
andade con tino...
Sede devotas da Virxe María
pra que vos garde de noite e de día.
Codeseda-1923 12
Cantares
Se me queres sanar, podes;
te-lo remedio na man:
dime, se non, que me queres,
e de entón quedarei san.
Se ti soubeses, ña pomba,
o amor que eu che teño a ti,
non dubidaras xa darme
o tan cobizado "si".
Ó pasar p'la túa porta,
sempre miro cara a ela;
e en vez de encontrar contigo,
topo sempre coa cadela.
Vede se non é manía
no que dou á miña nena:
por un goce que eu lle dou
dáme ela a min unha pena.
Debes ter lume nos labres,
porque dende o mesmo instante
que me deches aquel bico
¡sinto un calor abrasante!...
¡O outro día na eirexa,
sin darme conta, o que fixen!:
¡arrudilleime ante ti,
coidando que éra-la Virxen!...
Solo un emprego eu quixera
ter na nosa Relixión:
o de poder confesar
pra non darche a absolución.
A carta que me escrebiche
fixéchesma desexar;
mais eu, inda ben n'a lin,
xa tratei de a contestar.
Un día estando na eirexa
sorrícheste cara a min:
¡coa alegría que me deche
tan xiquera misa ouín!...
O día que ti me digas
que xa non me tes querer,
millor farías matarme,
pois quero mellor morrer.
A medalla que me deche
lévoa a rentes do meu peito;
e a carón da medalliña
tamén vas ti dalgún xeito.
As cartas que ti me mandas
caxque nada esquirto tran;
en troques, velaí as miñas
que todas cheíñas van.
Ti pra min fuche, Maruxa,
meu amoriño primeiro.
¡Quen me dera ser pra ti
tan xiquera o derradeiro!
¿Non te acordas, Maruxiña,
aquel tempo xa pasou,
cando nos fixemos noivos
o que a xente marmurou?
Hoxe non fago máis copras
e tesme que perdoar.
¡Como queres que eu che cante
cando toupo por chorar! 13
O meigallo
Este conto vai dedicado ó meu amigo Pelayo Bergueiro en proba da verdadeira amistade que nos une.
I
Estaba Andrés da Revolta
unha tarde segando herba
nun prado que do regueiro
atópase á man dereita,
cando de súpeto oíu
uns chillidos á sua beira.
Levantouse de contado
só por mor de ve-lo que era;
e, do fouciño coa punta
escagallando algo a herba,
alcontrou unha niñada
de ratiños... El, ó vela,
faloulles cal se o entendesen:
"Hoxe millor vos valera
que vosa nai non tivese
de parirvos a ocurrencia;
porque o que é vós ¡meiga fóra!
n'habedes furarme a herbeira,
que hei de levarvos prá casa,
prá miña gata pequecha.
¡Moi contenta se ha poñere
cando ela diante vos vexa!...
Ha de botarvos as poutas
e mordervos na cabeza,
e, ó que xa non rebulades,
comervos ha moi larpeira..."
Isto dicindo sacou
un pañoelo da chaqueta
e envolveu nel os ratiños
cal se envolvese moedas.
Gardou outra vez o pano,
pasoulle ó fouciño a pedra
e, de xionllos, coma antes,
continuou segando herba.
II
- ¡Dio-lo axude, siñor Xan!
- ¿E que milagre, meu neno?
- Veña eiquí, porque mi padre
quer que veña onda el correndo.
- ¿E estonces hai novedá?
¿Hai quizais alguén enfermo?.
- ¡Mir vosté! Mi padre onte,
como veu da feira cedo,
foi pañar un cesto de herba
e, de volta no portelo...
- ¿Caeu del abaixo?
- ¡Non!
-¿Que lle pasou logo, neno?
- Atopouse con Xaquín,
o fillo de Don Leuterio,
que viña pedirlle que
fose con el ó momento,
porque tiñan que arreglar
unhas contas do Concello.
Chegou á casa nun brinco;
e, pousando a un lado o cesto,
sin dicir nin ¡hastra logo!
colleu dreito ó Axuntamento.
- Pro, home, ¿que lle pasou?...
¡Acaba, rapás, ou demo!
- Pois, como non veu hastra hoxe
pola miñán, anque cedo,
tan siquer se desvisteu
pra durmir un pouco tempo.
Estumballouse no escano
entramentras nos erguemos;
mais cando foi almorzar,
non sei que notou no peito.
- Hache ser cousa do sono,
¡ou do viño que ha ter drento!
- Pro el di que non lle doi.
- ¿Que non lle doi? ¿Pois que demo
ten destonces meu compadre?
¿Ti falas de risa ou séreo?
¿Non lle doer e queixarse?
Eso non debe ser certo.
- Tan só disque sinte uns chíos
ós pouquiños alá drento...
- ¡Boeno! Pois agarda un pouco,
que vou poñe-lo sombreiro,
ou..., se non, vaite xa andando,
que eu tamén axiña chego.
III
- ¡O caso é séreo, compadre!
Eu non teño conecencia
de que no tempo dos nados
se dese outro nesta terra.
E que non sintas delor
cáusame tal estrañeza,
que dudo se non será
cousa, ó mellor, dunha meiga.
- Eu tamén iso lle dixen,
(repuxo entón Madanela,
a muller do tal Andrés)
posto que en toda a aldea
nin catro persoas se achan
que non nos teñan envexa;
e con máis motivo agora,
desque Andrés ten a encomenda
de repartir os consumos
neste lugar, porque pensan
que dese modo xa van
botarlle eles canto queira.
E, ademais, como inda onte,
axiña chegou da herba,
se marchou pró Axuntamento,
ben puido ó ve-lo ir calquera
botarlle unha ollada,
desas olladas que ameigan.
- Ben puido ser (dixo Xan),
pois xa vedes que a Maiela
hastra as vacas lle ameigaron,
porque fora moi lixeira
en demandar ós viciños
por lle desfaguer a presa.
- Pois entón (falou Andrés
que hastra aquí nada dixera)
é millor ir ora mesmo
expoñerlle o caso a "Chenla",
e despois, ó que veñamos,
(se é que non me sana ela)
voume consultar á vila
xunto ó médico Devesa.
- ¡Ti o dixeches! ¡Vamos xa!
Hastra logo, Madanela.
IV
Axiña que os dous compadres
chegaron de xunto a Chenla,
entre Andrés e a súa muller
entablouse esta conversa:
Mad. - ¿Que che recetou a bruxa?
And. - Eiquí che traio estas herbas
pra que as fervas moi fervidas
e logo nunha baieta
mas poñas do coiro a rente
no peito da parte esquerda.
E, ademais, por se é meigallo,
doume tamén esta trenza
pra levala pendurada
do pescozo; e ó poñela
diga por tres veces isto:
"Pola vertú desta trenza
este meigallo que eu teño
canto antes desapareza."
Mad. - ¡Está ben! Eu ora acabo
de mandar Pepiño á igrexa
cun pouco aceite prá lámpada,
pra que así, anque el non queira,
se mirre quen te ameigou.
¡Que toda a xente o coñeza!...
And. - Xa volvo a escoitar os chíos.
Férveme, pois, esas herbas
entramentras vou o coarto
poñe-la chaqueta vella.
Inda Andrés non ben dixo isto,
a gata, que estaba axexa,
pegando un brinco colgóuselle
no bolsillo da chaqueta...
Mais el, axiña a sintiu,
agarrouna polas pernas
e con canta i-alma tiña
bateuna contra a lareira.
Xulgue o leutor cal quedaron
Andrés, Xan e Madanela
ó mirar caír ó chan
un pañoelo ¡que comédea!
e os ratos que Andrés topara
pañando herba na herbeira.
Deporcatouse el destonces
de que aqués ratiños eran
os que ós pouquiños chiaban
no bolsillo da chaqueta
e que non tiña no peito
¡nin meigallo nin centellas!
Os outros riron. Mais el
arrenegou contra a meiga
por lle cobrar dez reás
só por darlle aquela trenza
que non servía pra nada
"¡se non pra a aforcar a ela!"
¡Deste xeito cantos hai
que indo e vindo onda as meigas
malgastan os seus cartiños
e quedan sin unha perra! 14
El loco burlador
Fue cierto día un loco
a la casa de un señor licenciado
para hacerle una consulta, que, poco
más o menos, según averiguado
y por personas que merecen fe,
transcribo aquí cual fue:
"A través de la pared de mi casa,
ha poco levantada
(dijo el loco) y no aún tapiada
del todo, el viento filtrándose pasó,
formando dentro cada remolino
por las habitaciones,
que ¡vamos!, si de fino
un poco presumiera, me imagino
que no andaría así, a empellones
y sí con algún tino.
Mas, como siempre fiero
sigue, cuantas cosas al paso encuentra
removiendo, altanero,
por eso mismo quiero
que me diga si al que entra
así, de esa manera,
en una casa, aunque el dueño no quiera,
se puede, acusándole de ladrón,
o de algo semejante,
meter o no en prisión
para que jamás vuelva en adelante
a nadie molestar,
temiendo que le vuelvan a encerrar.
Yo, señor licenciado,
a usted confío este pleito y espero
que pronto me lo habrá solucionado.
No sufro, no tolero
que de mi casa ningún desalmado
se me apodere, cuando todavía
apenas terminada está hoy día.
De mí no dudará,
y, si es que desconfía
de que yo sufragar sus gastos pueda,
ya ahora aquí le queda
este talego en donde encontrará
dinero suficiente
para pleitear". Así habló el demente.
El licenciado, que hasta aquí en su asiento
estuviera escuchando
cómo el loco le exponía del viento
aquella cuestión, cuando
vio que a su disposición le dejaba
aquel talego en donde se encerraba
una cantidad, quizá numerosa,
levantóse y solamente una cosa
notó que le amargaba
el alma: era el ver
que (pues era de un loco aquel dinero)
tenía que volver
a su familia. Cogióle él, pero,
al vérselo coger
el loco, que todavía salido
no había fuera de la habitación,
(no sé si recobrando algún sentido)
dijo:
"Con condición
le dejo yo el dinero:
por si quizá me muero
sin que este pleito se haya terminado,
como muy bien puede suceder, quiero
que un recibo me pase usted firmado
de su puño y letra, de que he entregado
cantidad suficiente
para que el pleito pueda ser ganado."
El licenciado aquí, quizá al demente
sin duda temiendo encolerizar,
el talego trató de desatar;
mas, apenas notó
que lo contenido, en vez de dinero,
era únicamente
pedacitos de latón y de acero,
su entrecejo frunció
y al loco miró un tantico fiero,
quien entonces soltó
una gran carcajada; y, saliendo
dicen que por la puerta iba diciendo:
"Hace ya tiempo que había jurado
darle un gran chasco a este abogado." 15
O espello
(Remorsos dun vello)
¡Tempos aqueles que xa fuxiron,
que xa se foron pra non volver!
Xa cantas veces ¡ai! me feriron
os resultados 16 daquel pracer.
Agora é tarde. Vou indo vello:
éme imposibre xa atrás tornar.
Mociños novos, sonvos o espello
no que debedes ben vos mirar.
Eu fixen moitas cando era mozo,
fun, cal son moitos, un toleirón;
hoxe me pesa, pois xa conozo
os froitos deso que amargos son.
Nas loitas era sempre o primeiro;
as millors mozas tíñaas tamén;
mais, ora son xa un vellouqueiro,
ou, millor dito, ¡non son ninguén!
Praceres, gustos... ¡cantos eu quixen!
Pra este meu corpo nada faltou.
Pro, vede agora que do que fixen
os resultados pagando estou.
Gocei de mozo. Sufro de vello
os amargores daquel gozar.
Mozos de agora, ¡eis aquí o espello
pra a todas horas nel vor mirar!... 17
A Galicia
Tanto che quero, Galicia,
tanto cariño che teño,
que morro se é que estou lonxe
do teu colo feiticeiro.
Fóra de ti, terra amada,
vivir non pode o galego,
como non pode vivir
sin agarimos o neno.
Ti atraes ó teu regazo,
de amor e ternuras cheo,
a tódolos que mamaron
o leitiño dos teus peitos;
ós que ti acobexache
no teu colo, de pequenos,
e aqueles que acalentache
co alentiño dos teus beixos.
Por ti, de lonxanas terras,
sospiran, meu chan galego,
aqueles que te deixaron
por mor de buscar sustento;
os que en ti, cando rapaces,
a xogar adeprenderon
e viron en ti do sol
os resprandores primeiros;
os amantes dos teus campos,
de louzanía cubertos,
das outas cumes dos montes,
polas chorimas marelos;
da amenidá dos teus vales,
da maxestá dos teus tempros,
a onde as nais van por rezar
polos fillos que perderon;
do marmurar das fontelas,
do encanto dos teus regueiros,
que por montes e campías
escorregan cantareiros,
das túas fermosas praias,
nas que batisca o ouceno,
e do cantar dos teus bardos
e poetas, que os seus versos
esquirben no teu falar
tan meloso, tenro e meigo...
Galicia, nai cariñenta,
non sei que tes no teu seo,
pois é imposibre que poida
lonxe de ti o galego
vivir, sin que da saudade 18 ...,
da morriña... no seu peito
non sinta a enfermedá
que o leva á cova mesmo.
Tanto che quero, Galicia,
tanto cariño eu che teño,
que morro se é que estou lonxe
do teu colo feiticeiro. 19
La venda de Cupido
Caminaba cierto día
el niño Cupido, a cuestas
llevando siempre su aljaba
llena de agudas saetas,
cuando a un lado del camino,
sentados sobre la hierba,
a ver alcanzó dos niños
que lo llamaban; y apenas
esto observó, cuando, aljaba
echando al suelo y saetas,
se separa del camino
y a los dos niños se acerca.
Tratan de jugar. Los tres
largo rato deliberan
para ver si hallan un juego
que a todos plazca. Acuerdan
a la postre decidirse
por el de "gallina ciega".
Después de jugar un poco,
a Cupido también llega
el turno de que, los ojos
tapándole con la venda,
trate también de buscar
a los otros dos a tientas.
Véndanlo, pues, con cuidado,
de manera que le sea
imposible el desvendarse,
aunque él hacerlo pretenda;
y luego, uno tras otro,
muy despacito se alejan
simulando ¡oh granujas!
que junto al vendado quedan.
Como Cupido no ve
(es muy tupida 20 la venda)
y creyendo el infeliz
que alrededor de él se encuentran,
en vano todo afanoso
echarles su mano 21 intenta,
y en vano de un lado a otro
trata de buscarlos mientras
ellos, ya desde muy lejos,
ríen su misma ocurrencia,
viendo cómo a un inocente
vendado y burlado dejan.
Por largo tiempo así anduvo
el Dios Amor dando vueltas
buscando a aquellos granujas
que se escabulleron mientras.
Llámales luego, mas ¡ay!
que sus palabras no encuentran
más contestación que el eco
que no muy lejano suena.
Al fin, viéndose burlado,
comprendiendo aquella treta,
intentó, mas ¡vano intento!,
el desatarse la venda,
hasta que cansado ya
de forcejear por romperla
tomó saetas y aljaba
y así se marchó a tientas.
Aún hoy sigue vendado,
porque nadie le desvenda,
y ésta y no otra es la razón
por que causan sus saetas
tantas heridas mortales
en la humanidad entera.
¡Y no es cosa de extrañar
porque las dispara "a ciegas"!
Codeseda, septiembre 1923 22
Melancolía
Tristis est anima mea
usque ad mortem...
¡Tiempo sombrío!...
En derredor
tiendo mi vista.
Acongojada
mi alma se siente,
no hallando nada
que la distraiga.
Evocador
surge el recuerdo
de aquella Hada...
¡Todo está triste!...
¡Profunda calma!...
¡Ni un pariente;
ni un amigo!...
Abandonado,
— ¡justo castigo! --
de todo el mundo,
¡menos de un alma!...
¡Soy para todos
un enemigo!...
¡Ya está el cáliz
otra vez lleno
de la amargura!...
Hasta las heces
pienso apurarlo
una y mil veces,
como lo hizo
el Nazareno.
¡Yo sólo veo
... todos jueces!...
¿Por qué intentáis,
hombres ingratos,
así vengaros
tan cruelmente?...
¡No habéis de qué!...
¡Soy inocente!...
¡Yo os perdono,
fieros lobatos,
pues de vosotros
ni uno es consciente!...
¡Tiempo sombrío!...
En derredor
tiendo la vista.
Acongojada
mi alma se siente,
no hallando nada
que la distraiga.
Evocador
surge el recuerdo
de aquella Hada...
Pontevedra, octubre 1923 23
La moza enamorada
Madre, no me diga
que yo deje de amarle,
porque a lo imposible
Dios no obliga a nadie.
Fue del mes florido
una hermosa tarde,
cuando él, a mi lado
pasando, al desgaire
me echó una mirada
— ¡qué mirada, madre! —:
yo en mi corazón
la sentí clavarse...
¡Tanto él me dijo
sólo con mirarme!...
Madre, no me diga
que yo deje de amarle,
porque a lo imposible
Dios no obliga a nadie.
Después, a mi oído
moduló una frase
tan suave y tan dulce
que —¡Dios bien lo sabe! --
hacia él sentí entonces
un amor tan grande
que imposible fueme
resistir a amarle.
¡Tanto me expresó
en aquella frase!...
Madre, no me diga
que yo deje de amarle,
porque a lo imposible
Dios no obliga a nadie.
Viendo que yo le amaba,
no dudó el jurarme
por lo más sagrado...,
¡por su misma madre!,
con amor sincero
a mí siempre amarme
y hasta el altar,
de dos meses antes,
llevarme y conmigo
allí desposarse.
Madre, no me diga
que yo deje de amarle,
porque a lo imposible
Dios no obliga a nadie.
Y yo, al escuchar
juramentos tales,
no dudé tampoco
en ellos fiarme.
Y desde ese entonces
yo siento abrasarse
en llamas mi pecho
de amor tan voraces,
¡que me es imposible
poder olvidarle!
Madre, no me diga
que yo deje de amarle,
porque a lo imposible
Dios no obliga a nadie.
De amor satisfecho,
cuando ya el infame
sus pasiones hubo
saciado infernales,
de mí, poco a poco,
empezó a alejarse,
y hoy ya ni me mira
si me halla en la calle;
¡y a otras acompaña
sin ruborizarse!
Madre, no me diga
que yo deje de amarle,
porque a lo imposible
Dios no obliga a nadie.
¡En falso ha jurado!
¡Perjuro fue, madre!
¡Todas sus promesas
llevólas el aire!...
Mas yo que — imposible
se me hace el no amarle --
siento cada día
hacia él aumentarse
mi amor, ¡olvidarlo,
si quiero, es en balde!...
Madre, no me diga
que yo deje de amarle,
porque a lo imposible
Dios no obliga a nadie.
Pontevedra, octubre de 1923 24
¡Por compasión!
No es necesario que te lo indique.
¡Ya sabes que para ti es!...
Tus ojos
Son tus ojos, niña, dos grandes luceros,
que a aquel deslumbran que en ti busca amor:
pedazos de cielo...; ojos hechiceros,
cuyo mirar es para mí traidor.
Son tus ojos, niña, dos perlas brillantes,
que escondes avara temiendo al ladrón,
que, bajo el disfraz..., con frases galantes,
de robarlas busque feliz ocasión...
Yo sólo te pido, bella, una mirada
tranquila, serena..., dulce, reposada...,
en la cual se pueda un sí vislumbrar.
Soy aquel que ronda celoso tu casa;
que siempre a tu lado por la calle pasa:
que te ama y teme su amor declarar.
Tus labios
Semejan tus labios dos claveles rojos;
la sangre allí bulle..., son puro carmín.
De ellos yo temo sólo los enojos,
su sonrisa anhelo y su olor a jazmín.
Formados han sido sólo para el beso,
para canciones de amor entonar;
¡y feliz quien pudiera, con dulce embeleso,
en ellos de besos su sed apagar!...
La única eres que hacerme dichoso
podías con sólo que, en tono amoroso,
me llamases "mío"..., me dieses tu amor.
Entonces verías que hasta el paroxismo
te amaba quien hoy en profundo abismo
sumido se halla, por ti, de dolor...
Pontevedra, outubro 1923 25
¡E... namais!
Catuxo chamácheme antonte,
dicindo que o nome che gusta.
Eu a ti tamén, dende hoxe,
chamarche hei, ¡cho digo!, Catuxa.
Ti dirás: - "¡Ai, canto che eu quero,
Catuxo do meu curazón!"...
Direiche eu...: - "¡Pois ti, Catuxiña,
eu quero que ende hoxe meu nome
sexa aquel que ti has levar;
seu amor que meu amor sexa:
que sexas ti miña e... namais!" 26
Caso insólito
(¿Vocación?)
¡Yo la amo, Dios mío, la amo!
¿Es esto pecado?
¡Yo mi vida por ella daría,
pues yo la idolatro!
¡No resisto!... ¡Mi pecho se inflama
en dulce amor santo!
¡No resisto!...¡Mirad ya las llamas,
mirad cuál me abraso!...
¡Ella ha sido!...¡Ella ha sido!... Llevaba
fuego en sus ojazos...
Y ella quiero que venga a extinguirlo,
que venga volando.
¡Te perdono!... ¡Ven presto, alma mía,
ven, ven sofocarlo!
¡Te perdono!... ¿No vienes?... ¿No oyes
tocar a rebato?...
.....................................
.....................................
¡A un convento...! ¿Qué dices? ¿Qué oigo?
¿Qué escucho, Dios santo?
¿Tú, a un convento?... ¿Tú monja enclaustrada?...
¡Delirio tamaño!...
¿Y tan pronto?... ¿Y así tú me dejas?
¡Adiós!... ¡¡Desencanto!!...
¡Ella monja!... ¿Y yo voy a ser...?
Yo...¡fraile descalzo!...
Codeseda, 1923 27
Soledad
Me gusta vivir solo,
del bullicio alejado
monótono y molesto...,
propio de ciudad;
me gusta vivir solo,
de todos ignorado,
sin que nadie perturbe
mi augusta soledad.
Me gusta de las noches
tranquilas y serenas
el silencio profundo
que invita a meditar;
me gustan las mañanas,
cuando aún las filomenas
no osaron todavía
su encanto perturbar.
Me gusta hacer la vida
que hace el anacoreta,
viviendo en los lugares
en donde ruido no hay...;
y allí, en el silencio,
cantar con el poeta
la majestad suprema
y augusta de Adonai.
Me gusta en las iglesias,
la noche más obscura,
sin lámpara y a solas
completamente estar,
y allí, arrepentido,
con la conciencia pura,
ante el Crucificado,
postrarme para orar.
Me gusta en los lugares
vivir donde del hombre,
que todo modifica,
no ha llegado la acción;
y, en medio de un silencio,
que al más valiente asombre,
de todos mis pecados
pedir a Dios perdón.
Me gusta vivir solo,
del bullicio alejado
monótono y molesto...,
propio de ciudad;
me gusta vivir solo,
de todos ignorado,
sin que nadie perturbe
mi augusta soledad.
Pontevedra, 1923 28
Alborada
¡Hosanna, galegos! Cantemos sin medo,
co curazón ledo,
ó novo Moisés.
¡Hosanna! O Tirano ferido agoniza,
e a nobre Galiza
xa é libre outra ves.
Xa se ouce a campana tocar de alegría,
cal na romaría
do santo patrón;
e todos entenden que neses repiques
nos di que os caciques
o que eran non son.
O sol da Galiza máis craro xa brila,
e é porque na vila
finou o siñor;
xa en tódalas bandas se escoita a alborada
que anuncia a chegada
dun tempo millor.
Ouh bardos, poetas..., no outo do Ceo
do voso deseio
o berro se ouceu;
e Dios, atendéndoo, mandou de repente
un raio que á xente
non santa fireu.
¡Ouh celtas escravos, de vinga sedentos,
xa non máis lamentos,
xa non máis chorar;
que rotas xa tedes as fortes cadeas,
e as sagras 29 ideas
podés xa ceibar!
¡Ben lonxe! No monte, cavade un burato,
pra nel ese fato
de mortos botar.
Mais tede ben tino non quede buxeiro,
pois temo que o cheiro
nos veña apestar...
E logo, enterrados, termade que un verme
— poidera ser xerme --
non saia de alí;
e así nosos fillos, se é que isto facemos,
xa non os veremos
fuxir máis de aquí.
¡Hosanna, galegos! Cantemos sin medo,
co curazón ledo,
ó Libertador.
¡Xa en toda Galiza se escoita a alborada,
que anuncia a chegada
dun tempo millor!... 30
¿Cómo quieres?...
Que no sufra, me dices. ¿Mas cómo
yo no he de sufrir,
si mi sino vivir es sufriendo
congojas sin fin?
¿Si ya, cuando a la luz de este mundo
los ojos abrí,
suspirando mi madre me dijo:
"¡cuánto has de sufrir!"?...
¿Si a una rosa que encuentro en la vida,
lozana y gentil,
sustituyen de espinas millares
que viénenme a herir?
¿Si...? ¡Mas nada diré, que no es justo
quejarme yo así!
Sólo debo acatar el Destino,
¡por ende sufrir!
............
¿Y te extraña, alma mía, que sufra,
en viéndote a ti,
siempre triste y siempre llorando
desdichas a mil?...
¿Cómo quieres que ría el poeta,
no verlo sufrir?
¿Cómo quieres que cante alegrías,
cantándote a ti?...
Codeseda, 1923 31
Evocación
Para ti, que fuiste el alma-mater
de estas escenas.
¡Cuántas veces, los dos en aquel poyo
sentados, ¿no te acuerdas?,
me contabas tus cuitas y pesares,
tus penas y tristezas,
y yo, a la vez, te hacía de las mías
muy breve una reseña,
mientras cerca se oían pasajeros
cruzar la carretera!
¡Cuántas veces a mí, que te leía
un cuento, una novela,
me escuchabas, en tanto que tus manos
movías muy ligeras,
por concluir aquel precioso encaje,
que, a modo de tarea,
proponíaste hacer durante el día,
antes que anocheciera!
¡Cuántas veces, allí los dos sentados,
cual dos almas gemelas,
saboreamos la copla que las mozas,
tornando de la siega,
tatareaban, y también cuántas veces,
desde la casa aquella,
contemplamos sublime el panorama
del paisaje y la vega!...
¡Cuántas veces miramos cómo Apolo,
trasponiendo la sierra,
dejaba que las sombras poco a poco,
la tierra obscurecieran;
y cuántas veces Diana con sus rayos
nos alumbró, y nuestra
conversación amena la campana
interrumpió severa!...
Allí ha sido donde ambos sentimos
la apuntada saeta,
con que muy suavemente el Dios Cupido
pasó las almas nuestras,
llevando, así, a nuestros corazones
la dicha más inmensa
y haciendo que, ya allí, saboreásemos
de Amor el dulce néctar.
Allí ha sido en donde yo he notado,
aún por vez primera,
el gran placer que a todo aquel que ama
le causa la presencia
del ser amado y, a la vez, amante,
sintiendo que le llena
el alma la más pura y grande dicha
posible acá en la tierra...
Allí ha sido en donde yo he forjado
tan rosadas quimeras...
Allí, do yo escuché de ti las frases
más dulces y más tiernas...
Allí, do tú me has dicho que me amabas
de veras, ¡muy de veras!
Y allí, en fin, sentí la poesía
y me sentí poeta...
¡Oh el poyo!... ¡Oh el lugar aquel!...
¡Oh las tardes aquellas!...
¡Oh recuerdos!... ¡Oh dulces ilusiones!
¡Oh rosadas quimeras!
¡Oh tiempo que, fugaz, pasaste ya!...
¡Verano..., primavera!...
¡Qué nostalgia yo siento al evocaros!...
¡Oh qué mortal tristeza!... 32
Rosa sin espiñas
Polo seu xardín iba a miña amada,
vistosa e recatada,
collendo un día frores
pra tecerlle unha croa ó seu poeta,
amor dos seus amores,
e, xentil volvoreta,
co afán de escoller soio as millores,
— non coidando que antre elas agachadas
medraban as espiñas afiadas --
ó coller unha fror, na súa man
cravóuselle una espiña;
e a sangue, relocente e bermelliña,
en pingotas foi caíndo ó chan...
No sitio aquel, regado
por sangue tan preciosa
froreceu de contado
a rosa máis fermosa,
cal nunca outra se veu nalgún cercado:
branca, con pintas roxas, bermelliñas,
e, ¡ouh prodixio!, rosa sin espiñas... 33
A caloña
O río cando vai cheo,
leva carballos e follas;
tamén podía levare
as lenguas marmuradoras.
(Cantar do pobo)
I
Ela era unha nena fermosa e garrida,
de corpo xeitoso, esbelto e lanzal;
ela era na aldea dos vellos querida,
as mozas por ela perdían a vida
e amábana os mozos a máis cada cal.
Ela era nas rúas, trouleos e festas,
quen levaba os ollos de todos tras si;
e ela era a que daba aquelas contestas,
que mesmo amargaban cal zume de xestas
a quen se astrevese porcadas dicir.
Se é que ela cantaba, todiños calaban,
pra así, dese xeito, escoitala máis ben;
se é que ela bailaba 34, todiños paraban,
e todos, cal parvos, mirándoa quedaban:
os mozos, as mozas e os vellos tamén.
As súas conversas a todos pracían;
e pra contar contos Lusinda era a tal:
os vellos e os mozos seus chistes reían,
os nenos todiños pra onda ela corrían...
En fin..., ¡tanta gracia tiña e tal sal!...
Tocante ó traballo, ¡n'había persona
que atrás unha miga a poidese deixar!
En toda a redonda collera tal sona,
que caxque n'había de casa unha dona
que non a chamase pra a ver traballar.
Segaba na herba, sachaba no millo,
pañaba as patacas e amasaba o pan;
rozaba no toxo, collía o martillo,
picaba a gadaña; cosía un xustillo,
tecía unha tea coma un tecelán.
II
Mais ¡ai! que esto todo trocouse enseguida
en pranto prefundo e bágoas de dor:
pois nela a caloña, cal loba adoecida,
cebouse e a coitada, de morte ferida,
marchou cada día de mal en peor.
Un día a Lusinda Farruco Farreño
amores pediulle, que ela lle negou,
e entonces o mozo, poñendo mal ceño,
xuroulle vingarse en nome do deño
e hastra conseguilo en nada parou.
Dixeron que a moza non tiña bos feitos;
que n'era o que a xente creera hastra alí;
mais isto, ó prencipio, non coupo nos peitos
da xente de ben, pro houbo suxeitos
que certo o xuraron, creéndoo así.
Decatouse logo Lusinda que o creto
furtado lle habían pra non llo volver;
e entonces á santa — ¡que a era en secreto! --
o seu curazón tornóuselle preto
e a cara morada, de tanto sofrer.
¡Xa naide a quería! e todos co dedo,
coma a unha gafosa, mostrábana xa;
a morte agardaba, tranquila, sen medo...
e a Dios lle pedía que, ¡canto máis cedo
posible!, a levase prá eternidá.
Pasou algún tempo; según seu deseio,
xa toda chuchada, sen vida quedou;
como era inocente, foi dreita pro ceio
..............................
¡e entón o Ferreño sintiu que no seio
levaba unha pena que o atanazou!... 35
A un mal, outro pior
Fai xa tempo, non sei como nin onde,
unha espiña na man se me cravara
de tal maneira e con tan mala sorte,
que, pois ninguén certara
a arrincarma, dixera o ciruxán
que tiña ou que deixar corta-la man
ou, de contra, pagar trebuto á morte.
Non véndolle ó dilema
porta franca 36 por onde eu me escapar,
no momento, sin frema,
acordei: de morrer, deixar cortar.
Destonces, ¡ouh cativa sorte a miña!,
ti te ofreceches pra sacarme a espiña.
Non che direi que non
lograches arincarma; millor fora
que nunca tal lograses, pois, treidora,
craváchesma dimpois no corazón.
¡E agora, ¡ouh dor!, pra min xa non hai cura
mais que na escuridá da sepoltura!... 37
¿Por qué?
¿Por qué yo he de quererte? — me dijiste --
¿Por qué, dime, por qué
con amor tan profundo ha de un hombre
amar a una mujer?
Callaste. No acertando a responderte,
en tus ojos clavé
los míos, cual si en ellos la respuesta
quisiera yo entrever...
Chocaron entre sí nuestras miradas
cegándonos después,
mis labios que besaban otros labios
de fuego y de mujer.
.............................
Ahora siempre espero que, curiosa,
formules un "por qué",
por ver sólo si en mis labios los tuyos,
ardientes, a sentir, vuelvo otra vez... 38
¿Aprensión?
Si alguna vez contemplo yo la luna,
rebosante, pletórica de luz;
me parece, mi nena, que desde ella
me estás sonriendo tú.
Si alguna vez escucho cómo al viento
sus arpegios da, alegre, el ruiseñor;
me parece que entonces sólo escucho
el timbre de tu voz.
Si alguna vez un haz de luz penetra
en mi alcoba por la ventana oval;
me parece que en medio, vaporosa,
me vienes a besar.
Si alguna vez, de noche, ya entre sueños,
algún ruido yo llego a percibir;
me parece que tú, al pie del lecho,
velando estás por mí.
Mas si escucho de Eolo los gemidos,
y a Neptuno, horrísono, bramar;
¡ay! entonces medito unos segundos:
¿será ella ... será?... 39
Misterios
Cuando mi lira suena,
¿por qué será, Dios mío?,
tan sólo son sus notas
amarguras, tristezas y suspiros.
¿Y por qué tantos ¡ayes!?,
¿por qué son mis lamentos?,
curiosos me preguntan;
mas yo a responderles, no, no acierto.
¿Es que se me ha muerto alguien
y lloro yo su pérdida?
¡No sé!... Lo que yo creo
es que ya innata en mí es la tristeza.
¿Será mala la lira?
¿Será, quizá, del plectro?
¡No, no! Es que el poeta
en sí lleva la causa ¡allá muy dentro!
Mas, basta de preguntas,
que yo no sé explicaros
por qué son mis concojas,
por qué son mis suspiros tan amargos.
Cuando mi lira suena,
¿por qué será, Dios mío?,
tan sólo son sus notas
amarguras, tristezas y suspiros.
Codeseda, 1923 40
Arcano
Ya sé, ya sé que hay quien intenta ¡empeño vano!
sondar mi pecho enfermo, leer mi corazón;
todo es en balde, todo, pues sola tú conoces
la triste enfermedad que abrasa mi interior.
Es mi pecho un arcano que sólo a ti te es dado,
con tus dulces palabras, su entrada franquear;
por eso tú conoces el mal que a mí me aflige,
por eso tú comprendes mi horrible enfermedad.
Dame, dame, alma mía, la pócima que ansío,
la pócima que me haga insensible al amor;
arráncame lo que hace que yo sea tu poeta,
arráncame de un golpe, ¡de un solo!, el corazón.
Preséntalo, después, a un sabio que lo estudie,
pues que su contextura extraña habrá de ser;
verás cómo de entonces viviré más tranquilo,
porque mi enfermedad radica toda en él.
Codeseda, 1923 41
Gratitude
Para D. José da Viña Trasmonte,
con el más sincero afecto.
Tomando a sombra dunha carballeira,
nun campiño tumbado,
— un libro tiña diante,
pois inda eu era estonces estudiante --
atopábame unha tarde abrileira,
o verdor contemprando do arborado
e a moita beleza
que sempre, e estonces máis, a natureza
nos amostra risoña...
Moi cerquiña
de min un paxariño
laiábase queixoso e lastimeiro
tal coma se no niño
lle andivesen.
Lixeiro
— o libro deixando en que estaba lendo --
tratei de erguerme e, vendo
o paxariño que eu me levantaba,
cambeouse correndo
pra un pouco máis adiante de onde estaba,
e sigueu o coitado
chiando o mesmo que no outro lado.
Fun indo cara a alí pouquiño a pouco,
mais el, adiviñando que o seguía,
salouco tras salouco,
de ramiña en ramiña foi voando
e, ás veces, coidei que me dicía:
"Pouco falta...; estamos xa chegando."
Ó fin, nun ameneiro,
mesmo a carón do río,
pousouse; mais axiña, moi lixeiro,
apurando sempre o queixoso chío,
fuxiu de alí...
Eu, a modo e con tino,
pra ver se algo vía, axexei, e vino:
a quen o paxaro lle tiña medo
era a un gato que, moi agazapado,
moi caladiño e quedo,
estaba o condanado,
nun niño a vista fixa
que había na puntiña dunha ponla
con crías novas, nunha regadixa
metido do ameneiro
o momento agardando en que o bocado
os pais levarlles fosen pra certeiro
un brinco pillar e dicirlles "¡ola!",
as gandouplas clavándolles na chola.
Unha pedra apañei e, apuntando
antes ben, ceibeina con tal certeza
que o vin caír rodando
ó chan, ¡toda esmaguizada a cabeza!
Destonces o paxaro,
toliño de alegría e de contento,
a rededor de min dou máis dun cento
de voltas, e ó vento
lanzou súa gorxa un canto en que ben craro
me amostraba o seu agradecemento.
Despois, dende aquel día,
sempre que eu iba a aquela carballeira,
un paxariño ouía
que un canto de alegría
cantar viña decote á miña beira. 42
Contiño
Unha velliña moi vella
estando rezando un día
atopouse que os seus rezos
por quen apricar non tiña:
Ouh rapás, Santa Mariña,
¿non me diredes a quen
esta Salve que me sobra
eu devota adicarei?
Ai, por Deus, miña abolita,
e pola súa bondá,
¿por que á Virxe non lle pide
uns dentiños pra xantar?
PEPE 43
Delirios de poeta...
Para la Srta. Dorinda Vázquez
cariñosamente: su primo Pepe.
Eres cual yo te soñé:
la mujer de mi ilusión;
aquella a quien yo amé
cuando apenas bien noté
el latir del corazón.
Eres cual yo te fingí:
el amor de mis amores;
la gentil y bella hurí
a quien yo siempre ofrecí
el aroma de mis flores.
Forjada fuiste en mi mente
en un sueño de poeta;
me inspiré junto a una fuente
y empleé tan solamente
colores de mi paleta.
Sentíme a ti inferior
luego que te hube creado;
y, siendo yo tu creador,
caí, herido de Amor,
ante ti anonadado...
.................
Eres gentil y eres bella
cual Concepción de Murillo;
eres la fúlgida estrella,
que tales rayos destella
que fascinan por su brillo.
Eres juguetona e inquieta,
la musa que a mí me inspira...
Eres la niña coqueta
que acompañas al poeta
siempre que sueña o delira...
Te levanté un altar
dentro de mi corazón
y en él te fui colocar
para poderte adorar
en mis horas de ilusión.
Te oculté luego con velos
para que nadie te vea...
Porque ¡perdonadme, oh cielos!
ya por ella siento celos,
aunque realidad no sea...
Y allá en tu camarín
estarás continuamente
hasta que venga mi fin,
y aun entonces no iré sin
que tu vayas en mi mente.
..................
Eres cual yo te fingí:
el amor de mis amores;
la gentil y bella hurí
a quien yo siempre ofrecí
el aroma de mis flores.
Codeseda. 44
No hay juegos con amor...
Para la niña Aurentina Bergueiro Sieiro
Estaban cierto día
Maruja y Nicanor
del río en las orillas
jugando... en diversión,
cuando, no muy lejano,
oyeron una voz
que esta copla entonaba
que aquí trascribo yo:
Mirad lo que hacéis, niños:
huid de la ocasión;
ved que el adagio dice:
"No hay juegos con amor".
Aunque aún eran muy niños
a entrambos les chocó
lo que la voz decía
en aquella canción.
Sonriendo se miraron
y luego en derredor
la vista ambos tendieron
que a nadie sorprendió;
tan sólo, ya más lejos,
se oyó otra vez la voz
que repitiendo iba:
"No hay juegos con amor".
Siguieron con su juego.
Siguió su curso el sol
hasta que, hartos ya,
Maruja y Nicanor,
de jugar, decidieron
sentarse de un llorón
al pie. Cogió él entonces
en el campo una flor,
luego otra y después otra...
y con todas tejió
una hermosa guirnalda
con esmero y atención.
Mas, cuando iba a ofrecerla
a la niña, la voz,
ya casi imperceptible,
tercera vez cantó:
Ved que el adagio dice:
"No hay juegos con amor".
Tomó ella la guirnalda
(ofrenda del amor),
miróla con cariño
y luego rodeó
con ella su cabeza
hermosa como un sol.
Después también del campo,
irguiéndose, una flor
tomó para entregarla
al niño, que así habló:
- ¿Por qué, di, Marujita,
me ofreces esta flor?
- ¿Y por qué —la niña entonces
sonriendo replicó--
me has dado esta guirnalda
que tan a perfección
tejiste con tus manos?
¿Por qué, di, Nicanor?
- Ha sido, Marujita,
en prueba de mi amor...
- ¿Me quieres mucho, mucho...?
—la niña preguntó—.
- Muchísimo, Maruja.
¿Y tú a mí?
- Pues yo
te quiero tanto..., tanto...,
te tengo tanto amor...
- ¿Me das, luego, un besito?
- Pues toma, te lo doy.
Y sus labios carmíneos
entonces acercó
del niño a las mejillas
purpúreas, de arrebol,
y un besito inocente
muy bajito sonó...
..............
- Desde hoy seremos novios.
¿No aceptas, Nicanor?
- Acepto, Marujita...
¡Ya novio tuyo soy!
..............
En esto a sus oídos
el viento murmuró
callandito y suave:
"No hay juegos con amor."
Codeseda, julio de 1923 45
Inocencia
- Nanai Rosa, o meniño inda dorme.
- Pois, quediños; deixaio dormir.
- ¿E acochámolo por mor do frío 46 ?
- Acochádeo, e fuxide de aí.
- ¿Por que choras, nanai? ¿Que tiveche?
- ¡Vós matáste-lo neno, bribóns!
¿Non viades que así afogaba?
- Nanai Rosa, ¿e sería o Cocón?
- Rapaciño, ¿onde vai o meniño?
- Morreu onte, e no ceo xa está.
- ¡Afogástelo vós ó cochalo!
- Nós non fomos. ¡Que o diga nanai!... 47
¡Inda o diaño!
- ¿Conque te casas, Rosiña,
en facendo a recolleita?
- N'o nego, señá Marica;
mais, van sendo horas, afellas,
se é que non hei de quedar,
pra vestir santos, solteira.
- E logo ¿que anos tes xa?,
porque moitos n'aparentas.
- Voulle indo pra os vintecinco;
prá metá xa dos cincoenta.
- Pois n'é moito. Vintanove
tíñaos eu.
- ¿E cantos leva
vosté logo de casada?
- Bótalle a conta: setenta
fago aló para xaneiro.
- Destonces, coase corenta.
- Inda me faltan dez meses.
- Pois, n'a facía tan vella.
- Se eu me vexo do teu tempo,
destonces...¡ei recentellas!
- Noh, cando hoxe inda é así,
¡como sería daquela!...
- Neso sóbrache razón:
tiña os mozos a moreas
e en catro légoas á roda
prás mozas soio era envexa.
Vestida co meu refaixo
e a miña chaqueta negra,
co aqués adornos tan chuscos
e aquelas cintas de seda;
cos meus zoquiños ben feitos,
—todo era zocos daquela--
as miñas medias de lan,
e aquel meu pano canela...,
ó verme entrar no turreiro,
coa miña roupa das festas,
todos poñían os ollos
en min, tal se fose a reina;
e... ¡como se degaraban
os máis por facerme as beiras!...
- Tamén arranxou bo mozo,
que o señor Pedro poidera
inda hoxe, e mais é un vello,
atopar quen o quixera.
- ¡To, vaca, to!... O meu Pedro,
—pregunta quen foi na aldea--
mais... tíñache soio un defecto:
¡padecía de celeira!...
¿Quen é aquel mozo, Rosiña,
que vén, na man coa monteira?
- ¡Que vista ten! Pois aquel
élle o meu galán.
- Logo, ¡eia!,
vóucheme de aquí.
- ¿Por que?
Non se marche. Mire..., veña,
que el non lle come a ninguén.
Volva aquí.
- Non; teño présa.
Sei o que son estas citas...,
téñoche moita experencia...,
e, ademais, coma ó meu Pedro
inda lle dura a celeira...
Adiós, adiós. ¡Coidadiño!...
- ¡Inda o diaño!... ¡Quen che dera!... 48
¿Non te lembras?
(Mirando ó chan nativo)
Aqués tempos xa fuxiron,
miña prenda.
Agora estes son xa outros.
¡Que distintos!
¿Non te lembras?
¿Non te lembras das parolas
que tiñamos cabo a igrexa,
mentras teus pais enganados
te coidaban coa xuvenca
no herbal de Fontefría?
¿Non te lembras?
¿Non te lembras das fiadas
nas que ti éra-la reina,
e dos mozos que adoecían
por verse na túa beira?
¡Canto nós entón gozamos!...
¿Non te lembras?
¿Non te lembras da romaxe
da santa Virxe da Grela,
na que ti tódolos anos
estrenabas "en oferta"
un traxe e mais uns zapatos?
¿Non te lembras?
¿Non te lembras do día sete
no que os santos, en ringleira,
rubían nas súas andas
a costa que á Ermida leva
só por mor de ve-la Virxe?
¿Non te lembras?
¿Non te lembras cal do monte
ó outo salíalles Ela
e agardábaos cabo a Cruz
onde eles a reverencian,
por diante dela pasando?
¿Non te lembras?
¿Non te lembras canto a xente
gozaba mirando as "ruedas
de fuego" e o "monicreque"
a pelexar coa "culebra"
hastra que os dous estoupaban?
¿Non te lembras?
¿Non te lembras dos xantares
que comíanse na festa,
e dos cegos que chegaban
pidichando unha codela
ou un cachiño de zanco?
¿Non te lembras?
¿Non te lembras das cantigas
—coplas feitas alí a présa--
que, empezadas polo cego,
rematábaas a parenta,
chiscando o ollo ós namorados?
¿Non te lembras?
¿Non te lembras como as mozas,
de noite ó baixar da festa,
cantabades o alaláa,
poñendo unha man na orella
e deténdovos ós poucos?
¿Non te lembras?
¿Non te lembras que túa avoa
me alcumaba "boa peza",
e que, ó chegar polas noites
onda ti, trataba ela
de rezar sempre o rosario?
¿Non te lembras?
¿Non te lembras do domingo
en que o abade leu na igrexa
as nosas monestacións?
¡Se me acordo! Ti daquela
tan vermella te viraches...
¿Non te lembras?
¿Non te lembras daquel bico
que me deche, ás furtadelas,
brincando un día contigo,
e tamén dos que che eu dera
aquela noite onda a porta?...
¿Non te lembras? 49
¿Non te lembras que ó casarnos
fomos xa dendes da igrexa
"de ganchete" para a casa,
e a xente detrás de leria?
¡Canta vergonza pasamos!
¿Non te lembras?
.............................
.............................
¿Non te lembras daquel día
triste e negro como as tebras,
en que a notiza me deron
de ter que marcharme á guerra?
¡Cantos choros houbo estonces!...
¿Non te lembras?
¿Non te lembras daquel martes
en que eu díxenche: ña prenda,
preciso é que canto antes
nos embarquemos pra América,
e ti enxugache unha bágoa?
¿Non te lembras?
¿Non te lembras da estampiña
da nosa Virxe da Grela
que ti trouxeche connosco
para que nos protexera,
e que conservamos inda?
¿Non te lembras?
........................
........................
¡Canta sorte aquén o mar!
¡N'hai Virxe como a da Grela!
Foi Ela quen nola dou,
Ela, namiga de guerra,
que aló, dende a súa ermida,
nos ve sempre pracenteira.
Mais ¿que fas?... ¿Que é o que miras?
- Miro aló cara á Nai Terra...
- Chégate a min; dáme un bico,
¡que hoxe n'é como daquela!...
..........................
..........................
¿Esas bágoas?
- Non son bágoas;
é o amor que se me ceiba...
- ¿Quéresme moito, vidiña?
- ¡Como estonces!...
¿Non te lembras? 50
Sospiros de emigrado
Pra Pego Castro 51
Galicia,
berce dos meus amores,
xardín de frores,
patrio fogar;
Nas aras
do altar do meu peito
latexa a eito
o afán de a ti voar.
Nai santa,
que no teu doce colo
me deche arrolo,
vida e calor;
Pra ti 52
teu fillo desta banda
hoxe che manda
santos beixos de amor.
Pra ti
cobizando sustento,
con sentimento
te abandonei;
Destonces,
magoado de morriña,
de dor, naiciña,
bagullas que chorei... 53
Non vexo
aquí aquelas veigas
fertís e meigas,
que nesa hai;
Nin teño
a quen contar meus dores
e desabores,
nin consolos de nai...
Anduriña,
cando ¡ai! na primaveira
chegues voando lixeira
a aquel xardín;
Non te esquezas
de ir á miña casiña,
e á coitada naiciña
¡bicar de amor por min!... 54
Maruxa
Pra todas e cada unha das nenas da Estrada, coa fonda ademiración que lles ten: o autor. 55
Xa ti rías, - xa ti chores,
xa te poñas - a cantar;
en ti sempre - os reiseñores
tén de abondo - que envexar.
Maruxiña xentil e garbosa,
xeitosa rapaza,
ti é-lo orgullo da terriña nosa,
ti a i-alma da raza.
Dos teus beizos vermellos e roxos
a sangue garexa;
nos teus ollos seu chan, todo antoxos,
Galicia refrexa.
De agarimos, amores, dozuras,
—doce melodía--
teu falar, que é falar de venturas,
celeste armonía. 56
O teu corpo cal xunco brandeas,
a gaita en tocando,
nas cibdades, nas vilas e aldeas,
todos te admirando.
De ti os mozos a treu se namoran,
¡que es moita muller!
e sorrisos 57 pra cantos te adoran
decote has de ter.
Meiga Maruxiña,
garrida rapaza,
a i-alma da raza
en ti xa encarnou.
Ti es toda morriña,
ti es toda ledicia;
ti, a mesma Galicia,
que en ti se trocou... 58
Agoiros de morte
O moucho, que espalla 59 no pinal veciño
berros agoirentos. Logo, un can que oubea,
cal no ar ventando farturenta prea
de carne fedenta, pra o norte o fuciño.
Un cheiro de cera por xunto ó camiño
moi forte sinteuse; e a Santa Estadea
rondou pola noite o fondo da aldea
por diante da porta da cas de Soutiño.
¡Dios a colla en gracia! ¡E tan nova inda!
De tódalas mozas ela era a máis linda.
Nin siquera unha queda do seu xeito.
¡Quen onte o dixera!... ¡Doulle de repente!...
Ouín e mirei: un fato de xente
e unha nai chorando tras un cadaleito. 60
O trebón
Fóra o vento berrega enfurecido,
dos carballos nas ponlas ó batere,
e un raio, que ó chan baixa a morrere,
no ar describe un zigzag encendido.
Estala o trono nun ronco estampido 61 ,
e hastra a terra parece estremecere.
¡Asolaga!... Empeza o río a enchere.
Fecha a noite... No escuro oise un laído.
Pola mañán, un sol de primaveira.
A xente, sin preguiza, deixa a cama,
os estragos chorando do trebón.
Na congostra, da súa casa á beira,
panza abaixo e a cara envolta en lama,
é un cadavre o corpo do tío Antón. 62
Casoalidá
I
Conocémonos,
quixémonos
co ese querer de amistade
que une a dous amigos bos;
logo, o trato foi cavando
no querer profundidade
sin decatarnos nin nós.
Mutuamente
nosas coitas
nos contamos sin segredo
nin xamais unha calar;
hastra que a xente, avezada
a xuzgar decote cedo,
encomenzou a falar...
Ofendémonos
e rímonos
das lixeirezas da xente
en asuntos de tal crás.
¡Confesémolo!... Eu coido
que aquela risa inocente
foi o chispazo vorás...
¿Dimpois?...
Non nos estrevemos
inda a falar nunhas veces
xa con toda craridá;
e así foi como nacera
aquel amor que coñeces,
fillo da casoalidá...
II
No vindeiro...
nos amamos
co ese amor tan santo e puro
que endexamais vedou Dios;
logo, as promesas cavaron
decote máis fondo..., xuro
que sin decatarnos nós...
Pescudaron,
mais negamos.
¡Antre os dous soio o sagrado 63
daquel tan subido amor!...
Sin procatarse, diante eles
amor nos temos xurado,
anque baixo outro color.
¡Perseguíronnos!
¡Burlámolos!,
e nunca a verdá poideron
con certeza ben saber.
¡Alonxáronnos!... ¡Buscámonos!...;
e as distancias non valeron
pra tales lazos romper.
¿Dimpois?...
¡Xuro! Non sei como
nin cal dos dous tivo acerto
culpa da amarga verdá.
Nin ti nin eu. ¡Confesémolo!;
que aquel amor foi de certo
fillo da casoalidá... 64
A fonte das meigas
Hai unha fonte
na miña terra
que a xente chama
fonte das meigas,
e o que, con sede
chegando a ela,
das súas ágoas
beber se estreva,
disque, endiante,
dores e penas
sinte decote
soio e tristezas.
Hai unha fonte
na miña terra
que a xente chama
fonte das meigas.
Eu, que fun sempre
rebelde ás crenzas
que ten o pobo
tocante a meigas,
trasgos e bruxas
e cousas desas;
moi arrufado,
con moita aquela,
sin facer creto
de tal creenza,
alá me fun
—¡ben se me lembra!--
de cara á fonte,
que din das meigas.
Do mes de maio
unha tarde era.
Ó ver suas ágoas,
craras e frescas
agurgullando
por antre as penas,
sentín degaros
e sede delas 65.
Axoenlleime
sóbor das herbas,
e, abaixándome
encol da presa,
bebín..., bebín...
e sentín pena
non ter máis sede,
porque de tela
bebendo un ano
seica estivera.
Tal de sabrosas
e frescas eran
da fonte as ágoas
que din das meigas.
¡Nunca alí fora!
¡Nunca eu bebera!
Dende aquel día,
decote penas
sinto e pesares,
dores, tristezas;
vexo visións,
soño quimeiras
e ando sempre
pensa que pensa
e cavilando
cousas segredas,
que nunca logro
realidá velas.
¡Ai! Dende estonces,
¿quen o dixera?,
creo na fonte
que din das meigas.
Hai unha fonte
na miña terra,
que a xente chama
fonte das meigas,
e o que con sede
chegando a ela,
das súas ágoas
beber se estreva,
terá a cotío
moi fondas penas,
que eu ¡ai! bebinas,
e agora... ¡téñoas!... 66
Abrente
Xa amainando seu brilo vai o luceiro;
xa da aurora vai vindo o resprandor,
e, pousado na galla dun salgueiro,
se espreguiza tamén o reiseñor.
Avantando vén xa por tralo outeiro
o rei astro -xa todo ten color-
e esparexe na terra pracenteiro
os seus raios de vida, luz e amor.
Xa o gaiteiro tocando está a alborada,
e a colandra xa canta na valgada.
¡Ala, nenas, deixade o leito mol!
As campaíñas do gando tringuelean
e as pingotas de orballo escentilean,
ó sentirse bicadas polo sol.
Terras de Codeseda, 1924 67
A Herminia Fariña
(tenra e orixinal poetisa)
GLOSA
Meniña tenra coma un sospiro,
coma unha bágoa,
coma unha copla.
Nena que sintes, que tes tristuras,
que tes congoxas;
nena, que levas penas no peito
famentas... fondas,
que, pouco a pouco, che van roendo,
¡cavando a cova!.
Ti, que es poeta —¡por iso sintes!—,
meniña roiba,
ende hoxe endiante, cando ti sufras,
non sufras soia...:
Que eu tamén sinto, tamén padezo
mortás congoxas;
tamén decote levo no peito
como unha cobra,
que roe, roe, vaime chuchando
a sangue toda...
Eu tamén quixen, tamén amei...,
mais ¡ai! ¡a intrusa veu e levouma!...
Meniña tenra coma un sospiro,
coma unha bágoa,
coma unha copla,
que tanto sufres. Irmá poeta,
non sufras soia;
que eu tamén sinto, e, cando choro
as miñas coitas,
teño un consolo, porque me lembro
que, coma min, tamén ti choras.
Terras de Codeseda, 1924 68
A tarde vaise
A tarde vaise.
Alá na aldea
chora unha dona
diante o cadavre da súa filla,
que, pomba nova,
de mal de amores morreu ferida,
deixándoa soia.
Chove e fai vento.
O campaneiro
a morto dobra.
Unhas mulleres van choricando
pola congostra
tras catro vellos que o cadaleito
levan da moza.
Salmeou o crego und Dies irae,
logo, con cordas
baixano 69 a caixa da cova ó fondo,
onde destoncias
duas caliveras fanlle os honores
a rir cal tolas.
Terras de Codeseda, 1924 70.
En la Ascensión del Señor
Vedlo después de la misión cumplida
elevarse, entre ángeles, al Cielo
mientras la humanidad del rudo duelo
queda, por sus dolores, redimida.
Al alto la mirada convertida,
contémplanle los suyos desde el suelo,
dominados por el supremo anhelo
de vivir ya la vida prometida.
Mas... ¿a dó miráis ya, almas sencillas,
si invisible se ha hecho a los humanos
el que ante vos obraba maravillas?...
Todas a una alzáronse las manos,
hincáronse asimismo las rodillas,
y oraron largo rato como hermanos... 71
Ofrenda de amor
A Doriña, nun ramiño de froles
ateigadas de arume e de cariño.
Quixera que estas froles sinxelas e arumantes,
que hoxe ofrendarche veño,
o engado non trubaran do sono en que repousas
ó run-run doce e quedo
destes outos ciprestes, ¡ermidáns esvaídos
en mistereoso rezo!
Son tal unha ourazón roubada á Natureza
nun instante supremo,
en que o Ceo e a Terra nun éxtasis xuntaban,
con santo 72 abraiamento
seus beizos... Son ¡ai! froito dun amor, dun cariño
que alenta no meu peito.
Con elas unha espiña che ofrendo que arrinquei
daquel xardín que eu quero...
¡Beizón cubra estas froles! Beizón tamén a espiña
que aló no máis adentro 73
deixoume dun cariño, dun fraternal amore...
moi fonda unha ferida, que aberta sempre ¡ai! teño.
No cimiterio de Pontevedra, namentras esmorece a tarde e, cabo a unha cruz de pau, encravada na removida terra, unha nai enloitada reza unha ourazón de bágoas, que ó caír no chan trócanse en pétalos de rosas...
1925 74
Mistéreos
¡Ai, Galicia, mal fado te encrobe
dende hai muito tempo!
Os teus fillos soados, no cume
dos sans pensamentos,
baixo a fouce da Intrusa esmirrada
van caíndo a eito.
¿Que fixemos? Meu Dios, ¿que pecado
contra Ti tan negro
cometemos pra así castigares
ó pobo galego
con tan feros castigos, ¡di!, orfo
deixando tal neno?
¿E quizaves que, a aqueles que sinten
no fondo do peito
nobres ansias de loita enxebrista
pra os lobos montesos
botar fóra, o prémeo xa dónaslle
denantes do feito?
¿Ou aló no teu reino ti queres
formar de galegos,
de almas nobres exército forte,
enxebre e escolleito,
pra mandares no día da loita
á terra? ¡Mistéreos!...
¡Mala fada, Galicia, te encrobe
dende hai moito tempo! 75
Compasión
A Moncha P. y P., alma noble
y corazón de oro.
El pájaro de la ilusión
levantó raudo el vuelo...
¿A mi corazón
consuelo
quién le dará
ya?...
¡Oh juventud,
primavera,
vida
y luz!...
El pájaro de la ilusión levantó el vuelo.
¡Compasión
para un pobre corazón de hielo!...
Codeseda, verano de 1925 76
Nueva aurora
A Noema Landeira, toda amor y sentimiento.
La niña llora
porque la muñeca de marfil no ríe.
La chacha deslíe
una melodía.
Y el mozo desflora
la núbil ilusión.
Piensa en la aurora
del placer,
del día
y de un corazón.
Llora la niña
y chacha canta,
y el mozo dice que la muñeca es santa.
Codeseda 1925 77
Sed tengo
A Charito, que lee mis versos.
El alud de mis ideas
cegóme las sendas del pensamiento,
y ahora vivo en mí mismo
con la psiquis en medio del desierto.
¡Ni un oasis!
Tengo miedo;
miedo a morirme abrasado
por el tórrido sol del deseo,
no miedo a morir de hambre
—que el pan de las ideas es sustento—,
miedo y temor,
temor y miedo
a gritar muy alto: Sitio!,
sed tengo...
Agua, Samaritana, agua,
agua al Nazareno;
un vaso de agua divina que sacie
la sed que devora al monstruo deseo...
El alud de mis ideas
cegó las sendas de mi pensamiento,
y ahora vago en el páramo
cruel del deseo.
¡Ni un oasis!...
Desierto... ¡sólo desierto!...
Codeseda, 1925 78
Amor... Dolor
Para Lupe, amiga del alma.
El hijo de Venus, travieso,
lanzó una flecha al azar.
La flecha clavóse en mi corazón
y Cupido soltó la carcajada.
Ahora voy preguntando
si alguien la flecha me arranca.
Todos me dicen que no,
porque puede gangrenárseme la herida.
El corazón atravesado tengo.
Muero de dolor.
Todos huyen de mí.
¿Por qué será?
Codeseda, 1925 79
Desengaño
A Concha, margarita en coral, con todo el afecto y el cariño todo.
La luna me guiñó un ojo;
yo quise ir a la luna por la escala del deseo,
por la escala de seda
de Julieta y Romeo.
Y la luna,
mi novia la luna,
escondióse, traviesa, detrás de una
nube,
y me dijo: sube...
Subí. Ya llegaba a la antesala;
mas, entonces, rompióse la escala,
y fue tal el golpe, al caerme al suelo,
que tembló la tierra y hasta tembló el cielo.
Cuando un ojo ahora me guiña la luna
y a subir me invita por la escala de Romeo,
yo le digo: ¡Tuna!,
ya no te lo creo.
Y bajo la vista, y hago que no veo.
Codeseda, 1925 80
Andar... Andar
Para Celia, afectuosamente.
Peregrino,
por las sendas de la vida
el áspero camino
voy andando;
-toda la ilusión perdida-
colgado de mi bordón
llevo el propio corazón
sangrando.
En el más allá clavada
la vista llevo.
¿Y si más allá no hay nada?
¡Andar de nuevo!...
Peregrino del dolor,
por las sendas de la vida
voy marchando:
herido fui por Amor;
bálsamo para mi herida
voy buscando.
En el más allá clavada
la vista llevo.
¿Y si más allá no hay nada?
¡Andar!... ¡Andar de nuevo!...
Codeseda, 1925 81
¡Salve, irmán piñeiro!
¡Ouh vello piñeiro, lanzal e barudo,
que te ergues altivo cabo a miña eira!
Noutro millor sitio pórte Dios non pudo,
porque dende aí ti atendes, mudo,
ó que pasa ó lonxe e ó que pasa á beira.
Nesta noite calma, de craro luar,
mentres dorme a xente cansa do trafego,
soio e de fuxida, que non de vagar,
somentes co gallo de te visitar
e escoitarte un pouco, tamén canso, chego.
¿Non me reconoces? Son o que ó teu lado
pillar grilos príncepes noutro tempo viña.
¡Ti tan vello e forte! Eu xa tan trocado,
pois, anque 82 son mozo, verasme virado,
do fado coa venia, nun velliño axiña.
Veño a que me contes, ouh meu vello amigo,
das moitas que sabes, unha historia ou lenda.
Chego de fuxida. Terasme contigo,
entrambos soliños, sin ningún testigo,
deica a noite fuxa, deica o día acenda.
De hai tempo que arelo chegue a hora ista,
mais sempre un mal fado íñame alonxando.
Díganme que é soño de tolo, utopista,
aqués que non saben de soños de artista,
e os que soio buscan o metal nefando.
¿Cantos anos tes? Cóntame. Encomeza.
¿Quen te puxo aí? Dime. ¿Onde naciche?
¿Descendes quizaves dalgunha realeza?
Baixo a soma augusta da túa redondeza,
¿cantas cativeces —di— facer non viche?
¡Canto n'adoeceches ó ver certos feitos!...
Poida que pensases con carraxe e frebe,
polo chan as leises, polo chan os dreitos
vendo, e á costa duns os outros ergueitos:
se che isto é xusticia, que xuncras me leve 83.
¿Cavilas? ¿Seica isto faiche entristecere
inda hoxe? Ben; pois disto non falar.
Xa que os dous estamos algo de lecere,
refíreme cousas que arelo sabere,
que a ningúen, che xuro, heinas de contar.
¿Por que o vento, ás veces, maino e modosiño,
quéixase, e outras freme antre a túa faísca?
¿Por que en ti a bubela e a pega fan niño,
e en ti pousa o moucho, fatal adeviño,
cando a vella Atropos non moi lonxe ulisca?
Cóntame ti a historia daqués dous galáns,
que, nas noites brancas, craras de luar,
baixo a tua redouza, sin tencións malsáns,
os beizos xuntiños, collidas as mans,
iñan a cotío amor se xurar.
Relátame a lenda do que de pequeno
subeu á tua copa roubar unha estrela,
e como unha fada, con un soio 84 aceno,
fixo con que a estrela baixase hastra o neno,
quen destonces foise a xogar 85 con ela.
E o miragro santo do pecoreiriño,
que veu tiritando por louza hastra ti;
cóntame, si, cóntame, meu vello amiguiño,
que a lúa xa vaise, vaise de enxordiño,
e cantan os galos pra me eu ir de aquí.
Vaise a lúa meiga, vaise a santa lúa;
vaise e xa se esconde detrás dos penedos.
Vaise a lúa santa, compañeira túa
lá nas feras noites en que o vento brúa,
nas noites tranquías, nas noites dos medos.
¡Ouh lúa, luíña, detén tua carreira,
fainos carantoñas, un ollo nos chisca!
Noiva do poeta, linda compañeira,
¿móstraste anoxada? ¿Seica tes celeira?
Vaite de enxordiño. Isca, estonces, isca.
Vai das estreliñas o brilo amainando;
xa o día está preto, meu lanzal piñeiro,
quédaste soíño, soio, contemprando
como o tempo fuxe, como vai chegando
o día tamén pra min derradeiro.
Os galos xa cantan e o día reloce;
teño de deixarte ¡con canta tristeza!
¡Ouh, que pracer puro, que devino goce
síntese, escoitando ise falar doce,
no que á i-alma fala toda a Natureza!
¡Salve, irmán piñeiro, outo pino forte!
Gardo teu recordo 86 na hucha do peito.
Soio che hoxe prego que, ó collerme a morte,
—¡Salve, irmán piñeiro! ¡Salve, pino forte!--
¡unha ponla dones pra meu cadaleito!... 87
Os banqueiros do demo
Facilius est enim camelum per
foramen acus transire, quam divitem intrare in regnum Dei (San Luc., XVIII, 25).
I
- ¡Quen che me dera ser rico,
que xa lle eu diría ó crego
se caben ou non os ricos
polas entradas do Ceo!...
Isto barballoaba un mozo
ascontra de outros do xeito,
ó voltar da misa un día,
en que espricando o Evanxeo
dixera o crego que ós ricos
lles é moi custoso o Ceo,
"que —asegún dixo Xesús--
máis fácil é que un camelo
caber poida dunha agulla
polo apretado buxeiro
que un rico traspasar
os limiares do gran reino".
Como fixo non me costa
o tal mozo para selo,
pro cóstame que foi rico,
sendo logo un usureiro.
Se alguén precisaba cartos
el llos emprestaba a rédetos,
cobrando un trinta e un corenta
e hastra un cincoenta por cento,
hipotecándolle a casa
e as leiras. Deste xeito
cos probes labregos fixo
o que saleulle de drento
hastra que os máis emigraron
e os outros, o seu perdendo,
convertéronse do rico
en misérrimos caseiros;
quedando hastra o mesmo abade
só con sotana e manteo...
En morrendo —pois parentes
non tiña seus nin herdeiros--
todos coidaban deixase
pra eles aquel milleiro.
Pro, coitados, enganáronse,
que aconteceu de outro xeito.
Foi pondo todo en billetes,
casas e veigas vendendo,
e ó ter xa todo en papeis
dentro dun saco meteunos,
e con el ás costas marchouse.
¿A onde? Non o sabemos...
II
Era unha sera de abril,
e nos limiares do Ceo
—as chaves do Paradiso
apreixadas nas mans tendo-
sentado tomaba o sol,
moi caviloso, San Pedro;
cando, sin el decatarse,
se lle presenta o usureiro,
dos cartos co saco ó lombo,
engoumado e feito un vello.
- ¡Boas tardes!
- ¡Boas tardes!,
repuxo o Santo, volvendo
en si medio estremecido.
- ¿Conque vós sodes San Pedro,
o porteiro tan famoso?
¡Fólgome de conocervos!
- ¿E vós quen sós? —dixo o Santo—.
- Déixame sentar, que veño
moi derrengado. Pois son o ...
¡Vaia que che é ben estreito
ese camiño que tedes
para chegar hastra o Ceo!...
E, dimpois..., ¡todo barrancos,
estripos..., toxos!... Eu penso
que, un bon reparo lle dando,
inda en automovis mesmo
poidera a xente subir;
porque como está..., ¡meu vello!...
Olla, se non, cal eu chego:
¡todo esgazado e maltreito!...
- Mais ¿que é o que queredes? —dixo,
xa coñecéndoo, San Pedro—.
- ¡Disque que quero! Que abrades
as portas pra entrar ¡que deño!...
- ¡Iso non! ... Se sabés lere,
lede o que di ese letreiro...
- ¡Tontiño que es! —dixo o outro,
xa tuteando ó Porteiro—.
¡Iso son paparruchadas
e pamplina de outros tempos!...
¡Hoxe o diñeiro éche o todo!
Se algún ti precisas... Drento
do saco todo é billetes...
e pra ti... ¡hastra sen rédetos!...
- ¡Aquí cartos!... ¡As boas obras!,
dixo, anoxado, San Pedro.
- ¡Se che se maxinan poucas
as que eu fixen!... ¡Bah! Abre presto,
que inda che prometo dare...
pra pitillos e... ribeiro...
- Que non se abren, dixen xa,
estas portas a usureiros.
E non fagás desquererme,
porque, se non ... ¡Se sós terco!
—dixo, amostrándolle as chaves
ó tal, e póndose dreito-.
- ¡Non vos propasés, meu santo,
que a cousa non é pra eso!
—o atallou sin tutealo,
pois cobráralle respeto—.
Perdón, se vos ofendín.
¡Non vos coidei de tal xenio!...
E ¡adiós!, que —pois non me abrís--
xúrovos que aló no Inferno
heivos de ter quen me abra.
¡N'ha ser tan aspro o Porteiro!...
E, botando o saco ás rens,
—de reollo e con recelo
mirando ó Santo— ás carreiras
pillou camiño do Averno.
III
- ¿A onde vas con tanta présa?
- ¡Ó Inferno!
- ¡Se, pois, ben vido!
- ¿Pro, xa o Inferno está aquí?
- Si, señor. ¿Ou vas pra o limbo
dos rapaces?
- ¡Arrenégote!
¡Con nenos quen nunca os quixo!
¡Mais, chegueiche ben axiña!...
¡Iste si que é bon camiño!...
¡Nin as millores estradas!
Así dá gusto. Maxino
que xa todo estará cheo
de marqueses e ministros...
- Moitos hai. Pero ti inda colles,
¡porque é o Inferno infinito!
- ¿Non poidería falar
con Lucifer?
- Son eu. Listo.
- ¡Ola!... ¡Fólgome!... ¡Cal queima
isa túa man...! ¡Re...cristo!...
Escóitame: Eu nesta alforxa
ou saco traio metido
moito diñeiro. Se queres
entre os dous o repartimos,
con tal de que me desiñes
drento pra min un bon sitio.
- ¡Trato feito! Pousa o saco
aí, e vente comigo.
- ¿Pero?...
- ¡Anda! ¡N'hai ladrós!
e, ademais, drento non fío...
Pois, como todo é papel,
unha muxica...
-¡Entendido!...
Ningún lugar lle axeitaba.
Mais, ó fallo, por máis dino
tendo de forneiro o posto,
forneiro quedou de fixo
xa nomeado. Desde estonces
alí o temos, de contino
atizando leña ó forno.
E coido que n'é preciso
declarar que a leña aquela
arde millor que o gas mismo;
que ¡coma o gas dos pecados
nin o habrá nin ten habido!...
IV
O Demo, que moi arteiro
sempre foi e moi lagarto,
en vendo que o home aquel
traía un milleiro de cartos,
dixo escontra o seu chaleque.
- "¡Agora, si eu dou o salto!..."
E douno, pois, ó entregarlle
as gallas, pillou o saco
e dun brinco —pouco menos--
rubeu á Terra. Axuntando
uns cantos homes daqueles
que el coñecía máis aptos,
foilles todo repartindo
o diñeiro, deica o saco
baleiro quedou de todo.
Mais antes firmano un pacto,
cada cal coa súa sangue
pra así facelo máis válido,
do que sacáronse copias
sellás co cruño satánico,
polo que todos ó Demo
a entregarlles se obrigaron
suas almas n'hora da morte
—¡que é o seu logro cobizado!—.
Ademais, mentras vivisen
que facer tiñan que os cartos
inzando fosen decote,
o que lograrían, dándoos
a render e tendo tino
que o tanto por cen fose alto.
E ir fundando sucursás,
por mor de abondo ter pactos
que fagan chegar ó Averno
de almas un rego a diario.
¡Tanto é do Demo o egoísmo,
que non se dá delas farto!...
EPÍLOGO
Tal foi —non outro— o orixen
dos infernaes banqueiros:
eses que xente valura
tamén lles chamar soemos;
e ás veces se ón berregar:
¡os cartos... hastra no Inferno!... 88
As miñas canas
A ti, que fuches quen arreparaches en min os tres primeiros fíos de prata e quixeches arrincarmos... ¿Lémbraste, garrida nena? 89
A ti, que conseguiches facer que aquela sera deixase fondos recordos na huchiña de meu peito, van istes versos. Ó lelos, terás de evocar aqués momentos... Cativos son, por seren meus; mais xuro que ti has de achalos os millores. Abonda, pois. Doume xa por satisfeito.
¡Miñas tres primeiras canas,
meus prateados cabelos,
que vindes de mozo
trocarme nun vello!
¿Por que temerosos chegades?, dicide,
¿ou é que vergonza sentides e medo?
¡Brotade con brío,
chegá sin recelo!
Non sós resultado
dos anos que eu teño,
mais si do gran feixe de mágoas e dores,
que o meu fado adverso
enriba botoume das costas
e casque non rexo.
Vós sóde-la neve
dos recios invernos,
que ¡ai! troncharon os gromos noviños
dos meus pensamentos.
Co curisco vindes,
que ¡ai! esgazou fero
a galliña tenra, donde comenzara
—sua carce rompendo--
a frolecer a rosiña santa,
¡a santa rosiña de espiñas de aceiro!...
............................
............................
¡Ben vidos, meus fíos de prata!
¡Brotade con brío,
chegá sin recelo!;
que, por serdes froito de dores e mágoas,
¡ouh, como eu vos amo!
¡ouh, como eu vos quero!
Do eterno loitar,
do bregar sen termo
contra do malfadado destino
vós sóde-lo prémeo.
Chegás inda hoxe,
pro, debestes chegar xa de hai tempo,
que moito hai que loito,
que moito hai que brego.
Meus fíos de prata,
meus brancos cabelos,
¡ouh, como eu vos amo!
¡ouh, como eu vos quero!
Tal os mártires aman a croa
que atopan no Ceo,
a croa que Deus lles ofrece
como prémeo dos feros tormentos,
que acó nesta vida
acoller resinados souperon.
¿Por que temerosos chegades?, dicide,
¿ou é que vergonza sentides e medo?
Brotade con brío,
chegá sin recelo;
que, por serdes froito de mágoas e dores,
¡ouh, como eu vos amo!
¡ouh, como eu vos quero...!
ENVÍO
A ti, ouh nena dos ollos verdes,
dos ollos glaucos, dos ollos meigos,
que soupeche unha croa tecerlle
con fíos de prata —con santos cabelos--
pra aquel poeta
que rimou versos
ó mirarte cal nova Penélope
ora tecendo, xa destecendo;
pra aquel poeta
que no fondo máis fondo do peito
sinteu tuas miradas
tal dardos de aceiro
do neno Cupido,
do escachado fillo de Venus;
pra aquel poeta
que veloute dormenta no leito
e que tamén teceuche unha croa
con fíos de ensono —dourados cabelos—.
A ti van hoxe
istes meus versos
cubizosos de vérense diante
dos teus ollos meigos.
¡Que os acollas che prega o poeta,
que a ti voa tamén no silenzo!...
Codeseda, agosto 1925 90
Meu dor
I
Cando alguén se doi do corpo
ós homes de cencia acode
pra que o escoiten, o apalpen,
e o sanden daquel dore;
mais, se é que un se doi da i-alma,
¿a quen se acode?
Un mal cativo alá dentro
de min de hai tempo que roe,
con un roer tan extrano,
con un roer tan treidore,
que, ben sexa noite ou día,
na casa ou fóra me atope,
esperto ou dormento esteña,
el en min rila decote,
e decote me atromenta
con tromentos os máis fortes.
¿Quen deste meu dor —dicide--
sandarme pode?
Percorrín moitas cibdades
na precura dos doutores,
mais, de todos, nin un soio
acertoume co meu dore.
Acollinme ós menciñeiros
nas aldeas, pro non poiden
atinar con un siquera
que alixeirase o meu dore. 91
Déronme herbas a pasto;
comín caldo feito en pote
virxe, e con unto de cobra;
bebín ágoa en sete fontes;
visitei trece cruceiros,
das doce á unha da noite;
puxéronme os esconxuros;
vin confesarse a dous monxes;
ouín tocar cen campanas,
todas en difrentes torres;
fun ofercido ó San Campio,
e ó San Andrés de lonxe;
ó Corpiño, ó Pedro Mártir,
e a Xende, a andar decote;
de xionllos subín á Grela
coa procesión polo monte;
mais o mal sempre a roer
e a rilar sempre máis forte.
¡Pra min xa non hai meiciña!
¿A quen se acode?
II
Cántame cantigas de facer chorar.
................................
................................
Cántame cantigas de dormir, sonhar!...
(Guerra Junqueiro, Os simples).
Ouh ti, nena de ollos meigos
e mouros coma o meu dore,
¿por que esa cantiga cantas,
tan triste ó tempo e tan doce?
Non cantes esa cantiga,
eu che prego, pois revolves
alá no fondo máis fondo
recordos, bágoas..., amores.
Mais, ¡ouh! ¿Ti choras? ¿Que tes?
¿Tamén ti seica te does?
.............................
.............................
Canta, canta esa cantiga,
tan triste ó tempo e tan doce,
meniña dos ollos meigos
e mouros coma o meu dore.
Codeseda, agosto 1925 92
¡Boa voda!
- ¿Cando te casas, Farruco?
- Agora axiña. ¿E ti, Mingos?
- Eu... Mira, se ti quixeses,
conviñamos pra un día mismo.
- Feito xa. Pro canto antes,
porque agora xa vai vindo
o inverno, e... ¡xa me entendes!...
- Queres decir que fai frío.
- Iso...
- Pois, cando ti queiras.
- ¡Destonces, prá semán, Mingos!
- Como se qués pra mañán;
que eu tamén logo che avío:
¡menos muller, casa e cartos
téñoche todo xa listo!
Codeseda 93
O miragro
Foi un cadoiro de luz
que baixou do Ceo outo,
o que en min fixo o miragro,
o que a min trocoume noutro.
Miña alma, de entón ferida
por luz tan resprandecente,
escoitou unha voz queda
que a chamaba a que se erguese:
"Erte xa, ouh miña amiga,
dese teu sono desperta;
olla o día en derredor 94,
olla que a noite te deixa.
Erte, ouh meiga Sulamiña,
e xa máis non te adormezas,
que, dormenta, te rondaba
o lobo que sempre axexa.
A chamarte vén teu dono,
de quen de hai tempo te aleixas.
Erte e ven cabo de min,
erte, ouh Sulamiña meiga".
Miña alma espertou, chamada
por voz tan melosa e tenra.
Ergueuse, e veu que surrindo
estaba o seu dono á beira.
"Perdón —lle pregou— ¡ouh tola
de min, por durmirme! Deixa
que axoellada 95 te bique,
que sempre contigo esteña".
¡Ouh, como agora miña alma
é feliz cando se deita
nos brazos do Ben-amado!...
¡Ouh, como El surrille a ela!..
Foi un cadoiro de luz
que baixou do Ceo outo,
o que en min fixo o miragro,
o que a min trocoume noutro. 96
Moxenas
Pra meu curmán Gerardo,
con cariño de irmán.97
I
Cando un nace, todo é contento e alegría;
vén a morte: sospiros, bágoas, congoxas...
Neste mundo miserabre
andan do rivés as cousas...
II
Mentras te quixo, era un santo;
miragros 98 del só contabas.
Deixoute, e era un mal home,
un sinvergonza, un canalla...
¿Como qués que che den creto,
negando o que antes xurabas?
III
Din que ó que perde as espranzas,
máis lle valera morrer.
¡Eu perdinas, e non morro!
¡Xuzgade o meu padecer!
IV
Cando vexo caír as follas
xa secas aló no inverno,
vénseme as bágoas ós ollos
e dun cariño me lembro.
Prás doces ilusiós tamén ¡ai! chega
o tempo de caír cal follas secas...
V
Só unha vez na nosa vida
nos sorrí a diosa Fertuna.
A min surreume, mais foi
sua sorrisa unha bulra.
VI
Toca a gaita, gaiteiriño,
pois, anque eu non sei bailar,
o son dela é un lenitivo.
VII
Non sei que feitizo ten
pra min o son das campás;
porque, en ouíndoas, recordo...,
¡ai! e teño que chorar.
VIII
O mar freme e brúa o vento,
núbrase o sol, treme a terra...
¿Será, quizaves, chegada
a Resurrección galega?
IX
Co curazón baleiro,
vou polo mundo adiante
sin atopar remédeo.
X
Eternidá de penas,
eternidá de goces;
libertá de escoller:
leitor amado, escolle.
Vigo, 1925 99
Bágoas
In memoriam
Cal a ponla que o vento abanea,
azouta o curisco e do inverno se ri;
así ti, sulagada en espranzas,
e de vida e de fe toda chea,
avantabas decote surrindo
de cara ó porvir.
Cal coluna que o teito sostiña
sin que o peso a fixera torcer;
así ti, toda esforzos e azo,
capaz eras a nosa casiña
sempre ergueita e inzando a cotío
tamén a soster.
Foi a ponla enxertada, e un gromiño
ós biquiños 100 do sol oferceu;
pro, en chegando do inverno as xiadas
e os curiscos, coitada, a modiño
foi sin forzas quedando, e ó fallo
na terra caeu 101.
¡Día bento en que viche teu soño
realizarse ó sentíreste nai!
Cobizado naceu de ti o froito
de amor casto; pro, nado 102 o retoño,
sucumbiches ó sopro do vento
que as vidas esfai.
¿Que facer xa sin ti no vindeiro,
irmán santa, naiciña pra min?
Mergullada miña alma está en loito,
e encravada unha espiña de aceiro
nela teño ende a hora cativa
en que ¡ai! te perdín.
Soio vivo, vivindo antre a xente,
cunha mágoa no peito a roer.
As noitebras encóbrenme o esprito,
e, ó coidarme de ti tan ausente,
eu quixera no Alén afundirme, 103
quixera morrer.
¡Malfadado meu sino!... Un regueiro
os meus ollos deberan verter.
¡Non poder, irmanciña querida,
recibir teu adiós derradeiro
nin tampouco teu último abrazo
poder recoller!...
Teu recordo me acora a cotío,
e en ningures atopo solaz.
Xa meu corpo unha frebe estarrece,
xa debezo e tirito de frío,
ou dormento me quedo en algures
contigo a soñar.
¡Cariñenta unha ollada che prego
para tódolos teus e pra min!
Xa n'atopo, irmanciña, consolos
acó embaixo, que ti meu achego
eras soia, e achego non teño
desque ¡ai! te perdín...
Vigo, 18 Nadal do ano 1925 104
Berros de loita
Ó poeta da raza, R. Cabanillas
I
Alá vén cara ós eidos baixando
a xauría de lobos famentos.
Alá vén, cal enchente 105 que arrasa
as colleitas nos meses de inverno.
Non se contan. E avantan en ringla
cara á aldea choutando lixeiros,
aprestados cos cans a loitare
e facer na facenda estragueiro.
¡Upade, mociños;
petrucios, ergueivos,
e á loita aprestaivos
con paus e fungueiros!
II
¡Aí os vén! ¡Son os lobos! Nos ollos
tran da nosa ruíña o refrexo.
¡Como alampan na noite!... Miraios
a preada cheirando nos ventos.
Se deteñen. Parece que antre eles
deliberan e toman consello.
Se esparexen; e a aldea rodean
pra asaltala millor dese xeito.
¡Pillade as forcadas!
Soltade, lixeiros,
os cans, e apurrádeos.
¡Á loita, labregos!
III
¡Como os cans a seus donos defenden!
¡Como a xente choutou xa do leito!
¡Como loitan os homes con fouces!
¡Como axúntanlle pedras os nenos!
¡Xa recúan!... ¡Avante, mociños!
¡Ouh petrucios, mulleres e nenos,
sempre avante! ¡O vindeiro que atope
roxo o campo de lobos cuberto!
¡Upade, mociños;
petrucios, ergueivos!
¡Que o sol do porvir alumee
ó probe labrego xa ceibo!...
Codeseda 106
Brétema
Cúbrese o río de escura néboa,
que, pouco a pouco,
vaise estendendo a ambas orelas,
montes e soutos
e ó val enteiro de fertís veigas,
cheas de froito,
gándaras, fragas e piñeirales,
casas e piornos,
entebrecidos polo seu manto,
que encobre todo,
deixando, tal que se afundidas
tódalas cousas foran nun pozo.
¡Bretemal mesto! Semella o día
boca de lobo.
Onse as mulleres chamar ós nenos
que ó touzal foron
guiar as vacas mailas ovellas.
¡Probes! Pillounos
o neboeiro, meus coitadiños 107,
mesmo de sócato.
Xa cos carreiros ora n'acertan,
e choran fondo,
corretexando sin vieiro certo
atontadiños por antre os toxos.
Xa sulagado vai no silenzo
quedando todo.
Xa nin se ôn berros, nin se ôn laídos,
nin se ôn saloucos.
A Natureza quedou prendida
dun fondo sono.
De cando en cando un can oubea
negros agoiros.
Unha orballeira de chuvia maina
de abril e outono
por antre a brétema caeu na terra
e mollou todo.
A Natureza —¡non despertala!--
sigue abraiada nun fondo sono.
¡Ouh, que tristura cando así a brétema
encobre todo!:
apenca as veigas, apenca as hortas
e apenca os froitos;
leva ós fogares choros e bágoas
e bara os corpos;
fai con que a xente perda os vieiros,
e anguria todo.
¡Ouh, que tristura cando así a brétema
encobre todo!:
apenca as veigas, apenca as hortas,
apenca os arbres e bara os corpos.
¡Bretemal mesto cobre a miña alma
de eterno loito!
Fondos pesares, penas sin termo,
dores sin conto,
tranme de hai tempo agrilloado
o meu ser todo.
¡Benia as noitebras que cân na terra,
e cân nos corpos,
se unha moxena de luz e espranza
brila no fondo
do noso esprito! Mais ¡ai! que eu teño
e levo adoito
encol do corpo bretemal mesto,
encol da i-alma, ¡eterno loito!
No Val de Barcia, 19 abril do ano 1926 108
¡¡Irmanciña!!...
Foi na aurora dun día de festa
pra os que cren:
De España
a Santa Patrona.
Foi a Inmaculada
que quixo levarte no seu día.
Foras
xa nel bautizada 109.
¡Triste aniversario
foi pra min este ano, miña irmán 110 da i-alma!
¡Deixáchesme soio, e voache ó Ceo!
¡Ai! xa non me falas
con aquel cariño e aquela dozura
con que me falabas,
en véndome triste, queixoso e sin azos
pra vivir.
¡Faltara
antes eu que ti!
Mais a morte ingrata
nin siquera quixo que adiós me dixeses.
A noticia amarga
chegou polo aramio, cruel, inesperada.
¡Fuxira do mundo
miña irmán da i-alma!
Cadavre o teu corpo
cando eu cheguei era antre catro táboas.
Meus beizos quixeron 111
o calor volverche que de ti marchara.
Chameite, Emiliña,
e non me escoitabas.
Destonces creíno, soupen que era certo,
¡ai! e acedas 112 bágoas
caíron a rego das miñas meixelas
nas túas, xa pálidas.
Dende aquela noite
cal non outra amarga,
sinto que un curruncho no fondo da i-alma
non quere alegrías, non quere consolos,
nin siquera espranzas.
Deixáchesme soio, e no mundo vivo
igoal que un pantasma.
¿Soio?
Un anxeliño
hai que alegra a casa
rindo e rebuldando 113, sin notar, coitado,
de sua nai a falta.
Todos o queremos, todos o adouramos 114
¡Mesmo é unha monada!
Mais cando eu te collo, meu afilladiño,
dos ollos as bágoas sin sentir me esvaran.
¡Ai, que ti non sabes que era tua naiciña
miña irmán da i-alma!... 115
En Órdenes, ós seis meses da morte de miña irmanciña 116
Lírica
Nena das falas mimosas,
pombiña branca e sinxela,
a dos ollos azuados
e da risa garuleira;
nena dos ledos decires,
nena das olladas 117 meigas,
¿por que meu amor n'acolles?,
¿por que meu amor desprezas?,
¿por que manteste indifrente?,
¿por que te ris treizoeira?...
Foi unha sera de abril
en que a ollei por vez primeira.
Falamos longo, moi longo;
xuramos... Non, non quixera
chamarlle, inda así, perxura;
mais si, xurei, xuroume ela
non treizoar meu cariño,
ser miña fiel compañeira.
Sentados na verde alfombra,
que á beira do Umia medra,
ó pé dun vello salgueiro,
que tende dunha á outra orela
os seus brazos sarmentosos
nos que acena a primaveira,
parolamos..., parolamos
moitas veces dende aquela.
Eran de amor, de cariño
somente as nosas conversas.
Corría maino, mainiño,
o río, tal se el quixera
non interumpi-lo idilio
daquela feliz parexa.
¡Era nosa dita moita!
¡Era nosa dita inmensa!
As nosas mans enlazadas,
tremantes de amor, e a présa
dous corazós latexando
cun mesmo ritmo... N'acertan
a expresar tanta emoción
as falas, e así sondean
os meus ollos nos seus ollos,
onde o amor meu se refrexa...
Esmorece a tarde. O sol
traspón pouco a pouco a serra,
e tras do hourizonte afúndese
a proseguir sua carreira.
Nas ramiñas dun salgueiro
debulla unhas notas ledas
un chinchín enamorado,
a carón da compañeira.
Torna prá casa o pastor
arrecadando as ovellas;
no fondo da corredoira
un carro canta. ¡Ei, xuvenca!,
berra o carreteiro, ó tempo
que un aturuxo no ar deixa,
cal berro de desafío
da vella raza dos celtas.
Un alalá doce e maino
e outro aturuxo a nós chega,
mentras chaman a oración
as campás de Codeseda.
- ¡Canto che quero, ruliña!
¡Que feliz son á tua beira!
- ¿Hasme querer sempre así?
-Sempre así, meu ben. ¡Eterna
é miña alma, e meu cariño
eterno pra ti como ela!...
Así un cariño xurdira
e así as chamas se acenderan
dese amor subido e forte,
que a dous corazós acerca,
a dúas vidas confunde
e a dúas almas estreita 118.
Pombiña dos meus amores,
neniña das falas ledas,
¿por que meu amor n'acolles?
¿por que meu amor desprezas?
Toda por fóra ledicia,
toda por dentro tristeza,
hoxe xa sei que non fuche
perxura, e sei que inda medra
o teu cariño pra min,
que é finxida tua indifrenza.
As léngoas marmuradoras
dixéronche, mintireiras,
que o meu amor era doutra,
que ti pra min ninguén eras.
Sei que non fomos perxuros,
sei que xuramos de veras,
nena dos ledos decires,
nena das olladas meigas.
Órdenes, setembro 1926 119.
Paisaxe do lusco e fusco
Na galliña dun salgueiro
o merlo tece sua cántiga,
entramentras baixa o sol,
mainiño, tras das montanas.
As somas van estricando,
lentiñamente suas azas,
a natureza afundindo
na noite escura e calada.
Detrás dos outos penedos
érse a lúa aluarada,
inqueda, lanzal, altiva,
rindo tola ás gargalladas.
Aferrolladas as portas,
metida a avenza nas coadras,
a xente dorme tranquía,
rendida pola labranza.
Tras da fiestra unha nena
inquire, abesulla, agarda...
Na revolta do camiño
escóitanse unhas pisadas:
Zampouse Antón do Currelo 120
da tía Chinta na casa.
Órdenes, outubro 1926 121
Estampa. Acróstico
Na galliña dun salgueiro
o merlo tece sua cántiga,
entramentras baixa o sol
mainiño tras das montanas.
As somas van estricando
lentamente súas azas,
afundindo as cousas todas
na noite escura e calada.
Dimpois, moi pouquiño a pouco,
entre nubarrós de prata
i ouro, vai saíndo a lúa
rindo tola ás gargalladas.
Aló no fondo da aldea,
mentras dorme a xente cansa,
Andruchiña de Carmela
repara ó longo da estrada.
Ten hoxe cita do mozo
i é xa a houra concertada.
Na bris voa un sospiro
e o renxer dunha ventana...
Zampouse o pillo de Antón
de tía Carmela na casa...
No Val de Barcia, véspera da festa do San Xoán, ano 1926 122
A uns ollos
Malia os olliños que miran,
e o que cobizan non ven.
Malia os beizos que suspiran
sin que os escoite ninguén.
Cabanillas
Ollos meigos, trubadores,
anacos do azur do ceo,
onde pra min a treizón
seu mouro niño ten feito;
¡quen poidera ollarvos, quen,
coma vós, só con desprezo!
Mais non, que eu ¡ai! prendinme
da vosa meiguice un tempo,
cando soio erás cariño
pra min, amor, embeleso;
cando en vós somente achaba
da paixón miña o refrexo.
Ollos meigos, trubadores,
anacos do azur do ceo,
onde a treizón e a falsía
apousan e ten seu seo;
anque meu tormento sodes,
vosas miradas eu prego,
¡que eu amo a vosa treizón!,
¡que eu amo o voso desprezo!... 123
Morrriña
Pra meu tío Gerardo Vázquez
con filial cariño.
¡Terra nai, verdecente Galicia!
¡Añoranzas da vida de neno!
¡Xuventude folgada!... ¡Ledicia!
¡Miña aldea! ¡Meu ceo pequeno!
Cal trebón hastra min vós chegades,
¡ouh recordos dos tempos millores!,
a cotío, e a cotío atopades
na miña alma máis feros doores.
Chagas novas abertas no peito
cada día deixás, ¡ai de min!,
e as meixelas me aburan a eito
miñas bágoas acedas sin fin.
¡Ouh lembranza! No porto unha nave,
—do poeta o "negreiro vapor"--
xente e xente a tragar, e non sabe
tanta xente a onde vai. ¡Forte dor!
Pais e fillos... Mulleres e nenos...
Antre adioses, acedo chorar.
Dimpois... soio de panos acenos
e o "negreiro" a fuxir polo mar.
Coitadiña da nai que aló espera
a chegada do fillo querido.
¡Ai! Non sabe que ó probe a máis fera
das doenzas o ten mal-ferido.
¡Ouh, se a sorte, lixeira anduriña,
a Galicia tuas azas guiara;
por ti un bico de amor á naiciña,
e unha aperta pra ela mandara!
Mais, se o sono xa eterno souperas
que ela dorme, non ouses voltar;
que ¡ai! a morte pra min me 124 trouxeras,
e eu morrer soio arelo alén-mar.
¡Terra nai, verdecente Galicia!
¡Añoranzas dos días millores!
Onte, neno, pra min só ledicia;
¡hoxe, home, pra min só amargores!... 125
Lembranza lírica
Fai xa tempo. ¡Eu te lembro!
Sentados do río á beira,
eterno amor nos xuramos
de abril unha morna sera.
Logo, no teu corpo endebre 126,
sagra carce da inocencia,
acendeuse un día a chama
aburadora e frebenta,
que desuneu teu esprito
da ruindá da materia.
Ben sei que non me esqueciches;
ben sei que ende aló me axexas
e que leda me surrís
no escentilar das estrelas.
¡Eu te lembro! No meu peito
buligan cotiáns e ledas
aquelas horas vividas
en amorosa conversa.
No atardecer dos días mainos,
sóbor da laxe que encerra
teu corpo 127, esparexo frores
do meu xardín e ternezas,
pétalos da rosa mística
que na tua i-alma prendera.
¡Te lembro! Comigo adoito
levo a reliquia postreira
que me donache: aquel pano,
onde os teus beizos roxentas
frores de carne deixaron,
bicos da ferida acesa.
Pousei nel tamén meus beizos,
magoado da tua dor mesma,
e de entón xurdeu punxente
no meu peito a roxa arela
de ser bicado en esprito
por ti na mansión eterna.
¡Céibame axiña, ouh Amada,
desta carce miserenta!
Nosas almas serán chama
de amor nunha estreita aperta,
e baixo unha mesma lousa
dormirán dous corpos mentras. 128
¡Fai, Bon Dios!...
Sobre da terra, o mantelo
esfiañado da néboa;
sobre sua i-alma, os farrapos
escuros da duda negra.
Ós bicos mornos do sol
esfanse as néboas da terra;
mais os farrapos da duda
da sua i-alma non se arredan.
¡Fai, Bon Dios, que sea bicada
polo sol de luz eterna!... 129
Da fonda chaga
Da fonda chaga que abrira noutrora
o teu cariño no meu corazón,
deita inda amor, ben-querer.
¡Eis treidora,
como eu che pago tua moura treizón!...
Aborrecerte, guindarte no esquezo,
nin teu recordo de min desbotar,
non me é doado; e a min me desprezo
por non podere a ti desprezar.
¡Eis o meu pago!
Riraste de certo,
sentindo noxo de tal proceder.
Nada me intresa. ¡Durmindo ou esperto
non podo menos de amarte, muller! 130
Non sei
(versión de "Vida Gallega")
Non sei por que te quixen, por que te amei a outrora,
nin sei por que te odio e te desprezo agora.
Misterios son da vida —que eu penetrar n'acerto--
que vénnos a probar que nada é estable e certo.
Antre as néboas da Duda nosos días pasamos
sin saber de onde vimos, nin saber pra onde vamos.
Unha forza xigante nos empuxa ó Abismo.
¡Os vencellos inxentes do mouro Fatalismo!
Non sei por que te quixen, por que te amei noutrora,
nin sei por que te odio e te desprezo agora. 131
Non sei
(versión de Vagalumes)
Non sei por que te quixo, por que te amou noutrora,
nin sei por que te odia e te desprecia agora.
Misterios son da vida que a penetrar n'acerto
e mostran que acó embaixo nada hai estabre e certo.
Antre néboas escuras nosos días pasamos,
sin pensar de onde vimos nin pensar pra onde vamos.
A par de nós camiña a seca e irta Morte.
¡Felices, si acadamos a derradeira Sorte!... 132
¿Que fan...?
- ¿Que fas, Cacharulo, por antre a xesteira?
- Agardo a que o día se vaia e anoiteza
por mor dos coellos que véñenme ás berzas.
- ¿Que fas, Maripepa, detrás do valado?
- O sol pór espero, o sol pór agardo
por mor das ovellas que véñenme ó prado.
¿Que fai Cacharulo? ¿Que fai Maripepa?
¡Os dous agardando que axiña anoiteza! 133
¡Son o mesmo!
Non coides que sinto noxo
de ti, nin que teño a menos
falarche cando te atopo
na curtiña ou no portelo.
Sonche cal era denantes.
Son o mesmo.
Non me apárte-lo camiño,
nin me repares de esguello
cando me vexas chegar
baixando cara ó quinteiro.
Non che gardo aquel ningún.
Son o mesmo.
Coida ben de non virarte
vermella, se é que ó turreiro,
antre cántigas e aturuxos,
cos outros mozos eu chego.
Non lles contei ren de ti.
Son o mesmo.
Ben sei que fuches lixeira
veleta que move o vento;
mais non por eso eu acocho
rencor algún nin desprezo.
Nin migalla me troquei.
¡Son o mesmo! 134
Nadal
I
Por antre os touzales, decote descalzo,
tornando da avenza, coidando do gando.
Durmindo nas pallas, baixo dun pesebre,
e con estreliñas erguéndose sempre.
Seu cotián compango, un duro codelo;
e seu traxe novo, uns farrapos vellos.
Seu fiel compañeiro, con quen se entretiña,
o Tulo; co Tulo seu pan compartía.
Así un día e outro, unha noite e outra,
hastra que a traxedia lles foi caridosa.
II
Noite de Nadal, noite escura e fera.
Tulo e o pecoreiro ó Pazo non chegan.
Mais de tal ausencia ninguén se decata.
Oise a panxoliña que dous mozos cantan.
Neva e brúa o vento fóra que esterrece,
namentras no Pazo se folga e se bebe.
Día de Nadal, ó pé dun valado,
o pecoreiriño que coidaba o gando,
engoumado, exánime, de neve cuberto,
e cabo el o Tulo, seu fiel compañeiro. 135
No abrente do día
Xa amainando seu brillo está o luceiro,
xa da aurora vai vindo o resprandor,
e, pousado nas gallas dun loureiro,
se espreguiza tamén o ruiseñor.
Avantando vén xa por tralo outeiro
do sol a roda, fonte de calor,
que esparexe na terra pracenteiro
os seus raios de vida, luz e amor.
Xa o gaiteiro tocar vai a alborada
e a laverca cantar quer na valgada.
¡Ala! ¡Nenos! ¡Deixade o leito mol!
¡Correde, que xa aluma a luz do sol!
Xa naceu antre o gando: está nas pallas
o que vén a romper as duras mallas
con que o demo afondeu a nosos pais
e as con que nos afondimos os demais.
¡Tanto madruga quen por nós naceu!
¡Tanto madruga, e aínda durmo eu! 136
Lubricán
Xurdeu a man misteriosa,
dorida das bágoas miñas;
correu o velo escurado
no que a Noite me escondía,
e luceu mainiña, maina,
a luz dourada do Día. 137
Et Verbum caro factum est
Coa lixeireza do raio,
en maxestade envolveito,
fendeu o espazo insondabre
Gabriel, mandado do Ceo.
Na sua homilde casiña,
María de Nazaret
en amorosos deliquios
deixa sua i-alma perder.
Escrava son de Dios 138, dixo,
ouvindo as verbas do anxo.
¡E foi nas súas entranas
entón o Verbo encarnado! 139
A la Virgen al pie de la Cruz
Stabat mater dolorosa
iuxta crucem lacrimosa,
dum pendebat Filius.
¡Mujer la más hermosa!
¡Vedla cuál de dolor está transida,
junto a la cruz llorosa!
¡Cómo dando la vida
pende de ella su prenda más querida!
¡Oh atroz sufrimiento
el de una madre al ver morir su hijo!
Mayor es su tormento,
pues al suyo ve fijo
a un leño, padeciendo cruel castigo.
¡Oh misterio sin nombre!
¡Por el hombre clavado en un madero
el mismo Dios hecho hombre!
¡Suplicio el más severo
padeciendo el mansísimo Cordero!
¡Aquel que del no ser
sacó a la luz el mundo y a la existencia
con solo su querer,
hoy con tanta paciencia
los tormentos sufrir de más dolencia!
¡El que muy bien pudiera
—pues que es dueño y señor de lo creado--
aquella turba fiera
confundir; tan callado
sufrir —siendo inculpable— allí clavado!
Su madre dolorida,
que amargo llanto al pie de la Cruz vierte,
ve cómo da la vida,
cómo acepta la muerte
por sus mismos verdugos el Dios fuerte.
¡No tiene parecido
a otro su dolor en amargura
que se haya conocido!
¡Ni humana criatura
pudiera soportar tanta tortura!
¿Quién contemplar su llanto
pudiera ¡ay! sin sentir también su pena
y llorar su quebranto?
¿De angustia y dolor llena
quién no tendría el alma en tal escena?
¡Oh cómo se dolía,
al mirar expirando al ser querido!
¡Oh cómo le afligía
aún más el hondo olvido
en que había de todos padecido!
Mis pecados, Señora,
han sido —ay de mí— la aguda espada
por que en aquella hora
sentiste atravesada
el alma y de dolor tú traspasada.
¡Ellos los tan feroces
verdugos que a tu Hijo muerte dieron
con tormentos atroces!
Y —ay de mí!— que ellos fueron
los que del llanto tuyo aún se rieron.
Mas hoy arrepentido,
y el alma de dolor también transida,
a Vos, Señora, os pido
que la sangre vertida
extienda su virtud a toda herida.
Haz que yo llore, Madre,
contigo también hoy, que tu dolor
el alma me taladre,
y sienta en mi interior
las llagas del divino Redentor.
Que en la Cruz me embriague
de su preciosa sangre, y de sus llagas
mi ser todo se llague.
¡Te ruego que esto hagas,
María, y que mi anhelo satisfagas!
Que le ame en esta vida,
para después contigo allá en el Cielo
vivir la prometida.
La tuya por modelo
que siga mientras tanto acá en el suelo. 140
Na fala meiga
Fálame nesa fala melosiña,
que celestiales armonías ten;
fálame no lingoaxe da Terriña,
se é que me queres ben.
Lamas Carvajal
Co curazón choutando de amor e de ledicia,
Señor, a saudarvos achégome eu tamén:
deixádeme que o faga na fala de Galicia,
deste recuncho meigo, enfeitizado Edén.
Deixade que vos fale na doce fala nosa,
que no fogar paterno de neno adeprendín:
surrisas, amor e bágoa de nai agarimosa,
susurro de bris maina no pracenteiro abril.
Na fala que é nos beizos dos fillos desta terra
arrecender de rosas, arpar de reiseñor;
fungar dos piñeirales que se erguen na outa serra,
e pracidez nos vales coroados de verdor.
Na fala das decrúas, das mallas e espadelas,
esfollas e fiadas na hora do serán;
na fala en que debullan seus rezos as fontelas
e tece a cotovía seu canto cotián.
Na fala que é marmurio nas ágoas dos regueiros,
a un tempo queixa e himno na onda que se esfai;
cantiga nas regueifas, e á porta dos turreiros
atruxo que o ar fende nas noites de luar.
Falarvos hoxe quero na léngoa dos Chariños,
dos Pontes, Airas Núñez e Alfonso, o sabio rei;
Feixóo, Sarmiento, Andrade, Cernadas e os Camiños,
Macías, Martín Códax, Rodríguez e Camoens.
Na léngoa en que nos falan "As musas das aldeas",
os "Aires da terriña" e "A Virxe do Cristal";
na que, eisilado, Añón chorou bágoas a cheas,
e ós pinos rumorosos oeu queixar Pondal.
Na fala melosiña da excelsa Rosalía,
que en "Follas Novas" quixo a i-alma nos deixar;
na fala de Colón, que, o mar sulcando un día,
xurdir das néboas fixo un mundo pra nos dar.
Vós vides da Vasconia, rexión nobre e sinxela,
sandarnos a ferida que a Morte en nós abreu;
sentarvos na Cadeira da sagra Compostela,
das cinzas gardadora de Yago, o Zebedeu.
A Igrexa nestos días en Vós repara atenta
cal se unen nun abrazo virtú, cencia, valer;
España non se couta, e troula de contenta,
namentras a milleiros vos chegan parabéns.
Con vítores e hosannas acóllevos Galicia,
a aclámanvos os pobos en véndovos pasar,
nos beizos a surrisa, a faz toda ledicia,
e a paternal dozura no querendoso ollar.
Santiago —berce de héroes, de sabios e de artistas--
que abreu na historia patria ronseles de esprendor;
Santiago, onde a presenza, dempois de cen conquistas,
dun monxe coutar soupo as iras de Almanzor;
Santiago, o de Xelmírez, bo bispo e bo guerreiro,
que pra Galicia días de groria conquireu;
Santiago, cuia historia o gran López Ferreiro
de vellos pergameos e pedras recolleu;
Santiago, onde o recordo aceso escentilea
dos Vélez e os Fonseca, dos Cuesta e os Raxoi;
Payá, Martín de Herrera; de Lago e Alcolea:
¡os dous a quen a Morte cal lóstrego levou!
Santiago, a onde chegaron xa reises e raíñas,
guerreiros, grandes homes, xa pobos en romax
guiados por miriadas de estrelas velaíñas,
que abriron no outo ceo o vieiro de cibdá;
Santiago, a cibdá pétrea e de lumiosa historia,
a das estreitas rúas e dos moimentos mil;
a que orgullosa amostra seu Pórtico da Groria,
tesouro ademirado do zénit ó nadir,
................................................
acéndese hoxe en festas —foguetes e gaiteiro--
a bícavos de xionllos o anelo arcebispal,
namentras se dispón o gran Botafumeiro
a pasear airoso a nao da Catedral. 141
Evocacións compostelanas
DONA URRACA
Raíña sin asento, aventureira,
muller fermosa, inqueda, namorada,
a cabalgar pasou a vida enteira,
o peito a frorecer, na man a espada.
Co home, o fillo, a irmán, a mourería,
a nobreza e o pobo envolta en guerra,
ó que conquireu maña e valentía
o corazón imbel bótallo á terra.
Nin ferida de aldraxes perde o azo,
nin prisioneira en Castellar ten medo,
nin a papal escomunión lle espanta.
Doulle a Castela un rei de forte brazo,
ó mundo o froito dun amor segredo
e a Dios do ceo unha princesa santa.
DIEGO GELMÍREZ
É toda a raza e toda a Terra nosas.
Erguendo a Sé, coa forza dunha arela
que as pedras fixo frorecer en rosas,
dálle a Roma unha irmán en Compostela.
Ampara reises, sabios e troveiros,
bota ó mar as birremes dunha armada,
cobre os vales de pazos e mosteiros
e impón a lei co báculo e coa espada.
A punto de morrer, cando se mira
diante das portas fúlxidas do ceo,
da súa catedral fixo memoria.
E, tornando a Santiago, encende e inspira
no corazón e a mente de Mateo
o prodixio do Pórtico da Gloria. 142
Ruada
Érguese a lúa a modiño
por tras dos outos petoutos.
Debaixo da tua fenestra,
Maruxiña, espera un mozo.
Achégate ó peitoril
pra escoitar unhas cantigas.
¡Que encendan en ti o amor
é o que este mozo cobiza!
¡Ai!, nos teus ollos,
pelras escuras,
eu quixera ollar os refrexos
das coitas túas.
Tamén quixera
que as tuas miradas
devolvesen ó meu corazón
o sosego que hai tempo lle falta.
Pasan os mozos de troula
cantando copras de amor,
copras que voan, cal pombas,
camiño dun corazón.
Cantigas de amor aceso,
antre sospiros e bágoas,
son as que eu hoxe che canto 143
ó pé da túa solaina.
Alma de roca,
de roca o peito,
Maruxiña, e o teu corazón
de duro xeixo.
Ingrata nena
dos meus amores,
¡ai!, non sabes de mágoas 144 de amor;
¡ai!, non sabes do penar máis forte.
Codeseda, San Xoán de 1927 145
Sobre a fenestra
Sobre a fenestra da vida,
miña i-alma debruzada
a esculcar na inmensidade
as formas da irmán amada 146.
Sua voz sonou loumiñante
no meu vivir esquencido,
e vou tras dela correndo
na escuridade perdido.
As suas caricias sentín,
nos seus ollos me mirei,
e dos seus beizos resolio
de falas doces gustei 147.
¿Despois?... Da Dor as gadoupas
feriron meu corazón:
¡e a dita miña esgazada,
e morta miña ilusión!...
Levo no peito o desazo
e o peso da lonxanía,
e cabo a i-alma a friaxe
da máis crudel invernía.
A rentes das mágoas miñas,
o fel da espranza esvaída,
e encol do meu corpo endebre,
a soga da Dor 148 cinguida.
Abreume o espazo vereda,
e vou camiño do Alén,
falando a quen non me escoita,
chamando a quen máis non vén... 149
Primaveira
Xa os cogollos esbrochan das roseiras
e a campía se cobre de verdor;
xa os rapaces por fragas e silveiras
buscan niños de merlo e reiseñor.
Polos montes, por vales e riveiras
vai a vida mostrando seu fervor,
esparxendo fartura polas leiras
e nas casas deixando paz e amor.
¡Xuventude...! ¡Galicia...! ¡Primaveira...!
Novas roitas abertas, e a bandeira
frameando da santa Redención...
As vontades unidas nunha soia
co vencello da Fe, que é sagra xoia,
¡e pra todos namais un corazón...!
Pazo de Raxoi, Sant-Yago, primaveira do 1929 150
Nai
Ós que me deron o ser,
na lembranza sagra da irmanciña 151
Ouh nome doce, feiticeiro e sagro,
agarimoso nome de muller
que sentimos nos beizos cal miragro
na nosa edá primeira frolecer.
Nome, belo poema onde se encerra
canto de grande e santo hai baixo os Ceus;
escaleiriña sagra por que á terra,
pra darse polos homes, baixou 152 Deus.
Nome que é todo amor e caridade,
todo heroísmo, fe e abnegación:
nome, que ergueu a Dios153 a Humanidade
dende a data feliz da Encarnación.
Por sempre beizoado, nome sagro,
agarimoso nome de muller,
que sentín nos meus beizos cal miragro
na miña edá primeira frolecer. 154
O merlo
No eixido da casa vinculeira
vive un merlo, xa vello cantador,
que desfía decote unha muiñeira
nos abrentes xentís da primaveira,
cando esbrochan os albres a dar flor.
Este merlo, tan ledo e satisfeito,
ó eixido da casa colleu lei;
ten seu niño nuns ramos moi refeito,
come zreixas, mazáns, figos a eito,
de cotío contento coma un rei.
Que o herdeiro lle quere e aloumiña
ben o sabe o merlo cantandor;
as costumes coñece da casiña,
ten amigos xa vellos na cuciña
que n'esquecen tratalo do millor.
Noutro tempo, cal hospe prisioneiro,
en dourada gaiola xa se veu;
foi destonces o dono vinculeiro
o seu mestre na música primeiro,
e a subia-la muiñeira deprendeu.
Por eso ora se escoita satisfeito
a muiñeira decote desfiar,
anunciando o abrente; deste xeito
deixa o dono seu mol e quente leito
e home e merlo confunden seu cantar.
No eixido da casa vinculeira
vive un merlo, xa vello cantador,
que desfía decote unha muiñeira
nos abrentes xentís da primaveira,
cando esbrochan os albres a dar flor. 155
Vítimas
Pra os galegos emigrados alén-mar.
I
- ¡Pepiño..., Pepiño...!
- Nanai, ¿que me quer?
- N'hai leña, filliño,
e vai a chover.
- Pois cale, siñora,
que a vou apañar
e en menos dunha hora
de volta hei de estar.
Vosté non se afane
nin sofra por nada...
¡Namentras non sane
se esté descansada...!
- Pois vaite, filliño,
e non tardes moito;
¡a ver, meu santiño,
se escapas enxoito...!
II
- Que non me afane nin sofra,
e que me esté descansada.
¡Que máis me ha de decir el,
filliño da miña i-alma!
¿Descansada...? ¡Foron tempos...!
¿Que non padeza...? ¿Ten trazas...?
¿Como n'hei de acorar eu,
vítima desa canalla
que se alcuma caciquismo
e non se adica a máis nada
que a apremear ó infelís
con terribres... crués xudiadas...?
Porque aquelas eleiciós
o meu home non votara
pra quen quería Don... —¡beizos 156,
non pronunciedes tal fala!—,
¡encolo de nós caíron
como cans nunha preada...!
Eles mataron ó abade,
porque escontra predicaba
da súa infernal doutrina...,
das súas atrós fazañas...,
e dimpois, como o diñeiro
neste mundo todo achanza 157,
buscaron testigos falsos
pra que con tesón xuraran
diante o xuez, que, como eles,
era un xuez sin entranas,
que o meu fillo e mais seu pai
—¿como n'hei de verter bágoas?--
foran os que deran morte
ó crego... —¡Siñor, vinganza!—...
¿Asesinos eles...? ¡¡Non!!
¿Sacrílegos...? ¡Virxe santa,
ti sabes que a nosa sangue
n'era de xente lixada...!
- ¡Que demuestren su inocencia!
— ¿E pra que...? ¡Non precisaban...!
¡Vós si que non podiades
legalmente demostrala...!
Mais tiñades polo rabo
a sartén ben apreixada,
e fixestes que o inocente
cos vosos crimes pandara...
- ¿Niegan que han sido? ¡Entonces
que prueben la coartada!
— ¡Probada a tiñan! Comigo
topábanse os dous na casa,
entramentras cabo a igrexa
o crime se perpetraba...
¡Pro empeñástesvos todos
e saístedes coa trama...!
¡N'houbo salvación posibre...!
Vendemos veigas e vacas
pra pagar os moitos gastos
que co esto se oucasionaran;
e ó fallo158 —¿e inda vivo?,
¿n'hei de estar esconsolada?—,
ó cabo, ós dous inocentes,
anacos da miña i-alma,
os mirei ir a un presidio
a purgar alleas faltas,
mentras que eu eiquí quedei
polas portas..., ¡desherdada!,
de toda a xente esquecida,
e sin creto... ¡pro sin mancha...!
¡Enferrollados na carce...!
¿E n'adoezo...? ¡Disgracia...!
En compaña de Pepiño,
que alenta as miñas espranzas,
vivindo vou, cal de esmola,
de morrer soio coas ánseas,
deitada nestes follatos...,
co esta frebe que n'acaba
¡de arrincarme a pouca vida
que inda me queda e me amarga...!
III
- ¡Santa Bárbara bendita...!
¡Pepiño...! ¡Non é...! ¡Lostrega,
e este meu fillo non chega!
¡Canto 159 tarda...! ¡Santa Rita...!
Anoitece... ¡Como arría...!
¡E eu con frebe, Dios mío...!
¡Ardo en calor...! ¡Sinto frío...!
¡Ampárao, Virxe María...!
Non se ouce inda.. O vento brúa...
Meu filliño, ¿onde estarás...?
¿Cousa boa ti terás...?
¡Noite pecha...! ¡Non hai lúa...!
¡Vou tras del! ¡Outro pouquiño...!
Abreuse o portal... ¡Escoita...!
¡Foi o vento...! Non adoita
tardar tanto o meu Pepiño...
¡Azo, pois 160...! ¡Fóra...! ¡Son nai,
e el é un anaco meu...!
¡Non acougo...! É que o Ceu
me pregunta: ¿donde vai...?
¿Cara a onde eu irei? ¡Dios santo,
guiaime! ¡Virxe do Carme,
vinde ó meu lado ampararme!
¡Morrer onda el!... ¡Non aguanto!...
.....................................
¡Que caio!...¡ai!... ¡Non me le...van...to!...
......................................
IV
Era cedo. A xente tornaba
en tandas da misa,
que, domingo cando é, e aquel era,
van todos ouíla.
Mais, chegados que foron á aldea,
lles dou tía Xacinta,
—que da chouza xa viña, a onde fora
leva-las vaquiñas--
abraiada 161 a notiza que a Chuca
mirara tendida 162
pé dun albre, que un raio rachara
do fondo hastra a cima,
cabo a aberta 163 que a ágoa conduce
prós muiños da Birta.
- Eu, lles dixo, de alí arredeime,
pois medo sentía,
e Dios faga 164 que certo non sexa,
mais... ¡coido n'é viva 165!
Polo fillo chamaron da Chuca,
que non os ouíra
anque un ano chamaran arreo
con canta alma tiñan...
Logo, todos (¡ni-un soio quedaba!)
coa tía Xacinta
cara ó sitio donde ela dixera
que a Chuca xacía 166,
ás carreiras colleron, anque era
de alí moi cerquiña.
¡Ouh disgracia —a unha escramaron—,
ouh cousa non vista!
¡Ouh castigo, quizaves, mandado
de Dios pola ira!...
¡Era certo! Non se trabucara,
non, tía Xacinta. 167
¡Alí estaba a Chuca, cadavre,
de costas pra riba,
abrazada ó fillo, que dela
debaixo, sin vida
se miraba, metá xa da cara
na area afundida,
que pra alí arrastrando levaran
xurradas da víspera;
¡e tan negro..., tan negro, Dios santo,
que o seu 168 corpo un carbón parecía!... 169
O San Mauro de Codeseda
O que do reuma
sandar quixera,
veña ó San Mauro
de Codeseda.
Vellas e vellos,
nenas e nenos,
mozas e mozos,
vinde correndo.
Ricos e probes,
sans e doentes,
chegade axiña
e sen deterse.
----
¡Xa os automobles
chegan lixeiros,
acugulados
de forasteiros!
¡Que de presentes
tran para o Santo!
¡Que de portentos
e de miragros!...
Toca, gaiteiro,
leda alborada,
que a festa de hoxe
ha ser sonada.
Onse os foguetes
e mailas bombas,
e a xente toda
troula que troula.
¡Ala, mociños,
vellos e nenos,
cara ó san Mauro
vinde correndo!
Veredes cousas
que han de admirarvos.
Se non é certo...,
¡rápenme os diaños! 170
Siluetas composteláns
A CATEDRAL
Unha montaña de pedra
con debuxos caprichosos,
onde, acochados, se gardan
inapreciabres tesouros.
A NORMAL
Bela 171 portada románica
nunha casoupa empotrada.
Dentro, ledo rechouchío
de rapaces e rapazas.
A UNIVERSIDADE
Sabios mestres encadrados
dentro dun marco de pedra;
abigarrados discípulos,
¡máis abigarrada cencia!...
SAN PAIO
Un gran lenzo de sillares 172,
fiestras con enreixado,
onde debullan amores
corazóns santificados.
PAZO DE RAXOI
Soportales, balcoadas;
villeus, ediles, xuzgado.
Arriba, anxos cantores,
e o Apóstol cabalgando.
RÚA DO VILLAR
Soportales. Risas. Bágoas...
Chuvia, maina e miudiña;
e un León a devorar
toda caste de notizas.
RÚA NOVA
Penumbra nos soportales...,
falas de amor e promesas...
Remoíños de rapaces...
Teatros... Cine... ¡Indecencias!...
A FERRADURA
Un mirador ateigado
de somas de romantismo,
onde as arelas se espallan
en enervantes sospiros.
O PEDROSO
O fielato donde pagan
portasgo chuvias e néboas,
cando veñen visitar
as rúas de Compostela.
HOSPITAL
Portada renacentista,
por onde entran os doentes
tras da arelada meiciña
que a Caridá lles oferce.
MOIMENTO A SAN FRANCISCO
O granito feito fala
polo artista máis galego;
San Francisco a nos decir
quen inda non morreu Mateo.
HOTEL COMPOSTELA
Nun capitel apreixada
a inspiración de Asorey,
e un remedo de gran Pazo,
onde os ricos van comer. 173
Miña lúa aluarada
Miña lúa aluarada
que te ergues tras do pinal,
fálame da irmán amada
que levou a Inmaculada
na sua festa de Nadal.
Nas tuas brancas raioliñas
¿que me envías? ¿que me tras?
¿Bicos?... ¿Falas mimosiñas?...
¿Sabe das arelas miñas
e do seu loiro rapás?
Dille, dille, branca lúa,
que aquel anxo que deixou
rebulda na casa núa...,
e nunha raiola túa
¡lévalle o meu corazón!
Dille que n'achei consolo
dendes que ¡ai! de aquí fuxeu,
que o seu filliño tan solo
logra, en colléndoo no colo,
amingoa-lo penar meu. 174
Cántigas de Nadal
Durme, meu meniño, durme,
que eu, esperto,
do teu leitiño a carón,
por ti velo.
Sorrí, meniño, sorrí,
que á tua beira
ollando estou teus sorrisos
que o meu corazón aledan.
Fala, meu meniño, fala,
que as tuas falas
son pra min no mar da vida
o faro que amostra a praia.
Eu onda ti son felís
e sin ti non son nada,
porque somente en ti teño
caridá, fe e esperanza. 175
Acoarela
A xente, de trafego,
facendo a sementeira;
o sol, peiteando enriba
sua roiba cabeleira.
No ar dependurada,
borracha de alegría,
fai a laberca a xornada
do día.
Pola estrada a correr
unha poeira branca:
do motor o progreso
que a cento vinte alanca...
Á soma refrescante
do mesto piñeiral
debaleira Amor galante
seu carcax.
Trouxo a nova o rapaz
que fora pola avenza:
o automoble do Pazo
escachado en Fervenza...
Alegría na aldea...
Unha vella aledada
dille ó can que rebrinca na cadea:
¡Hoxe tes preada!... 176
Foi un bico
Foi un bico de luz, dende o outo ceo
de sócato baixado,
o que espertou sua i-alma adormecida
e soergueu seus decaídos azos
e as feridas cerrou que nel abriran
os feros desengaños,
e acougo trouxo ó seu magoado peito,
terrenales arelas e degaros
amortecendo, e frolecendo, en troques,
os entusiasmos sagros
por todo canto é santo e é divino,
por todo canto é homilde e é cristiano.
Foi un bico de luz.
E houbo festas
nos ceos e na terra.
Cal San Paulo,
caeu ferido pola luz divina:
¡Foi por Xesús chamado! 177
Anceios
Son os teus ollos cereixas
das que eu quixera fartarme,
pra vivir sempre contento,
véndote decote a Ti.
Hai nos teus beizos surrisos
dun sol risoño de abril,
e eu quero neles queimarme
e que Ti avénte-la cinza.
As túas mans de raíña
deitan favores sen conto;
dóname, Nai, unha esmola,
que son mendigo de amor.
Mel levan as falas túas
ós corazós deloridos;
meu corazón é unha mágoa
en espera do teu bálsamo.
Cando a Ti ergo meus ollos,
miña ourazón é pregaria;
son outro Santo dos Croques
de xionllos na Soledá.
Revoar nos teus ensoños
hastra queimar miñas azas
nas chamas do Degarado...
¡Eis o que arelo de ti!... 178
Mágoas
Pra meu irmán
¡Ouh río Umia, feitizado río,
que, sempre que te eu vexo, en min espertas
meus tempos ledos e o relembro sagro
da miña edá primeira!
Non parece senón que antre os pregues
das tuas ondas, que mainas escorregan,
envolves o millor da miña vida,
días de xolda e infancia rebuldeira,
pra ilo mergullando do pasado
no escuro mar sin fondo e sin orelas.
Ouh, cantas veces, cantas, indo á escola,
xoguei c'outros rapaces nas tuas beiras
á panda, ó pimpón e outros xogos,
sin esquence-lo trompo e a estornela.
Ouh, Ponte de Abragán e corredoiras
de Fontenlo e a Devesa;
congostras e currunchos agachados
no fondo da Regueira,
¿onde van aqueles días?, ¿onde
a ledicia e o rebuldar daquela?
Fuxiron, si, pra sempre e máis non volven.
¡Canté se inda volveran!
¡Canté, se inda volveran e de novo
pra min tornara aquela edá primeira,
sin que os doores mouros
nin as congoxas feras
cravasen suas gadoupas afiadas
na esconsolada i-alma do poeta!
¡Canté, se inda volveran aqués días
e co eles outra vez tamén volvera
a ledicia da miña xente toda!
¡Canté, se as falas meigas,
as apagadas falas de Emiliña
e Dora —¡anacos meus!— ouír poidera!...
Non volven, non, que fora esto consolo
prás bágoas miñas e prás miñas penas;
arelada meiciña prá ferida
de hai tempo en min aberta,
por onde pouco a pouco se me escoa
a vida e a existencia.
¡Fuxiron, si, pra sempre e máis non volven
prá esconsolada i-alma do poeta!... 179
Nai dolorosa
Tamén Nosa Señora chorou prefundas dores,
como espiñas punzantes e acedas como fel.
Tamén Ela acorou e sofreu desabores
e abriron as suas bágoas un frolido ronsel.
Almas prá Dor nacidas, pola Dor esmagadas
que arrastrades sofridas voso lento vivir,
os peíños poñede sobre as suas pisadas,
que aberto xa o vieiro vos deixou a seguir.
Agarimosa Nai, toda chea de gracia,
consolo de aflixidos, amparo na desgracia,
vos chama e vos alenta... ¡Seu exempro imitai!
Ó pé da Cruz miraia. Vendo a Xesús sen vida,
aguda e lacerante, sua dor non ten medida,
¡e esgazan sete espadas seu corazón de Nai!... 180
Soños
Lá, nas noites caladas, cando todo é silenzo,
cando a xente da aldea dorme toda tranquía,
eu érgome a soñar, e a tola fantasía
vai forxando caprichos sobre un escuro lenzo.
Vai forxando caprichos; e as somas medoñentas
de seres ben-amados, da terra xa fuxidos,
con estreitos vencellos pra sempre a min xunguidos,
en riola de pantasmas desfilan, tardas, lentas...
Dende un piñeiro o moucho seu canto, que é lamento,
na escuridade ceiba, que vai nas ás do vento
a morrer esvaído na alonxada montaña.
Unha voz misteriosa se laia delorida,
cal do fondo da i-alma arrancada ou fuxida,
namentras pola aldea pasa a Santa Compaña. 181
Era unha rosa...
Era unha rosa que frolecera
nos días idos da miña infancia,
cuio arrecendo chega ora eiquí
e en min esperta ledas lembranzas,
que, adormecidas dentro do peito,
cal un tesouro, tiña acochadas.
Era un luceiro cal vagalume,
unha luz lene, soave e maina,
que, pouco a pouco, resprandecendo
foi con máis brilo e acesa chama
para algún día ser cal a estrela
que os meus vieiros alumeara.
Aquela rosa hoxe arrecende
de especial xeito nesta xuntanza,
e ten arumes máis escollidos
que neste ambente agora espalla.
Aquel luceiro cal vagalume
ora é facheiro de acesas chamas,
que no máis fondo do meu esprito
pon escentilos de estrela sagra.
Esa rosiña e ese luceiro
son, caro amigo, a amistá santa
que as nosas vidas xuntou embora,
ó atoparnos na nosa infancia,
e a mesma roita marcou destonces
prás nosas vidas e as nosas almas.
Esa rosiña e ese luceiro,
—esa amistade xa consagrada--
foi quen me trouxo a festexarte
co estes amigos nesta xuntanza,
por mor da túa misa primeira,
por mor da túa grande xornada;
e esa rosiña e ese luceiro,
esa amistade, é quen me manda
agora erguerme para adicarche
cativos versos, nos que se garda
toda a fondura do meu cariño,
toda a meiguice da nosa fala
—fala de amores e de agarimos,
fala de rezos e de pregarias—,
o verdor todo das nosas veigas
con o feitizo das nosas praias;
o marmurío dos nosos ríos,
das nosas fontes a doce cántiga,
a maxestade dos nosos tempros,
dos nosos pinos a queixa vaga;
o arrecendo das nosas frores,
das nais doridas tódalas bágoas;
¡toda a Galicia dos meus quereres,
todo o feitizo da terra amada,
coa i-alma toda dun vello amigo
e a noraboa desta xuntanza!... 182
Compostelana
Sobre as rúas estreitas ergue a chuvia
sua triste e monorrítmica canción;
das gárgolas as fauces se entrabriron
e o númaro das fontes abondou.
Arrentes da portada de Fonseca,
envolto no seu traxe funeral,
un villeu coase aterecido escoita
as doce no reló da Catedral.
Un lóstrego por riba da cibdade
seu retorcido lampo esparexeu,
namentras, sulagada en tebras pechas,
a vella Compostela se durmeu.
Tras da Santa Compaña, as somas sagras
de Xelmírez, Fonseca e de Raxoi,
por Lago comandadas, pasan lentas
nas tebras pervagando en procesión. 183
Arela
Nun curruncho fondo do teu peito
ter un cariño,
e no escuro mouro dos teus ollos
verme a cotío.
Nos teus ensoños
revoar ledo,
e escoitar falas aloumiñantes
deses teus beizos.
Cal niño de pombas, limpa e branca,
unha casiña
lá, na paz da aldea, onde todo
amor respira.
Nela decote
vivir contigo,
antre as caricias e os bicos mornos
dos nosos fillos.
Cos anos cangados, xunto ó lume
cos netos nenos,
recorda-los nosos tempos mozos
e días ledos.
E, cando queira
dispo-lo Dios,
o sono eterno durmir na tumba
de meus abós. 184
Nosa Señora da Grela
Ergueuse o sol moi cediño
e, por ser día de festa,
destrenzou unha muiñeira
na serra de Cabanelas.
Vírono os bos mariñeiros
mailas xentes de Tras-Deza,
e puñéronse en camiño
de cara á Virxe da Grela.
Van de romaxe: e as mozas
desfollan cántigas ledas,
todas cheas de degaros
e ateigadas de ternezas.
Irtos, bariles, outivos,
fillos herdeiros dos celtas,
abrouxadores atruxos
os mozos no ar peneiran.
O gaiteiro repenica
os dedos con xentileza,
bordando armonías doces
que os pesares escorrentan.
Nas mans dunha nena en flor,
vermelliña cal cereixa,
toleirona e donairosa
rebuldea a pandereta.
Reloucando de alegría,
camiñan de cara á Grela
para cumprir santos votos
e sagras promesas feitas
á doce Nosa Señora,
de Dios Nai; á Virxe meiga,
avogada dos homildes,
aliviadora de penas,
sosego nos desacougos
dos corpos e das concencias;
dozura, nos amargores,
nas acedumes, terneza,
nas horas de dor, meiciña,
ledicia, nas de tristeza;
rosa antre espiñas nacida,
miúda e branca azucena,
casta antre tódalas virxes,
reina antre tódalas reinas,
refuxio dos pecadores,
¡hucha de gracias rechea!...
Á Santa da Grela van
para caír diante dela
de xionllos, agradecidos,
e rezarlle coas mans dreitas
á que sosegou os mares,
calmou os ventos, e á terra
guiou os barcos que a roita
na noite escura perderan,
e arredou á praia as dornas,
as probes dornas peixeiras,
trocando bágoas e choros,
mágoas, dores e tristezas
en sorrisos e alegrías,
bicos, caricias e apertas,
levando a paz e o amor
ós fogares e ás concencias...
¡Coitadiños mariñeiros!,
¡cantas dores, cantas penas,
trai sóbor deles á feixes
o mar cando se enrabecha,
e se arremoíñan os ventos
e as loucas olas se encrespan!...
Mais saben que dende a ermida
nosa Señora da Grela
seu ollar protector tende,
e olas e ventos se aquedan,
sempre que a invocan e a chaman,
sempre que acoden a Ela.
¡Por algo é porto seguro!,
¡por algo é do mar estrela!...
Nosa Virxe dos homildes,
nosa Santa mariñeira,
que, cal lumioso faro,
na túa ermida da Grela
te ergues cara ó mar de Arousa,
garimosa e satisfeita,
coa sorrisa a fror de beizos
e a miradiña serena
deses teus olliños meigos,
ollos de nai cariñenta
que nos quer e aloumiña,
que nos bica e arreconchega
escontra do morno peito,
nos arrola e adormenta...
¡Somos probes mariñeiros,
nosa Santa, nosa Reina,
que no escuro mar da vida
á deriva imos, sin velas;
azoutados polos ventos
das tentaciós que nos cercan,
polas olas enritadas,
polo mar que se enrabecha:
olas de falsas doctrinas
que de Cristo nos arredan;
mar, onde ferven as lavas
infernales da indecencia,
enritadas polas modas,
polas lascivas novelas,
polos teatros e cines
e pola prensa blasfema;
mar, onde se arremoíñan
con furias de loba fera
tódalas pasiós humanas
e as desatadas tormentas
dos infernales abismos
e das infernales sectas;
mar enlodado, onde o monstro
dos sete pecados ceiba
pesticenciales bafíos
e arrotos con que envenena
fogares, escolas, vilas,
almas, vidas e concencias!...
Doce e adourada Naiciña,
nosa Señora da Grela,
guíanos a porto salvo,
lévanos á praia, leva;
sexa teu manto real
das nosas dornas a vela,
teus ollos e teu sorrir,
faro que a roita alumea
ás probes almas que dudan
envolveitas pola néboa;
móstranos, doce refuxio,
nos teus braciños de Reina
ó fillo das tuas entranas,
ó Neno Dios; fai que vexan
seu sorriso loumiñante
nosas almas mariñeiras;
roga por nós, nosa Santa,
ora e na hora derradeira.
¡Por algo es porto seguro!,
¡por algo es do mar estrela!... 185
¡Moitas gracias!
Pra responder ós vosos agasallos
eu non atopo falas,
e ándanme alá dentro da cabeza
en revolta xuntanza
ideas e conceptos, que n'acerto
a pólos por seu orde. E na i-alma
sinto tal que unha morna vaguedade,
unha dozura soave e degarada,
que o meu ser todo envolve
e o corazón sulaga
de ledicias nun mar que non ten fondo.
Pra min será esta data,
ó longo do camiño dos meus días,
como a pedra miliaria,
na que con letras de ouro
gravarei vosos nomes. E a xornada
de hoxe hei gardar no meu libro de notas
como ilustrada páxina,
como estampiña sagra de recordos,
como ardente pregaria,
que o voso agasallado
terá de erguer da Grela á Virxe amada
por vós, e polos meus, e por Galicia:
pola irmanciña santa,
que, ó frolecer cal frol, polo curisco
con bico ¡ai! de morte foi bicada;
por Doriña e sua nai; de meus avós
polas fuxidas almas;
polos vellos amigos que souperon
enxoitar algún día as miñas bágoas,
e por cantos agora aquí me escoitan
e coa súa presenza me honran e agasallan;
pola Galicia ceibe
con libertade sagra,
por tódolos valentes loitadores
que forman nestos tempos a cruzada
dos escollidos bos e xenerosos
que loitan pola Terra e pola Fala;
pola Fe que nos trouxo o Santo Apóstol
que en Santiago descansa;
polo sustento e o ben dos nosos corpos,
¡polo sustento e o ben das nosas almas!...
Polo vindeiro adiante
camiñarei decote coa lembranza
desta xornada ardendo no meu peito
con roxas labaradas.
Mais para agradecer tanto agasallo
n'atopo agora falas,
e érgome, confuso e avergonzado,
como antre xente extrana,
sin achar outra cousa que decirvos,
máis que estas dúas verbas: ¡¡Moitas gracias!! 186
Eu teño un paxariño
Nunha gaiola vella, repintada
dun color subido de amarelo,
eu teño un paxariño, que hai que velo
como desfolla cantos na alborada.
Un ledo pintasilgo miudiño
—ofrenda e don preciado dun amigo—,
que nado foi nas gallas dun caxigo,
onde seus pais fixeran brando niño.
¡Ouh meigas armonías! Dende o día
en que na casa canta, hai alegría,
esa alegría santa que namora;
e hastra se me antoxa que a dor miña
fuxeu, e no seu canto agora aniña
unha saudade vaga e benfeitora. 187
Hoxe houbo festa no Ceo
¡Carballeira do San Xusto,
carballeira derramada;
naquela carballeiriña
perdín a miña navalla!
(Canto popular)
Coa licencia desta xente:
señoritas, donas, cregos,
homes de toga, escolantes,
respetabres cabaleiros,
erguereime eu pra decirvos
que hoxe houbo festa no Ceo.
Co gallo da misa nova
deste amigo e compañeiro,
saín hoxe de Santiago
pola mañanciña, cedo,
e polo camiño viñen
maxinando todo tempo
no sagrifizo da Misa
e a dinidade do Crego,
e, deixando a fantasía
voar sin rendas nin vencellos,
non facendo uso da lóxica
dun modo xusto e concreto,
cheguei a dar coasemente,
verba máis ou verba menos,
ó que o pregador fai pouco
nos dixo de xeito esgrevio,
en períodos fermosos
e froridos se extendendo:
que hoxe é data siñalada,
que hoxe houbo festa no ceo.
¿Falar con Deus a miúdo?:
lendo o Testamento Vello,
vemos que aqueles Petrucios
coase a cotío o fixeron;
mais facer que Xesucristo
descese dos outos Ceos
sóbor das táboas do altar
pra nós como pan comelo,
eso nin siquera a Virxe
—e é sua Nai— pode facelo;
e en troques, con catro verbas
o fai calisquera crego:
decindo Hoc est corpus meum,
ás suas mans vén Deus correndo.
Polo tanto, ora decide
se n'hai no meu compañeiro
outa dinidade, que hoxe
por primeira vez fixo eso,
e por vez primeira Deus,
en frebe de amor ardendo,
nas súas mans repousou,
das especies baixo o velo.
As campaíñas da Groria
tringuelearían a un tempo,
e os coros dos Serafíns
cantarían diante o Eterno
o Sanctus, Sanctus tres veces
e o Gloria in excelsis Deo,
mentras sobre a ara erguía
a Vítima o novo crego,
e era un himno a Natureza
subindo da terra ós Ceos.
Por eso eu decirvos podo,
seguro do meu aserto:
que hoxe é data siñalada,
¡que hoxe houbo festa no Ceo!
¡Carballeira do San Xusto!,
beiras do Lérez lixeiro,
veigas, valgadas e montes,
frolecidas e encubertos
por amarelas chorimas,
unide o voso arrecendo
dos alegres paxariños
ó rechouchío algareiro,
ós armoñosos queixumes
dos fungadores piñeiros,
ás ledas notas da gaita
e ó maino zoar do vento
antre as follas dos carballos,
e dos vellos castiñeiros
antre as gallas ateigadas
de candeas e ouricelos;
ó marmullar das fontelas
e dos ríos cantareiros,
ó tanguer das campaíñas
e ós alalás dos romeiros;
ó perdín miña navalla,
que, como frecha de aceiro,
vai esvaírse lonxano
bailando nas ás do vento;
á ledicia deste día
e ó barullo e algueireo
desta festa de San Xusto,
e dos que ora eiquí, atentos,
estes versiños escoitan
cativos, pero sinceiros,
de quen chegou de Santiago
pra festexar a un xa vello
amigo nesta xornada
—día sagro, grande e ledo
prás almas cheas de fe--
e berrar coma ó comezo:
que hoxe é data siñalada,
¡que hoxe houbo festa no Ceo! 188
¡Galego!
Máis que ás mulleres todas,
quero á nai miña;
máis que a tódalas terras,
quero a Galicia.
Máis que a tódalas patrias
á nosa patria,
máis que tódalas falas
a nosa fala.
Máis que as bandeiras todas
nosa bandeira,
máis que tódalas terras
¡a miña terra! 189
Nun revoar sin fin
Nun revoar sin fin, da Dor as azas
rozaron o seu corpo de muller
—lanzal, esbelto e de soaves trazas—,
de primaveira un loiro amañecer.
Por sobre do seu rostro, un cor magoado,
seus ollos ¡ai! pechados e sin luz,
o seu sorrir pra sempre xa apagado,
e nas suas mans un lirio e unha cruz.
Así dormida, a ollei no cadaleito,
namentras que no fondo do meu peito
se derretía en pranto o corazón.
¿Foi soño? ¿Realidá?
Á miña beira
nun branco amañecer de primaveira
levaran a enterrar miña Ilusión. 190
Na gaiola do meu peito
Na gaiola do meu peito
ten seu niño un reiseñor,
que, a sofrir penas afeito,
canta as feridas da Dor.
Foi alegre en tempos idos,
mais nunca soupo cantar
hastra que os dores buídos
o chegaron a magoar.
O reiseñor é meu estro,
na cencia da Dor maestro,
que meus versos inspirou;
que a doce malenconía,
desque fuxeu a alegría,
no meu peitiño aniñou. 191
Eu gardo
Dunha huchiña de ouro
nun curruncho escuro, eu teño agachado
un rico tesouro.
Un tesouro sagro,
rosa frolecida, frol arrecendente
cal vello miragro.
¡Cal miragro santo
inédito gardo no fondo da i-alma
o meu millor canto! 192
¡Alá van!...
Alá van, mensaxeiros da delor,
os meus cativos versos mundo adiante,
froleciñas daquel xardín xoiante,
onde sangra a roseira do Bo-Amor.
Amarguras da miña vida en flor,
desta vida que vivo agonizante
desque ¡ai! quedou pra sempre a irmán amante
dormida no regazo de El Señor.
¡Alá van!... Son meus fillos predilectos,
cecais coxos, encrenques, con defectos,
que o mundo non lles queira perdonar;
mais non por eso meu amor lles nego,
e o mundo... onde haxa faltas ¡pau de cego!...
que é o millor modo, ás veces, de enseñar. 193
Sursum... Corda!
(MESSIS QUIDEM MULTA, OPERARII AUTEM PAUCI)
Abride paso a Cristo, montañas de Xudea,
tremede baixo as prantas do Rei Conquistador...
¡Bendito o Rei eterno de toda nación sea!
¡Bendito o Rei que chega en nome do Señor!
Os feros enemigos vencido o coidaron,
cando expirar o viron colgado dunha cruz:
¡Falaz victoria! Axiña con estupor o ollaron
do seu sepulcro erguerse, envolto en groria e luz.
¡Eis! Védeo camiñando antre roibéns de nubes
sobre a trunfal carroza do libro de Ezequiel:
didiante ábrenlle paso milleiros de querubes,
e exércitos de Apóstoles avantan en pos del.
¡Mortales, paso a Cristo!, ¡que a todo o mundo vexa
ante os seus pés rendido o Rei Conquistador!
¡Bendito o Rei eterno de toda nación sexa!
¡Bendito o Rei que chega en nome do Señor!
Se ergueu como xigante que emprende o seu camiño;
desceu dos outos ceos, e ós ceos voltar quer:
a faz mirou da terra, e ó seu ollar diviño
de amor en labaradas se veu a terra arder.
Señor, ¿quen non te acrama?, ¿quen teu poder n'admira,
vendo ante ti de Roma os deuses destronar?:
sobre eles o teu carro envolto en chamas xira,
erguendo vil poeira de cinzas ó rodar.
¡N'importa que revoen as aguias dos romanos!;
¡n'importa que che cerren o paso con furor!;
entreabrira-los beizos, e cal pantasmas vanos
as desfará nos aires teu sopro destructor.
N'importa que cen reises te ataquen incrementes
e pechen obcecados os ollos diante a luz:
o teu poder inmenso abaixaralle as frentes,
impondo en cada croa a sagrosanta Cruz.
¡Mortales, paso a Cristo!, que xa trunfante ondea
en Roma o estandarte do Rei Conquistador.
¡Bendito o Rei eterno de toda nación sea!
¡Bendito o Rei que chega en nome do Señor!
¿Non vedes cal se espalla moxena abrasadora
polas resecas sebes, se antre elas foi caer?:
así por toda a terra cundeu a benfeitora
chama de amor que Cristo na terra veu prender.
Das brétemas os fillos por Setentrión baixaron,
ás hordas ofercendo a Europa por botín;
mais en chegando a Cristo, as frentes abaixaron,
e abríronlle ancho paso por todo o seu confín.
Mil veces venturosos, a Cristo se acolleron,
e Cristo sen reparo os brazos lles tendeu;
e deste xeito os bárbaros do norte se volveron
na sociedá máis culta que o medio-evo veu.
Tamén nosa Galicia, a terra de Santiago,
sinteu o duro peso das hordas sobre si;
mais ben axiña o suevo cesou no seu estrago,
ó escoitar a Cristo por voz de San Martín.
¡Ouh benfadada terra! España é quen se goza
de ter por Deus loitado en loita secular;
por eso o mesmo Cristo non quixo outra carroza
que España, cando ás Indias Colón o foi levar.
¡Mirai! ¡Subrime escena! Por sobre as crespas olas
dun mar que por nacidos xamais sulcado foi,
abrindo paso a Cristo, tres naos españolas
a un Mundo Novo levan a santa Redención.
Xa nas lonxanas praias as greas valerosas
de santos misioneiros, nas mans mostrando a Cruz,
se adentran polas fragas de lendas misteriosas
levando ós probes indios, coa fe de Cristo, a luz.
¡Salvaxes, paso a Cristo!, que en trunfo xa pasea
por terras e por mares o Rei Conquistador;
¡Bendito o Rei Eterno de toda nación sea!
¡Bendito o Rei que chega en nome do Señor!
¡Irmáns, arriba todos!, ¡é Cristo quen vos chama,
por voz do seu Vigairo, á empresa das misións!:
Que a gracia de El Señor alcenda en vós a chama
que abrase os vosos peitos e inframe os corazóns.
Galicia, a terra esgrevia de bos e nobres feitos,
un posto na vangarda terá de recramar.
Arriba, loitadores garridos e escolleitos:
"¡a seara é moi extensa, e hai moito que segar!" 194
Festa en San-Iago
Nas torres da Catedral
xoga a lúa a pita cega
coas rioladas de xente
que dende a Praza lle acenan.
Andan bailando no aire
os foguetes da festa
peneirando a fariña albariña
das luces vermellas.
O Obradoiro emborrachouse
dun barroquismo de pedra
e o fogueteiro visteulle
un refaixo remendado
con longos fíos de estrelas.
Por diante do Hospital
un fauno rube de présa
pra bicar a luxuriante
redondez da Berenguela. 195
No Día de Galicia
¡Cantora de Galicia,
esperta do teu sono! ¡Erte!... ¡Canta!...
Chegamos en romaxe á túa beira,
nesta magna Diada,
nas mans coa ofrenda sagra dunhas rosas,
nos beizos a emoción dunha pregaria.
Non vimos a chorar a túa perda,
de abondo xa chorada,
nin a enxoitar tampouco as bágoas nosas.
Outra minsión máis outa e máis honrada
traguemos que cumprir os eiquí xuntos
ó pé da túa estatua:
Queremos ser cruzados de Galicia;
queremos afincar a fe na Causa,
e vimos para armarnos cabaleiros
nesta cibdade santa,
gardadora das cinzas de Santiago,
e verdadeiro altar da nosa patria;
cabaleiros de Cristo e de Galicia,
defensores das libertades sagras
da Terra, e da Fe ardente
que eiquí o Santo Apóstol predicara.
Queremos, Rosalía, que hoxe encendas
no noso peito as roxas labaradas
que outrora os teus Cantares
e as túas Follas Novas inspiraran.
Nas chamas de ise fogo sagrosanto
temprar vimos prá loita as nosas armas,
e a recoller alentos
e folgos pra seguir a roita sagra
que ti nos amostrache nos teus versos
e a miúdo amoleceche coas tuas bágoas.
Repara en derredor,
esperta, nosa Santa,
e escoita as notas fortes e bariles
que vén ceibando ó vento a nosa gaita.
Non chora, cal dinantes nos dixeras,
non chora, non, que canta:
¡canta o rexurdimento dunha terra,
o despertar glorioso dunha raza,
o abrente dunha data que se achega,
o trunfo dunha loita que se agarda!
Galicia xa desperta
do sono en que dormira escravizada,
e a voz dos xenerosos
exténdese por montes e valgadas
chamándonos á loita que escomeza
pra conquerir a libertade ansiada.
Mais hainos que están xordos,
e n'oien a chamada,
e cegos, e non ven o que lle ofrecen,
e coxos ou varados, e non andan.
Por ises malpocados
tamén nosa pregaria:
Que a gracia de El Señor lles abra os ollos,
que anden e que escoiten nosa fala;
que prenda o amor da terra nos seus peitos
e abrase a cobardía das suas almas.
¡Galicia!... ¡Nai Galicia!... ¡Terra a nosa!...
¡Caiamos por Galicia na batalla! 196
Pantasía nupcial
A lúa tece na noite,
coas suas brancas raioliñas,
o albo veo nupcial
que ha lucir a noiva miña.
*
Os luceiros son as lámpadas
que a mañán da nosa voda
han de arder didiante o altar
no instante da ceremonia.
*
Denantes que o crego-Sol
nos diga a misa de vela,
disparará o fogueteiro
unha alba chuvia de estrelas.
*
E hemos de ir no setestrelo
de viaxe de noivado,
ademirando as belezas
do camiño de Santiago.
*
E ó finda-lo recorrido,
será o noso arco trunfal
a xoiante craridade
dunha aurora boreal. 197
Carballeira do San Xusto
"¡Carballeira do San Xusto,
carballeira derramada!:
naquela carballeiriña
perdín a miña navalla".
¡Alalás de Cotobade,
abrouxadores atruxos,
cántigas de ó pé do Lérez:
Carballeira do San Xusto!
Xa o gaiteiro repenica
escollidas alboradas,
e chega a xente á famosa
carballeira derramada.
Corren os mozos e vellos,
os nenos e as raparigas,
que hoxe hai festa e foliada
naquela carballeiriña.
Troulan e rebuldan todos
a compás da doce gaita,
mentras fende o aire a copra:
¡perdín a miña navalla!
"Carballeira do San Xusto,
carballeira derramada!:
naquela carballeiriña
perdín a miña navalla". 198
¡Montañesa!
Pra ir morrer na túa beira
amarridas de saudade
ceibo eu as coitas miñas,
irtas arelas, ó aire:
ten delas dor, montañesa,
a das olladas soaves.
Hei de mandarche, senlleiro,
irmán na dor e nos males,
nun alongado sospiro
o meu curazón sangrante:
xa coidarás, montañesa,
amor e agarimo darlle.
Lelías da miña terra,
ó teu ouvido soaves,
ledos che han levar nas azas,
mainos, mainiños os aires;
e a dona has ser do poeta,
do seu corazón a amante,
o agarimo dos seus fillos,
¡a santa Paz dun fogare!
Pazo de Raxoi de Santiago, 13. VII. 1931 199
A María Inmaculada
- Plegaria -
Madre mía amorosa, puesto que ya el día
me llegó de al mundo en pos del Destino
lanzarme, tu siervo a tus pies, María,
me repito, y espero, siendo Tú mi guía,
seguir victorioso por el buen camino.
Hasta aquí Tú has sido mi fiel protectora:
Tú me consolabas cuando estaba triste;
Tú conmigo estabas en la fatal hora
de la Tentación... Sigue, pues, Señora,
siempre protegiéndome cual me protegiste.
Niño siendo aún, emprendí un camino;
proseguirlo quise, ¡mas fue empeño vano!...
Ministro de tu Hijo ser temiendo indigno,
a serlo rehusé, y ahora el Destino
me arrojó por éste... ¡Dame, pues, tu mano!
No lo abandoné, Madre, sin que en Ti
consejo buscara, porque socorridos
son tus siervos siempre. También releí
palabras de tu Hijo, que dicen así:
"Son muchos llamados, pocos escogidos"...
Dadme aliento, Madre, a fin de que ahora
no desmaye, y, cuando llegue de mi muerte
el tremendo día, la temible hora,
entonces y siempre sé mi Intercesora
para que en el Cielo pueda un día verte.
Amén.
[asinado] José M. Cabada Vázquez 200
Ciumes e namorouzos
Meu corazón namorouse
dun rosal a frolecer;
quer voar e non ten azas,
quer rir e non ten lecer.
No rosal medra unha rosa
loira e fermosa de vez 201;
da sua corola albariña
namorouse un caravel.
O caravel namorado
ciumes de min seica ten;
a rosa rise burleira
sin darlle creto a ninguén.
Unha mañán outoniza
quedei extranado ó ver:
a roseira desfollada,
resequido o caravel
e o meu curazón ferido
a treizón por non sei quen. 202
Pra ti
Craridades de amor aluarado
ó rededor espallas coas miradas,
no teu falar amostras de contado
cadoiros de armonías non soñadas;
hai no teu ser de engados competencia:
as gracias de Galicia e de Valencia.
As túas mans, pombiñas mensaxeiras,
gaivotas mariñáns, volvoretiñas,
unxidas de emoción, cal menciñeiras 203
as feridas do amor bican tenriñas;
de innoto mal doente e malferido
o meu relanzo busco incomprendido.
Mariña o mariñán por mar extenso,
antre as tebras fitando a lonxanía;
romeiro son da dor e cara ó inmenso
tamén fitando vou de noite e día.
Istes versos recollen o que eu penso;
neles verás máis prosa que poesía,
e no abrente feliz dun ano novo
zoando van cantarche o aninovo. 204
"Alma triste". Sonetos por Augusto Mª Casas
Tus versos saboreé, Poeta amigo,
-augusta y santa ofrenda hecha al hermano-
cantando dolorido con "Silvano"
y escuchando lo que el "Maestro dijo".
Tu "Misticismo" y "Lírica" bendigo,
tu "Oración" es mi rezo cotidiano,
y, siendo tu "Dolor" del mío hermano,
"camino del exilio" voy contigo.
Señor de la Tristeza: tu "Rosario"
nos enseña el moderno itinerario
para subir a comulgar la Idea.
Romero del Dolor: Poeta, Artista,
que te lanzas audaz a la conquista,
¡salve!... ¡Tu "Alma triste" bendita sea!...
Mayo de 1932. 205
Soñei contigo
Pra Maruxiña Montemar
Soñei contigo esta noite;
meniña, non teñas medo.
A lúa ía peneirando
foulas de luz polo ceo.
O mar era unha resteva
sementada de vieiros.
Dentro de min alentaba
o esforzado mariñeiro:
a nao belida eras ti
e eran meus brazos os remos.
A lúa ía peneirando
foulas de luz polo ceo.
Naufraguei na inmensidade,
apouvigado dos ventos.
Baixo as pingotas de luces
que orballaban os luceiros,
a nao ía mariñando
polo ronsel do misterio.
Soñei contigo esta noite;
meniña, non teñas medo.
De súpeto, no horizonte
o faro da espranza aceso,
a tecer e destecer
unha rede de vieiros,
abalou meu curazón,
que ía na proa senlleiro.
A lúa ía peneirando
foulas de luz polo ceo.
No lonxe, o porto arelado
lucía bicos e acenos;
relanzo do meu esprito,
acougo dos meus desexos.
A nao fuxía, embalada
polo batuxar dos remos,
namentras tremelucía
unha canción nos meus beizos...
Soñei contigo esta noite;
meniña, non teñas medo.
A lúa ía peneirando
foulas de luz polo ceo... 206
Toca a muerto una campana
Toca a muerto una campana
en el vecino convento,
y en el fondo de mí mismo
otra campana hace eco.
En el convento hay cadáver
y mi corazón se ha muerto.
Plañideras voces se oyen
pedir para el fraile muerto
el premio, la eterna gloria
que hay prometida a los buenos.
Yo acompañando esas súplicas
suplico también y ruego
al Señor que te perdone
el mal que conmigo has hecho.
No te asustes. Jamás pudo
abrigar rencor mi pecho
y, aunque mi verdugo has sido,
que Dios te perdone quiero.
Olvido tu proceder
indigno y no me atrevo
a decirte que has jugado
cual le plugo a tu deseo
con mi corazón que fue
para ti cual cera al fuego.
No me atreviera a llamarte
tampoco perjura, y menos
a decirte hoy que tus labios
de mujer también supieron
fingir besos de pasión,
besos de amoroso fuego [...] 207
Miña alma delorida
Miña alma delorida
teceu con fío de ensono
no tear das ilusións
—das espranzas e recordos--
o encaixe velaíño,
o encaixe vaporoso
con que tiña de encubrir
ó mirar estrevido e cubizoso
os encantos máis subidos
—cal terras artista soñar non puido--
con que o Ceo ornar quixera
da miña amada o seu corpo,
lindezas pra aqués vedadas
que só adoitan mirar materia e lodo.
Ouh miña amada xentil,
a de alma artista e donairoso corpo,
a quen lle a realidá dera
co meu fantasear todo,
que soio pra min viviras [...] 208
A noite era un cadaleito...
No silencio ermo da noite
escoitouse unha canción:
ela viña delorida
buscando o meu curazón.
Era a noite un piago infindo
onde a canción se afogou:
ti quedache salaiante
e eu mal-ferido de amor.
As nosas queixas bicáronse,
magoadas da mesma dor:
a noite era un cadaleito
e os mortos eramos nós. 209
Nos dondos brazos da noite
Nos dondos brazos da noite
durmeuse o meu curazón,
unha canción albariña
do seu sono mo espertou.
A lúa ollouno de esguello,
e aluarado o deixou,
namentras o setestrelo
pestenexaba de amor.
Nas albas azas de neve
dunha segunda canción,
de cara ó alén infinido
o curazón se me foi.
Nos beizos, unha cantiga,
catro versiños de amor,
e as mans espallando ó vento
as rosiñas do perdón
B) Poemas traducidos ó galego
O máis forte
¡Xa chegan!, ¡xa se acercan!, ¡xa se sinten
as hordas agarenas!
Seu rudo galopar
fai retembla-la terra.
¡Xa chegan!, ¡xa están preto e avantan raudos
os feros fillos do feroz Profeta!
Sobre o áxil corcel veñen combados:
a espora nas illargas, solta a renda,
ó vento o alquicel, xusto o turbante,
a corva cimitarra na man dreita,
nos foscos ollos lumaradas de odio,
e sedentas de sangue as bocas secas.
¡Veñen tantos e tantos!, —¡non se contan!—,
¡máis que dos seus desertos as areas!
Escombros soio e cinzas van deixando
na sua fatal carreira.
¡Xa veñen!, ¡xa se achegan! ¡Ninguén surde
que seu furor conteña!
- ¡¡Védeos xa!! —bradou 211 espavorida
a inerme Compostela...--
E a horda chegou asoballante:
como alude ó descer da outa serra,
como espumante e torrentoso río
que arrasa vals e veigas,
como lume que corre en labaradas
pola seve reseca.
Chegou diante as murallas
da famosa cibdade Xacobea,
cuio nome grorioso nas outuras
pregoan as estrelas.
Chegou e penetrando desbordouse
polas rúas estreitas,
polas caladas prazas,
polas herdades ermas
—fuxidos dos fogares os veciños
e agachados nos soutos e arboredas--
e galopou de cara ó tempro augusto,
nomeado cal ningún en toda a terra.
Alí estaba o sepulcro, a cuio brilo
a fama se esvaía do da Meca;
apagar era mester aquel luceiro,
e eso Almanzor cobiza en Compostela;
tal xornada sería o airón grorioso
das suas famosas xeiras.
Polo tempro se adentra cabalgando,
tripando seu cabalo a sagra terra
que bicaran humildes tantos beizos,
e bagullas sin conto amoleceran;
cara ó sepulcro odiado avanta fero,
que "soio é grande Alá e o seu Profeta".
Avanta; mais axiña,
a quen fosos, adarves, nin barreiras
conter xamais poideran, nin trubaran
o estrondo e o fragor de cen pelexas;
ó que ninguén dete-lo paso poido,
o contruba e contén soio a presencia
dun vello monxe orando de xionllos
ó pé das sagras cinzas Xacobeas.
- ¿Que fas aí?, espavecido escrama.
- Rezar, lle respondeu con voz serea.
E o victorioso Haxib sinteu que algo
crebaba do seu ímpetu a firmeza,
e o paso lle impedía,
e atrás o arrempuxaba con violencia...
E atrás foi recuando, recuando
a banda agarena,
pra desfeita morrer nos requeimados
desertos de Castela.
¡Que n'hai contén tan forte e resistente
coma un home que reza! 212
Lo más fuerte
[orixinal castelán]
¡Ya vienen! ¡ya se acercan! ¡ya se sienten
las hordas agarenas!
Su galopar sonante
hace tremer la tierra.
¡Ya vienen, cerca están y avanzan raudos
los fieros hijos del feroz Profeta!
Sobre el ágil corcel vienen tendidos:
la espuela en el ijar, la brida suelta;
al viento el alquicel, prieto el turbante;
sed de sangre en las bocas entreabiertas;
en las pupilas rebrillante el odio;
las corvas cimitarras en las diestras.
¡Vienen tantos y tantos! ¡incontables!
¡más que de sus desiertos las arenas!
Escombros y cenizas van marcando
de su paso las huellas.
¡Ya vienen! ¡ya se acercan! ¡y no hay nadie
que su empuje contenga!
- ¡¡Ahí están!!, ululó despavorida
la inerme Compostela...
Y la horda llegó devastadora:
como alud que desciende de la sierra,
como espumante y desbordado río
que irrumpe por la vega,
como fuego que corre crepitante
por la enramada seca.
Llegó ante los muros
de la ciudad famosa Jacobea,
la que su nombre excelso allá en la altura
pregonan las estrellas.
Llegó y penetró y desbordóse
por sus rúas desiertas,
por sus plazas silentes,
por sus solas callejas
—huidos los pacatos moradores
y ocultos de los montes en las breñas--
y galopó hacia el templo más augusto,
nombrado en los confines de la tierra.
Allí estaba el sepulcro cuyo brillo
la fama oscurecía de la Meca;
y apagar esa antorcha era preciso,
y eso busca Almanzor en Compostela:
esa empresa será el airón glorioso
de sus famosas gestas.
Y en el templo se adentra cabalgando,
hollando su bridón la tierra aquella
que besaran humildes tantos labios,
que lágrimas sin cuento humedecieran;
y al odiado sepulcro avanza fiero,
que "sólo Alá es grande y su Profeta".
Avanza; mas de pronto,
a quien fosos, ni adarves, ni barreras
detuvieron jamás; ni le han turbado
el estruendo y fragor de cien peleas;
al que nadie impedir el paso pudo,
lo conturba y detiene la presencia
de un anciano que oraba prosternado
cabe la sacra tumba Jacobea.
- ¿Qué haces aquí?, estufefacto exclama.
- Rezar, dijo su voz firme y serena.
Y el victorioso Hagib sintió que algo
quebraba de sus ímpetus las fuerzas,
y el paso le cortaba,
y hacia atrás le empujaba con violencia...
Y hacia atrás retiróse, retiróse
la oleada agarena,
y a las anchas llanuras castellanas
fuese a morir deshecha.
¡Que no hay muro tan fuerte y resistente
como un hombre que reza!
José da Viña Trasmonte 213
O botafumeiro
Un confuso rumor surde sócato
de antre as xentes que enchen o tempro,
e axítanse todos
coma mar inquedo;
arelantes os ollos converxen
da nave no centro,
onde colga de rexo adival 214
o botafumeiro.
Cal atleta disposto prá loita
que outivo, soberbo,
sua mirada pasea alteirosa
do estadio chantado no médeo,
o grande incensario
bambea un momento
con pausados e curtos vaivéns
circundado de nubes de incenso,
namentras avanta
manífico, lento,
—labaradas e sedas e ouros--
o solene e sagrado cortexo,
ó compás da máis grave salmodia,
ó clangor melodioso e ascético
que nas chirimías
asemella salaios e rezos,
fuxidos á unha
de doridos peitos.
A procesión sigue
seu monótono, lento serpeo
por baixo das naves
do suntuoso tempro;
e a medida que avanta pausada,
o botafumeiro
ondea en crecente,
en crecente e audaz balanceo...
e raudo cal lóstrego,
ó espazo se lanza lixeiro.
Cruza ousado, soberbo, antre fumes
o ancho cruceiro;
as outuras remonta, e de sócato
descende lixeiro;
e pasa zoando,
labaradas seu ventre converso;
e de novo as outuras remonta;
e baixa correndo,
detrás del ronsel branco deixando
de arumante incenso,
ó seu paso arrastrando de todos
os ollos atentos.
Compostela, cibdá ben amada
do gran Zebedeo,
no teu grande, famoso incensario
o símbolo vexo
de fuxidas grorias
do teu nome excelso,
que cruzou dende Ourente a Occidente,
que subeu ó máis outo do ceo,
non tras si deixando
de sangue regueiro 215 ,
como a fama deixa
de pobos guerreiros.
Teu recordo deixou acó embaixo
un ronsel de incenso
de oraciós que a cotío desfollan 216
incontabres, teus santos romeiros;
e un ronsel aló enriba de estrelas,
o sagro vieiro
cuia roita de luz ten seguido
tantos miles de ollos atentos,
como agora a carreira contempran
do botafumeiro.217
El botafumeiro
[orixinal castelán de J. da Viña Trasmonte]
Un confuso rumor surge al punto
de las gentes que llenan el templo,
y agítanse todos
como mar revuelto;
las miradas convergen ansiosas
de la nave al centro,
donde pende de recia maroma
el botafumeiro.
Cual atleta dispuesto al combate
que altivo, severo,
la mirada pasea altanera
del estadio plantado en el medio,
el grande incensario
oscila un momento
con pausados y breves balances
circundado de nubes de incienso,
en tanto que avanza
magnífico, lento,
—todo llamas y sedas y oros--
el solemne y sagrado cortejo,
al compás de la grave salmodia,
al clangor melodioso y ascético
de las chirimías
que supiros semejan y rezos,
a un tiempo salidos
de contritos pechos.
La procesión sigue
su monótono, lento, serpeo
por bajo las naves
del grandioso templo;
y a medida que avanza pausada,
el botafumeiro
ondula en creciente
y creciente y audaz balanceo...
y vertiginoso,
al espacio se lanza resuelto.
Cruza raudo, soberbio, humeante
el amplio crucero;
y la altura remonta, y de pronto
desciende ligero;
y pasa zumbando,
llampeante su entraña de fuego;
y de nuevo la altura remonta;
y baja de nuevo,
larga estela en pos suyo dejando
de oloroso incienso,
en pos suyo arrastrando de todos
los ojos atentos.
Compostela, ciudad predilecta
del Hijo del Trueno,
en tu grande, famoso incensario
el símbolo veo
de glorias pasadas
de tu nombre excelso,
que ha cruzado de oriente a poniente,
que ha subido hasta lo alto del cielo,
no tras sí dejando
reguero sangriento,
cual deja la fama
de bélicos pueblos.
Tu recuerdo ha dejado acá abajo
estela de incienso
de oraciones que han ido exhalando
tus innúmeros, santos romeros;
y una estela de estrellas arriba,
en el firmamento,
cuya ruta de luz han seguido
tantos miles de ojos atentos,
como hoy siguen el curso ondulante
del botafumeiro.
José da Viña Trasmonte 218
San Francisco pregando ós paxariños
(Do poema en catalán "Sant Francesc" de Mossén X. Verdaguer)
Camiña o Apóstol do amor
por unha fraga de Italia;
e o amor que el ten a Xesús
xa non lle colle na i-alma.
Fálalle ós ríos e ás froles,
e ós piñeiriños se abraza
o eisilado Serafín
que ten do ceo añoranza.
Antre ledo rechouchío
os paxaros o acompañan;
os que aledan o arboredo
revoan de galla en galla
e os que polo ceo voan
atentos no aire pairan.
Francisco por lles falar
baixo un carballo se para.
Uns sobre a herba se pousan,
outros sobre o touzal baixan,
póndose os máis cariñosos
sobre os seus xionllos e espaldas.
Hai un sobre cada herbiña
e moitos en cada galla.
- "Irmáns paxariños —dilles—,
¡canto o Criador vos ama!
Sin sementeiras nin segas
na vosa mesa non fallan
sementes de homildes herbas,
da fonte pingotas de auga
si no cáliz das froliñas
querés bebe-la rosada.
Coser e fiar non sabedes,
mais Deus vos veste e vos calza
e voso traxe e calzado
valen máis que de ouro e prata.
Por leito vos dona un gromo,
as follas por sobrecamas,
ceo e terra por gaiola,
por niño fermosas fragas.
Paxariños, meus irmáns,
¡canto o Criador vos ama!
Amádeo, pois, tamén vós,
que amor con amor se paga;
¡cantálle ó caír da tarde,
cantádelle na alborada
do amor a cántiga doce
que os homes ten olvidada!"
Ás aves así pregando,
San Francisco se estasiaba.
Elas, por reverencialo,
suas cabeciñas abaixan;
a anduriña alarga o colo,
a perdiz estende as alas,
e erguendo ó ceo seus ollos,
abre o peteiro a calandra;
fai a roda o paxarel,
saltarica a cogullada,
erguendo e baixando a un tempo
sua capucha franciscana.
Cando Francisco as beizoa,
de amor chían e salaian
e algún reiseñor diviño
doces arpexos espalla.
Do sagro sino que el fai
collen a forma en bandada
e voan cantando ó ceo
como unha cruz que se agranda
dende Nacente a Poñente,
dende o Sur á tramontana.
Así a Cruz de Xesús
que o Mártir de amor abraza
será erguida en todo o mundo
polos fillos da Seráfica,
que, probes coma os paxaros,
xa por montes e valgadas
de amor a cántiga doce,
do home esquencida, cantan. 219
Predicant als aucells
[orixinal catalán de J. Verdaguer]
Va l'Apòstol de l'amor
per una selva d'Itàlia;
l'amor que sent per Jesús
ja no cap dins la seva ànima.
Ne parla als rius i a les flors,
i pins i roures abraça.
És desterrat Serafí
que del cel sent enyorança.
D'alegria tot cantant
los aucellets l'acompanyen;
los que trastegen pel bosc
voleien de branca en branca;
los que volen per lo cel
paren atents la volada.
Francesc los vol predicar,
sota un roure s'aturava.
Sobre l'herba es posen uns,
los altres sobre les mates,
los més estimats de tots
damunt sos genolls i espatlla;
cada bri d'herba en porta un,
cada arbre una nuvolada.
- Germans aucellets —los diu—,
lo Criador quant vos ama!
Sense sembrar ni segar
teniu sempre en vostra taula
la llavor d'herbeta humil,
de la font la gota d'aigua,
si en lo calze d'una flor
no voleu veure rosada.
Com no fileu ni cosiu,
Déu vos vesteix i vos calça;
vostre vestit i calçat
valen més que d'or i plata.
Vos dóna per llit un brot,
una fulla per teulada,
gentils boscúries per niu,
lo cel i terra per gàbia.
Aucellets, los meus germans,
lo Criador quant vos ama!
Ameu-lo, vosaltres, bé,
que amor amb amor se paga;
canteu-li a entrada de fosc,
canteu-li a l'hora de l'alba
d'amor la dolça cançó
que els homes han oblidada! -
Tot predicant als aucells
Sant Francesc s'extasiava.
Ells, per fer-li reverència,
sos jolius capets abaixen;
l'aureneta estira el coll,
la perdiu estira l'ala,
alçant los ulls cap al sol
obre son bec la calàndria,
fa l'aleta el passarell,
saltirons la cogullada,
fent pujar i fent baixar
sa cogulla franciscana.
Quan Francesc los beneeix
un sospir d'amor exhalen
i algun diví rossinyol
preludia amb la seva arpa.
Del signe sagrat que fa
pren la forma l'aucellada,
que cantant se'n vola al cel
com una creu que s'hi eixampla
de llevant cap a ponent,
de migdia a tramuntana.
Així la creu de Jesús,
que el Màrtir d'amor abraça,
serà duita a tot lo món
pels fills de l'Ordre Seràfica
que, pobres com los aucells,
ja entonen per monts i planes
d'amor la dolça cançó
que els homes han oblidada. 220
¡Xa chegan!, ¡xa se acercan!, ¡xa se sinten
as hordas agarenas!
Seu rudo galopar
fai retembla-la terra.
¡Xa chegan!, ¡xa están preto e avantan raudos
os feros fillos do feroz Profeta!
Sobre o áxil corcel veñen combados:
a espora nas illargas, solta a renda,
ó vento o alquicel, xusto o turbante,
a corva cimitarra na man dreita,
nos foscos ollos lumaradas de odio,
e sedentas de sangue as bocas secas.
¡Veñen tantos e tantos!, —¡non se contan!—,
¡máis que dos seus desertos as areas!
Escombros soio e cinzas van deixando
na sua fatal carreira.
¡Xa veñen!, ¡xa se achegan! ¡Ninguén surde
que seu furor conteña!
- ¡¡Védeos xa!! —bradou 211 espavorida
a inerme Compostela...--
E a horda chegou asoballante:
como alude ó descer da outa serra,
como espumante e torrentoso río
que arrasa vals e veigas,
como lume que corre en labaradas
pola seve reseca.
Chegou diante as murallas
da famosa cibdade Xacobea,
cuio nome grorioso nas outuras
pregoan as estrelas.
Chegou e penetrando desbordouse
polas rúas estreitas,
polas caladas prazas,
polas herdades ermas
—fuxidos dos fogares os veciños
e agachados nos soutos e arboredas--
e galopou de cara ó tempro augusto,
nomeado cal ningún en toda a terra.
Alí estaba o sepulcro, a cuio brilo
a fama se esvaía do da Meca;
apagar era mester aquel luceiro,
e eso Almanzor cobiza en Compostela;
tal xornada sería o airón grorioso
das suas famosas xeiras.
Polo tempro se adentra cabalgando,
tripando seu cabalo a sagra terra
que bicaran humildes tantos beizos,
e bagullas sin conto amoleceran;
cara ó sepulcro odiado avanta fero,
que "soio é grande Alá e o seu Profeta".
Avanta; mais axiña,
a quen fosos, adarves, nin barreiras
conter xamais poideran, nin trubaran
o estrondo e o fragor de cen pelexas;
ó que ninguén dete-lo paso poido,
o contruba e contén soio a presencia
dun vello monxe orando de xionllos
ó pé das sagras cinzas Xacobeas.
- ¿Que fas aí?, espavecido escrama.
- Rezar, lle respondeu con voz serea.
E o victorioso Haxib sinteu que algo
crebaba do seu ímpetu a firmeza,
e o paso lle impedía,
e atrás o arrempuxaba con violencia...
E atrás foi recuando, recuando
a banda agarena,
pra desfeita morrer nos requeimados
desertos de Castela.
¡Que n'hai contén tan forte e resistente
coma un home que reza! 212
Lo más fuerte
[orixinal castelán]
¡Ya vienen! ¡ya se acercan! ¡ya se sienten
las hordas agarenas!
Su galopar sonante
hace tremer la tierra.
¡Ya vienen, cerca están y avanzan raudos
los fieros hijos del feroz Profeta!
Sobre el ágil corcel vienen tendidos:
la espuela en el ijar, la brida suelta;
al viento el alquicel, prieto el turbante;
sed de sangre en las bocas entreabiertas;
en las pupilas rebrillante el odio;
las corvas cimitarras en las diestras.
¡Vienen tantos y tantos! ¡incontables!
¡más que de sus desiertos las arenas!
Escombros y cenizas van marcando
de su paso las huellas.
¡Ya vienen! ¡ya se acercan! ¡y no hay nadie
que su empuje contenga!
- ¡¡Ahí están!!, ululó despavorida
la inerme Compostela...
Y la horda llegó devastadora:
como alud que desciende de la sierra,
como espumante y desbordado río
que irrumpe por la vega,
como fuego que corre crepitante
por la enramada seca.
Llegó ante los muros
de la ciudad famosa Jacobea,
la que su nombre excelso allá en la altura
pregonan las estrellas.
Llegó y penetró y desbordóse
por sus rúas desiertas,
por sus plazas silentes,
por sus solas callejas
—huidos los pacatos moradores
y ocultos de los montes en las breñas--
y galopó hacia el templo más augusto,
nombrado en los confines de la tierra.
Allí estaba el sepulcro cuyo brillo
la fama oscurecía de la Meca;
y apagar esa antorcha era preciso,
y eso busca Almanzor en Compostela:
esa empresa será el airón glorioso
de sus famosas gestas.
Y en el templo se adentra cabalgando,
hollando su bridón la tierra aquella
que besaran humildes tantos labios,
que lágrimas sin cuento humedecieran;
y al odiado sepulcro avanza fiero,
que "sólo Alá es grande y su Profeta".
Avanza; mas de pronto,
a quien fosos, ni adarves, ni barreras
detuvieron jamás; ni le han turbado
el estruendo y fragor de cien peleas;
al que nadie impedir el paso pudo,
lo conturba y detiene la presencia
de un anciano que oraba prosternado
cabe la sacra tumba Jacobea.
- ¿Qué haces aquí?, estufefacto exclama.
- Rezar, dijo su voz firme y serena.
Y el victorioso Hagib sintió que algo
quebraba de sus ímpetus las fuerzas,
y el paso le cortaba,
y hacia atrás le empujaba con violencia...
Y hacia atrás retiróse, retiróse
la oleada agarena,
y a las anchas llanuras castellanas
fuese a morir deshecha.
¡Que no hay muro tan fuerte y resistente
como un hombre que reza!
José da Viña Trasmonte 213
O botafumeiro
Un confuso rumor surde sócato
de antre as xentes que enchen o tempro,
e axítanse todos
coma mar inquedo;
arelantes os ollos converxen
da nave no centro,
onde colga de rexo adival 214
o botafumeiro.
Cal atleta disposto prá loita
que outivo, soberbo,
sua mirada pasea alteirosa
do estadio chantado no médeo,
o grande incensario
bambea un momento
con pausados e curtos vaivéns
circundado de nubes de incenso,
namentras avanta
manífico, lento,
—labaradas e sedas e ouros--
o solene e sagrado cortexo,
ó compás da máis grave salmodia,
ó clangor melodioso e ascético
que nas chirimías
asemella salaios e rezos,
fuxidos á unha
de doridos peitos.
A procesión sigue
seu monótono, lento serpeo
por baixo das naves
do suntuoso tempro;
e a medida que avanta pausada,
o botafumeiro
ondea en crecente,
en crecente e audaz balanceo...
e raudo cal lóstrego,
ó espazo se lanza lixeiro.
Cruza ousado, soberbo, antre fumes
o ancho cruceiro;
as outuras remonta, e de sócato
descende lixeiro;
e pasa zoando,
labaradas seu ventre converso;
e de novo as outuras remonta;
e baixa correndo,
detrás del ronsel branco deixando
de arumante incenso,
ó seu paso arrastrando de todos
os ollos atentos.
Compostela, cibdá ben amada
do gran Zebedeo,
no teu grande, famoso incensario
o símbolo vexo
de fuxidas grorias
do teu nome excelso,
que cruzou dende Ourente a Occidente,
que subeu ó máis outo do ceo,
non tras si deixando
de sangue regueiro 215 ,
como a fama deixa
de pobos guerreiros.
Teu recordo deixou acó embaixo
un ronsel de incenso
de oraciós que a cotío desfollan 216
incontabres, teus santos romeiros;
e un ronsel aló enriba de estrelas,
o sagro vieiro
cuia roita de luz ten seguido
tantos miles de ollos atentos,
como agora a carreira contempran
do botafumeiro.217
El botafumeiro
[orixinal castelán de J. da Viña Trasmonte]
Un confuso rumor surge al punto
de las gentes que llenan el templo,
y agítanse todos
como mar revuelto;
las miradas convergen ansiosas
de la nave al centro,
donde pende de recia maroma
el botafumeiro.
Cual atleta dispuesto al combate
que altivo, severo,
la mirada pasea altanera
del estadio plantado en el medio,
el grande incensario
oscila un momento
con pausados y breves balances
circundado de nubes de incienso,
en tanto que avanza
magnífico, lento,
—todo llamas y sedas y oros--
el solemne y sagrado cortejo,
al compás de la grave salmodia,
al clangor melodioso y ascético
de las chirimías
que supiros semejan y rezos,
a un tiempo salidos
de contritos pechos.
La procesión sigue
su monótono, lento, serpeo
por bajo las naves
del grandioso templo;
y a medida que avanza pausada,
el botafumeiro
ondula en creciente
y creciente y audaz balanceo...
y vertiginoso,
al espacio se lanza resuelto.
Cruza raudo, soberbio, humeante
el amplio crucero;
y la altura remonta, y de pronto
desciende ligero;
y pasa zumbando,
llampeante su entraña de fuego;
y de nuevo la altura remonta;
y baja de nuevo,
larga estela en pos suyo dejando
de oloroso incienso,
en pos suyo arrastrando de todos
los ojos atentos.
Compostela, ciudad predilecta
del Hijo del Trueno,
en tu grande, famoso incensario
el símbolo veo
de glorias pasadas
de tu nombre excelso,
que ha cruzado de oriente a poniente,
que ha subido hasta lo alto del cielo,
no tras sí dejando
reguero sangriento,
cual deja la fama
de bélicos pueblos.
Tu recuerdo ha dejado acá abajo
estela de incienso
de oraciones que han ido exhalando
tus innúmeros, santos romeros;
y una estela de estrellas arriba,
en el firmamento,
cuya ruta de luz han seguido
tantos miles de ojos atentos,
como hoy siguen el curso ondulante
del botafumeiro.
José da Viña Trasmonte 218
San Francisco pregando ós paxariños
(Do poema en catalán "Sant Francesc" de Mossén X. Verdaguer)
Camiña o Apóstol do amor
por unha fraga de Italia;
e o amor que el ten a Xesús
xa non lle colle na i-alma.
Fálalle ós ríos e ás froles,
e ós piñeiriños se abraza
o eisilado Serafín
que ten do ceo añoranza.
Antre ledo rechouchío
os paxaros o acompañan;
os que aledan o arboredo
revoan de galla en galla
e os que polo ceo voan
atentos no aire pairan.
Francisco por lles falar
baixo un carballo se para.
Uns sobre a herba se pousan,
outros sobre o touzal baixan,
póndose os máis cariñosos
sobre os seus xionllos e espaldas.
Hai un sobre cada herbiña
e moitos en cada galla.
- "Irmáns paxariños —dilles—,
¡canto o Criador vos ama!
Sin sementeiras nin segas
na vosa mesa non fallan
sementes de homildes herbas,
da fonte pingotas de auga
si no cáliz das froliñas
querés bebe-la rosada.
Coser e fiar non sabedes,
mais Deus vos veste e vos calza
e voso traxe e calzado
valen máis que de ouro e prata.
Por leito vos dona un gromo,
as follas por sobrecamas,
ceo e terra por gaiola,
por niño fermosas fragas.
Paxariños, meus irmáns,
¡canto o Criador vos ama!
Amádeo, pois, tamén vós,
que amor con amor se paga;
¡cantálle ó caír da tarde,
cantádelle na alborada
do amor a cántiga doce
que os homes ten olvidada!"
Ás aves así pregando,
San Francisco se estasiaba.
Elas, por reverencialo,
suas cabeciñas abaixan;
a anduriña alarga o colo,
a perdiz estende as alas,
e erguendo ó ceo seus ollos,
abre o peteiro a calandra;
fai a roda o paxarel,
saltarica a cogullada,
erguendo e baixando a un tempo
sua capucha franciscana.
Cando Francisco as beizoa,
de amor chían e salaian
e algún reiseñor diviño
doces arpexos espalla.
Do sagro sino que el fai
collen a forma en bandada
e voan cantando ó ceo
como unha cruz que se agranda
dende Nacente a Poñente,
dende o Sur á tramontana.
Así a Cruz de Xesús
que o Mártir de amor abraza
será erguida en todo o mundo
polos fillos da Seráfica,
que, probes coma os paxaros,
xa por montes e valgadas
de amor a cántiga doce,
do home esquencida, cantan. 219
Predicant als aucells
[orixinal catalán de J. Verdaguer]
Va l'Apòstol de l'amor
per una selva d'Itàlia;
l'amor que sent per Jesús
ja no cap dins la seva ànima.
Ne parla als rius i a les flors,
i pins i roures abraça.
És desterrat Serafí
que del cel sent enyorança.
D'alegria tot cantant
los aucellets l'acompanyen;
los que trastegen pel bosc
voleien de branca en branca;
los que volen per lo cel
paren atents la volada.
Francesc los vol predicar,
sota un roure s'aturava.
Sobre l'herba es posen uns,
los altres sobre les mates,
los més estimats de tots
damunt sos genolls i espatlla;
cada bri d'herba en porta un,
cada arbre una nuvolada.
- Germans aucellets —los diu—,
lo Criador quant vos ama!
Sense sembrar ni segar
teniu sempre en vostra taula
la llavor d'herbeta humil,
de la font la gota d'aigua,
si en lo calze d'una flor
no voleu veure rosada.
Com no fileu ni cosiu,
Déu vos vesteix i vos calça;
vostre vestit i calçat
valen més que d'or i plata.
Vos dóna per llit un brot,
una fulla per teulada,
gentils boscúries per niu,
lo cel i terra per gàbia.
Aucellets, los meus germans,
lo Criador quant vos ama!
Ameu-lo, vosaltres, bé,
que amor amb amor se paga;
canteu-li a entrada de fosc,
canteu-li a l'hora de l'alba
d'amor la dolça cançó
que els homes han oblidada! -
Tot predicant als aucells
Sant Francesc s'extasiava.
Ells, per fer-li reverència,
sos jolius capets abaixen;
l'aureneta estira el coll,
la perdiu estira l'ala,
alçant los ulls cap al sol
obre son bec la calàndria,
fa l'aleta el passarell,
saltirons la cogullada,
fent pujar i fent baixar
sa cogulla franciscana.
Quan Francesc los beneeix
un sospir d'amor exhalen
i algun diví rossinyol
preludia amb la seva arpa.
Del signe sagrat que fa
pren la forma l'aucellada,
que cantant se'n vola al cel
com una creu que s'hi eixampla
de llevant cap a ponent,
de migdia a tramuntana.
Així la creu de Jesús,
que el Màrtir d'amor abraça,
serà duita a tot lo món
pels fills de l'Ordre Seràfica
que, pobres com los aucells,
ja entonen per monts i planes
d'amor la dolça cançó
que els homes han oblidada. 220
II. PROSA GALEGA E CASTELÁ
A) Colaboración en revistas, xornais, etc.
A bolaíña
Para mi amigo contertulio
A. Gamallo Simal 221
Era ó caír dunha tarde de maio... O sol esparxía os seus derradeiros lampos, que ó bater nas follas verdes dos ameneiros crebábanse uns, namentras que outros, pasando por entre elas, iban bicar as mornas augas do río Umia, que caladiñamente vai escorregando por debaixo do tépedo ramaxe.
Os pintarrexados paxariños, de ledo arrechouchío, salticando de ponla en ponla e picotando nos inda tenros gromiños, entoaban nas súas mélidas e vareadas linguas os máis sentidos hinos ó autor da Natureza.
Escoitábase tamén o zoar das xirxilantes abellas —de traballadores enxempro— que de rosa en rosa e de fror en fror iban polos comareiros escollendo e zugando os ilementos cos que logo habían de frabicar a tan sabrosa mel.
No mesmo río víase tamén de vez en cando algunha troita que lixeira sacaba a súa cabeza á tona da i-auga pra ver de pillar algún dos inumerabres mosquitos que por riba do río, a rente casque das augas, revoando andaban... Aquilo daba xenio velo... ¡Era unha verdadeira tarde do frorido maio!
A carón do río, nunha herbeira da orela esquerda atopábanse catro vacas e dúas ovellas, amén dun añiño novo, que sosmentes pola pinta ben adeviñar se deixaba n'eran dun calquera. Dous rapaciños irmáns como de oito ou dez anos respeutivamente gardaban esta facenda; mais como lles paraba ben, neste estonces corrían polo campo adiante tras dunha lixeira e xentil avelaíña que, pousa aquí pousa alí, non se deixaba nin chicar xiquera polas maus daqueles anxeliños.
- ¿Pilláchela?
- ¿Non?
- ¿Onde vai?
- Naquel comareiro. Vela alí na punta daquela xesta.
- ¡Bueno! Estate quediño, que lle vou dar coa xostra.
- Pois vai amodiño pra que te non sinta.
¡Zas! E o rapaz, máis lixeiro que un lóstrego e con canta i-alma tiña, zorregoulle á probe boíña unha forte xostregada.
- ¡Mateina!, escramou ó vela caír aletexando no chau.
Destonces o outro —que era o máis noviño— achegouse ó inseuto pra collelo. Cando tal intentou, volveu de novo a bolaíña a emprender o voo, batendo súas aas.
- ¿Por que n'a colleche axiña?
- Alí está naquel ramalliño.
- ¿Vou a collela eu?
- Vai con xeito, que xa te sintiu...
Así andiveron un bo pouco tras aquel animaliño que ó fin de contas, perdidas as cativas forzas e feridas xa as polícromas e sotiles aas, caíu esmorecida... Colleuna un deles estonces vendo de contado —con estrañeza dos dous— que se lle desfaguía nos dedos cal se fose de foriña. Como viron que non podían levala inteira pra amostralla ós seus pais, esvaecidas súas infantiles espranzas, alí a deixaron sen vida e marcháronse a corretexar polo campo e a brincar co añiño que a par de súa nai inda andaba adeprendendo a depenicar nas herbas...
Toda esta escena, cal queda descrita, ouservei eu —sen ser visto—, que un algo máis arriba me achaba lendo un artículo que trataba da "Felicidade". Visto xa o termo da escena, botei man do meu lápiz, rachei dúas follas dunha libreta que no bolsillo tiña e esquirbín estas verbas que non son máis que a moralexa que eu percurei sacar do que vira e do que lera: Esa bolaíña era a "Felicidade" e os nenos eran os homes que tanto se afanan por achala na terra, e que despois de tantos suores e de tanto loitar por conseguila, cando xa cren tela antre as maus atópanse con que o que iles tiñan por "felicidade" sosmentes é en aparencia, e, ó tocarlle, cai en anaquiños como a boíña nas maus dos nenos... 222
¡Redención!
¡Por fin ha llegado la hora tan ansiada! D. Miguel Primo de Rivera, al tomar en tan críticas circunstancias las riendas del Gobierno, se ha propuesto oponer un dique a la turbulenta y desenfrenada carrera del caciquismo, que, látigo en mano, tantas y tan grandes vejaciones ha hecho sufrir a nuestra amadísima España y, en modo muy particular, a la que un tiempo fue Suevia y es hoy la petite Suisse, Galicia.
¡Sí!; el suelo gallego venía siendo de un modo preponderante el campo de acción para el caciquismo. No parece sino que esos hombres, hijos muchos de ellos, para deshonra y vergüenza nuestra, de padres gallegos, habían hecho voto de contribuir con todos sus esfuerzos a abrir el camino por donde necesariamente tenía que despeñarse el pueblo celta; no parece sino que esos hombres habíanse persuadido de que la vida era solamente para ellos y solamente a ellos les era lícito vivir; pero, ¿de qué modo?, ¿a expensas de quién?: a expensas de la sangre de sus semejantes —que ellos consideraban inferiores— del modo más asqueroso: como parásitos, a cuesta de lo ajeno.
Preguntadle, si no, al pobre campesino gallego y él os contestará inmediatamente. Sobre él caía diariamente la ira de esa satánica ralea: viviendo en la indigencia, apenas podía ahorrar lo necesario para el Consumo, las contribuciones, la cédula..., en fin, para ir prorrogando el secuestro de sus bienes; mientras sus hijos, haraposos, lloraban por un pedacito de pan, que les alargaba negro y amasado en sudor y lágrimas. Id allende el océano y, uno por uno, interrogad a los millares de gallegos que allí se encuentran la causa que les impelió a pasar el charco, y veréis cómo, asomando dos lágrimas a sus mejillas, os contestarán a una voz que la causa de la emigración gallega no es otra que el tratar de evadirse de las garras del caciquismo; porque, en sana lógica, todas las causas que motivan tal emigración pueden reducirse a una única y última: el oprobio caciquil que hasta ahora se vino ejerciendo progresivamente sobre el agrario gallego.
Galicia, la España entera, marchaba viento en popa al precipicio, al abismo. En su carrera vertiginosa, frenética, nada había que le sirviese de obstáculo. ¡Nuestra ruina era ineludible!...
Sólo un hombre, Primo de Rivera, recogiendo un casi unánime grito de ¡Salvadnos, que perecemos!, se aventuró, dio un paso al frente, y, cogiendo con mano tenaz, férrea, el freno, obligóle a detenerse. Entonces el monstruo lanzó un espantoso bramido y, haciendo un último esfuerzo, todavía intentó proseguir, pero no lo consiguió, fue vano su intento...
Muy pronto, sin soltar las bridas, se apresuró el Marqués de Estella a cortar de raíz los males que aquejaban a toda la Patria. Desde ese entonces diariamente aparecen en la Gaceta varios decretos, todos ellos dirigidos al bien de la Nación, dignos todos del mayor encomio.
De toda España, de toda Europa, del orbe entero ha recibido las más encomiásticas felicitaciones. Galicia no se ha olvidado tampoco del hombre que la salvó, y del corazón de cada agrario sale un solemne Te Deum en acción de gracias.
Ya respira el pueblo gallego; el caciquismo brama de furor al ver que lo dejan inerme, y hasta algún lobo, disfrazándose con el vellón de las víctimas que devoró, se ha visto obligado a ocultarse en medio de la honrada grey.
¡Vigilemos! ¡Alerta!...
¡Ánemo, galegos!
¡Todos a loitar! 223
La velada dada en Lalín
Después de los éxitos obtenidos en las dos últimas veladas dadas recientemente en el "Salón Novedades" y cediendo a invitaciones particulares hechas desde Lalín para que se diese la misma función en aquella villa, se animaron a aceptar gustosos tales invitaciones todos los que tomaran parte en el programa, a excepción del comandante Sr. Velasco, que se encontraba en Madrid, del Sr. García Barros, ya que era necesario omitir en el programa su hermoso apropósito, por ser otra la finalidad económica de la función, de Memela y Pepucho como consecuencia de lo anterior, del Sr. Reino (D. Antonio) que hubo de ser nuevamente reemplazado por el señor Abarca en su papel de D. Franchesco, acordando celebrar la velada en el salón teatro del Casino de Lalín el primero de año a las nueve de la noche.
Se hizo la tirada de programas y allá se trasladaron el día 31 los hermanos Pereira (Pepe y Camilo) y Toñito Reino para tener todo dispuesto a la llegada de sus compañeros.
En un coche ómnibus alquilado ad hoc partieron éstos de La Estrada a las siete de la tarde. Durante el trayecto hubo risas y algazara en los animosos jóvenes; animada charla y diversidad de hipotéticos [¿presagios?] en torno al éxito de la función. Cantóse alegremente, prefiriendo todo lo de sabor enxebre. Al pasar por el Fojo, Silleda y Prado vibraron las gargantas con las notas del himno nacional gallego. Más allá de Prado nos sorprende un alto del vehículo. Se abre la portezuela y entran en el coche Reino y los hermanos Pereira. ¿Sabéis qué pasó? Fácil es adivinarlo. Atended y os lo referiré, fiel a las palabras de aquellos.
Como tuviesen arreglado todo y llegasen las ocho, las ocho y cinco, y diez, y cuarto, y veinte..., y sus compañeros no se divisasen ni en lontananza, decidieron tomar las de Villadiego, sin dar conocimiento ni al Sr. Alcalde.224
Pensaban llegar hasta La Estrada en el coche de San Fernando: un poquito a pie y un poquito andando.
Lalín, nueve menos veinticinco de la noche. El coche entra majestuoso llevando en su interior a la aficionada compañía. Delante del Casino se detiene, y empiezan a descender de él los artistas prudentemente serios. Se cambian unos ligeros apretones de manos y se escuchan expresiones de bienvenida. El limpiabotas se ofrece a lustrar por el módico precio de tres patacos. Nadie le atiende. La compañía, recogidos sus bártulos, se dispone a visitar el salón y el escenario en donde va a actuar. El local es muy reducido, y mucho más, en proporción, el escenario. Los camerinos no aparecen por ningún lado. No obstante, en medio de la desagradable sorpresa que todo esto produce en el ánimo de los artistas, éstos charlan y ríen alegremente. Como todavía no hay concurrencia, mientras que los que cenaron —entre los que hay que mencionar todas las chicas— se disponen para la escena, los otros se trasladan a casa de D. Victorino para acceder a las necesidades estomacales. Aparecen Luis Taboada, Paco Calviño y su hermano, Diéguez, Luis Vidal y algún otro que se ofrecen atentísimos a los aficionados y les auguran éxito feliz y un lleno. Por la calle y en tabernas destaca Baco, celebrando la entrada de año nuevo. Los Manueles —que deben ser la mayor parte— chillan y gritan desaforadamente. Cantan, y pretendiendo acordar sus voces, arman una algarabía de tres mil demonios. "E Lalín é boa terra - e Lalín é boa terra, etc." Por parte de los estradenses se observa un prudente espacio, a fin de evitar deplorables consecuencias, sumarios y juicios.
Poco a poco se va llenando el salón y por todo el Casino discurre la gente con alegría. Baco se ha internado también. Se coló hasta sin entrada. ¡El artero!
Haciendo ojo por la juntura del telón se ve el salón lleno, destacándose aquí y allá lindas chicas, que esperan impacientes que el telón les permita ver la realización del programa de la noche. En el salón de la Ruleta esperan los artistas y las artistas dándose el último toque.
Entretanto un chico de la localidad —cuyo nombre no recuerdo— hace una originalísima presentación del enxebre Cabada Vázquez. Este recita composiciones propias, preludiadas por unas palabras en el lenguaje meigo. Recoge nutridos aplausos al final de cada composición. Luego presenta ligeramente la compañía, elogiando la obra de Muñoz Seca, y pide del público benevolencia para los aficionados. Es aplaudido de nuevo. A pesar de esto, el joven poeta se retira desesperanzado. Sus compañeros le felicitan.
Se descorre el telón y comienza la obra. El público no escatima los aplausos, y, sin embargo, los actores no se muestran satisfechos. Todos trabajan persuadidos de su papel. Todos son ovacionados y llamados a escena. Con todo, permítasenos hacer especial mención para Dora y Jusepe. No parece sino que Avelina Porto es la Dora que se forjó Muñoz Seca al escribir "El Filón". El Sr. Pereira (D. José) hace un Jusepe estupendo. El público lo ve y lo aplaude. También la Sta. Varela hizo una Amalia admirable, como en las dos funciones de Estrada. A todos mi entusiasta felicitación, y mi voto para el Sr. García Barros que apuntó la idea laudable de formar en Estrada una compañía enxebre. Estrada cuenta con elemento suficiente para ello. Esta es la hora.
Al Sr. Velasco brindo la idea de García Barros y a este le aliento a proseguir, insistiendo hasta que se vea la realidad de su idea. La Estrada atenderá, que para eso ha demostrado que no es pueblo dormido y tacaño, y prestará su indispensable apoyo.
Antes de terminar esta crónica, he de apuntar, en nombre de todos los aficionados que a Lalín fueron, las gracias para los señores Calviño, Vidal, Higinio, Taboada, Diéguez y otros por sus atenciones para la compañía. Gracias también al señor Presidente y socios del Casino.
Terminada la función se dio un [¿asueto?] en el salón de baile de aquel centro, y luego la compañía emprendió el retorno a su pueblo, llegando a La Estrada en la madrugada del día siguiente del presente año. 225
Chamamento
Ó feixe de rapazas e rapaces que tomaron parte nas representaciós escénicas en pro dos damnificados de Cuba e da futura Banda da Estrada
Máis de unha vegada tencionara adicarlle dúas liñas a este asunto, pro decote o diaño da preguiza e da nugalla me fixeron recuar. Escadasí, hoxe ó ver pubricado na revista de Bos Aires "Céltiga" —revista que sabe acoller de un xeito esgrevio as sagras arelas dos bos e xenerosos espallados aquén e alén o mar— o fermoso apropósito lírico Carta da Habana, que o García Barros soupo tecer pra pólo en escea co gallo das veladas dadas no Salón Novedades da Estrada en pro dos apouvigados con xenreira teimosa na isla de Cuba polo ciclón do vinte do derradeiro outono, botei de novo mans a unhas cuartillas e quero de unha vez saír coa miña impóndome rexamente á preguiza.
Ben; pois o piquer é pregarlle a ese rol de rapazas donairosas e bariles rapaces, que nas devanditas veladas nos souperon amostrar xa as súas dotes prá escea —algunhas tal que de vellos e avezados artistas—, que non se esquezan do seu valer, que se non deixen domeñar pola teimosa nugalla. Xa noutra ocasión o dixen e agora quero novamente —inda que a idea iniciadora me non perteña— repetilo. Na Estrada hai dabondo ilementos pra acadar a formación de un xuntoiro escénico de caraute marcadamente enxebre; e, polo tanto, debera formarse ese xuntoiro que en toda Galicia tería de ser acollido con parabéns. Aí temos a Polifónica de Pontevedra. Pois encomezou facendo unha escolma axeitada de verdadeiros valores corales. Fágase tamén na Estrada entre a xente moza a escolma que propoño, e se verá que non vou fóra do rego ó decir que hai ilementos dabondo. O piquer é da-la pirmeira alancada, e a min paréceme que pra dala non hai polo de agora reparo algún. Está Avelina Porto, as Varela e irmán; as Rey, Abarca, Reino e outros moitos que eu non lembro. Coido que ningún se negará. ¡Conque, azos e a traballar!
Traballar, si; mais traballemos pra nós, traballemos pola nosa cultura, a que debemos espallar por toda Galicia. Fagamos laboura enxebre. Non fallará cecais algún sabidor que coide esto que digo desbaratado e fóra de carreiro. Non fallará quen diga que, inda que se acadase o xuntoiro de que falo, non teriamos obras galegas que levar á escea, ou que, se algunha aparecese, serían cousas sen mérito. Pra tal non escoitar non hai millor meiciña que facerse o xordo. Xa non faltou tampouco quen dixese nun xornal da rexión que non poidía haber teatro galego, xa que non había asuntos que levar a il.
Contamos xa con un feixe de obras de teatro galego. Algunhas pódense codear coas millores do teatro moderno castelán. Aí está O Mariscal, de Cabanillas e Villar Ponte, cuia pirmeira edición vai case esgotada; Trebón e Lubicán, do mestre Cotarelo; Almas mortas, de Villar Ponte; O engano de Carré; Donosiña, de Quintanilla; María Rosa, de López Abente, e moitas máis dos mesmos e de outros autores. Tampouco temos falla de esceógrafos. Falen por min Camilo Díaz e Castelao.
Pra findar, direi que o pobo da Estrada non poidería non acoller con agarimo a isa agrupación de rapaces escolleitos antre a xuventude estradense, e si fose mester, inda sabería acudir co seu auxilio moral e material.
Dixen. 226
Por tierras de Curantes
Previamente invitados por el redactor jefe de "El Emigrado" y el acaudalado D. Jesús Porto a una excursión por tierras de Curantes con objeto de recoger datos para una información gráfica para la popular revista de Buenos Aires "Céltiga" y alguna fotografía para el Seminario de Estudios Gallegos de Santiago, el día 23 nos hemos trasladado desde La Estrada a la Peña del Fojo en compañía del director de "El Emigrado", Sr. Otero Abelleira y del joven fotógrafo aficionado señor Martínez. Contábanse las ocho del día cuando en la Pena nos encontramos a García Barros, que había acudido a esperarnos un poco más adelante. Ya camino de Curantes, topamos también con don Jesús Porto, siguiendo los cinco hacia la aldea de Pousada, a donde nos llevaba el afán de conocer la antigua casona solariega de los canónigos, hoy conocida por la de Recarey. Antes hicimos alto en el salto de la Freixa. Por debajo del frondoso dosel de abedules y alisos se despeña el agua en espumosa "fervenza". Es la Freixa un lugar hermosísimo, de lujo, sin que para nada allí se vea la mano reformadora del hombre, si bien debiera verse para aprovechar aquella energía allí perdida, pues muy fácilmente se conseguiría de los dos pequeños saltos que allí hay hacer uno mayor capaz de alcanzar unos cincuenta metros. Esto y un camino vecinal a Curantes darían salida a las riquezas de esta parroquia y sus inmediatas, tan abundantes en maderas de castaño y robles.
Llegados a Pousada, y obtenido permiso, nos internamos en el corralón de la mencionada casa, fijando nuestra atención en una preciosa balconada de mediados del siglo XVIII. Lamentábanse los señores García Barros y Porto del abandono despiadado en que se ve tal balconada, en la que más de una vez sus fundadores habrán leído Horas y Maitines, como asimismo el resto del edificio. Sobre la capilla —hoy transformada en cuadra— se ve la pequeña espadaña desde la que la voz de la campana habrá convocado al santo sacrificio a los vecinos de Pousada. Tal vez no se conserven documentos escritos de la casona, ya que, según nos manifestó ingenuamente su actual poseedor, "eran xa moi vellos e non se lían, pois tiñan unhas letras reviriganchadas". A pocos metros de la casa —coronada por una ridícula figura de un hombre que echando los brazos a la cabeza sostiene sobre ésta una cruz de hierro, figura a la que dan el nombre de "A Nugalla"— yérguese un crucero sobre una escalinata de piedra. Al dorso del crucifijo que mira al NO. se ve la Virgen María en el glorioso tránsito de su "Asunción", imagen nada común en cruceros.
Alrededor del zócalo se lee en caracteres ya cubiertos por las pátinas del tiempo: "Este crvco lo mando acer D. Bernardo Balladares Cano de la Sta. Igla de Sto año 1774".
Continuamos después hacia la iglesia parroquial, cuya torre, destacándose hierática sobre la fachada, nos recordó una composición mística del libro "Alivio de caminantes" de Ricardo León:
Subid a prisa, oraciones;
subid a prisa, deseos;
subid a la patria mía
con tan abrasado afecto,
que os clavéis como centellas
en el corazón inmenso
de Aquél por quien yo suspiro,
de Aquél por quien yo me muero.
Tampoco nos pasaron inadvertidos otros muchos cruceros de cuyo arte se debiera hacer en Galicia un minucioso estudio, para apreciar las caprichosas variaciones que en ellos supo imbuir el cincel de nuestros canteros.
Ya en Pereiras, quisimos visitar la casa conocida por la de la Inquisición. Es una casa de labradores construida toda de mampostería ordinaria, sin valor alguno artístico, en los primeros años de la actual centuria. De la antigua que debía existir sólo conservaron el escudo que empotraron toscamente en la fachada sur de la actual. Este escudo, muy bien tallado en una sola pieza, presenta en su centro una cruz latina completamente lisa sostenida sobre una cabeza humana, mostrando a su derecha una palma y a la izquierda una espada o más bien un puñal. Todo esto en alto relieve. Debajo, y haciendo juego con la orla del escudo, una piedra rectangular, terminada en su parte superior en una flor de lis, ostenta esta inscripción: "Aqvi nació i se crió D. Jvan Anto Pereira y Somoza comisario de la Santa Inqvisición y abad de S. Migvel de (una palabra ilegible) año de 177...(ilegible la última cifra)".
Con el fin de poder adquirir datos concretos acerca del comisario Somoza, preguntamos por las escrituras de casa a los poseedores de ésta, respondiéndonos el marido que las tenía muy malas de buscar, y poco después su señora: "que as romperan os rapaces cando se lle as deran pra deprender a ler nelas. Ademais, tamén tiñan medo que lles viñese algún mal por aquelo ou que lles botasemos máis paga da que tiñan".
Por no oír tales razones, hijas de una lamentable ignorancia, salvamos un muro y nos hallamos en la casa quinta del señor Porto. A la entrada nos esperaba doña Julia, la esposa de D. Jesús, mujer de una afabilidad extremada. Aparecieron también tres chiquitines preciosos, fruto de aquel matrimonio joven y feliz. Fuimos obsequiados con un espléndido "xantar", a manera de banquete. Charlóse amigablemente.
Terminada la comida, el Sr. Porto nos enseñó una hermosísima y valiosa colección de postales de nuestra España monumental. Nos habló de los monumentos romanos de Mérida e Itálica: circos, acueductos, arcos, estatuas, etc., etc.; del arte árabe de Andalucía: Córdoba, Sevilla, etc. El Sr. Porto ha recorrido España en romería de arte y cultura y sabe de lo más saliente de nuestra península. Hízonos mención de su estancia en América y de su amor a la Nai Terra, que cada día siente con mayor pujanza. Luego nos llevó a la huerta que se extiende en derredor de aquella casa suntuosa. Es un apasionado de los árboles y de la floricultura. Tiene infinidad de injertos hechos por él y diversidad de plantas que ha solicitado de diferentes granjas agrícolas y de casas especializadas. No ha reparado en el dinero para levantar aquel caserío, que todavía, según nos manifestó, no considera terminado. Ha hecho en él la instalación de agua, como asimismo tiene en la huerta varios grifos que mediante mangas riegan aquellas plantas. Haciendo uso de prismáticos, pudimos admirar el vasto panorama, pletórico en belleza y rebosante de verdor, que desde aquellas hermosas galerías en derredor se divisa.
Quisimos visitar también la famosa "Lagoa Sagra", pero la falta de caballerías para todos nos disuadió de ello. Entonces propuso el señor Porto pasar la tarde echados bajo la sombra de la frondosa arboleda que se extiende en torno a su casa, a lo que accedimos gustosos. Pronto doña Julia hizo que también nos sirviesen unas botellas de sidra achampanada.
A la tardecita, emprendimos el retorno acompañándonos todavía largo trayecto D. Jesús, quien nos habló entonces de lo mucho que él, en compañía del señor Mella, llevaba luchando con los vecinos, con el Ayuntamiento y con la Diputación para conseguir que Curantes tuviese un camino vecinal que le diera a la parroquia fácil salida a la carretera y de cómo hasta ahora sus trabajos no habían dado fruto.
Nosotros reconocemos esas necesidades, que reclaman de suyo urgente auxilio de la colectividad municipal. 227
La Fiesta Escolar de Tabeirós
El último domingo, día 17, tuvo lugar en la Consolación la fiesta escolar de Tabeirós, que resultó altamente simpática y animada.
Señalábanse las diez y media de la mañana, y cabe la casa-escuela de niñas congregábase numeroso público a los acordes de la selecta banda de Bandeira (Lalín) y los sones de alboradas y muiñeiras del popular gaitero de Tabeirós, que saturaban el ambiente de embriagador y enervante enxebrismo. Allí vemos a los numerosos alumnos de las dos escuelas de Tabeirós —niñas y niños—, uniformados todos y en correctas formaciones, pendientes de las órdenes de sus celosos profesores, modelos de maestros, la gentil y distinguida señorita Dª Manuela Lois García y nuestro buen amigo D. Plácido de Castro Pena. Previa una salva de bombas que hienden atronadoras el espacio, se inicia la marcha, carretera abajo, hacia la robleda en donde la fiesta ha de celebrarse, precedida por el gaitero al que sigue la doble fila de niñas, una de las cuales es portadora de la enseña nacional, marchando detrás la de los niños, también con su bandera, y cerrando la banda de música y el público. De la capilla es sacada en hombros la Virgen de la Consolación para ser colocada en el improvisado altar en que ha de celebrarse el augusto sacrificio por el cura párroco de Nigoi, D. José Meigide. Durante la misa de campaña, público y alumnos demostraron estar percatados de la solemnidad del acto, al que asistieron con silencioso respeto y reverencia.
Ya terminada la misa, comienzan los trabajos con que hubieron de regalarnos niñas y niños. En un palco-tribuna, levantado ad hoc, vemos a la señorita Lois y a Plácido atareados en el atavío de las niñas y niños que han de tomar parte en la actuación. Detrás de una cortina auxilian a los maestros distinguidas señoritas, de las que sólo recordamos los nombres de las dos hermanas de la señorita Lois, Chiña y Carmucha.
Aparece, luego, la niña Lois Pena, que recita admirablemente la poesía de Cabanillas "Rosiña, Rosa...", cosechando una nutrida ovación. Siguen los niños Albino Pena, Manolo Puente y la niña Argentina López, ataviados a la usanza enxebre, que interpretan el diálogo en verso gallego de nuestro Homero, Lamas Carvajal, "Por mor dunha capa". Finita Costa recita la "Alborada" del llorado Arzobispo de Santiago, Lago González.
Antonio Rodríguez, Dorinda Durán, Manuela Moure, Nieves Bergueiro y [¿Obdulia?] Rodríguez hacen que el público se desternille de risa al ver escenificada la poesía dialogada del graciosísimo Xavier Pardo "Unha malva". Manuel Vicente y Lidia López encarnan el mozo y la moza gallega al interpretar "Polo atallo" de Valentín Lamas Carvajal. José Rodríguez es ovacionado al recitar "O Moucho" de la autora de "Follas Novas", la divina Rosalía. Síguele Argentina López con una composición del que esto escribe, "Unha noite..." (¡muchas gracias, Manueliña!). "Comendo a cabra" es una escena sabrosísima (¡y si fuese cabrito, mejor que mejor!) de Xavier Pardo, que en una composición festiva supo encerrar toda la cazurra desconfianza del campesino gallego. La interpretaron muy bien unos como magistrados, otros como reos y otros como testigos: Manuel Vicente, José Maceira, Manuel Picáns, Manuel Rodríguez, Lois Pena, Emilia López, Antonio Rodríguez y José Tosar, que fueron muy aplaudidos. José Maceira recitó, además, "A festa de Tabeirós"; [¿Dora?] Rodríguez, "Canto a la Escuela"; Antonio Rodríguez, "El nido", de Juan de Dios Peza, y Gumersindo Puente, "Canto a la Bandera", siendo unos y otros aplaudidos por el público. Elogiamos, en estos niños, a sus dignos profesores por lo bien que supieron prepararlos y por el sacrificio que se impusieron al conseguir trajes apropiados a cada trabajo. Hemos también de advertir que supieron seleccionar muy bien.
A continuación le permitieron a un servidor leer unas décimas escogidas de Rubén Darío acerca de "El Libro".
Hace, luego, uso de la palabra el maestro de Cachafeiro y vecino de Tabeirós, D. Ramón da Ponte Barcala, desarrollando el tema: "Influencia recíproca entre el hogar, la escuela y la sociedad". Hemos de confesar que nos sorprendieron las dotes oratorias del amigo da Ponte. Desde los primeros momentos supo cautivar al público con su dicción selecta y fácil, teniéndolo pendiente de su verbo. En un ligero y atinado estudio persuadió a los padres de la ineludible necesidad de cooperar en la labor del maestro, deteniéndose luego en el examen del trabajo y sacrificio de éste, y explicando cómo él es el cofactor de la sociedad y el Estado y cómo la escuela es el puente tendido entre el hogar y aquellos. Sin hacer ostentoso alarde de tales dotes, supo nuestro antiguo colega mostrarnos sus condiciones de orador y sus estudios de pedagogo. Fue obsequiado con una explosión de sinceros aplausos.
Síguele, luego, el también maestro y amigo nuestro, Sr. Campos Vázquez, el que, después de hacer una sincera apología de la labor pedagógica del que fue maestro de Tabeirós y apóstol benemérito de la enseñanza, D. Serafín Castro, demostró que la de su hijo y sucesor, Plácido, no desmereció por ahora de aquélla, antes bien trató éste de emular a aquél. Ensalza asimismo la cultura y dotes de maestra de la Srta. Lois García, triunfadora con meritísimas calificaciones en diversas oposiciones; considerando, seguidamente, las funestas consecuencias de la falta de una educación sólida y cultural, y demostrando, además, la necesidad de desterrar la inveterada costumbre de ensalzar todo lo ajeno, despreciando lo nuestro propio, y haciendo ver que la España de hoy nada ha que envidiar al extranjero. Termina el Sr. Campos diciendo que sería muy conveniente fomentar estas fiestas escolares, y la obligación moral que les va en ello a los padres. Fue muy aplaudido.
Subió luego a regalar al auditorio con su palabra sonora y enjundiosa el ya mencionado maestro de Tabeirós D. Plácido de Castro, quien, luego de dar a todos las gracias en nombre de la Srta. Lois García y en el suyo propio y de hacer un ligero resumen de lo dicho por los señores da Ponte y Campos, hizo pasar ante los que le escuchaban —tal en mágica proyección cinematográfica— las páginas más salientes de la historia de la civilización universal, deteniéndose en ensalzar la cultura latino-oriental. Dirígese, luego, a sus discípulos, enalteciendo la satisfacción del deber cumplido y haciéndoles ver la necesidad de ordenar todos sus actos a la consecución del fin supraterreno.
El amigo de Castro vino a confirmar nuestros juicios acerca de sus altas cualidades oratorias. Fue también premiado con un estruendoso batir de palmas.
Con motivo de acercarse a felicitar a los oradores y niños, hemos saludado, entre otros, al abogado de Estrada, D. José Paseiro; a los cultos maestros de Campo Lameiro y Vinseiro, D. Arturo Constenla y Fernández da Ponte, al médico Sr. Leira, al Director del Colegio "Cervantes", Couceiro, al profesor del mismo, Iglesias Troitiño; al alumno de Derecho, Narciso Lois, a los señores párrocos de Tabeirós, Nigoi y Callobre y al propietario Sr. Durán y señora.
Fueron luego obsequiados todos los niños y niñas con bizcochos, pasteles y sendas copitas de jerez, servidas por lindas y bellas señoritas, émulas dignísimas de Hebe y Ganimedes para escanciar el néctar olímpico; seguidamente hiciéronse corros y merendóse en alegre camaradería, distinguiéndose el grupo de los invitados por Plácido entre los que recordamos al padre de éste, D. Serafín, y sus hermanos Manolo y Ramiro, a los Sres. párrocos de Tabeirós y Callobre, al médico Sr. Leira, Pepe Durán y señora; Campos Vázquez, Couceiro Taboada e Iglesias Troitiño, al Sr. da Ponte y al cronista.
A la hora de los cigarros y el café improvisóse un coro enxebre, terminando la actuación de éste con los primeros acordes de la banda que daba comienzo al baile.
Por la tarde la afluencia de gente fue numerosa, siendo muchos los coches que llegaban de Estrada y Codeseda. Saludamos a innumerables conocidos y distinguidas señoritas, cuyos nombres 228 sería latoso registrar; a la hora en que el cronista hubo de retirarse continuaba la fiesta en el auge de su animación.
Epílogo
El día se ha presentado inmejorable. Tenues y ligeras nubes debilitaron la acción de los rayos solares. El lugar apropiadísimo y vistosamente engalanado. Las bombas de palenque atronando el espacio. Las gaitas desmadejando típicas muiñeiras. La banda inmejorable, si cabe. Tersícore y Cupido de la mano. Baco ausente. El conjunto ha dejado en nosotros huellas indelebles de gratas impresiones y simpatías, casi inesperadas.
Para terminar, he de hacer presente mi entusiasta y sincera felicitación a los jóvenes maestros de Tabeirós, Srta. Lois García y Sr. de Castro Pena, por su acertada actuación al frente de sus escuelas y por su infatigable labor de modeladores de inteligencias, animándoles a proseguir por la senda emprendida y a no dejar decaer la pompa y solemnidad con que este año supieron revestir su fiesta escolar, lamentando muy de veras que la influencia de su ejemplo no se haga sentir en todas las escuelas. 229
A nena encantada
Pra Maruxiña, no ferventío do meu amoroso anceio
Dende a miña fiestra, aberta ó SW., vexo a brancura impoluta e cachoenta do impoñente cadoiro que o Fervenza forma no seu cobreguento despeño polo torto e estreito canle das Penizas. O Fervenza ten fartura de ágoas e abonda en escumas, nos días de circio e crú inverno; cal este ano os do antroido. O zoar do Fervenza é tido como agoiro do bo ou mal tempo, asegún que o seu son chegue ós ouvidos da veciñanza labrega do frolido val codesedán, levián e maimiño, ou, pola contra, forte e farturento. O fervenza fai, ademais, arestora de liña de demarcamento antre as aldeas de Barro e Quintas e antre as veigas e chouzas de unha e outra banda. Na aba das Penizas as ágoas do Fervenza son apreixoadas por man do home, que as fai entrar na aberta do muiño, pra saír axiña despedidas pola buxa do cubo nun arrepiante troupelexar escontra ás penas do rodicio, esfarelándose nun neboeiro de miúdas pingotas, que can a engadírselle na corrente do río que sigue baixando en tola loita polo estreito canle, até despeñarse novamente no pequeno e afervoado cadoiro do Pégo. A este pozo, de xeito de estanque, iamos na miña infancia a sulagar nosos corpos rebuldáns e barulleiros os rapaces de Barro e Quintas. Alí adeprendimos con tolo anceio os escomenzos do arte natatorio. ¡Ouh lembranzas!...
Ás nais non lles aquecía migalla aquel noso xeito. A cotío nos rifaban.
Do Pégo falábanse moitas cousas. Había no seu fondo unha ola que tragaba ós rapaces. Nós tiñámoslle certo recelo á aquela banda do pozo. Del gardaba a tradición lendas de encantamentos.
Unha vez —aconteceu nos tempos mozos dos avós dos bisavós meus— ía un mozo cun fol de gran a rens pra moer no moíño de Fervenza. Na beira do Pégo, mirou sentada unha belida nena a chorar. Non lle dixo ren, e pasou sin darlle creto ás súas coitas. Mais, en voltando, achegóuselle a facerlle o inquérito da súa mágoa. - ¡Ouh belida nena! ¿que coita che doi pra así chorares tan acedamente? ¿Que fonda ferida de amor gardas aberta no recuncho da alma? Se por mágoas de amor son esas bágoas, eu che as xugaría, dorida nena, pousando a mel dos meus beizos mornos nas túas rousadas meixelas, deitando un segredo e doce bálsamo sobre da túa ferida. Se che aquecera, serías ende agora a dona das miñas coitas, o ben da casa miña, a miña inmorrente compañeira...
A estas verbas do mozo, ergueu a nena súa testa e, limpando as bagullas, repuxo: - Ben sei que falas por falar somentes e por monfarte do meu dore. Mais, inda así, direiche, ouh mozo lanzal, que de hai moito eu peno encantada no Pégo, chorando a cotío mágoas de amor e agardando o día en que me sexa doado tornar de novo a ser quen fun. - Ese día que agardas ben poidera ser hoxe —engadeu o mozo—. -Endebén, xa que así o cobizas, darei creto ás túas falas; serei a dona dos teus pensamentos e acharei en ti a arelada meiciña pra as miñas mágoas. Fala, pro ten tino de non perguntarme cando, como e por quen fun encantada.
O mozo, ledo coa ledicia dos nenos por páscoas frolidas, inquireu: - ¿Que teño de facer —di— pra o teu desencantamento acadar? - Chámome Frolinda. Toma ese anelo de ouro; lévallo a que o crego cho beizoe. Logo, virás, e no canto en que agora estou pensaralo, e tres vegadas chamarás: "Ven, belida nena dos meus amores; sal do teu encantamento, Frolinda linda". Así feito, verasme saír do meio dun remuíño de ágoas. De entón achégate sen reparo nin receio e ponme o anelo no dedo en que agora mo viras. - ¡Fareino! —xurou o mozo—. - Mais coida dimpois de non chamarme endexamais "Frolinda encantada", o que sería pra min terrible, e co que ti abranguerías acedas e abondantes bágoas.
Despareceu antre as escumas e o mozo dou axiña comenzo á laboura prometida.
De abondo se falou do desencantamento aquel antre a veciñanza do val de Codeseda e os seus arredores. O casoiro tivo canto ós poucos días. A vida dos desposados foise desenrolando nun ambente de feliz cordialidade, enroitada sempre cara ó Ben. Frolinda dábase de seu a todo xeito de labouras e traballos. Decote faladora e facendosa, era o agarimo e o sostén dos vellos pais do seu home. Este amábaa cada día con máis subido amor.
Un mal fadado día, por unha lixeireza de que ela se non decatou, xurdiron antre home e muller unhas falas aspras e alteirosas. El, afervoado e fóra de si, berroulle: - ¡Frolinda encantada!. Ela lle non dixo ren. Pillou as carreiras, e cando o seu home chegaba tras dela ó Pégo mirou arrepiante nun remoíño de escumas os livianos de Frolinda, que seguiron sosténdose e bambeándose na tona das ágoas.
O mozo non poido coutar un cotián cadoiro de bágoas, que lle aburaban as meixelas, e non lle faltou ren pra tolear. O feito gardouse na hucha das tradiciós da veciñanza, contándose de pais a fillos. 230
A Pena de Fervenza
No outo do monte das Penizas, que se acha cercado da banda do SW. polo río Fervenza, da do NE. polo cativo regato Fervenziña, e da do NW. polas aguas de este derradeiro coas do regueiro Xiau que baixan a axuntarse ás do Fervenza, érguese unha grande mole de pedra que a xente dan en chamar dende vellos tempos Pena de Fervenza. As Penizas teñen o xeito dun romboide e forman unha táboa cunha inclinación de un cincoenta por cen cara ó NW. A parte que se cerra antre o Fervenza e a Pena está indivisa e portenlle, según teño adeprendido, ós veciños das Quintas. Na parte superior ten asento esta Pena; formada por un bo número de penedos que se agrupan ó redor doutro máis grande que levanta a súa testa por riba dos outros. Ten no máis outo unha laxe da mesma peza á maneira de tapadeira polo que a xente dou en creer que por alí foi por onde os mouros meteron o tesouro. Estos penedos están totalmente recubertos por unha capa de musgo —pátina dos tempos— gris escuro. Nas súas caras, todas irregulares, ten varios riscos fondos, que eu coido naturales regañas. Tamén se ven fochas e regandixas de abondo. Na cara SE. do penedo grande vense unhas cruces pequenas, que ten sido feitas a pico cando máis no pasado século. Ouvín falar de neno de esnaquiza-lo penedo con dinamita, mais a cousa non deixou de ser unha tolemia dos mozos. Lémbrome de que unha vegada ouvín a unhas mulleres asegurar que o que quixese esnaquiza-la Pena morrería aburado por un lume de alquitrán que sairía de dentro. O quid era sabe-la desencantar, pra coller o tesouro que nela se agocha. Contan que unha vez foi un neno a leva-las vacas onde a pena, e veu cabo dela unha garrida nena cunha tenda de cousas. Chamou ó neno e perguntoulle que cousa lle gustaba máis do que alí estaba. Dimpois de pasarlle a vista a toda a chilindrada, sin detela na tendeira, namorouse de unhas pequenas tiseiras douradas, e dixo: Góstanme aquelas tiseiras. - Pra cortarche a léngoa, badulaque. E desapareceu a tendeira dos ollos do neno. Se este dixera que máis lle gustaba [...] 231
"Familia de lobos", por Francisca Herrera Garrido
Acaba de presentarse en los escaparates de las librerías una nueva novela de la Biblioteca Patria. No hace mucho que su autora nos anunciaba que acababa de dar su conformidad para el premio de su obra "Familia de lobos". Hoy me parece un deber no pasar en silencio las bellas saudosas impresiones que su lectura en un alma ha suscitado.
"Familia de lobos" es ante todo —ya su autora lo dice— la novela de la clase obrera, acertadamente hilvanada por una mano hábil y maestra. En ella revela la Sta. Herrera un conocimiento pleno de la vida del obrero y del problema social, señalando atinadamente la única solución: la formación del obrero conforme a la normas de la doctrina del Divino Nazareno. "Familia de lobos" desenvuélvese en la hermosa capital y amiga.
Señálase la obra por un profundo estudio de los caracteres de sus personajes y unas descripciones fáciles y elegantes. Unas pinceladas y aparecen claramente enmarcados y definidos: La Condesita de Modelo y Mariano, el sobrino de "El lobo"; Magda, Dª Matilde y Miguel Freijo; "el lobo" y su madre Dª Rita, la mujer buena y sufrida. Conocedora de la alta y baja sociedad, la distinguida escritora hace vivir al lector una horas de intensa emoción y de plácida alegría a la vez. Desde las primeras páginas de tal suerte sabe adueñarse de él, que se hace imposible el tener que interrumpir la lectura en espera del desenlace que se presenta de suyo natural, si bien impensadamente. Aquel "lobo", ciego instrumento de unos bandidos y criminales que intentan disfrazar, y ante el obrero honrado y trabajador, su instinto de bestia cruel y sanguinaria con la máscara de unas doctrinas utópicas y de un comunismo sólo teóricamente factible, reconoce, al fin, sus yerros y sus crímenes y muere como debiera haber vivido.
En un momento de suprema angustia e indecisión, Magda —la Santa, la buena— deja escapar el "secreto" como esperanza de salvación, y la felicidad sonríe, al cabo, para ella y Miguel, para Nina y Mariano, y para las tres ancianas.
Conocíamos ya a la Sta. Herrera como fácil e inspirada poetisa "enxebre": "Sorrisas e bágoas", "Almas de muller...¡volallas na luz!"; y como novelista y prosadora en gallego y castellano: "Néveda", "Réproba", "Pepiña", "A i-alma de Mingos", "Martes de antroido". Hace poco que el "Diario Español" de Buenos Aires premió un trabajo suyo sobre Rosalía Castro. Sabemos que tocan a su fin otras obras, "Descordo de almas", etc., pero no dudamos en afirmar que "Familia de lobos" es un jalón florido, un florón más en su carrera literaria.
"Familia de lobos" no debe faltar en una biblioteca amante de la literatura amena y honesta.
Felicitamos a la autora y a la Biblioteca Patria. 232
Moxenas [I]
Nas Rexoubas do derradeiro número do EMIGRADO 233 vexo que Ken Keirades louva e fai seus os conceitos vertidos nunha das "Opinións" por el lida no preódico que el sempre le e que, asegún o seu parecer, é por fertuna (ou por disgracia) o máis lido na Galicia. Impelido polo amor á verdade, pola verdadeira caridade (caridade é amor, que non miserenta compasión como alguén trabucadamente se estreveu a soster aquí), quero adicarlle ás devanditas Rexoubas unhas liñas por mor de escrarecer lamentabres erros.
Quéixase Ken Keirades (xa teño dito que fai seus os mentados conceitos lidos no preódeco que el le) de que "a xente de posición desafogada non lle consagre á escola nacional a máis pequena das súas inquedanzas e manda ós seus fillos a colexios onde hai profesores que oustentan títulos de máis fuste que o de maestro, ou ós frades ou ás monxas porque é máis distinguido, e ademais é bo ir gañando a parte de groria eterna que se perde na frábica e detrás do mostrador".
Denantes de estreverme a pór acotaciós a estas liñas hei de adevertir que o Ken Keirades é "maestro nacional" e áchase rexindo unha escola tamén "nacional" gañada nas antederradeiras oposiciós; e que pola miña parte tamén eu son "maestro nacional", se ben polo de hoxe non acadei inda "escola nacional" que rexentar 234. Feita ista salvedade necesaria, terán as miñas verbas un senso máis preciso e concreto.
Con grande dor temos que confesar que é, por disgracia nosa, certo o desapego que se vén a cotío ouservando no que se refire á proteición das escolas nacionás e a manda-los fillos a colexios e institutos relixiosos non só por parte da "xente de posición desafogada", mais tamén inda por parte da xente de posición non moi desafogada. Mais ¿disto a quen culpar e facer responsabre? ¡Eis a custión! Anque as miñas verbas sexan acedas e duras pra todos cantos nos preciamos de contarnos na grea dos escolantes nacionás españoles, hemos de por forza recoñecer que os verdadeiros causantes dese despego e desatenzón á escola somos nós mesmos. É de todo punto indubitabre que se todos os maestros nacionás que rexentan escolas se adicaran de cheo a cumpri-lo sagro deber social (verdadeiro deber) a que legalmente están obrigados, non tería Ken Keirades que lamentar a xusta autuación da xente de posición desafogada. Ben me decato de que, por fertuna, son poucos os que, ou por fas ou por nefas, deixan de cumpri-lo devandito Deber, e que Ken Keirades non vai entre iles.
¡Con canta dor teño de confesar que se algo adeprendín na escola foi cando meus pais se procataron de que era menester sacarme da "escola do Estado" e mandarme á "escola de paga"! E isto non o facían meus pais por ser máis distinguido, senón por ser de resultado máis práitico. Na concencia do pobo está de certo ben enraizado todo isto, e ningún escolante "nacional" se estreverá a negarse a darlles a razón, anque certamente nos doia e mágoe na i-alma.
O que pasa nas escolas primarias vese máis exaxeradamentes confirmado na enseñanza secundaria e superior. ¿Por que, se non, viven en pobos e cibdades tantos colexios e institutos relixiosos adicados á enseñanza? ¿Por que tantas pasantías? A razón dilo déixase ver de seu crara e descuberta.
¿Mais como remedialo no que ás escolas se refire? Facendo enraizar ben fondo na concéncea dos pobos a obrigación á que están de dar conta ás autoridades do mal comportamento dos escolantes; e por parte das autoridades, estimulando a laboura escolar con prémeos ós maestros de millor actuación ó frente da enseñanza e facendo por arredalos canto sexa posibre de actuaciós que dalgún xeito poidan lixar ou magoar en algo a laboura escolar.
Non fai moito tempo soupen que en certo concello unha boa parte dos concexales eran escolantes con escola. Agora ben, ¿quen me dirá que ises Sres., anque ben intenzoados, van a desenrolar a súa laboura escolar como deberan? Ises postos no concello serán a miúdo excusas pra non presta-la debida atención á enseñanza.
Póñase coto, polo mesmo, á deixadez e ó desazo dos escolantes, e verase despois amengoado o despego dos pais de posición, referente ás escolas nacionás.
O probrema da enseñanza foi polo de agora mal estudiado e peor enfocado na España, e é cousa de por si merecente de millor estudo e de máis atención. Mais isto traspón xa os lindeiros do que eu me propuxen. 235
Rexoubas (Ken Keirades) 236
Supoño que leriades o traballo "Moxenas" que se pubrica niste númaro. Se o non léstedes, a lelo anxiña, pois quero adicarlle a primeira das "rexoubas" de hoxe, tanto porque o asunto o merece como por deferencia ó autor, que ademais de sere un valor en toda a ampritude da verba, é un amigo dos que ben estimo.
Teño que agradecerlle ó amigo (hirmán) Lamenú o vir a custión na lengua matria, o que non me sucede con todos, e ademais por afondala hastra un punto que eu non me estrevín, aínda pensando o mesmo.
Agora ben: Lamenú, pra sentar ben os seus conceutos, creeu comenente facer certas acraracións; unha delas a de que eu son mestre nacional, e cando il o di, deberá de sabelo. Pero eu creo do caso acrarar inda máis pra xustificar as apreciacións que fai con respeuto ó preódico "que eu leo", que tamén era o que "el lía" hastra fai pouco tempo, e que o lía con agarimo, demóstrao o feito de que, ademais de lelo, colaboraba nil con relativa frecuencia. I-é que Lamenú, ademais de mestre, como di, é tamén crego, ou cando menos viste de tal, e como ídem ten que enfocar as custións, certas custións ó menos, baixo o seu punto de vista, sin que isto queira decir que lle negue sinceridade.
Tamén lle creo o que di de que non deprendese ben hastra que o seu pai, quitándoo da escola púbrica, o levase a unha particular. Pero dende aquela poideron varear moito as circunstánceas, e dende logo varearon en parte considerabre. E daquela mesmo, non tódalas escolas habían de sere como aquela á que il se refire.
Outra máis: con respeuto ó trabucamento de que fala, poderá ter razón, non o nego. Pero debe darse conta de que afertunadamente (¿tamén il dirá disgraciada?) pasaron os tempos do maxister dixit. Cada cal vaise capacitando pra pensar coa súa cabeza, que é a millor maneira de pensar ¿ou non?
Fóra do dito, e inda co dito, amigo Lamenú, ¡veña isa man!.
Unhas "Moxenas" queimantes (Bernardo Mato Castro) 237
¡Moito barullo armou o bo compañeiro Lamenú coas súas muxicas! As moxenas, ou muxicas, que todo é un, saen do lume sempre queimando, e para que non pelen non hai millor que non estar pretos delas.
Eu, que teño por costume facer voar a pruma aiscada polo sentimento, non vexo en Lamenú nin unha liña de erro (a non ser que supoña en min o estrevemento de mesturar a caridade coa miserenta compasión).
¿Cumpren efeitivamente tódolos escolantes nacionás co sagro deber (social e de concencia) de adicarse de cheo á formación espritual dos nenos e do pobo? ¿Non nos están decindo que non as chamadas que na "Gaceta" ollamos tan a miúdo? Esto non é ningún segredo para ningúen. ¿Fixo Lamenú referenza ós deste Axuntamento? Penso que non, que eiquí todos cumpren de xeito que teñen ós seus pobos satisfeitos. E anque houbera un entre moitos ¿pode estrañarse ningún redentor?
E máis: As sociedás que puxan polo devir social ¿non teñen pola honra máis forte suxetar ó cumprimento ós seus fillos? ¿A que, pois, tanta queixa? ¿Cantas cousas non chegan ós ouídos dos que gobernan, moitas feitura da pasió, e mais calan? Nós debemos axudar ós infelices para que deixen de selo, darlle a man ó caído para que se levante; pero soster a quen haxa nascido para o noso desprestixio, non.
Moxenas [II]
¡Benia ós reis magos! ¡Benia iles polo regaliño de Deus que me trouxeron iste ano!... Cecais non reparasen nos meus zapatiños novos que lles puxera na solaina pra que se lembrasen de deixarme o ousequio cando pasasen repartindo niles, mais metérono por debaixo da porta. ¿Sabes, leitor amigo, cal foi o regalo? Pois dous exemprares do EMIGRADO do derradeiro de Nadal. ¡Eu, que xa coidaba, á xuzgar pola tardanza, que, por causa das miñas Moxenas, non o iban a deixar finda-lo ano con saúde!... Gabados sexan, unha e outra vegada, os reis, xa que, se iles non foran, íbame a quedar sen gorentar as Rexoubas que o Ken Keirades me adica. ¡Calquera diría que pra chegar dende a redaición do EMIGRADO á miña casa —catro légoas cheas— se precisaban seis días!... ¡Cousas da vida, leitor amigo!...
Hei de agradecerlle ó irmán Ken Keirades os sinceiros laudos que fai do meu cativo valer, e recordarlle, de camiño, as penas en que pode incurrir conforme ó novo Código, se se deixa escorregar máis. ¡Inda pra louvar a calquera hai que andar con tino! ¡Ora, os diaños das leis!
Nada me ten que agradecer por empregar a léngoa galega. Non é cousa nova en min, xa que nela pubriquei o pouco que teño pubricado, e nela falo a cotío, sentíndome orgulloso de facelo. ¡Galego, e sempre galego!... Fago ista salvedade, porque calquera coidaría, ó ler as liñas das Rexoubas, que a doce fala nosa era somente a fala de Ken Keirades. Mais, deixémonos de preámbulos e veñamos de novo ó rego.
Parece que o autor de Rexoubas, pra "xustificarse" diante dos amabres leitores do EMIGRADO de que lea o preódico "que el le" ten que decir que tamén eu o lin noutro tempo. Mais, como dúas ovellas non fan rebaño, nin dous soldados forman exército, tampouco do feito de que os dous leamos un preódico se pode vir xa en consecuencia a que ise preódico sexa "por fertuna" o máis lido na Galicia. ¡Mal de moitos, consolo de bobos! Foi certo que nos seus comenzos e nos seus tempos millores lía eu ise preódico e inda algunha vez colaborei nil; mais, cando me decatei dos seus miúdos cámbeos de chaqueta, de que os seus fins eran torcidos, de que era todo menos o que debía ser, xa que por un ichavo era capaz de renegar hastra de Galicia, e, finalmente, de que "os bos e xenerosos" se arredaban dil, tamén o quixen fuxir. ¡Eu, si, que, se ademais de mestre "nacional" non son crego, cecais estea en vísperas de selo! E fago ista confesión berrando ben outo do mesmo xeito que diría que era menistro de Instrucción, sempre que fora certo e Ken Keirades o trouxera a conto pra "xustificarse".
Desde que eu fun á escola "poideron varear moito as circunstánceas e dende logo varearon en parte considerabre". Non o nego; pro ise "poideron" e ise "dende logo" quedan bambeándose sen que seipan para que banda incrinarse. E que daquela mesmo non tódalas escolas nacionás eran dun mesmo xeito é ben certo tamén, como certo é inda hoxe.
A capacidade de pensar cada un "de por si" —como di Ken Keirades— non eisime de pensar a miúdo cousas sen pés nen cabeza.
Pra findar, debo advertir que o Ken Keirades fuxeu do miolo da custión por "pensar o mesmo" —el o dixo, aínda que non se estrevese a afondalo—. Limitouse a comentar o contido dos paréntesis con evasivas e verdadeiros rexoubeos; mais nas custiós hai que ir de cara ó nó, non pra cortalo senón pra ver a maneira de desatalo...
Ó fin e ó cabo no "principal" de acordo os dous ¿non si, irmán Ken Keirades? Pois de entón, ¡veñan eses cinco!
Post scripta.- Cando me dispuña a enviar as liñas anteriores á imprenta tuven a notiza de que o Bernardo Mato falaba das Moxenas de Lamenú, mais non en senso contrario, o que quer dicir que é un "bo" mestre nacional que pensa do mesmo xeito que eu. ¡Agradecido, irmán Bernardo! 238
Replicando (Ramón de Tabeirós) 239
En las columnas de EL EMIGRADO hace ya tiempo que "está de moda" zaherir al Maestro Nacional, precisamente por aquellos menos autorizados para ello.
Y digo menos autorizados, porque en esos artículos yo no encuentro ninguna solvencia pedagógica para fundamentar una razonada crítica de la Escuela Nacional. Alguien hubo que se permitió llamarles "analfabetos que saben leer y escribir", autorizado por la "sin-razón" que presidió siempre la ignorancia. Nosotros, que no estamos avezados a las paradojas, hemos dejado pasar aquella en silencio, creyéndola fruto de un delirio febril que había padecido el autor de "Vibraciones" 240.
Callar había sido nuestro propósito, porque el silencio es, a veces, la más elocuente de las respuestas. Mas vemos con sorpresa que se repite —tal vez sea el eco— el ataque absurdo; y se vuelve a traer a tela de juicio la actuación profesional de una Clase que hasta ahora no hizo más que forjar caracteres sufriendo vejaciones. Y así el Sr. Lamenú en sus "Moxenas" dice ser nula la labor de la Escuela Nacional, y trae en confirmación de sus asertos el hecho aislado de que en su niñez tuvo que asistir a clases particulares para saber algo.
Nosotros creemos que en el Magisterio hay personas más o menos capacitadas como las hay en todas las profesiones y clases sociales; pero ese Maestro "analfabeto que sabe leer y escribir", ese, no lo hemos conocido nunca ni le encontrará J. Rivas por más que le busque con la linterna de Diógenes.
Que el Sr. Lamenú haya asistido a clases particulares no lo negamos; pero esas clases particulares eran dadas —esto lo dejó en el tintero el autor de "Moxenas"— por un Maestro Nacional, y tal vez asistiese a ellas por no haber en su pueblo natal en aquel entonces escuela de niños.
Nosotros no conocemos más que dos clases de maestros: buenos y mejores; y por lo que se refiere al Ayuntamiento de La Estrada confesamos en alta voz que su magisterio instruido digno y laborioso le honra.
Pero no sólo el de esta comarca, sino todo el Magisterio español tiene hoy personalidad científico-literaria más que suficiente para desempeñar airoso papel en el Ateneo, Centro Cultural y hasta en la masa popular al aire libre, ya que su misión no se limita a la Escuela: se extiende a la familia, trasciende a la Sociedad e interesa a la Patria.
"Ora et labora" ha sido siempre el lema que presidió nuestros actos, y conscientes de nuestros deberes profesionales tenemos la dulce calma de haberlos cumplido con creces; porque llevamos en nuestro corazón el amor santo de abnegación y sacrificio en pro de las nuevas generaciones que ha de redimir la Escuela.
Moxenas [III]
No EMIGRADO do derradeiro de xaneiro atopeime con un artigo que leva por cabeza o xerundio do verbo repricar, e cuio suxeto activo vén sendo un tal Ramón de Tabeirós. Coñezo en Tabeirós varios que teñen por nome Ramón —algún deles vello amigo noso—, mais non sei cal deles será neste caso o autor do rapaz. Coa súa venia —sexa el quen sexa— e a dos leitores, verei de adicarlle dúas liñas a ise "Replicando", pra que as recolla logo "Ramón de Tabeirós". Denantes, señor Direitor, hei pregarlle non me meta as tixeiras, como a vez pasada, pois prometo non chegar a decir todo o que "debera" decir por mor de non magoar a ninguén.
Coido que nas miñas "Moxenas" non se achará razón, inda que cativa, pra lexitimar ista afirmación tan gratuita como argallante: "El Sr. Lamenú en sus 'Moxenas' dice ser nula la labor de la Escuela Nacional". Pois iso me colga ise Sr. Ramón no seu "Replicando". Eu dixen, si, e sigo sostendo que os causantes de que a xente de posición desafogada manden os seus fillos a colexios e escolas particulares somos os maestros nacionás. E inda engadía no núm. 323 do EMIGRADO: "Ben me decato de que, por fertuna, son poucos os que, por fas ou por nefas, deixan de cumpri-lo devandito Deber". Mais, polo visto, o Sr. Ramón non reparou nisas liñas ou, se reparou, non atinou a entreverlles o seu verdadeiro senso, cecais por ser elas escritas na nosa fala, a fala dos seus pais e mais dos meus.
Tamén eu creo co autor do "Replicando" que no Maxisterio hai persoas máis ou menos capacitadas como as hai en tódalas profesiós e crases sociaes; mais el coñece, según di, somentes dúas castes de maestros: bos e millores; e eu poidera alongar a escaleira, pois coñezo maestros bos, millores e moi bos, por unha banda; e pola outra, maestros malos, piores e pésimos, "coma en tódalas profesiós e crases sociaes."
Polo que ós do Concello da Estrada se refire, non os coñezo a todos e non podo falar en xeral, anque supoño que irán millor antre os pirmeiros que antre os segundos.
E, dito o que deixo dito, xa pode, pola miña parte, Ramón de Tabeirós seguir repricando e mostrando a súa personalidade centífico-literaria e a súa "solvencia" pedagóxica hastra que lle pareza que chegou a hora de calar. 241
Nuevos poetas y nuevos libros
En el Parnaso gallego acaba de presentarse arrogante y decidido un nuevo poeta, que, de un solo salto, se hizo un puesto entre los poetas gallegos de preferencia; un poeta de apenas veinte años, que se nos revela digno y merecedor del nombre de poeta con su primer libro intitulado "Señardá", en el cual revolotea el pájaro lírico del amor dolorido y lacerado, que va de verso en verso matizándolos todos de un vago tinte rojo, un rojo de corazón que sangra herido por las dulces espinas del amor místico hacia el divino amor crucificado.
Es "Señardá", el libro de Aquilino Iglesia Alvariño, un bello manojo de cincuenta hermosos sonetos bien medidos y estructurados, que son otros tantos manojos de fragantes flores, en las que el poeta dejó gotas de sangre caída de las llagas que en su corazón abrieron las punzantes espinas del dolor místico de amar, entre las que aquellas crecían lozanas.
Es aval del libro una carta prólogo del Excmo. Sr. Secretario Perpetuo del Instituto Histórico del Miño, Sr. Julio de Lemos, cuyas autorizadas palabras acerca de la obra de Iglesia Alvariño son por sí solas sólida garantía del valor poético de "Señardá". Por nuestra parte, al escribir estas líneas creemos hacer una obra de justicia, dando a conocer a los amantes de nuestra literatura regional al joven poeta mindoniense, cuyo lirismo sigue muy de cerca al de Noriega Varela, el admirado poeta de la Montaña, del que hablaremos muy en breve, con motivo de su nueva edición de "Do ermo", que también acaba de aparecer.
Preséntase "Señardá" bellamente editado en los talleres de la Editorial Palacios de Lugo.
Vayan, pues, en estas líneas nuestro pláceme fervoroso y nuestra admiración sincera al joven poeta, y que "Señardá", su primer jalón florido, abra tras sí una florecida estela a seguir. 242
Ha muerto el sabio. Galicia debe consagrarle un grandioso homenaje
El telégrafo, el teléfono y el cable llevaron estos días, con su laconismo cruel, a los principales centros culturales de Europa y América la triste nueva de la muerte del sabio doctor Amor Ruibal. Y como contestación, el correo, el telégrafo y el teléfono traen a Santiago adhesiones al dolor y sentimiento profundo por la irreparable pérdida que acaba de sufrir Galicia, España y aun el mundo entero; porque Amor Ruibal era ya universal, y su labor y su cultura eran todavía más conocidas y más apreciadas en el extranjero que en España. Díganlo, si no, los centros culturales y las Universidades de Berlín, Lovaina, Oxford, París, Roma, Washington, etc., etc., desde donde a menudo se le consultaba y se solicitaba su autorizado parecer acerca de los más intrincados temas jurídicos, filosóficos, teológicos, lingüísticos y escriturarios, siendo, casi siempre, aceptada "su valiosa opinión sin discusión alguna y con admiración de todos". Y, así como su labor cultural y científica traspuso las fronteras del espacio, traspuso también las fronteras del tiempo; porque Amor Ruibal se adelantó en muchos años a los que han de considerarse capaces para juzgarlo como él merece y para comprender su doctrina, justipreciándola en todo su valor.
Su inteligencia subía a sorprender la verdad en sus "verdaderas" fuentes y levantaba su cuerpo de doctrina sobre bases inconmovibles. "Los Problemas fundamentales de la Filosofía y del Dogma" son suficientes de por sí solos a levantar el prestigio científico del llorado Maestro a través de muchas generaciones de sabios teólogos y filósofos. ¡Lástima grande que no haya podido dar cima a esa su obra cumbre! De su obra "Los Problemas fundamentales de la Filología comparada" —traducida a diversos idiomas— han dicho los mejores críticos alemanes que era una de las obras de más valor publicadas hasta entonces en su género, y la mejor de cuantas en España vieran la luz. Sus comentarios sobre el "Derecho Penal de la Iglesia" le merecieron en Roma los más altos elogios. Precisamente en este momento acabamos de entrar en su despacho —a donde sus familiares nos llamaron— y allí hemos visto cómo desde América y desde Alemania se le daba cuenta de que "en estas Universidades tiene usted formada ya escuela". Es éste el más alto elogio del Maestro, a quien Dios llamó a sí para que en El saciase su inteligencia, contemplando en la Verdad Suprema toda la suma de verdades.
Su vida fue de continuo estudio; y por amor al estudio lo sacrificó todo: los honores, las dignidades, los elogios y hasta su propia salud y la misma vida. En conversaciones íntimas le oímos decir confidencialmente que jamás había buscado la recomendación y el apoyo de sus amistades, más que para declinar los altos puestos, ya que más de una vez se le obligaba a aceptarlos. "Tengo mi vocación bien definida —nos decía— y verdadero concepto de la 'responsabilidad' y de lo que significa una mitra". Fue un modelo de humildad y de sencillez. Infinidad de veces le hemos visto bajar desde las cumbres de sus elucubraciones metafísicas para platicar en sencillas conversaciones, en las cuales era siempre característica su sonrisita burlona. Cuando se le consultaba, se le veía perderse abstraído en sus explicaciones, en las que muchas veces resultaban inútiles los esfuerzos por seguirle, por la profundidad de la doctrina expuesta.
Su amor a Galicia y a todo lo gallego lo hemos palpado muy de cerca. Cada paso dado en pro del bien de la tierra y de la cultura gallega era en él motivo de alegría y satisfacción. Se interesaba de modo especial —y de ello tienen muchos autores gallegos testimonio valioso— por las publicaciones en nuestra lengua de arrullos, en la que conversaba a diario. Alguna vez llegó a decirnos que emprendiésemos la traducción al gallego del Catecismo y del Kempis, y que él nos ayudaría en la difícil tarea. Su muerte nos privó de la realización del propósito.
Y con cuánto cariño y entusiasmo abrigaba la idea de publicar un diccionario gallego etimológico, con el fin de hacer ver la relación de nuestro idioma con el indo-europeo, al compararlo con las demás lenguas del mismo tronco. "De este modo —son sus palabras— se les facilitaría a las Academias un modelo para hacer diccionarios".
Por eso, porque era la inteligencia más cumbre y más universal del mundo entero en la actualidad —según afirmación de un sabio alemán— y porque su amor a Galicia fue tanto, y al par del suyo propio resonó el nombre de su tierra en todos los ámbitos del mundo científico, toda Galicia debe ponerse en pie, conmovida por la pérdida del Maestro. Y, ya que no en vida, puesto que él no lo consentiría, rendirle ahora un verdadero homenaje de admiración. El lo mereció todo, y nada debe regateársele.
Ha muerto el sabio, pero su doctrina será duradera a través de los años y de los siglos, y duradero y perpetuo debe ser también el homenaje que Galicia le consagre. Deja mucho publicado —unos veinte tomos— sobre Filología, Derecho, Teología, Filosofía, etc., etc., pero deja también mucho inédito —aunque tal vez nada ultimado— y creemos oportuno indicar que todo ello deber ver la luz. Actualmente preparaba un importante estudio sobre la venida de Santiago a España y sobre los primitivos habitantes de Galicia. Para la continuación de la magna empresa de "Los Problemas fundamentales de la Filosofía y del Dogma" deja un montón de cuartillas escritas, y todas ellas —aun cuando sean sólo notas y bosquejos— deben ser publicadas. El Cabildo Compostelano, con cuya Doctoralía se honraba el insigne Maestro, y la Universidad Pontificia, en donde hizo sus estudios y a cuyo claustro de profesores pertenecía, deben gestionar la publicación del valioso informe que de él solicitó el Papa acerca de la Mediación universal de María, y cuyo original se halla en Roma. De ese informe ha hecho grandes elogios el difunto cardenal Mercier, diciendo que con él se había agotado la materia. Preparaba, además, un comentario crítico sobre el texto asirio del famoso Código Hammurabi, a más de otras obras de índole muy diversa. De las publicaciones se hallan ya agotadas casi todas, y debieran reeditarse.
Amor Ruibal y López Ferreiro. He aquí dos figuras que fueron honra de su tierra y que esperan el homenaje a que se hicieron acreedores por su enorme labor científica y literaria. A derecha e izquierda de la portada de la Universidad Pontificia Compostelana —de la que ambos fueron alumnos esclarecidos— deben levantarse los pedestales en que han de descansar las estatuas de estos dos hombres de privilegiada inteligencia, capaces cada uno de ellos de llenar varios siglos.
Galicia no debe mostrarse sorda y, como supo acudir con su óbolo a la adquisición de la Biblioteca Lago, debe ahora acudir también con sus aportaciones al homenaje que debe tributársele a estas dos figuras colosales. Brindo la idea a quien la recoja y la haga fructificar, al mismo tiempo que hago una llamada al Cabildo y Seminario compostelanos, a la Universidad, Institutos y demás centros culturales de Galicia, a las Diputaciones y Ayuntamientos y a todas las demás entidades gallegas esparcidas por España y América.
Santiago, 6-XI-1930. 243
¡Amor Ruibal no ha muerto!
No podía morir y no ha muerto; era necesario que no muriese, y seguirá viviendo eternamente, si bien desprendido de su cuerpo material. Para los que lo amábamos con admiración sincera vive todavía y no morirá jamás, porque con nosotros llevamos su recuerdo, que perennemente mantendremos encendido como lámpara votiva; con él hablamos y platicamos, elevando por él nuestras oraciones, y lo consultamos, y, sobrecogidos, escuchamos su opinión valiosa, su autorizado parecer y su fraternal consejo; consejo, parecer y opinión que nos dejó en sus libros y en sus escritos.
Estamos repasando sus amados libros y nos parece verlo apoyado en su mesa de trabajo, contemplando nuestros movimientos y llamando nuestra atención sobre un determinado volumen: Ábralo —parece decirnos—, ábralo y dígame de qué materia trata y en qué lengua está escrito. Y nosotros abrimos al azar muchos de sus libros y nos encontramos a veces ante jeroglíficos egipcios, caracteres cuneiformes asiro-babilónicos. Otras son diccionarios, gramáticas y tratados de literatura india, japonesa, etcétera. Libros en árabe, sánscrito, hebreo, griego, alemán, inglés, ruso y francés e italiano. Asombra verdaderamente la cultura científica que poseía el doctor Amor Ruibal, al repasar ahora su biblioteca. Para preparar sus "Problemas fundamentales de la Filología comparada" tuvo necesidad de familiarizarse con todas las lenguas del tipo ario indo-europeo y aun con las principales de los otros troncos. Ahí están sus volúmenes llenando los estantes, las mesas, las sillas y amontonados por el suelo, todos en ese "desordenado orden", de que él paradójicamente nos hablaba, sonriendo. Y, sin embargo, Amor Ruibal sabía en dónde tenía cada autor, cada obra y cada ejemplar, y aun podía señalar de memoria la página en que se trataba cada cuestión.
Por nuestras manos van pasando, uno a uno, todos los volúmenes, y en medio de algunos, a modo de indicador de páginas, van apareciendo sus cuartillas inéditas, que son a veces anotaciones sobre Filología, sobre Derecho o bien teorías originalísimas sobre puntos fundamentales de la Filosofía y del Dogma, cuando no bosquejos, también originales, sobre los iberos, los ligures, los celtas, los fenicios, oestriminios, cempsos, etc., etc., a más de curiosas notas sobre toponimia gallega: Libredón, Compostela, Sar, la Reina Lupa, etcétera, etc. Son, a veces, borradores de fallos y sentencias emitidas por el Sabio o también trabajos acerca de consultas que de toda Europa y de toda América le llegaban. Todo ello lo vamos apartando en el mismo orden en que aparecen, sin trastocar ni una sola de sus cuartillas. Así, en medio de los libros en que su autor las dejó, las separamos ahora nosotros a fin de que vean luego la luz pública y sean ellas las que pregonen en letra de molde que Amor Ruibal no ha muerto, ni podrá morir, porque su doctrina es importante, es nueva y original, y queda levantada sobre bases inconmovibles.
Y será también la "Biblioteca Amor Ruibal" —que acaba de ser cedida en un rasgo espontáneo y sublime por los herederos del maestro a la Universidad Pontificia— fuente a donde los que tengan sed de saber puedan acudir a saciarse y aun lugar de consulta para sabios y maestros. Es digno de todo encomio este rasgo de los herederos del finado, que no juzgaron justipreciable su dinero, su Biblioteca y la ofrecieron, espontáneos y desprendidos, a la gloriosa Universidad Pontificia en donde él se había formado y en donde era actualmente maestro admirado.
¿Y sus obras? ¿Y sus cuartillas? Ahí está también la Universidad Pontificia que se encargará de editar lo inédito y reeditar lo agotado, haciendo que a todo el mundo científico lleguen las obras del nunca bien llorado.
¿Y Galicia? ¿Y los gallegos todos? Ha sonado el aldabonazo y no queremos que se apague su eco sin que antes fructifique la idea que hemos ofrecido. Cúmplenos a todos levantar ahora y para siempre la memoria y el recuerdo del que en vida fue todo humildad, modestia y sencillez, porque él fue nuestra mayor gloria científica y nuestro más alto valor cultural. Y, antes que los extraños lo hagan, debemos hacerlo los suyos, demostrando así que Amor Ruibal no ha muerto, ni morirá jamás, porque los gallegos todos haremos vivir su recuerdo, su memoria y su doctrina a través de siglos y de generaciones.
Santiago, 11-XI-1930. 244
El monumento a Amor Ruibal
Estamos todavía repasando los volúmenes que componían la biblioteca del Dr. Amor Ruibal y entre sus amados libros recibimos la noticia del acuerdo tomado por la Diputación de Pontevedra de colocar en la casa en la que vio la luz el sabio una lápida que perpetúe su memoria a través de las generaciones venideras. Hemos de aplaudir, al mismo tiempo que a la ilustre corporación por esa determinación que altamente le honra, al preclaro abogado pontevedrés y amigo nuestro Sr. Landín, por ser suya tan feliz iniciativa.
Pero Amor Ruibal merece más y Galicia y los gallegos todos no debemos darnos ya por satisfechos con solo eso. Despertemos de una vez y percatémonos del alto valor intelectual de ese hombre que cautivó la admiración de los más grandes sabios extranjeros desde su cuarto de estudio de esta antigua e histórica ciudad de Compostela. Precisamente en estos días que siguieron a la fecha de su muerte la prensa extranjera se mostró más pródiga que la nuestra, dedicándole grandes e interesantes artículos. Se viene sosteniendo que fue de las figuras más relevantes de los siglos últimos: llegando a colocárselo por encima de Platón y de Aristóteles y aun del mismo Santo Tomás en alguna de las cuestiones tratadas en su obra inmortal, "Los problemas fundamentales de la Filosofía y del Dogma". Pero su saber, su erudición y sus elucubraciones no se limitaron al campo de la Filosofía y de la Teología, sino que trascendieron por igual al de la Filología, del Derecho, la Historia, la Crítica, etcétera. Era una verdadera enciclopedia y con igual maestría y profundidad podía tratarlo todo. Precisamente en estos momentos cae en nuestras manos un artículo publicado en "Revista Eclesiástica", correspondiente al año 1926, en el cual artículo, titulado "Por España y por la Iglesia", el conocido crítico Hilario Herranz Establés dedica incidentalmente a Amor Ruibal estos párrafos que reproducimos.
"Me dediqué —dice el ilustre articulista— durante estos últimos meses a estudiar con bastante detenimiento algunas de las publicaciones salidas de la pluma del profesor compostelano e ilustre Canónigo, doctor Amor Ruibal; conocía ya gran parte de su labor, pero no como yo quería conocerla, a fondo, para darme exacta cuenta, dentro, claro está, de mis cortos alcances, de su importancia. No tengo para qué decir la impresión profunda que tales libros han dejado en mi ánimo. Le admiré, desde que comencé a hojear sus obras, por todo un sabio; hoy ya, completo el estudio y después de largas vigilias consumidas en su honor, mi admiración a su ciencia no tiene límites.
Francamente —prosigue el señor Herranz— estamos ante un caso plenamente extraordinario. Aquella inteligencia es inteligencia asombrosa y el bagaje de conocimientos singular, portentoso, inmenso. Hoy por hoy no conozco a nadie, absolutamente a nadie, dentro del campo católico, ni aquí ni fuera de aquí, tan documentado, tan universal. Es un crítico formidable, un científico a la última, sobrio, firme en juicios, ecuánime y sereno en sus apreciaciones, amplio en su criterio, valiente en sus fallos, saturado de Filosofía, de Teología, de Derecho, de Historia, de Crítica, de Lingüística, de todo... Es, por eso mismo, nuestro más alto prestigio, la autoridad científico-católica más relevante, el tipo más representativo en el anchuroso y no desierto campo de la fe. Tal vez alguien crea exagerados mis juicios. Allá él, si eso pensare, con el suyo. Envidia le tendría, porque sería indicio de que conocía algún otro cerebro más radiante, alguna otra persona de más relieve. Yo no la conozco, y como no la conozco, a pesar de mi diligencia en clavar los ojos en esos astros que iluminan desde las alturas los abismos de nuestro saber y las vías de la inteligencia, con el mío me quedo, sin más sentimiento que el de no disponer de holgura suficiente ni tampoco de la debida capacidad para adueñarme de los riquísimos tesoros que pone en nuestras manos ese humilde sabio, tan celebrado fuera de su país y tan generalmente desconocido entre los suyos".
Hasta aquí el escritor madrileño. Pero como este elogio incidental del maestro podíamos reproducir otros muchos, en su mayoría de sabios extranjeros, como el Dr. Hermann Brunstäd, de Leipzig, el Dr. Oskar Loezer, de Viena, M. Parzkievicz, de Budapest, etc., etc. No ha mucho le escribía un profesor de la Universidad de Berlín, lamentándose de que los alumnos que el Gobierno español enviaba a Alemania para estudiar lenguas indo-europeas desconociesen su monumental obra, "Los problemas fundamentales de la Filología comparada". Cosas de España, añadía el citado profesor.
No esperemos, pues, a que los extranjeros nos den el aguijonazo. Estamos en el deber de hacer por Amor Ruibal algo digno de su memoria los españoles y los gallegos todos, y de un modo particular llamamos la atención del clero de Galicia. Santiago, como cabeza de la Archidiócesis y como ciudad en que el ilustre maestro vivió e hizo sus estudios, debe reclamar de todos y tomar la iniciativa para que sea este el lugar y el marco de un verdadero y grandioso homenaje al gran polígrafo. Miremos una vez más a Cataluña y veamos lo que los catalanes todos hicieron por su Balmes. Pues Amor Ruibal es nuestro Balmes gallego, y a imitación de Cataluña cumple a Galicia el hacer por este lo que por aquel hicieron los suyos. Divulguemos todas sus obras y todos sus escritos, haciéndolos llegar a todos lados, propagando su doctrina, interesante y original, a todos los vientos; y como Cataluña levantó a la memoria de Balmes el hermoso monumento de Vich, levantemos también nosotros al doctor Amor Ruibal un monumento que sea digno del sabio. Ahí está Asorey, digno sucesor de Mateo; y ahí están los gallegos todos esperando ya a que se inicie la suscripción.
Honrémonos, pues, honrando la memoria de nuestros más altos valores.
Santiago, 19-XI-1930. 245
O Mestre Amor Ruibal. Verbas de loito
Dende hai tempo pousara riba del súas poutas a Dor, e cada día o viña magoando con novas feridas. Nós decote o ollabamos sofrir caladiña e resinadamente, sin unha sola queixa e sin un soio laio. Ben sabiamos que moitas noites non acadaba pecha-los seus ollos, inda que, non embargantes, fixera uso do fanodormo. Mais agora fechounos xa pra sempre e quedóusenos dormido nos brazos da Morte, que axexaba cabo del.
A nova saeu polos aramios e polos cables submarinos cara a tódalas bandas do mundo e en tódalas bandas do mundo arrancou bágoas e pregarias. A Prensa levou o seu nome a tódolos leitores, espallou a tódolos ventos louvanzas do seu saber profundo e da súa sinxela homildeza.
As campás da vella Compostela debullaron tristeiros laios, e do coro da Catedral escoitáronse os acentos doridos das leicións de Xob e dos psalmos davídicos, mesturados coas notas arrepiantes e as pregarias do Dies irae, cos aies do órgao e as bágoas da xente. No peito dos que, a mais da admiración, estabamos xunguidos a el por un amor franco e sinceiro, aniñou a desolazón e foi o noso corazón mergullado en eterno loito.
Inda foi onte cando nos achegabamos á súa mesa de traballo co encárrego de rogarlle que fose el quen apadriñase ista nova revista, e foi "LOGOS" o nome que lle impuxo, adicándonos, de camiño, verbas agarimosas, cheas de laudos e de sinceira emoción, porque "coido —nos decía— que isa nova pubricación galega e galeguista terá de encher o espazo baleiro que se atopa nas demais pubricazóns que na actualidade ven a luz na Galicia". Prometéranos unhas liñas súas pra encabezar este primeiro número, pro Deus chamouno a Si denantes de que as poidera escrebir. ¡Non maxinabamos que fose tan axiña!
A súa homildeza e a súa modestia levouno a renunciar moitas vegadas a honores, eloxios, dinidades e outos cárregos. Máis de unha vez veuse precisado a ter que recurrir ás súas amistades pra que impedisen, co seu valer, que se lle fixese aceitar unha mitra que se lle trataba de impor por forza. "Que me deixen cos meus estudos —lles decía en carta que achamos antre os seus papeles— e que non maxinen en min pra ise cárrego. Non teño outras aspiracións que as aspiracións do Ceo, e quero vivir somente cos meus libros e coas miñas obrigaciós de crego sinxelo". A miúdo negou tamén o seu consentimento pra que falasen del, refusando asimesmo toda cras de louvanzas.
A súa autoridade como filólogo, teólogo, filósofo, penalista e escriturario de outos vós foi acatada, sen reparo algún, por tódolos sabios especializados en cada unha das devanditas materias, e delo son boa proba as consultas que a cotío se lle facía dende tódolos recunchos do mundo centífico e, de xeito especial, dende as Universidades de Alemaña, Austria, Suiza, Bélxica, Italia, Francia e América.
Sendo inda alumno de Teoloxía na Universidade Pontificia Compostelana, foille premeada nun concurso internacional, celebrado en Berlín, un traballo encol do desenrolo das léngoas asiro-caldeas e da súa influencia no hebreo bíblico, merecendo, ademais, ser nomeado socio de honor da "Sociedade xermana de Filoloxía oriental". Tal traballo, co prémeo donado, foille remitido dende Berlín a nome do M. I. Sr. Dr. Anxel Amor Ruibal, Reitor da Universidade Pontificia de Santiago. Tanta era xa a súa valía que o coidaban Reitor, cando somente era un alumno do mentado centro.
Dimpois de termina-la carreira ós 24 anos e de ter oposicionado a unha canonxía, merecendo figurar en terna, saeu pra Roma, pensionado polo Seminario de Santiago, e na Universidade Gregoriana fixo os estudos de Dereito canónico e Dereito Romano, chamando a atención de alumnos e mestres e admirando a todos polo seu talento extraordinario. En Italia foi tamén socio do "Liceo de Linguas orientales" de Roma.
Ó seu paso por Barcelona acadara tamén o grado de Licenciado en Filosofía e Letras na Universidade catalana. Era, pois, o Mestre Amor Ruibal Doctor en Sagrada Teoloxía, en Filosofía, en Cánones, Licenciado en Filosofía e Letras e membro de diversas sociedades centíficas da Penínsua e do extranxeiro, a mais de correspondente das Reales Academias da Léngoa e de Cencias Morales e Políticas e socio honorario da Real Gallega.
Deixa pubricados arredor de vinte volumes sobre Filoloxía, Filosofía, Teoloxía, Dereito, Historia, etc. etc., e uns cantos feixes de cuartelas inéditas, que, anque sexa soio en forma de ensaios e anotacións, terán de ver a luz.
A súa vida foi de cheo adicada ó estudo, chegando, polo seu amor ós libros, ó sacrifizo dos máis outos cárregos. O correio traíalle decote consultas de tódalas bandas, e a todas elas ía contestando sempre, sendo de doerse que non poideran pubricarse tódalas súas contestaciós, por ter el mesmo roto moitas vegadas os orixinales. En cada carta e en cada liña súa encerrábase a miúdo unha idea-nai ou unha observación prefunda.
Como unha proba do seu amor e da súa preocupación polos libros, hei de referir aquí o que el mesmo me refireu sinxelamente días antes da súa fuxida ó mundo dos espíritos:
Querendo ver de atopar uns coadernos dunha obra alemana encol do Código de Hammurabi, por precisar tomar deles unha nota, mandou baixar dous nenos de Coro pra que lle cambeasen algúns dos volumes dende o seu despacho a unha das outras habitaciós, e reparar, de camiño, si antre eles se alcontraban os devanditos coadernos. Perante uns días durou esta faena e, como non aparecesen, de tal xeito chegou a preocuparse por eles que unha noite soñou que os tiña postos debaixo dun gran volume. De mañanciña, ó erguerse, quixo ver se a realidade confirmaba o soño, e foise ver se estaban onde os soñara, e efeitivamente alí os atopou postos da maneira en que os vira en soños. Cando despois nolo refería, cheo de ledicia infantil, dixémoslle sorrindo que iso viña confirmar aquelo de que "fan máis algúns dormindo do que outros espertos".
Do seu amor e do seu intrés por Galicia e por os asuntos da terra, non é mester falar, pois é de todos ben coñecido. Non embargantes, os que tivémo-la dita de vivir cabo del e de escoitalo a cotío en conversas íntimas e familiares, poidemos decatarnos máis craramente delo. De hai tempo abrigaba o propósito de facer un Diccionario etimolóxico da Língoa galega pra mostrarlle ás Academias un modelo que seguir, e a cantos a cotío se moufan dos que queremos soerguer a nosa Fala un testemoño irrecusábel do seu valor. O rexurdimento da nosa Fala —nos dixo algunha vegada— ten de vir como efeito obrigado da nosa reintegración etnolóxica e cultural; porque, así como non se pode chegar na Penínsua a unha unidade etnográfica, do mesmo xeito será sempre disparatado e utópico o querer xunguirnos a tódolos habitantes da Iberia a un soio meio de expresión. É lei xeral que á distinta rama etnográfica corresponde distinto meio de expresión, porque tamén nistas cousas se ten de cumprir aquel principio filosófico de "operatio sequitur esse". Ó esperanto chamoulle en algunha ocasión o aborto máis grande da Filoloxía e a proba máis aberta da inorancia sufrida en custións de Lingüística. Decía que era algo así como a selección de razas e tipos. Era mester primeiro unificar as psicoloxías todas. Temos de expor tamén en "LOGOS" o parecer de Amor Ruibal encol da predicación en galego, cousa á que debe chegarse axiña, como igualmente acochamos o propósito de traer a istas páxinas algo do que deixa inédito e algunhas anédotas e datos encol da súa vida.
Sexa por hoxe iste o meu sinxelo homenaxe ó Mestre de Mestres.
Pazo de Raxoi - Sant-Iago, Nbre. 1930. 246
Adicatoria [de Vagalumes]
Ás somas ben-amadas de EMILIÑA e DORA —fontes da miña inspiración— avencelladas no estreito nó do cariño sagro de meus pais, de meu irmán, e de Xaimiño, ledicia da casa nadal e lembranza acesa da irmán adourada.
Verbas limiares [a Vagalumes]
Velaí vai ise feixe de versos, frores ventureiras nacidas ó longo do vieiro dos meus tempos idos e regadas, a miúdo, coa ágoa que reverqueu, xa leda, xa tristeira, da fonte do meu corazón, a cuio compás fun miñas estrofas rimando.
Endexamais eu maxinara en dar ó pobo meus versos así recollidos antre as páxinas dun volume. Foron miñas boas amistades as que de hai tempo eisixiron de min esta laboura, e foi derradeiramente o mestre Amor Ruibal —intelixencia xigante e universal, e corazón sinxelo e garimoso—, a quen Dios chamou pra si recentemente, quen me deu o decisivo empuxe, dimpois de terme honrado pousando sobre a cativez dos meus versos aqués seus ollos de aguia, arelantes decote de cousas grandes e profundas e de hourizontes infinidos. A Morte, que o viña axexando de cerca, non lle deixou trazar as liñas limiares que me prometera pra VAGALUMES.
Non embargantes, eu quero que o seu nome figure no meu primeiro volume de versos pra facer constar meu outo recoñecemento ó filólogo e filósofo máis grande dos derradeiros séculos, nome que tódolos galegos debemos acoller con sagra ademiración, e cuia lembranza terá de manterse acesa a través das vindeiras xeraciós; porque Amor Ruibal non pode desaparecer nin do mundo centífico nin do corazón de tódolos bos galegos.
Perdoa, amado leitor, iste desafogo, e percorre agora as follas do libro sin maxinar no
AUTOR. 247
Pregón cultural
Se me piden unas líneas para este número extraordinario que publica LA RAZÓN con motivo de la celebración del XXV aniversario de la fundación de la Escuela Superior del Trabajo de Linares, y en mi calidad de director del primer Centro cultural de la ciudad no puedo dejar de atender tan amable requerimiento.
El tema me lo indica sobradamente la algarabía estudiantil de estos días de exámenes.
Ante las sentencias académicas de los jueces examinadores se forman comentarios para todos los gustos. Tarea pesada y difícil la del examen, tanto para los profesores como para los alumnos. Tarea grata y alegre, en cambio, para unos y otros la labor de la cátedra, en que se van moldeando poco a poco las inteligencias juveniles y encendiendo las luces de sus ansias y de sus ambiciones culturales a toda nueva inciación de progreso y a toda fuente de saber.
Profesores y alumnos viven durante las horas de cátedra en una especie de camaradería y familiaridad cultural, en que los nuevos conocimientos y las nuevas doctrinas se van como traspasando de la madura inteligencia de aquéllos a las tiernas inteligencias de éstos. Y esta camaradería y familiaridad es la que deben anhelar y buscar para sus hijos y para sus parientes los padres y familiares de todos los alumnos, si quieren que éstos se formen para la lucha de la vida —cada día más ardua y más dura— fuertes y robustos en sus estudios y en su cultura.
Nada de buscar el aprobado, buscando antes la recomendación y el apoyo de las amistades, en vez de afanarse en merecerlo y ganarlo con su trabajo y con su saber. Lo contrario sería formar señoritos y vagos al amparo de un título académico, para los que todos los caminos de la vida se van cerrando y que tanto abundan todavía desgraciadamente en nuestra España. "Labor omnia vincit improbus": La sangre roja del trabajo y del estudio tiene que ser la regeneradora de la sociedad, medio corrompida por la sangre azul de tanto vago y pedante, dilapidador de fortunas y de salud.
Hoy sacude a los pueblos un fuerte anhelo de cultura. Se debaten en estertores de lucha cuando se les amenaza con la supresión de algún Centro docente. Ansían superarse a sí mismos, procurando engrandecerse sobre una base de sólida formación, lograda en el estudio y en el trabajo. Tal el ejemplo de este laborioso pueblo de Linares, levantado sobre la historia de sus minas, que hoy arde en anhelo de saber y de cultura, y se dispone, vibrando de entusiasmo, a conmemorar solemnemente las Bodas de Plata de su Escuela de Trabajo.
Hervor de sangre y alegría de corazón bajo este espléndido cielo andaluz y entre esta gente acogedora que sabe hacernos menos nostálgico el recuerdo de los verdes paisajes de nuestra Galicia.
Linares, septiembre de 1935.
José Manuel CABADA VÁZQUEZ
Director del Instituto Nacional de 2ª Enseñanza 248
Discurso conmemorativo
Señores: Después de haberme negado a hablar esta mañana, a causa de mi indisposición y de mi afonía, me veo ahora precisado a pronunciar dos palabras ante la insistencia de vuestro requerimiento y la exigencia de la significación de este acto.
Cada acto cultural que celebra un pueblo es un nuevo jalón que éste va colocando en su camino hacia el progreso. La significación del acto cultural que hoy celebra la ciudad de Linares para conmemorar las Bodas de Plata de su Escuela Superior de Trabajo entraña un hondo problema en su vida. No viven los pueblos solamente del desarrollo de sus fuentes económicas; necesitan la sacudida del anhelo cultural, para desenvolver, a la par que sus actividades económicas, sus facultades espirituales. Por eso hoy este pueblo laborioso, este pueblo simpático y acogedor, se alboroza y se estremece de entusiasmo al celebrar sus desposorios con la Escuela Superior de Trabajo en esta fiesta de sus Bodas de Plata.
Este pueblo de Linares, activo y trabajador, que se ha levantado al compás de los golpes del picachón que abría sus entrañas para extraer de ellas la riqueza de su plomo, ha buscado el complemento de los brazos de sus mineros en la creación de su Escuela de Capataces de Minas y más tarde en la de su Escuela de Trabajo, en cuyos laboratorios y en cuyos talleres se ha formado toda una pléyade de profesionales del trabajo y de cuyas aulas, como decía esta mañana en la inauguración del curso académico su ilustre director don Hermenegildo Negre Castellá, ha salido una generación de técnicos que van pregonando por doquier la eficacia de tales enseñanzas y la competencia de sus profesores. (Aplausos).
Y complemento de estas dos Escuelas es hoy el Instituto Nacional de 2ª Enseñanza, que después de irregularidades y vaivenes a que no quiero aludir siquiera, ha encauzado su vida y su conducta, merced a un Claustro de Profesores trabajador y abnegado, consciente de su misión y de su deber, que ha sabido corresponder a la confianza que en él había depositado el Ministerio. Este Claustro de Profesores, que me ha honrado con su presidencia, quiso en estos momentos unir su regocijo y su alborozo al alborozo y regocijo del pueblo de Linares, y para no restar solemnidad al acto de la celebración de las Bodas de Plata de su Escuela de Trabajo, para no restar ni un solo pétalo a las rosas de estos desposorios, ha tenido la abnegación de no celebrar hoy la reglamentaria apertura de curso, acudiendo en pleno a estos actos para mostrar su adhesión y significar su aportación a cuanto lleve el sello de algo cultural. (Aplausos). Y aquí tenéis a mis compañeros, en cuyo nombre hago estas afirmaciones, compenetrados con el pueblo de Linares para celebrar estas Bodas de Plata y dispuestos a colaborar siempre en cualquier acto cultural. Hacer resaltar su competencia y su vocación, su laboriosidad y su sacrificio en pro de la regeneración del Instituto de Linares sería olvidar la visita del ministro de Instrucción a este centro y la felicitación que ha dirigido a profesores y alumnos por la labor realizada. (Aplausos).
Desde las alturas se habla de la probable supresión de Centros docentes, y yo me atrevo a prevenir a todos los linarenses, por si la amenaza pudiera afectar a su Escuela o a su Instituto, para que se dispongan a la defensa, ya que defender esto es defender su vida espiritual, es defender su cultura, es defender el porvenir de Linares y de sus hijos. El profesorado de estos centros está al lado del pueblo de Linares, de este pueblo que trabaja y canta, y aspira a que sus hijos le den por su cultura y por su saber la fama y la popularidad que le dio el plomo de sus minas por su insuperable calidad.
(Una prolongada y clamorosa ovación acogió las últimas palabras del notable discurso del señor Cabada Vázquez). 249
Para mi amigo contertulio
A. Gamallo Simal 221
Era ó caír dunha tarde de maio... O sol esparxía os seus derradeiros lampos, que ó bater nas follas verdes dos ameneiros crebábanse uns, namentras que outros, pasando por entre elas, iban bicar as mornas augas do río Umia, que caladiñamente vai escorregando por debaixo do tépedo ramaxe.
Os pintarrexados paxariños, de ledo arrechouchío, salticando de ponla en ponla e picotando nos inda tenros gromiños, entoaban nas súas mélidas e vareadas linguas os máis sentidos hinos ó autor da Natureza.
Escoitábase tamén o zoar das xirxilantes abellas —de traballadores enxempro— que de rosa en rosa e de fror en fror iban polos comareiros escollendo e zugando os ilementos cos que logo habían de frabicar a tan sabrosa mel.
No mesmo río víase tamén de vez en cando algunha troita que lixeira sacaba a súa cabeza á tona da i-auga pra ver de pillar algún dos inumerabres mosquitos que por riba do río, a rente casque das augas, revoando andaban... Aquilo daba xenio velo... ¡Era unha verdadeira tarde do frorido maio!
A carón do río, nunha herbeira da orela esquerda atopábanse catro vacas e dúas ovellas, amén dun añiño novo, que sosmentes pola pinta ben adeviñar se deixaba n'eran dun calquera. Dous rapaciños irmáns como de oito ou dez anos respeutivamente gardaban esta facenda; mais como lles paraba ben, neste estonces corrían polo campo adiante tras dunha lixeira e xentil avelaíña que, pousa aquí pousa alí, non se deixaba nin chicar xiquera polas maus daqueles anxeliños.
- ¿Pilláchela?
- ¿Non?
- ¿Onde vai?
- Naquel comareiro. Vela alí na punta daquela xesta.
- ¡Bueno! Estate quediño, que lle vou dar coa xostra.
- Pois vai amodiño pra que te non sinta.
¡Zas! E o rapaz, máis lixeiro que un lóstrego e con canta i-alma tiña, zorregoulle á probe boíña unha forte xostregada.
- ¡Mateina!, escramou ó vela caír aletexando no chau.
Destonces o outro —que era o máis noviño— achegouse ó inseuto pra collelo. Cando tal intentou, volveu de novo a bolaíña a emprender o voo, batendo súas aas.
- ¿Por que n'a colleche axiña?
- Alí está naquel ramalliño.
- ¿Vou a collela eu?
- Vai con xeito, que xa te sintiu...
Así andiveron un bo pouco tras aquel animaliño que ó fin de contas, perdidas as cativas forzas e feridas xa as polícromas e sotiles aas, caíu esmorecida... Colleuna un deles estonces vendo de contado —con estrañeza dos dous— que se lle desfaguía nos dedos cal se fose de foriña. Como viron que non podían levala inteira pra amostralla ós seus pais, esvaecidas súas infantiles espranzas, alí a deixaron sen vida e marcháronse a corretexar polo campo e a brincar co añiño que a par de súa nai inda andaba adeprendendo a depenicar nas herbas...
Toda esta escena, cal queda descrita, ouservei eu —sen ser visto—, que un algo máis arriba me achaba lendo un artículo que trataba da "Felicidade". Visto xa o termo da escena, botei man do meu lápiz, rachei dúas follas dunha libreta que no bolsillo tiña e esquirbín estas verbas que non son máis que a moralexa que eu percurei sacar do que vira e do que lera: Esa bolaíña era a "Felicidade" e os nenos eran os homes que tanto se afanan por achala na terra, e que despois de tantos suores e de tanto loitar por conseguila, cando xa cren tela antre as maus atópanse con que o que iles tiñan por "felicidade" sosmentes é en aparencia, e, ó tocarlle, cai en anaquiños como a boíña nas maus dos nenos... 222
¡Redención!
¡Por fin ha llegado la hora tan ansiada! D. Miguel Primo de Rivera, al tomar en tan críticas circunstancias las riendas del Gobierno, se ha propuesto oponer un dique a la turbulenta y desenfrenada carrera del caciquismo, que, látigo en mano, tantas y tan grandes vejaciones ha hecho sufrir a nuestra amadísima España y, en modo muy particular, a la que un tiempo fue Suevia y es hoy la petite Suisse, Galicia.
¡Sí!; el suelo gallego venía siendo de un modo preponderante el campo de acción para el caciquismo. No parece sino que esos hombres, hijos muchos de ellos, para deshonra y vergüenza nuestra, de padres gallegos, habían hecho voto de contribuir con todos sus esfuerzos a abrir el camino por donde necesariamente tenía que despeñarse el pueblo celta; no parece sino que esos hombres habíanse persuadido de que la vida era solamente para ellos y solamente a ellos les era lícito vivir; pero, ¿de qué modo?, ¿a expensas de quién?: a expensas de la sangre de sus semejantes —que ellos consideraban inferiores— del modo más asqueroso: como parásitos, a cuesta de lo ajeno.
Preguntadle, si no, al pobre campesino gallego y él os contestará inmediatamente. Sobre él caía diariamente la ira de esa satánica ralea: viviendo en la indigencia, apenas podía ahorrar lo necesario para el Consumo, las contribuciones, la cédula..., en fin, para ir prorrogando el secuestro de sus bienes; mientras sus hijos, haraposos, lloraban por un pedacito de pan, que les alargaba negro y amasado en sudor y lágrimas. Id allende el océano y, uno por uno, interrogad a los millares de gallegos que allí se encuentran la causa que les impelió a pasar el charco, y veréis cómo, asomando dos lágrimas a sus mejillas, os contestarán a una voz que la causa de la emigración gallega no es otra que el tratar de evadirse de las garras del caciquismo; porque, en sana lógica, todas las causas que motivan tal emigración pueden reducirse a una única y última: el oprobio caciquil que hasta ahora se vino ejerciendo progresivamente sobre el agrario gallego.
Galicia, la España entera, marchaba viento en popa al precipicio, al abismo. En su carrera vertiginosa, frenética, nada había que le sirviese de obstáculo. ¡Nuestra ruina era ineludible!...
Sólo un hombre, Primo de Rivera, recogiendo un casi unánime grito de ¡Salvadnos, que perecemos!, se aventuró, dio un paso al frente, y, cogiendo con mano tenaz, férrea, el freno, obligóle a detenerse. Entonces el monstruo lanzó un espantoso bramido y, haciendo un último esfuerzo, todavía intentó proseguir, pero no lo consiguió, fue vano su intento...
Muy pronto, sin soltar las bridas, se apresuró el Marqués de Estella a cortar de raíz los males que aquejaban a toda la Patria. Desde ese entonces diariamente aparecen en la Gaceta varios decretos, todos ellos dirigidos al bien de la Nación, dignos todos del mayor encomio.
De toda España, de toda Europa, del orbe entero ha recibido las más encomiásticas felicitaciones. Galicia no se ha olvidado tampoco del hombre que la salvó, y del corazón de cada agrario sale un solemne Te Deum en acción de gracias.
Ya respira el pueblo gallego; el caciquismo brama de furor al ver que lo dejan inerme, y hasta algún lobo, disfrazándose con el vellón de las víctimas que devoró, se ha visto obligado a ocultarse en medio de la honrada grey.
¡Vigilemos! ¡Alerta!...
¡Ánemo, galegos!
¡Todos a loitar! 223
La velada dada en Lalín
Después de los éxitos obtenidos en las dos últimas veladas dadas recientemente en el "Salón Novedades" y cediendo a invitaciones particulares hechas desde Lalín para que se diese la misma función en aquella villa, se animaron a aceptar gustosos tales invitaciones todos los que tomaran parte en el programa, a excepción del comandante Sr. Velasco, que se encontraba en Madrid, del Sr. García Barros, ya que era necesario omitir en el programa su hermoso apropósito, por ser otra la finalidad económica de la función, de Memela y Pepucho como consecuencia de lo anterior, del Sr. Reino (D. Antonio) que hubo de ser nuevamente reemplazado por el señor Abarca en su papel de D. Franchesco, acordando celebrar la velada en el salón teatro del Casino de Lalín el primero de año a las nueve de la noche.
Se hizo la tirada de programas y allá se trasladaron el día 31 los hermanos Pereira (Pepe y Camilo) y Toñito Reino para tener todo dispuesto a la llegada de sus compañeros.
En un coche ómnibus alquilado ad hoc partieron éstos de La Estrada a las siete de la tarde. Durante el trayecto hubo risas y algazara en los animosos jóvenes; animada charla y diversidad de hipotéticos [¿presagios?] en torno al éxito de la función. Cantóse alegremente, prefiriendo todo lo de sabor enxebre. Al pasar por el Fojo, Silleda y Prado vibraron las gargantas con las notas del himno nacional gallego. Más allá de Prado nos sorprende un alto del vehículo. Se abre la portezuela y entran en el coche Reino y los hermanos Pereira. ¿Sabéis qué pasó? Fácil es adivinarlo. Atended y os lo referiré, fiel a las palabras de aquellos.
Como tuviesen arreglado todo y llegasen las ocho, las ocho y cinco, y diez, y cuarto, y veinte..., y sus compañeros no se divisasen ni en lontananza, decidieron tomar las de Villadiego, sin dar conocimiento ni al Sr. Alcalde.224
Pensaban llegar hasta La Estrada en el coche de San Fernando: un poquito a pie y un poquito andando.
Lalín, nueve menos veinticinco de la noche. El coche entra majestuoso llevando en su interior a la aficionada compañía. Delante del Casino se detiene, y empiezan a descender de él los artistas prudentemente serios. Se cambian unos ligeros apretones de manos y se escuchan expresiones de bienvenida. El limpiabotas se ofrece a lustrar por el módico precio de tres patacos. Nadie le atiende. La compañía, recogidos sus bártulos, se dispone a visitar el salón y el escenario en donde va a actuar. El local es muy reducido, y mucho más, en proporción, el escenario. Los camerinos no aparecen por ningún lado. No obstante, en medio de la desagradable sorpresa que todo esto produce en el ánimo de los artistas, éstos charlan y ríen alegremente. Como todavía no hay concurrencia, mientras que los que cenaron —entre los que hay que mencionar todas las chicas— se disponen para la escena, los otros se trasladan a casa de D. Victorino para acceder a las necesidades estomacales. Aparecen Luis Taboada, Paco Calviño y su hermano, Diéguez, Luis Vidal y algún otro que se ofrecen atentísimos a los aficionados y les auguran éxito feliz y un lleno. Por la calle y en tabernas destaca Baco, celebrando la entrada de año nuevo. Los Manueles —que deben ser la mayor parte— chillan y gritan desaforadamente. Cantan, y pretendiendo acordar sus voces, arman una algarabía de tres mil demonios. "E Lalín é boa terra - e Lalín é boa terra, etc." Por parte de los estradenses se observa un prudente espacio, a fin de evitar deplorables consecuencias, sumarios y juicios.
Poco a poco se va llenando el salón y por todo el Casino discurre la gente con alegría. Baco se ha internado también. Se coló hasta sin entrada. ¡El artero!
Haciendo ojo por la juntura del telón se ve el salón lleno, destacándose aquí y allá lindas chicas, que esperan impacientes que el telón les permita ver la realización del programa de la noche. En el salón de la Ruleta esperan los artistas y las artistas dándose el último toque.
Entretanto un chico de la localidad —cuyo nombre no recuerdo— hace una originalísima presentación del enxebre Cabada Vázquez. Este recita composiciones propias, preludiadas por unas palabras en el lenguaje meigo. Recoge nutridos aplausos al final de cada composición. Luego presenta ligeramente la compañía, elogiando la obra de Muñoz Seca, y pide del público benevolencia para los aficionados. Es aplaudido de nuevo. A pesar de esto, el joven poeta se retira desesperanzado. Sus compañeros le felicitan.
Se descorre el telón y comienza la obra. El público no escatima los aplausos, y, sin embargo, los actores no se muestran satisfechos. Todos trabajan persuadidos de su papel. Todos son ovacionados y llamados a escena. Con todo, permítasenos hacer especial mención para Dora y Jusepe. No parece sino que Avelina Porto es la Dora que se forjó Muñoz Seca al escribir "El Filón". El Sr. Pereira (D. José) hace un Jusepe estupendo. El público lo ve y lo aplaude. También la Sta. Varela hizo una Amalia admirable, como en las dos funciones de Estrada. A todos mi entusiasta felicitación, y mi voto para el Sr. García Barros que apuntó la idea laudable de formar en Estrada una compañía enxebre. Estrada cuenta con elemento suficiente para ello. Esta es la hora.
Al Sr. Velasco brindo la idea de García Barros y a este le aliento a proseguir, insistiendo hasta que se vea la realidad de su idea. La Estrada atenderá, que para eso ha demostrado que no es pueblo dormido y tacaño, y prestará su indispensable apoyo.
Antes de terminar esta crónica, he de apuntar, en nombre de todos los aficionados que a Lalín fueron, las gracias para los señores Calviño, Vidal, Higinio, Taboada, Diéguez y otros por sus atenciones para la compañía. Gracias también al señor Presidente y socios del Casino.
Terminada la función se dio un [¿asueto?] en el salón de baile de aquel centro, y luego la compañía emprendió el retorno a su pueblo, llegando a La Estrada en la madrugada del día siguiente del presente año. 225
Chamamento
Ó feixe de rapazas e rapaces que tomaron parte nas representaciós escénicas en pro dos damnificados de Cuba e da futura Banda da Estrada
Máis de unha vegada tencionara adicarlle dúas liñas a este asunto, pro decote o diaño da preguiza e da nugalla me fixeron recuar. Escadasí, hoxe ó ver pubricado na revista de Bos Aires "Céltiga" —revista que sabe acoller de un xeito esgrevio as sagras arelas dos bos e xenerosos espallados aquén e alén o mar— o fermoso apropósito lírico Carta da Habana, que o García Barros soupo tecer pra pólo en escea co gallo das veladas dadas no Salón Novedades da Estrada en pro dos apouvigados con xenreira teimosa na isla de Cuba polo ciclón do vinte do derradeiro outono, botei de novo mans a unhas cuartillas e quero de unha vez saír coa miña impóndome rexamente á preguiza.
Ben; pois o piquer é pregarlle a ese rol de rapazas donairosas e bariles rapaces, que nas devanditas veladas nos souperon amostrar xa as súas dotes prá escea —algunhas tal que de vellos e avezados artistas—, que non se esquezan do seu valer, que se non deixen domeñar pola teimosa nugalla. Xa noutra ocasión o dixen e agora quero novamente —inda que a idea iniciadora me non perteña— repetilo. Na Estrada hai dabondo ilementos pra acadar a formación de un xuntoiro escénico de caraute marcadamente enxebre; e, polo tanto, debera formarse ese xuntoiro que en toda Galicia tería de ser acollido con parabéns. Aí temos a Polifónica de Pontevedra. Pois encomezou facendo unha escolma axeitada de verdadeiros valores corales. Fágase tamén na Estrada entre a xente moza a escolma que propoño, e se verá que non vou fóra do rego ó decir que hai ilementos dabondo. O piquer é da-la pirmeira alancada, e a min paréceme que pra dala non hai polo de agora reparo algún. Está Avelina Porto, as Varela e irmán; as Rey, Abarca, Reino e outros moitos que eu non lembro. Coido que ningún se negará. ¡Conque, azos e a traballar!
Traballar, si; mais traballemos pra nós, traballemos pola nosa cultura, a que debemos espallar por toda Galicia. Fagamos laboura enxebre. Non fallará cecais algún sabidor que coide esto que digo desbaratado e fóra de carreiro. Non fallará quen diga que, inda que se acadase o xuntoiro de que falo, non teriamos obras galegas que levar á escea, ou que, se algunha aparecese, serían cousas sen mérito. Pra tal non escoitar non hai millor meiciña que facerse o xordo. Xa non faltou tampouco quen dixese nun xornal da rexión que non poidía haber teatro galego, xa que non había asuntos que levar a il.
Contamos xa con un feixe de obras de teatro galego. Algunhas pódense codear coas millores do teatro moderno castelán. Aí está O Mariscal, de Cabanillas e Villar Ponte, cuia pirmeira edición vai case esgotada; Trebón e Lubicán, do mestre Cotarelo; Almas mortas, de Villar Ponte; O engano de Carré; Donosiña, de Quintanilla; María Rosa, de López Abente, e moitas máis dos mesmos e de outros autores. Tampouco temos falla de esceógrafos. Falen por min Camilo Díaz e Castelao.
Pra findar, direi que o pobo da Estrada non poidería non acoller con agarimo a isa agrupación de rapaces escolleitos antre a xuventude estradense, e si fose mester, inda sabería acudir co seu auxilio moral e material.
Dixen. 226
Por tierras de Curantes
Previamente invitados por el redactor jefe de "El Emigrado" y el acaudalado D. Jesús Porto a una excursión por tierras de Curantes con objeto de recoger datos para una información gráfica para la popular revista de Buenos Aires "Céltiga" y alguna fotografía para el Seminario de Estudios Gallegos de Santiago, el día 23 nos hemos trasladado desde La Estrada a la Peña del Fojo en compañía del director de "El Emigrado", Sr. Otero Abelleira y del joven fotógrafo aficionado señor Martínez. Contábanse las ocho del día cuando en la Pena nos encontramos a García Barros, que había acudido a esperarnos un poco más adelante. Ya camino de Curantes, topamos también con don Jesús Porto, siguiendo los cinco hacia la aldea de Pousada, a donde nos llevaba el afán de conocer la antigua casona solariega de los canónigos, hoy conocida por la de Recarey. Antes hicimos alto en el salto de la Freixa. Por debajo del frondoso dosel de abedules y alisos se despeña el agua en espumosa "fervenza". Es la Freixa un lugar hermosísimo, de lujo, sin que para nada allí se vea la mano reformadora del hombre, si bien debiera verse para aprovechar aquella energía allí perdida, pues muy fácilmente se conseguiría de los dos pequeños saltos que allí hay hacer uno mayor capaz de alcanzar unos cincuenta metros. Esto y un camino vecinal a Curantes darían salida a las riquezas de esta parroquia y sus inmediatas, tan abundantes en maderas de castaño y robles.
Llegados a Pousada, y obtenido permiso, nos internamos en el corralón de la mencionada casa, fijando nuestra atención en una preciosa balconada de mediados del siglo XVIII. Lamentábanse los señores García Barros y Porto del abandono despiadado en que se ve tal balconada, en la que más de una vez sus fundadores habrán leído Horas y Maitines, como asimismo el resto del edificio. Sobre la capilla —hoy transformada en cuadra— se ve la pequeña espadaña desde la que la voz de la campana habrá convocado al santo sacrificio a los vecinos de Pousada. Tal vez no se conserven documentos escritos de la casona, ya que, según nos manifestó ingenuamente su actual poseedor, "eran xa moi vellos e non se lían, pois tiñan unhas letras reviriganchadas". A pocos metros de la casa —coronada por una ridícula figura de un hombre que echando los brazos a la cabeza sostiene sobre ésta una cruz de hierro, figura a la que dan el nombre de "A Nugalla"— yérguese un crucero sobre una escalinata de piedra. Al dorso del crucifijo que mira al NO. se ve la Virgen María en el glorioso tránsito de su "Asunción", imagen nada común en cruceros.
Alrededor del zócalo se lee en caracteres ya cubiertos por las pátinas del tiempo: "Este crvco lo mando acer D. Bernardo Balladares Cano de la Sta. Igla de Sto año 1774".
Continuamos después hacia la iglesia parroquial, cuya torre, destacándose hierática sobre la fachada, nos recordó una composición mística del libro "Alivio de caminantes" de Ricardo León:
Subid a prisa, oraciones;
subid a prisa, deseos;
subid a la patria mía
con tan abrasado afecto,
que os clavéis como centellas
en el corazón inmenso
de Aquél por quien yo suspiro,
de Aquél por quien yo me muero.
Tampoco nos pasaron inadvertidos otros muchos cruceros de cuyo arte se debiera hacer en Galicia un minucioso estudio, para apreciar las caprichosas variaciones que en ellos supo imbuir el cincel de nuestros canteros.
Ya en Pereiras, quisimos visitar la casa conocida por la de la Inquisición. Es una casa de labradores construida toda de mampostería ordinaria, sin valor alguno artístico, en los primeros años de la actual centuria. De la antigua que debía existir sólo conservaron el escudo que empotraron toscamente en la fachada sur de la actual. Este escudo, muy bien tallado en una sola pieza, presenta en su centro una cruz latina completamente lisa sostenida sobre una cabeza humana, mostrando a su derecha una palma y a la izquierda una espada o más bien un puñal. Todo esto en alto relieve. Debajo, y haciendo juego con la orla del escudo, una piedra rectangular, terminada en su parte superior en una flor de lis, ostenta esta inscripción: "Aqvi nació i se crió D. Jvan Anto Pereira y Somoza comisario de la Santa Inqvisición y abad de S. Migvel de (una palabra ilegible) año de 177...(ilegible la última cifra)".
Con el fin de poder adquirir datos concretos acerca del comisario Somoza, preguntamos por las escrituras de casa a los poseedores de ésta, respondiéndonos el marido que las tenía muy malas de buscar, y poco después su señora: "que as romperan os rapaces cando se lle as deran pra deprender a ler nelas. Ademais, tamén tiñan medo que lles viñese algún mal por aquelo ou que lles botasemos máis paga da que tiñan".
Por no oír tales razones, hijas de una lamentable ignorancia, salvamos un muro y nos hallamos en la casa quinta del señor Porto. A la entrada nos esperaba doña Julia, la esposa de D. Jesús, mujer de una afabilidad extremada. Aparecieron también tres chiquitines preciosos, fruto de aquel matrimonio joven y feliz. Fuimos obsequiados con un espléndido "xantar", a manera de banquete. Charlóse amigablemente.
Terminada la comida, el Sr. Porto nos enseñó una hermosísima y valiosa colección de postales de nuestra España monumental. Nos habló de los monumentos romanos de Mérida e Itálica: circos, acueductos, arcos, estatuas, etc., etc.; del arte árabe de Andalucía: Córdoba, Sevilla, etc. El Sr. Porto ha recorrido España en romería de arte y cultura y sabe de lo más saliente de nuestra península. Hízonos mención de su estancia en América y de su amor a la Nai Terra, que cada día siente con mayor pujanza. Luego nos llevó a la huerta que se extiende en derredor de aquella casa suntuosa. Es un apasionado de los árboles y de la floricultura. Tiene infinidad de injertos hechos por él y diversidad de plantas que ha solicitado de diferentes granjas agrícolas y de casas especializadas. No ha reparado en el dinero para levantar aquel caserío, que todavía, según nos manifestó, no considera terminado. Ha hecho en él la instalación de agua, como asimismo tiene en la huerta varios grifos que mediante mangas riegan aquellas plantas. Haciendo uso de prismáticos, pudimos admirar el vasto panorama, pletórico en belleza y rebosante de verdor, que desde aquellas hermosas galerías en derredor se divisa.
Quisimos visitar también la famosa "Lagoa Sagra", pero la falta de caballerías para todos nos disuadió de ello. Entonces propuso el señor Porto pasar la tarde echados bajo la sombra de la frondosa arboleda que se extiende en torno a su casa, a lo que accedimos gustosos. Pronto doña Julia hizo que también nos sirviesen unas botellas de sidra achampanada.
A la tardecita, emprendimos el retorno acompañándonos todavía largo trayecto D. Jesús, quien nos habló entonces de lo mucho que él, en compañía del señor Mella, llevaba luchando con los vecinos, con el Ayuntamiento y con la Diputación para conseguir que Curantes tuviese un camino vecinal que le diera a la parroquia fácil salida a la carretera y de cómo hasta ahora sus trabajos no habían dado fruto.
Nosotros reconocemos esas necesidades, que reclaman de suyo urgente auxilio de la colectividad municipal. 227
La Fiesta Escolar de Tabeirós
El último domingo, día 17, tuvo lugar en la Consolación la fiesta escolar de Tabeirós, que resultó altamente simpática y animada.
Señalábanse las diez y media de la mañana, y cabe la casa-escuela de niñas congregábase numeroso público a los acordes de la selecta banda de Bandeira (Lalín) y los sones de alboradas y muiñeiras del popular gaitero de Tabeirós, que saturaban el ambiente de embriagador y enervante enxebrismo. Allí vemos a los numerosos alumnos de las dos escuelas de Tabeirós —niñas y niños—, uniformados todos y en correctas formaciones, pendientes de las órdenes de sus celosos profesores, modelos de maestros, la gentil y distinguida señorita Dª Manuela Lois García y nuestro buen amigo D. Plácido de Castro Pena. Previa una salva de bombas que hienden atronadoras el espacio, se inicia la marcha, carretera abajo, hacia la robleda en donde la fiesta ha de celebrarse, precedida por el gaitero al que sigue la doble fila de niñas, una de las cuales es portadora de la enseña nacional, marchando detrás la de los niños, también con su bandera, y cerrando la banda de música y el público. De la capilla es sacada en hombros la Virgen de la Consolación para ser colocada en el improvisado altar en que ha de celebrarse el augusto sacrificio por el cura párroco de Nigoi, D. José Meigide. Durante la misa de campaña, público y alumnos demostraron estar percatados de la solemnidad del acto, al que asistieron con silencioso respeto y reverencia.
Ya terminada la misa, comienzan los trabajos con que hubieron de regalarnos niñas y niños. En un palco-tribuna, levantado ad hoc, vemos a la señorita Lois y a Plácido atareados en el atavío de las niñas y niños que han de tomar parte en la actuación. Detrás de una cortina auxilian a los maestros distinguidas señoritas, de las que sólo recordamos los nombres de las dos hermanas de la señorita Lois, Chiña y Carmucha.
Aparece, luego, la niña Lois Pena, que recita admirablemente la poesía de Cabanillas "Rosiña, Rosa...", cosechando una nutrida ovación. Siguen los niños Albino Pena, Manolo Puente y la niña Argentina López, ataviados a la usanza enxebre, que interpretan el diálogo en verso gallego de nuestro Homero, Lamas Carvajal, "Por mor dunha capa". Finita Costa recita la "Alborada" del llorado Arzobispo de Santiago, Lago González.
Antonio Rodríguez, Dorinda Durán, Manuela Moure, Nieves Bergueiro y [¿Obdulia?] Rodríguez hacen que el público se desternille de risa al ver escenificada la poesía dialogada del graciosísimo Xavier Pardo "Unha malva". Manuel Vicente y Lidia López encarnan el mozo y la moza gallega al interpretar "Polo atallo" de Valentín Lamas Carvajal. José Rodríguez es ovacionado al recitar "O Moucho" de la autora de "Follas Novas", la divina Rosalía. Síguele Argentina López con una composición del que esto escribe, "Unha noite..." (¡muchas gracias, Manueliña!). "Comendo a cabra" es una escena sabrosísima (¡y si fuese cabrito, mejor que mejor!) de Xavier Pardo, que en una composición festiva supo encerrar toda la cazurra desconfianza del campesino gallego. La interpretaron muy bien unos como magistrados, otros como reos y otros como testigos: Manuel Vicente, José Maceira, Manuel Picáns, Manuel Rodríguez, Lois Pena, Emilia López, Antonio Rodríguez y José Tosar, que fueron muy aplaudidos. José Maceira recitó, además, "A festa de Tabeirós"; [¿Dora?] Rodríguez, "Canto a la Escuela"; Antonio Rodríguez, "El nido", de Juan de Dios Peza, y Gumersindo Puente, "Canto a la Bandera", siendo unos y otros aplaudidos por el público. Elogiamos, en estos niños, a sus dignos profesores por lo bien que supieron prepararlos y por el sacrificio que se impusieron al conseguir trajes apropiados a cada trabajo. Hemos también de advertir que supieron seleccionar muy bien.
A continuación le permitieron a un servidor leer unas décimas escogidas de Rubén Darío acerca de "El Libro".
Hace, luego, uso de la palabra el maestro de Cachafeiro y vecino de Tabeirós, D. Ramón da Ponte Barcala, desarrollando el tema: "Influencia recíproca entre el hogar, la escuela y la sociedad". Hemos de confesar que nos sorprendieron las dotes oratorias del amigo da Ponte. Desde los primeros momentos supo cautivar al público con su dicción selecta y fácil, teniéndolo pendiente de su verbo. En un ligero y atinado estudio persuadió a los padres de la ineludible necesidad de cooperar en la labor del maestro, deteniéndose luego en el examen del trabajo y sacrificio de éste, y explicando cómo él es el cofactor de la sociedad y el Estado y cómo la escuela es el puente tendido entre el hogar y aquellos. Sin hacer ostentoso alarde de tales dotes, supo nuestro antiguo colega mostrarnos sus condiciones de orador y sus estudios de pedagogo. Fue obsequiado con una explosión de sinceros aplausos.
Síguele, luego, el también maestro y amigo nuestro, Sr. Campos Vázquez, el que, después de hacer una sincera apología de la labor pedagógica del que fue maestro de Tabeirós y apóstol benemérito de la enseñanza, D. Serafín Castro, demostró que la de su hijo y sucesor, Plácido, no desmereció por ahora de aquélla, antes bien trató éste de emular a aquél. Ensalza asimismo la cultura y dotes de maestra de la Srta. Lois García, triunfadora con meritísimas calificaciones en diversas oposiciones; considerando, seguidamente, las funestas consecuencias de la falta de una educación sólida y cultural, y demostrando, además, la necesidad de desterrar la inveterada costumbre de ensalzar todo lo ajeno, despreciando lo nuestro propio, y haciendo ver que la España de hoy nada ha que envidiar al extranjero. Termina el Sr. Campos diciendo que sería muy conveniente fomentar estas fiestas escolares, y la obligación moral que les va en ello a los padres. Fue muy aplaudido.
Subió luego a regalar al auditorio con su palabra sonora y enjundiosa el ya mencionado maestro de Tabeirós D. Plácido de Castro, quien, luego de dar a todos las gracias en nombre de la Srta. Lois García y en el suyo propio y de hacer un ligero resumen de lo dicho por los señores da Ponte y Campos, hizo pasar ante los que le escuchaban —tal en mágica proyección cinematográfica— las páginas más salientes de la historia de la civilización universal, deteniéndose en ensalzar la cultura latino-oriental. Dirígese, luego, a sus discípulos, enalteciendo la satisfacción del deber cumplido y haciéndoles ver la necesidad de ordenar todos sus actos a la consecución del fin supraterreno.
El amigo de Castro vino a confirmar nuestros juicios acerca de sus altas cualidades oratorias. Fue también premiado con un estruendoso batir de palmas.
Con motivo de acercarse a felicitar a los oradores y niños, hemos saludado, entre otros, al abogado de Estrada, D. José Paseiro; a los cultos maestros de Campo Lameiro y Vinseiro, D. Arturo Constenla y Fernández da Ponte, al médico Sr. Leira, al Director del Colegio "Cervantes", Couceiro, al profesor del mismo, Iglesias Troitiño; al alumno de Derecho, Narciso Lois, a los señores párrocos de Tabeirós, Nigoi y Callobre y al propietario Sr. Durán y señora.
Fueron luego obsequiados todos los niños y niñas con bizcochos, pasteles y sendas copitas de jerez, servidas por lindas y bellas señoritas, émulas dignísimas de Hebe y Ganimedes para escanciar el néctar olímpico; seguidamente hiciéronse corros y merendóse en alegre camaradería, distinguiéndose el grupo de los invitados por Plácido entre los que recordamos al padre de éste, D. Serafín, y sus hermanos Manolo y Ramiro, a los Sres. párrocos de Tabeirós y Callobre, al médico Sr. Leira, Pepe Durán y señora; Campos Vázquez, Couceiro Taboada e Iglesias Troitiño, al Sr. da Ponte y al cronista.
A la hora de los cigarros y el café improvisóse un coro enxebre, terminando la actuación de éste con los primeros acordes de la banda que daba comienzo al baile.
Por la tarde la afluencia de gente fue numerosa, siendo muchos los coches que llegaban de Estrada y Codeseda. Saludamos a innumerables conocidos y distinguidas señoritas, cuyos nombres 228 sería latoso registrar; a la hora en que el cronista hubo de retirarse continuaba la fiesta en el auge de su animación.
Epílogo
El día se ha presentado inmejorable. Tenues y ligeras nubes debilitaron la acción de los rayos solares. El lugar apropiadísimo y vistosamente engalanado. Las bombas de palenque atronando el espacio. Las gaitas desmadejando típicas muiñeiras. La banda inmejorable, si cabe. Tersícore y Cupido de la mano. Baco ausente. El conjunto ha dejado en nosotros huellas indelebles de gratas impresiones y simpatías, casi inesperadas.
Para terminar, he de hacer presente mi entusiasta y sincera felicitación a los jóvenes maestros de Tabeirós, Srta. Lois García y Sr. de Castro Pena, por su acertada actuación al frente de sus escuelas y por su infatigable labor de modeladores de inteligencias, animándoles a proseguir por la senda emprendida y a no dejar decaer la pompa y solemnidad con que este año supieron revestir su fiesta escolar, lamentando muy de veras que la influencia de su ejemplo no se haga sentir en todas las escuelas. 229
A nena encantada
Pra Maruxiña, no ferventío do meu amoroso anceio
Dende a miña fiestra, aberta ó SW., vexo a brancura impoluta e cachoenta do impoñente cadoiro que o Fervenza forma no seu cobreguento despeño polo torto e estreito canle das Penizas. O Fervenza ten fartura de ágoas e abonda en escumas, nos días de circio e crú inverno; cal este ano os do antroido. O zoar do Fervenza é tido como agoiro do bo ou mal tempo, asegún que o seu son chegue ós ouvidos da veciñanza labrega do frolido val codesedán, levián e maimiño, ou, pola contra, forte e farturento. O fervenza fai, ademais, arestora de liña de demarcamento antre as aldeas de Barro e Quintas e antre as veigas e chouzas de unha e outra banda. Na aba das Penizas as ágoas do Fervenza son apreixoadas por man do home, que as fai entrar na aberta do muiño, pra saír axiña despedidas pola buxa do cubo nun arrepiante troupelexar escontra ás penas do rodicio, esfarelándose nun neboeiro de miúdas pingotas, que can a engadírselle na corrente do río que sigue baixando en tola loita polo estreito canle, até despeñarse novamente no pequeno e afervoado cadoiro do Pégo. A este pozo, de xeito de estanque, iamos na miña infancia a sulagar nosos corpos rebuldáns e barulleiros os rapaces de Barro e Quintas. Alí adeprendimos con tolo anceio os escomenzos do arte natatorio. ¡Ouh lembranzas!...
Ás nais non lles aquecía migalla aquel noso xeito. A cotío nos rifaban.
Do Pégo falábanse moitas cousas. Había no seu fondo unha ola que tragaba ós rapaces. Nós tiñámoslle certo recelo á aquela banda do pozo. Del gardaba a tradición lendas de encantamentos.
Unha vez —aconteceu nos tempos mozos dos avós dos bisavós meus— ía un mozo cun fol de gran a rens pra moer no moíño de Fervenza. Na beira do Pégo, mirou sentada unha belida nena a chorar. Non lle dixo ren, e pasou sin darlle creto ás súas coitas. Mais, en voltando, achegóuselle a facerlle o inquérito da súa mágoa. - ¡Ouh belida nena! ¿que coita che doi pra así chorares tan acedamente? ¿Que fonda ferida de amor gardas aberta no recuncho da alma? Se por mágoas de amor son esas bágoas, eu che as xugaría, dorida nena, pousando a mel dos meus beizos mornos nas túas rousadas meixelas, deitando un segredo e doce bálsamo sobre da túa ferida. Se che aquecera, serías ende agora a dona das miñas coitas, o ben da casa miña, a miña inmorrente compañeira...
A estas verbas do mozo, ergueu a nena súa testa e, limpando as bagullas, repuxo: - Ben sei que falas por falar somentes e por monfarte do meu dore. Mais, inda así, direiche, ouh mozo lanzal, que de hai moito eu peno encantada no Pégo, chorando a cotío mágoas de amor e agardando o día en que me sexa doado tornar de novo a ser quen fun. - Ese día que agardas ben poidera ser hoxe —engadeu o mozo—. -Endebén, xa que así o cobizas, darei creto ás túas falas; serei a dona dos teus pensamentos e acharei en ti a arelada meiciña pra as miñas mágoas. Fala, pro ten tino de non perguntarme cando, como e por quen fun encantada.
O mozo, ledo coa ledicia dos nenos por páscoas frolidas, inquireu: - ¿Que teño de facer —di— pra o teu desencantamento acadar? - Chámome Frolinda. Toma ese anelo de ouro; lévallo a que o crego cho beizoe. Logo, virás, e no canto en que agora estou pensaralo, e tres vegadas chamarás: "Ven, belida nena dos meus amores; sal do teu encantamento, Frolinda linda". Así feito, verasme saír do meio dun remuíño de ágoas. De entón achégate sen reparo nin receio e ponme o anelo no dedo en que agora mo viras. - ¡Fareino! —xurou o mozo—. - Mais coida dimpois de non chamarme endexamais "Frolinda encantada", o que sería pra min terrible, e co que ti abranguerías acedas e abondantes bágoas.
Despareceu antre as escumas e o mozo dou axiña comenzo á laboura prometida.
De abondo se falou do desencantamento aquel antre a veciñanza do val de Codeseda e os seus arredores. O casoiro tivo canto ós poucos días. A vida dos desposados foise desenrolando nun ambente de feliz cordialidade, enroitada sempre cara ó Ben. Frolinda dábase de seu a todo xeito de labouras e traballos. Decote faladora e facendosa, era o agarimo e o sostén dos vellos pais do seu home. Este amábaa cada día con máis subido amor.
Un mal fadado día, por unha lixeireza de que ela se non decatou, xurdiron antre home e muller unhas falas aspras e alteirosas. El, afervoado e fóra de si, berroulle: - ¡Frolinda encantada!. Ela lle non dixo ren. Pillou as carreiras, e cando o seu home chegaba tras dela ó Pégo mirou arrepiante nun remoíño de escumas os livianos de Frolinda, que seguiron sosténdose e bambeándose na tona das ágoas.
O mozo non poido coutar un cotián cadoiro de bágoas, que lle aburaban as meixelas, e non lle faltou ren pra tolear. O feito gardouse na hucha das tradiciós da veciñanza, contándose de pais a fillos. 230
A Pena de Fervenza
No outo do monte das Penizas, que se acha cercado da banda do SW. polo río Fervenza, da do NE. polo cativo regato Fervenziña, e da do NW. polas aguas de este derradeiro coas do regueiro Xiau que baixan a axuntarse ás do Fervenza, érguese unha grande mole de pedra que a xente dan en chamar dende vellos tempos Pena de Fervenza. As Penizas teñen o xeito dun romboide e forman unha táboa cunha inclinación de un cincoenta por cen cara ó NW. A parte que se cerra antre o Fervenza e a Pena está indivisa e portenlle, según teño adeprendido, ós veciños das Quintas. Na parte superior ten asento esta Pena; formada por un bo número de penedos que se agrupan ó redor doutro máis grande que levanta a súa testa por riba dos outros. Ten no máis outo unha laxe da mesma peza á maneira de tapadeira polo que a xente dou en creer que por alí foi por onde os mouros meteron o tesouro. Estos penedos están totalmente recubertos por unha capa de musgo —pátina dos tempos— gris escuro. Nas súas caras, todas irregulares, ten varios riscos fondos, que eu coido naturales regañas. Tamén se ven fochas e regandixas de abondo. Na cara SE. do penedo grande vense unhas cruces pequenas, que ten sido feitas a pico cando máis no pasado século. Ouvín falar de neno de esnaquiza-lo penedo con dinamita, mais a cousa non deixou de ser unha tolemia dos mozos. Lémbrome de que unha vegada ouvín a unhas mulleres asegurar que o que quixese esnaquiza-la Pena morrería aburado por un lume de alquitrán que sairía de dentro. O quid era sabe-la desencantar, pra coller o tesouro que nela se agocha. Contan que unha vez foi un neno a leva-las vacas onde a pena, e veu cabo dela unha garrida nena cunha tenda de cousas. Chamou ó neno e perguntoulle que cousa lle gustaba máis do que alí estaba. Dimpois de pasarlle a vista a toda a chilindrada, sin detela na tendeira, namorouse de unhas pequenas tiseiras douradas, e dixo: Góstanme aquelas tiseiras. - Pra cortarche a léngoa, badulaque. E desapareceu a tendeira dos ollos do neno. Se este dixera que máis lle gustaba [...] 231
"Familia de lobos", por Francisca Herrera Garrido
Acaba de presentarse en los escaparates de las librerías una nueva novela de la Biblioteca Patria. No hace mucho que su autora nos anunciaba que acababa de dar su conformidad para el premio de su obra "Familia de lobos". Hoy me parece un deber no pasar en silencio las bellas saudosas impresiones que su lectura en un alma ha suscitado.
"Familia de lobos" es ante todo —ya su autora lo dice— la novela de la clase obrera, acertadamente hilvanada por una mano hábil y maestra. En ella revela la Sta. Herrera un conocimiento pleno de la vida del obrero y del problema social, señalando atinadamente la única solución: la formación del obrero conforme a la normas de la doctrina del Divino Nazareno. "Familia de lobos" desenvuélvese en la hermosa capital y amiga.
Señálase la obra por un profundo estudio de los caracteres de sus personajes y unas descripciones fáciles y elegantes. Unas pinceladas y aparecen claramente enmarcados y definidos: La Condesita de Modelo y Mariano, el sobrino de "El lobo"; Magda, Dª Matilde y Miguel Freijo; "el lobo" y su madre Dª Rita, la mujer buena y sufrida. Conocedora de la alta y baja sociedad, la distinguida escritora hace vivir al lector una horas de intensa emoción y de plácida alegría a la vez. Desde las primeras páginas de tal suerte sabe adueñarse de él, que se hace imposible el tener que interrumpir la lectura en espera del desenlace que se presenta de suyo natural, si bien impensadamente. Aquel "lobo", ciego instrumento de unos bandidos y criminales que intentan disfrazar, y ante el obrero honrado y trabajador, su instinto de bestia cruel y sanguinaria con la máscara de unas doctrinas utópicas y de un comunismo sólo teóricamente factible, reconoce, al fin, sus yerros y sus crímenes y muere como debiera haber vivido.
En un momento de suprema angustia e indecisión, Magda —la Santa, la buena— deja escapar el "secreto" como esperanza de salvación, y la felicidad sonríe, al cabo, para ella y Miguel, para Nina y Mariano, y para las tres ancianas.
Conocíamos ya a la Sta. Herrera como fácil e inspirada poetisa "enxebre": "Sorrisas e bágoas", "Almas de muller...¡volallas na luz!"; y como novelista y prosadora en gallego y castellano: "Néveda", "Réproba", "Pepiña", "A i-alma de Mingos", "Martes de antroido". Hace poco que el "Diario Español" de Buenos Aires premió un trabajo suyo sobre Rosalía Castro. Sabemos que tocan a su fin otras obras, "Descordo de almas", etc., pero no dudamos en afirmar que "Familia de lobos" es un jalón florido, un florón más en su carrera literaria.
"Familia de lobos" no debe faltar en una biblioteca amante de la literatura amena y honesta.
Felicitamos a la autora y a la Biblioteca Patria. 232
Moxenas [I]
Nas Rexoubas do derradeiro número do EMIGRADO 233 vexo que Ken Keirades louva e fai seus os conceitos vertidos nunha das "Opinións" por el lida no preódico que el sempre le e que, asegún o seu parecer, é por fertuna (ou por disgracia) o máis lido na Galicia. Impelido polo amor á verdade, pola verdadeira caridade (caridade é amor, que non miserenta compasión como alguén trabucadamente se estreveu a soster aquí), quero adicarlle ás devanditas Rexoubas unhas liñas por mor de escrarecer lamentabres erros.
Quéixase Ken Keirades (xa teño dito que fai seus os mentados conceitos lidos no preódeco que el le) de que "a xente de posición desafogada non lle consagre á escola nacional a máis pequena das súas inquedanzas e manda ós seus fillos a colexios onde hai profesores que oustentan títulos de máis fuste que o de maestro, ou ós frades ou ás monxas porque é máis distinguido, e ademais é bo ir gañando a parte de groria eterna que se perde na frábica e detrás do mostrador".
Denantes de estreverme a pór acotaciós a estas liñas hei de adevertir que o Ken Keirades é "maestro nacional" e áchase rexindo unha escola tamén "nacional" gañada nas antederradeiras oposiciós; e que pola miña parte tamén eu son "maestro nacional", se ben polo de hoxe non acadei inda "escola nacional" que rexentar 234. Feita ista salvedade necesaria, terán as miñas verbas un senso máis preciso e concreto.
Con grande dor temos que confesar que é, por disgracia nosa, certo o desapego que se vén a cotío ouservando no que se refire á proteición das escolas nacionás e a manda-los fillos a colexios e institutos relixiosos non só por parte da "xente de posición desafogada", mais tamén inda por parte da xente de posición non moi desafogada. Mais ¿disto a quen culpar e facer responsabre? ¡Eis a custión! Anque as miñas verbas sexan acedas e duras pra todos cantos nos preciamos de contarnos na grea dos escolantes nacionás españoles, hemos de por forza recoñecer que os verdadeiros causantes dese despego e desatenzón á escola somos nós mesmos. É de todo punto indubitabre que se todos os maestros nacionás que rexentan escolas se adicaran de cheo a cumpri-lo sagro deber social (verdadeiro deber) a que legalmente están obrigados, non tería Ken Keirades que lamentar a xusta autuación da xente de posición desafogada. Ben me decato de que, por fertuna, son poucos os que, ou por fas ou por nefas, deixan de cumpri-lo devandito Deber, e que Ken Keirades non vai entre iles.
¡Con canta dor teño de confesar que se algo adeprendín na escola foi cando meus pais se procataron de que era menester sacarme da "escola do Estado" e mandarme á "escola de paga"! E isto non o facían meus pais por ser máis distinguido, senón por ser de resultado máis práitico. Na concencia do pobo está de certo ben enraizado todo isto, e ningún escolante "nacional" se estreverá a negarse a darlles a razón, anque certamente nos doia e mágoe na i-alma.
O que pasa nas escolas primarias vese máis exaxeradamentes confirmado na enseñanza secundaria e superior. ¿Por que, se non, viven en pobos e cibdades tantos colexios e institutos relixiosos adicados á enseñanza? ¿Por que tantas pasantías? A razón dilo déixase ver de seu crara e descuberta.
¿Mais como remedialo no que ás escolas se refire? Facendo enraizar ben fondo na concéncea dos pobos a obrigación á que están de dar conta ás autoridades do mal comportamento dos escolantes; e por parte das autoridades, estimulando a laboura escolar con prémeos ós maestros de millor actuación ó frente da enseñanza e facendo por arredalos canto sexa posibre de actuaciós que dalgún xeito poidan lixar ou magoar en algo a laboura escolar.
Non fai moito tempo soupen que en certo concello unha boa parte dos concexales eran escolantes con escola. Agora ben, ¿quen me dirá que ises Sres., anque ben intenzoados, van a desenrolar a súa laboura escolar como deberan? Ises postos no concello serán a miúdo excusas pra non presta-la debida atención á enseñanza.
Póñase coto, polo mesmo, á deixadez e ó desazo dos escolantes, e verase despois amengoado o despego dos pais de posición, referente ás escolas nacionás.
O probrema da enseñanza foi polo de agora mal estudiado e peor enfocado na España, e é cousa de por si merecente de millor estudo e de máis atención. Mais isto traspón xa os lindeiros do que eu me propuxen. 235
Rexoubas (Ken Keirades) 236
Supoño que leriades o traballo "Moxenas" que se pubrica niste númaro. Se o non léstedes, a lelo anxiña, pois quero adicarlle a primeira das "rexoubas" de hoxe, tanto porque o asunto o merece como por deferencia ó autor, que ademais de sere un valor en toda a ampritude da verba, é un amigo dos que ben estimo.
Teño que agradecerlle ó amigo (hirmán) Lamenú o vir a custión na lengua matria, o que non me sucede con todos, e ademais por afondala hastra un punto que eu non me estrevín, aínda pensando o mesmo.
Agora ben: Lamenú, pra sentar ben os seus conceutos, creeu comenente facer certas acraracións; unha delas a de que eu son mestre nacional, e cando il o di, deberá de sabelo. Pero eu creo do caso acrarar inda máis pra xustificar as apreciacións que fai con respeuto ó preódico "que eu leo", que tamén era o que "el lía" hastra fai pouco tempo, e que o lía con agarimo, demóstrao o feito de que, ademais de lelo, colaboraba nil con relativa frecuencia. I-é que Lamenú, ademais de mestre, como di, é tamén crego, ou cando menos viste de tal, e como ídem ten que enfocar as custións, certas custións ó menos, baixo o seu punto de vista, sin que isto queira decir que lle negue sinceridade.
Tamén lle creo o que di de que non deprendese ben hastra que o seu pai, quitándoo da escola púbrica, o levase a unha particular. Pero dende aquela poideron varear moito as circunstánceas, e dende logo varearon en parte considerabre. E daquela mesmo, non tódalas escolas habían de sere como aquela á que il se refire.
Outra máis: con respeuto ó trabucamento de que fala, poderá ter razón, non o nego. Pero debe darse conta de que afertunadamente (¿tamén il dirá disgraciada?) pasaron os tempos do maxister dixit. Cada cal vaise capacitando pra pensar coa súa cabeza, que é a millor maneira de pensar ¿ou non?
Fóra do dito, e inda co dito, amigo Lamenú, ¡veña isa man!.
Unhas "Moxenas" queimantes (Bernardo Mato Castro) 237
¡Moito barullo armou o bo compañeiro Lamenú coas súas muxicas! As moxenas, ou muxicas, que todo é un, saen do lume sempre queimando, e para que non pelen non hai millor que non estar pretos delas.
Eu, que teño por costume facer voar a pruma aiscada polo sentimento, non vexo en Lamenú nin unha liña de erro (a non ser que supoña en min o estrevemento de mesturar a caridade coa miserenta compasión).
¿Cumpren efeitivamente tódolos escolantes nacionás co sagro deber (social e de concencia) de adicarse de cheo á formación espritual dos nenos e do pobo? ¿Non nos están decindo que non as chamadas que na "Gaceta" ollamos tan a miúdo? Esto non é ningún segredo para ningúen. ¿Fixo Lamenú referenza ós deste Axuntamento? Penso que non, que eiquí todos cumpren de xeito que teñen ós seus pobos satisfeitos. E anque houbera un entre moitos ¿pode estrañarse ningún redentor?
E máis: As sociedás que puxan polo devir social ¿non teñen pola honra máis forte suxetar ó cumprimento ós seus fillos? ¿A que, pois, tanta queixa? ¿Cantas cousas non chegan ós ouídos dos que gobernan, moitas feitura da pasió, e mais calan? Nós debemos axudar ós infelices para que deixen de selo, darlle a man ó caído para que se levante; pero soster a quen haxa nascido para o noso desprestixio, non.
Moxenas [II]
¡Benia ós reis magos! ¡Benia iles polo regaliño de Deus que me trouxeron iste ano!... Cecais non reparasen nos meus zapatiños novos que lles puxera na solaina pra que se lembrasen de deixarme o ousequio cando pasasen repartindo niles, mais metérono por debaixo da porta. ¿Sabes, leitor amigo, cal foi o regalo? Pois dous exemprares do EMIGRADO do derradeiro de Nadal. ¡Eu, que xa coidaba, á xuzgar pola tardanza, que, por causa das miñas Moxenas, non o iban a deixar finda-lo ano con saúde!... Gabados sexan, unha e outra vegada, os reis, xa que, se iles non foran, íbame a quedar sen gorentar as Rexoubas que o Ken Keirades me adica. ¡Calquera diría que pra chegar dende a redaición do EMIGRADO á miña casa —catro légoas cheas— se precisaban seis días!... ¡Cousas da vida, leitor amigo!...
Hei de agradecerlle ó irmán Ken Keirades os sinceiros laudos que fai do meu cativo valer, e recordarlle, de camiño, as penas en que pode incurrir conforme ó novo Código, se se deixa escorregar máis. ¡Inda pra louvar a calquera hai que andar con tino! ¡Ora, os diaños das leis!
Nada me ten que agradecer por empregar a léngoa galega. Non é cousa nova en min, xa que nela pubriquei o pouco que teño pubricado, e nela falo a cotío, sentíndome orgulloso de facelo. ¡Galego, e sempre galego!... Fago ista salvedade, porque calquera coidaría, ó ler as liñas das Rexoubas, que a doce fala nosa era somente a fala de Ken Keirades. Mais, deixémonos de preámbulos e veñamos de novo ó rego.
Parece que o autor de Rexoubas, pra "xustificarse" diante dos amabres leitores do EMIGRADO de que lea o preódico "que el le" ten que decir que tamén eu o lin noutro tempo. Mais, como dúas ovellas non fan rebaño, nin dous soldados forman exército, tampouco do feito de que os dous leamos un preódico se pode vir xa en consecuencia a que ise preódico sexa "por fertuna" o máis lido na Galicia. ¡Mal de moitos, consolo de bobos! Foi certo que nos seus comenzos e nos seus tempos millores lía eu ise preódico e inda algunha vez colaborei nil; mais, cando me decatei dos seus miúdos cámbeos de chaqueta, de que os seus fins eran torcidos, de que era todo menos o que debía ser, xa que por un ichavo era capaz de renegar hastra de Galicia, e, finalmente, de que "os bos e xenerosos" se arredaban dil, tamén o quixen fuxir. ¡Eu, si, que, se ademais de mestre "nacional" non son crego, cecais estea en vísperas de selo! E fago ista confesión berrando ben outo do mesmo xeito que diría que era menistro de Instrucción, sempre que fora certo e Ken Keirades o trouxera a conto pra "xustificarse".
Desde que eu fun á escola "poideron varear moito as circunstánceas e dende logo varearon en parte considerabre". Non o nego; pro ise "poideron" e ise "dende logo" quedan bambeándose sen que seipan para que banda incrinarse. E que daquela mesmo non tódalas escolas nacionás eran dun mesmo xeito é ben certo tamén, como certo é inda hoxe.
A capacidade de pensar cada un "de por si" —como di Ken Keirades— non eisime de pensar a miúdo cousas sen pés nen cabeza.
Pra findar, debo advertir que o Ken Keirades fuxeu do miolo da custión por "pensar o mesmo" —el o dixo, aínda que non se estrevese a afondalo—. Limitouse a comentar o contido dos paréntesis con evasivas e verdadeiros rexoubeos; mais nas custiós hai que ir de cara ó nó, non pra cortalo senón pra ver a maneira de desatalo...
Ó fin e ó cabo no "principal" de acordo os dous ¿non si, irmán Ken Keirades? Pois de entón, ¡veñan eses cinco!
Post scripta.- Cando me dispuña a enviar as liñas anteriores á imprenta tuven a notiza de que o Bernardo Mato falaba das Moxenas de Lamenú, mais non en senso contrario, o que quer dicir que é un "bo" mestre nacional que pensa do mesmo xeito que eu. ¡Agradecido, irmán Bernardo! 238
Replicando (Ramón de Tabeirós) 239
En las columnas de EL EMIGRADO hace ya tiempo que "está de moda" zaherir al Maestro Nacional, precisamente por aquellos menos autorizados para ello.
Y digo menos autorizados, porque en esos artículos yo no encuentro ninguna solvencia pedagógica para fundamentar una razonada crítica de la Escuela Nacional. Alguien hubo que se permitió llamarles "analfabetos que saben leer y escribir", autorizado por la "sin-razón" que presidió siempre la ignorancia. Nosotros, que no estamos avezados a las paradojas, hemos dejado pasar aquella en silencio, creyéndola fruto de un delirio febril que había padecido el autor de "Vibraciones" 240.
Callar había sido nuestro propósito, porque el silencio es, a veces, la más elocuente de las respuestas. Mas vemos con sorpresa que se repite —tal vez sea el eco— el ataque absurdo; y se vuelve a traer a tela de juicio la actuación profesional de una Clase que hasta ahora no hizo más que forjar caracteres sufriendo vejaciones. Y así el Sr. Lamenú en sus "Moxenas" dice ser nula la labor de la Escuela Nacional, y trae en confirmación de sus asertos el hecho aislado de que en su niñez tuvo que asistir a clases particulares para saber algo.
Nosotros creemos que en el Magisterio hay personas más o menos capacitadas como las hay en todas las profesiones y clases sociales; pero ese Maestro "analfabeto que sabe leer y escribir", ese, no lo hemos conocido nunca ni le encontrará J. Rivas por más que le busque con la linterna de Diógenes.
Que el Sr. Lamenú haya asistido a clases particulares no lo negamos; pero esas clases particulares eran dadas —esto lo dejó en el tintero el autor de "Moxenas"— por un Maestro Nacional, y tal vez asistiese a ellas por no haber en su pueblo natal en aquel entonces escuela de niños.
Nosotros no conocemos más que dos clases de maestros: buenos y mejores; y por lo que se refiere al Ayuntamiento de La Estrada confesamos en alta voz que su magisterio instruido digno y laborioso le honra.
Pero no sólo el de esta comarca, sino todo el Magisterio español tiene hoy personalidad científico-literaria más que suficiente para desempeñar airoso papel en el Ateneo, Centro Cultural y hasta en la masa popular al aire libre, ya que su misión no se limita a la Escuela: se extiende a la familia, trasciende a la Sociedad e interesa a la Patria.
"Ora et labora" ha sido siempre el lema que presidió nuestros actos, y conscientes de nuestros deberes profesionales tenemos la dulce calma de haberlos cumplido con creces; porque llevamos en nuestro corazón el amor santo de abnegación y sacrificio en pro de las nuevas generaciones que ha de redimir la Escuela.
Moxenas [III]
No EMIGRADO do derradeiro de xaneiro atopeime con un artigo que leva por cabeza o xerundio do verbo repricar, e cuio suxeto activo vén sendo un tal Ramón de Tabeirós. Coñezo en Tabeirós varios que teñen por nome Ramón —algún deles vello amigo noso—, mais non sei cal deles será neste caso o autor do rapaz. Coa súa venia —sexa el quen sexa— e a dos leitores, verei de adicarlle dúas liñas a ise "Replicando", pra que as recolla logo "Ramón de Tabeirós". Denantes, señor Direitor, hei pregarlle non me meta as tixeiras, como a vez pasada, pois prometo non chegar a decir todo o que "debera" decir por mor de non magoar a ninguén.
Coido que nas miñas "Moxenas" non se achará razón, inda que cativa, pra lexitimar ista afirmación tan gratuita como argallante: "El Sr. Lamenú en sus 'Moxenas' dice ser nula la labor de la Escuela Nacional". Pois iso me colga ise Sr. Ramón no seu "Replicando". Eu dixen, si, e sigo sostendo que os causantes de que a xente de posición desafogada manden os seus fillos a colexios e escolas particulares somos os maestros nacionás. E inda engadía no núm. 323 do EMIGRADO: "Ben me decato de que, por fertuna, son poucos os que, por fas ou por nefas, deixan de cumpri-lo devandito Deber". Mais, polo visto, o Sr. Ramón non reparou nisas liñas ou, se reparou, non atinou a entreverlles o seu verdadeiro senso, cecais por ser elas escritas na nosa fala, a fala dos seus pais e mais dos meus.
Tamén eu creo co autor do "Replicando" que no Maxisterio hai persoas máis ou menos capacitadas como as hai en tódalas profesiós e crases sociaes; mais el coñece, según di, somentes dúas castes de maestros: bos e millores; e eu poidera alongar a escaleira, pois coñezo maestros bos, millores e moi bos, por unha banda; e pola outra, maestros malos, piores e pésimos, "coma en tódalas profesiós e crases sociaes."
Polo que ós do Concello da Estrada se refire, non os coñezo a todos e non podo falar en xeral, anque supoño que irán millor antre os pirmeiros que antre os segundos.
E, dito o que deixo dito, xa pode, pola miña parte, Ramón de Tabeirós seguir repricando e mostrando a súa personalidade centífico-literaria e a súa "solvencia" pedagóxica hastra que lle pareza que chegou a hora de calar. 241
Nuevos poetas y nuevos libros
En el Parnaso gallego acaba de presentarse arrogante y decidido un nuevo poeta, que, de un solo salto, se hizo un puesto entre los poetas gallegos de preferencia; un poeta de apenas veinte años, que se nos revela digno y merecedor del nombre de poeta con su primer libro intitulado "Señardá", en el cual revolotea el pájaro lírico del amor dolorido y lacerado, que va de verso en verso matizándolos todos de un vago tinte rojo, un rojo de corazón que sangra herido por las dulces espinas del amor místico hacia el divino amor crucificado.
Es "Señardá", el libro de Aquilino Iglesia Alvariño, un bello manojo de cincuenta hermosos sonetos bien medidos y estructurados, que son otros tantos manojos de fragantes flores, en las que el poeta dejó gotas de sangre caída de las llagas que en su corazón abrieron las punzantes espinas del dolor místico de amar, entre las que aquellas crecían lozanas.
Es aval del libro una carta prólogo del Excmo. Sr. Secretario Perpetuo del Instituto Histórico del Miño, Sr. Julio de Lemos, cuyas autorizadas palabras acerca de la obra de Iglesia Alvariño son por sí solas sólida garantía del valor poético de "Señardá". Por nuestra parte, al escribir estas líneas creemos hacer una obra de justicia, dando a conocer a los amantes de nuestra literatura regional al joven poeta mindoniense, cuyo lirismo sigue muy de cerca al de Noriega Varela, el admirado poeta de la Montaña, del que hablaremos muy en breve, con motivo de su nueva edición de "Do ermo", que también acaba de aparecer.
Preséntase "Señardá" bellamente editado en los talleres de la Editorial Palacios de Lugo.
Vayan, pues, en estas líneas nuestro pláceme fervoroso y nuestra admiración sincera al joven poeta, y que "Señardá", su primer jalón florido, abra tras sí una florecida estela a seguir. 242
Ha muerto el sabio. Galicia debe consagrarle un grandioso homenaje
El telégrafo, el teléfono y el cable llevaron estos días, con su laconismo cruel, a los principales centros culturales de Europa y América la triste nueva de la muerte del sabio doctor Amor Ruibal. Y como contestación, el correo, el telégrafo y el teléfono traen a Santiago adhesiones al dolor y sentimiento profundo por la irreparable pérdida que acaba de sufrir Galicia, España y aun el mundo entero; porque Amor Ruibal era ya universal, y su labor y su cultura eran todavía más conocidas y más apreciadas en el extranjero que en España. Díganlo, si no, los centros culturales y las Universidades de Berlín, Lovaina, Oxford, París, Roma, Washington, etc., etc., desde donde a menudo se le consultaba y se solicitaba su autorizado parecer acerca de los más intrincados temas jurídicos, filosóficos, teológicos, lingüísticos y escriturarios, siendo, casi siempre, aceptada "su valiosa opinión sin discusión alguna y con admiración de todos". Y, así como su labor cultural y científica traspuso las fronteras del espacio, traspuso también las fronteras del tiempo; porque Amor Ruibal se adelantó en muchos años a los que han de considerarse capaces para juzgarlo como él merece y para comprender su doctrina, justipreciándola en todo su valor.
Su inteligencia subía a sorprender la verdad en sus "verdaderas" fuentes y levantaba su cuerpo de doctrina sobre bases inconmovibles. "Los Problemas fundamentales de la Filosofía y del Dogma" son suficientes de por sí solos a levantar el prestigio científico del llorado Maestro a través de muchas generaciones de sabios teólogos y filósofos. ¡Lástima grande que no haya podido dar cima a esa su obra cumbre! De su obra "Los Problemas fundamentales de la Filología comparada" —traducida a diversos idiomas— han dicho los mejores críticos alemanes que era una de las obras de más valor publicadas hasta entonces en su género, y la mejor de cuantas en España vieran la luz. Sus comentarios sobre el "Derecho Penal de la Iglesia" le merecieron en Roma los más altos elogios. Precisamente en este momento acabamos de entrar en su despacho —a donde sus familiares nos llamaron— y allí hemos visto cómo desde América y desde Alemania se le daba cuenta de que "en estas Universidades tiene usted formada ya escuela". Es éste el más alto elogio del Maestro, a quien Dios llamó a sí para que en El saciase su inteligencia, contemplando en la Verdad Suprema toda la suma de verdades.
Su vida fue de continuo estudio; y por amor al estudio lo sacrificó todo: los honores, las dignidades, los elogios y hasta su propia salud y la misma vida. En conversaciones íntimas le oímos decir confidencialmente que jamás había buscado la recomendación y el apoyo de sus amistades, más que para declinar los altos puestos, ya que más de una vez se le obligaba a aceptarlos. "Tengo mi vocación bien definida —nos decía— y verdadero concepto de la 'responsabilidad' y de lo que significa una mitra". Fue un modelo de humildad y de sencillez. Infinidad de veces le hemos visto bajar desde las cumbres de sus elucubraciones metafísicas para platicar en sencillas conversaciones, en las cuales era siempre característica su sonrisita burlona. Cuando se le consultaba, se le veía perderse abstraído en sus explicaciones, en las que muchas veces resultaban inútiles los esfuerzos por seguirle, por la profundidad de la doctrina expuesta.
Su amor a Galicia y a todo lo gallego lo hemos palpado muy de cerca. Cada paso dado en pro del bien de la tierra y de la cultura gallega era en él motivo de alegría y satisfacción. Se interesaba de modo especial —y de ello tienen muchos autores gallegos testimonio valioso— por las publicaciones en nuestra lengua de arrullos, en la que conversaba a diario. Alguna vez llegó a decirnos que emprendiésemos la traducción al gallego del Catecismo y del Kempis, y que él nos ayudaría en la difícil tarea. Su muerte nos privó de la realización del propósito.
Y con cuánto cariño y entusiasmo abrigaba la idea de publicar un diccionario gallego etimológico, con el fin de hacer ver la relación de nuestro idioma con el indo-europeo, al compararlo con las demás lenguas del mismo tronco. "De este modo —son sus palabras— se les facilitaría a las Academias un modelo para hacer diccionarios".
Por eso, porque era la inteligencia más cumbre y más universal del mundo entero en la actualidad —según afirmación de un sabio alemán— y porque su amor a Galicia fue tanto, y al par del suyo propio resonó el nombre de su tierra en todos los ámbitos del mundo científico, toda Galicia debe ponerse en pie, conmovida por la pérdida del Maestro. Y, ya que no en vida, puesto que él no lo consentiría, rendirle ahora un verdadero homenaje de admiración. El lo mereció todo, y nada debe regateársele.
Ha muerto el sabio, pero su doctrina será duradera a través de los años y de los siglos, y duradero y perpetuo debe ser también el homenaje que Galicia le consagre. Deja mucho publicado —unos veinte tomos— sobre Filología, Derecho, Teología, Filosofía, etc., etc., pero deja también mucho inédito —aunque tal vez nada ultimado— y creemos oportuno indicar que todo ello deber ver la luz. Actualmente preparaba un importante estudio sobre la venida de Santiago a España y sobre los primitivos habitantes de Galicia. Para la continuación de la magna empresa de "Los Problemas fundamentales de la Filosofía y del Dogma" deja un montón de cuartillas escritas, y todas ellas —aun cuando sean sólo notas y bosquejos— deben ser publicadas. El Cabildo Compostelano, con cuya Doctoralía se honraba el insigne Maestro, y la Universidad Pontificia, en donde hizo sus estudios y a cuyo claustro de profesores pertenecía, deben gestionar la publicación del valioso informe que de él solicitó el Papa acerca de la Mediación universal de María, y cuyo original se halla en Roma. De ese informe ha hecho grandes elogios el difunto cardenal Mercier, diciendo que con él se había agotado la materia. Preparaba, además, un comentario crítico sobre el texto asirio del famoso Código Hammurabi, a más de otras obras de índole muy diversa. De las publicaciones se hallan ya agotadas casi todas, y debieran reeditarse.
Amor Ruibal y López Ferreiro. He aquí dos figuras que fueron honra de su tierra y que esperan el homenaje a que se hicieron acreedores por su enorme labor científica y literaria. A derecha e izquierda de la portada de la Universidad Pontificia Compostelana —de la que ambos fueron alumnos esclarecidos— deben levantarse los pedestales en que han de descansar las estatuas de estos dos hombres de privilegiada inteligencia, capaces cada uno de ellos de llenar varios siglos.
Galicia no debe mostrarse sorda y, como supo acudir con su óbolo a la adquisición de la Biblioteca Lago, debe ahora acudir también con sus aportaciones al homenaje que debe tributársele a estas dos figuras colosales. Brindo la idea a quien la recoja y la haga fructificar, al mismo tiempo que hago una llamada al Cabildo y Seminario compostelanos, a la Universidad, Institutos y demás centros culturales de Galicia, a las Diputaciones y Ayuntamientos y a todas las demás entidades gallegas esparcidas por España y América.
Santiago, 6-XI-1930. 243
¡Amor Ruibal no ha muerto!
No podía morir y no ha muerto; era necesario que no muriese, y seguirá viviendo eternamente, si bien desprendido de su cuerpo material. Para los que lo amábamos con admiración sincera vive todavía y no morirá jamás, porque con nosotros llevamos su recuerdo, que perennemente mantendremos encendido como lámpara votiva; con él hablamos y platicamos, elevando por él nuestras oraciones, y lo consultamos, y, sobrecogidos, escuchamos su opinión valiosa, su autorizado parecer y su fraternal consejo; consejo, parecer y opinión que nos dejó en sus libros y en sus escritos.
Estamos repasando sus amados libros y nos parece verlo apoyado en su mesa de trabajo, contemplando nuestros movimientos y llamando nuestra atención sobre un determinado volumen: Ábralo —parece decirnos—, ábralo y dígame de qué materia trata y en qué lengua está escrito. Y nosotros abrimos al azar muchos de sus libros y nos encontramos a veces ante jeroglíficos egipcios, caracteres cuneiformes asiro-babilónicos. Otras son diccionarios, gramáticas y tratados de literatura india, japonesa, etcétera. Libros en árabe, sánscrito, hebreo, griego, alemán, inglés, ruso y francés e italiano. Asombra verdaderamente la cultura científica que poseía el doctor Amor Ruibal, al repasar ahora su biblioteca. Para preparar sus "Problemas fundamentales de la Filología comparada" tuvo necesidad de familiarizarse con todas las lenguas del tipo ario indo-europeo y aun con las principales de los otros troncos. Ahí están sus volúmenes llenando los estantes, las mesas, las sillas y amontonados por el suelo, todos en ese "desordenado orden", de que él paradójicamente nos hablaba, sonriendo. Y, sin embargo, Amor Ruibal sabía en dónde tenía cada autor, cada obra y cada ejemplar, y aun podía señalar de memoria la página en que se trataba cada cuestión.
Por nuestras manos van pasando, uno a uno, todos los volúmenes, y en medio de algunos, a modo de indicador de páginas, van apareciendo sus cuartillas inéditas, que son a veces anotaciones sobre Filología, sobre Derecho o bien teorías originalísimas sobre puntos fundamentales de la Filosofía y del Dogma, cuando no bosquejos, también originales, sobre los iberos, los ligures, los celtas, los fenicios, oestriminios, cempsos, etc., etc., a más de curiosas notas sobre toponimia gallega: Libredón, Compostela, Sar, la Reina Lupa, etcétera, etc. Son, a veces, borradores de fallos y sentencias emitidas por el Sabio o también trabajos acerca de consultas que de toda Europa y de toda América le llegaban. Todo ello lo vamos apartando en el mismo orden en que aparecen, sin trastocar ni una sola de sus cuartillas. Así, en medio de los libros en que su autor las dejó, las separamos ahora nosotros a fin de que vean luego la luz pública y sean ellas las que pregonen en letra de molde que Amor Ruibal no ha muerto, ni podrá morir, porque su doctrina es importante, es nueva y original, y queda levantada sobre bases inconmovibles.
Y será también la "Biblioteca Amor Ruibal" —que acaba de ser cedida en un rasgo espontáneo y sublime por los herederos del maestro a la Universidad Pontificia— fuente a donde los que tengan sed de saber puedan acudir a saciarse y aun lugar de consulta para sabios y maestros. Es digno de todo encomio este rasgo de los herederos del finado, que no juzgaron justipreciable su dinero, su Biblioteca y la ofrecieron, espontáneos y desprendidos, a la gloriosa Universidad Pontificia en donde él se había formado y en donde era actualmente maestro admirado.
¿Y sus obras? ¿Y sus cuartillas? Ahí está también la Universidad Pontificia que se encargará de editar lo inédito y reeditar lo agotado, haciendo que a todo el mundo científico lleguen las obras del nunca bien llorado.
¿Y Galicia? ¿Y los gallegos todos? Ha sonado el aldabonazo y no queremos que se apague su eco sin que antes fructifique la idea que hemos ofrecido. Cúmplenos a todos levantar ahora y para siempre la memoria y el recuerdo del que en vida fue todo humildad, modestia y sencillez, porque él fue nuestra mayor gloria científica y nuestro más alto valor cultural. Y, antes que los extraños lo hagan, debemos hacerlo los suyos, demostrando así que Amor Ruibal no ha muerto, ni morirá jamás, porque los gallegos todos haremos vivir su recuerdo, su memoria y su doctrina a través de siglos y de generaciones.
Santiago, 11-XI-1930. 244
El monumento a Amor Ruibal
Estamos todavía repasando los volúmenes que componían la biblioteca del Dr. Amor Ruibal y entre sus amados libros recibimos la noticia del acuerdo tomado por la Diputación de Pontevedra de colocar en la casa en la que vio la luz el sabio una lápida que perpetúe su memoria a través de las generaciones venideras. Hemos de aplaudir, al mismo tiempo que a la ilustre corporación por esa determinación que altamente le honra, al preclaro abogado pontevedrés y amigo nuestro Sr. Landín, por ser suya tan feliz iniciativa.
Pero Amor Ruibal merece más y Galicia y los gallegos todos no debemos darnos ya por satisfechos con solo eso. Despertemos de una vez y percatémonos del alto valor intelectual de ese hombre que cautivó la admiración de los más grandes sabios extranjeros desde su cuarto de estudio de esta antigua e histórica ciudad de Compostela. Precisamente en estos días que siguieron a la fecha de su muerte la prensa extranjera se mostró más pródiga que la nuestra, dedicándole grandes e interesantes artículos. Se viene sosteniendo que fue de las figuras más relevantes de los siglos últimos: llegando a colocárselo por encima de Platón y de Aristóteles y aun del mismo Santo Tomás en alguna de las cuestiones tratadas en su obra inmortal, "Los problemas fundamentales de la Filosofía y del Dogma". Pero su saber, su erudición y sus elucubraciones no se limitaron al campo de la Filosofía y de la Teología, sino que trascendieron por igual al de la Filología, del Derecho, la Historia, la Crítica, etcétera. Era una verdadera enciclopedia y con igual maestría y profundidad podía tratarlo todo. Precisamente en estos momentos cae en nuestras manos un artículo publicado en "Revista Eclesiástica", correspondiente al año 1926, en el cual artículo, titulado "Por España y por la Iglesia", el conocido crítico Hilario Herranz Establés dedica incidentalmente a Amor Ruibal estos párrafos que reproducimos.
"Me dediqué —dice el ilustre articulista— durante estos últimos meses a estudiar con bastante detenimiento algunas de las publicaciones salidas de la pluma del profesor compostelano e ilustre Canónigo, doctor Amor Ruibal; conocía ya gran parte de su labor, pero no como yo quería conocerla, a fondo, para darme exacta cuenta, dentro, claro está, de mis cortos alcances, de su importancia. No tengo para qué decir la impresión profunda que tales libros han dejado en mi ánimo. Le admiré, desde que comencé a hojear sus obras, por todo un sabio; hoy ya, completo el estudio y después de largas vigilias consumidas en su honor, mi admiración a su ciencia no tiene límites.
Francamente —prosigue el señor Herranz— estamos ante un caso plenamente extraordinario. Aquella inteligencia es inteligencia asombrosa y el bagaje de conocimientos singular, portentoso, inmenso. Hoy por hoy no conozco a nadie, absolutamente a nadie, dentro del campo católico, ni aquí ni fuera de aquí, tan documentado, tan universal. Es un crítico formidable, un científico a la última, sobrio, firme en juicios, ecuánime y sereno en sus apreciaciones, amplio en su criterio, valiente en sus fallos, saturado de Filosofía, de Teología, de Derecho, de Historia, de Crítica, de Lingüística, de todo... Es, por eso mismo, nuestro más alto prestigio, la autoridad científico-católica más relevante, el tipo más representativo en el anchuroso y no desierto campo de la fe. Tal vez alguien crea exagerados mis juicios. Allá él, si eso pensare, con el suyo. Envidia le tendría, porque sería indicio de que conocía algún otro cerebro más radiante, alguna otra persona de más relieve. Yo no la conozco, y como no la conozco, a pesar de mi diligencia en clavar los ojos en esos astros que iluminan desde las alturas los abismos de nuestro saber y las vías de la inteligencia, con el mío me quedo, sin más sentimiento que el de no disponer de holgura suficiente ni tampoco de la debida capacidad para adueñarme de los riquísimos tesoros que pone en nuestras manos ese humilde sabio, tan celebrado fuera de su país y tan generalmente desconocido entre los suyos".
Hasta aquí el escritor madrileño. Pero como este elogio incidental del maestro podíamos reproducir otros muchos, en su mayoría de sabios extranjeros, como el Dr. Hermann Brunstäd, de Leipzig, el Dr. Oskar Loezer, de Viena, M. Parzkievicz, de Budapest, etc., etc. No ha mucho le escribía un profesor de la Universidad de Berlín, lamentándose de que los alumnos que el Gobierno español enviaba a Alemania para estudiar lenguas indo-europeas desconociesen su monumental obra, "Los problemas fundamentales de la Filología comparada". Cosas de España, añadía el citado profesor.
No esperemos, pues, a que los extranjeros nos den el aguijonazo. Estamos en el deber de hacer por Amor Ruibal algo digno de su memoria los españoles y los gallegos todos, y de un modo particular llamamos la atención del clero de Galicia. Santiago, como cabeza de la Archidiócesis y como ciudad en que el ilustre maestro vivió e hizo sus estudios, debe reclamar de todos y tomar la iniciativa para que sea este el lugar y el marco de un verdadero y grandioso homenaje al gran polígrafo. Miremos una vez más a Cataluña y veamos lo que los catalanes todos hicieron por su Balmes. Pues Amor Ruibal es nuestro Balmes gallego, y a imitación de Cataluña cumple a Galicia el hacer por este lo que por aquel hicieron los suyos. Divulguemos todas sus obras y todos sus escritos, haciéndolos llegar a todos lados, propagando su doctrina, interesante y original, a todos los vientos; y como Cataluña levantó a la memoria de Balmes el hermoso monumento de Vich, levantemos también nosotros al doctor Amor Ruibal un monumento que sea digno del sabio. Ahí está Asorey, digno sucesor de Mateo; y ahí están los gallegos todos esperando ya a que se inicie la suscripción.
Honrémonos, pues, honrando la memoria de nuestros más altos valores.
Santiago, 19-XI-1930. 245
O Mestre Amor Ruibal. Verbas de loito
Dende hai tempo pousara riba del súas poutas a Dor, e cada día o viña magoando con novas feridas. Nós decote o ollabamos sofrir caladiña e resinadamente, sin unha sola queixa e sin un soio laio. Ben sabiamos que moitas noites non acadaba pecha-los seus ollos, inda que, non embargantes, fixera uso do fanodormo. Mais agora fechounos xa pra sempre e quedóusenos dormido nos brazos da Morte, que axexaba cabo del.
A nova saeu polos aramios e polos cables submarinos cara a tódalas bandas do mundo e en tódalas bandas do mundo arrancou bágoas e pregarias. A Prensa levou o seu nome a tódolos leitores, espallou a tódolos ventos louvanzas do seu saber profundo e da súa sinxela homildeza.
As campás da vella Compostela debullaron tristeiros laios, e do coro da Catedral escoitáronse os acentos doridos das leicións de Xob e dos psalmos davídicos, mesturados coas notas arrepiantes e as pregarias do Dies irae, cos aies do órgao e as bágoas da xente. No peito dos que, a mais da admiración, estabamos xunguidos a el por un amor franco e sinceiro, aniñou a desolazón e foi o noso corazón mergullado en eterno loito.
Inda foi onte cando nos achegabamos á súa mesa de traballo co encárrego de rogarlle que fose el quen apadriñase ista nova revista, e foi "LOGOS" o nome que lle impuxo, adicándonos, de camiño, verbas agarimosas, cheas de laudos e de sinceira emoción, porque "coido —nos decía— que isa nova pubricación galega e galeguista terá de encher o espazo baleiro que se atopa nas demais pubricazóns que na actualidade ven a luz na Galicia". Prometéranos unhas liñas súas pra encabezar este primeiro número, pro Deus chamouno a Si denantes de que as poidera escrebir. ¡Non maxinabamos que fose tan axiña!
A súa homildeza e a súa modestia levouno a renunciar moitas vegadas a honores, eloxios, dinidades e outos cárregos. Máis de unha vez veuse precisado a ter que recurrir ás súas amistades pra que impedisen, co seu valer, que se lle fixese aceitar unha mitra que se lle trataba de impor por forza. "Que me deixen cos meus estudos —lles decía en carta que achamos antre os seus papeles— e que non maxinen en min pra ise cárrego. Non teño outras aspiracións que as aspiracións do Ceo, e quero vivir somente cos meus libros e coas miñas obrigaciós de crego sinxelo". A miúdo negou tamén o seu consentimento pra que falasen del, refusando asimesmo toda cras de louvanzas.
A súa autoridade como filólogo, teólogo, filósofo, penalista e escriturario de outos vós foi acatada, sen reparo algún, por tódolos sabios especializados en cada unha das devanditas materias, e delo son boa proba as consultas que a cotío se lle facía dende tódolos recunchos do mundo centífico e, de xeito especial, dende as Universidades de Alemaña, Austria, Suiza, Bélxica, Italia, Francia e América.
Sendo inda alumno de Teoloxía na Universidade Pontificia Compostelana, foille premeada nun concurso internacional, celebrado en Berlín, un traballo encol do desenrolo das léngoas asiro-caldeas e da súa influencia no hebreo bíblico, merecendo, ademais, ser nomeado socio de honor da "Sociedade xermana de Filoloxía oriental". Tal traballo, co prémeo donado, foille remitido dende Berlín a nome do M. I. Sr. Dr. Anxel Amor Ruibal, Reitor da Universidade Pontificia de Santiago. Tanta era xa a súa valía que o coidaban Reitor, cando somente era un alumno do mentado centro.
Dimpois de termina-la carreira ós 24 anos e de ter oposicionado a unha canonxía, merecendo figurar en terna, saeu pra Roma, pensionado polo Seminario de Santiago, e na Universidade Gregoriana fixo os estudos de Dereito canónico e Dereito Romano, chamando a atención de alumnos e mestres e admirando a todos polo seu talento extraordinario. En Italia foi tamén socio do "Liceo de Linguas orientales" de Roma.
Ó seu paso por Barcelona acadara tamén o grado de Licenciado en Filosofía e Letras na Universidade catalana. Era, pois, o Mestre Amor Ruibal Doctor en Sagrada Teoloxía, en Filosofía, en Cánones, Licenciado en Filosofía e Letras e membro de diversas sociedades centíficas da Penínsua e do extranxeiro, a mais de correspondente das Reales Academias da Léngoa e de Cencias Morales e Políticas e socio honorario da Real Gallega.
Deixa pubricados arredor de vinte volumes sobre Filoloxía, Filosofía, Teoloxía, Dereito, Historia, etc. etc., e uns cantos feixes de cuartelas inéditas, que, anque sexa soio en forma de ensaios e anotacións, terán de ver a luz.
A súa vida foi de cheo adicada ó estudo, chegando, polo seu amor ós libros, ó sacrifizo dos máis outos cárregos. O correio traíalle decote consultas de tódalas bandas, e a todas elas ía contestando sempre, sendo de doerse que non poideran pubricarse tódalas súas contestaciós, por ter el mesmo roto moitas vegadas os orixinales. En cada carta e en cada liña súa encerrábase a miúdo unha idea-nai ou unha observación prefunda.
Como unha proba do seu amor e da súa preocupación polos libros, hei de referir aquí o que el mesmo me refireu sinxelamente días antes da súa fuxida ó mundo dos espíritos:
Querendo ver de atopar uns coadernos dunha obra alemana encol do Código de Hammurabi, por precisar tomar deles unha nota, mandou baixar dous nenos de Coro pra que lle cambeasen algúns dos volumes dende o seu despacho a unha das outras habitaciós, e reparar, de camiño, si antre eles se alcontraban os devanditos coadernos. Perante uns días durou esta faena e, como non aparecesen, de tal xeito chegou a preocuparse por eles que unha noite soñou que os tiña postos debaixo dun gran volume. De mañanciña, ó erguerse, quixo ver se a realidade confirmaba o soño, e foise ver se estaban onde os soñara, e efeitivamente alí os atopou postos da maneira en que os vira en soños. Cando despois nolo refería, cheo de ledicia infantil, dixémoslle sorrindo que iso viña confirmar aquelo de que "fan máis algúns dormindo do que outros espertos".
Do seu amor e do seu intrés por Galicia e por os asuntos da terra, non é mester falar, pois é de todos ben coñecido. Non embargantes, os que tivémo-la dita de vivir cabo del e de escoitalo a cotío en conversas íntimas e familiares, poidemos decatarnos máis craramente delo. De hai tempo abrigaba o propósito de facer un Diccionario etimolóxico da Língoa galega pra mostrarlle ás Academias un modelo que seguir, e a cantos a cotío se moufan dos que queremos soerguer a nosa Fala un testemoño irrecusábel do seu valor. O rexurdimento da nosa Fala —nos dixo algunha vegada— ten de vir como efeito obrigado da nosa reintegración etnolóxica e cultural; porque, así como non se pode chegar na Penínsua a unha unidade etnográfica, do mesmo xeito será sempre disparatado e utópico o querer xunguirnos a tódolos habitantes da Iberia a un soio meio de expresión. É lei xeral que á distinta rama etnográfica corresponde distinto meio de expresión, porque tamén nistas cousas se ten de cumprir aquel principio filosófico de "operatio sequitur esse". Ó esperanto chamoulle en algunha ocasión o aborto máis grande da Filoloxía e a proba máis aberta da inorancia sufrida en custións de Lingüística. Decía que era algo así como a selección de razas e tipos. Era mester primeiro unificar as psicoloxías todas. Temos de expor tamén en "LOGOS" o parecer de Amor Ruibal encol da predicación en galego, cousa á que debe chegarse axiña, como igualmente acochamos o propósito de traer a istas páxinas algo do que deixa inédito e algunhas anédotas e datos encol da súa vida.
Sexa por hoxe iste o meu sinxelo homenaxe ó Mestre de Mestres.
Pazo de Raxoi - Sant-Iago, Nbre. 1930. 246
Adicatoria [de Vagalumes]
Ás somas ben-amadas de EMILIÑA e DORA —fontes da miña inspiración— avencelladas no estreito nó do cariño sagro de meus pais, de meu irmán, e de Xaimiño, ledicia da casa nadal e lembranza acesa da irmán adourada.
Verbas limiares [a Vagalumes]
Velaí vai ise feixe de versos, frores ventureiras nacidas ó longo do vieiro dos meus tempos idos e regadas, a miúdo, coa ágoa que reverqueu, xa leda, xa tristeira, da fonte do meu corazón, a cuio compás fun miñas estrofas rimando.
Endexamais eu maxinara en dar ó pobo meus versos así recollidos antre as páxinas dun volume. Foron miñas boas amistades as que de hai tempo eisixiron de min esta laboura, e foi derradeiramente o mestre Amor Ruibal —intelixencia xigante e universal, e corazón sinxelo e garimoso—, a quen Dios chamou pra si recentemente, quen me deu o decisivo empuxe, dimpois de terme honrado pousando sobre a cativez dos meus versos aqués seus ollos de aguia, arelantes decote de cousas grandes e profundas e de hourizontes infinidos. A Morte, que o viña axexando de cerca, non lle deixou trazar as liñas limiares que me prometera pra VAGALUMES.
Non embargantes, eu quero que o seu nome figure no meu primeiro volume de versos pra facer constar meu outo recoñecemento ó filólogo e filósofo máis grande dos derradeiros séculos, nome que tódolos galegos debemos acoller con sagra ademiración, e cuia lembranza terá de manterse acesa a través das vindeiras xeraciós; porque Amor Ruibal non pode desaparecer nin do mundo centífico nin do corazón de tódolos bos galegos.
Perdoa, amado leitor, iste desafogo, e percorre agora as follas do libro sin maxinar no
AUTOR. 247
Pregón cultural
Se me piden unas líneas para este número extraordinario que publica LA RAZÓN con motivo de la celebración del XXV aniversario de la fundación de la Escuela Superior del Trabajo de Linares, y en mi calidad de director del primer Centro cultural de la ciudad no puedo dejar de atender tan amable requerimiento.
El tema me lo indica sobradamente la algarabía estudiantil de estos días de exámenes.
Ante las sentencias académicas de los jueces examinadores se forman comentarios para todos los gustos. Tarea pesada y difícil la del examen, tanto para los profesores como para los alumnos. Tarea grata y alegre, en cambio, para unos y otros la labor de la cátedra, en que se van moldeando poco a poco las inteligencias juveniles y encendiendo las luces de sus ansias y de sus ambiciones culturales a toda nueva inciación de progreso y a toda fuente de saber.
Profesores y alumnos viven durante las horas de cátedra en una especie de camaradería y familiaridad cultural, en que los nuevos conocimientos y las nuevas doctrinas se van como traspasando de la madura inteligencia de aquéllos a las tiernas inteligencias de éstos. Y esta camaradería y familiaridad es la que deben anhelar y buscar para sus hijos y para sus parientes los padres y familiares de todos los alumnos, si quieren que éstos se formen para la lucha de la vida —cada día más ardua y más dura— fuertes y robustos en sus estudios y en su cultura.
Nada de buscar el aprobado, buscando antes la recomendación y el apoyo de las amistades, en vez de afanarse en merecerlo y ganarlo con su trabajo y con su saber. Lo contrario sería formar señoritos y vagos al amparo de un título académico, para los que todos los caminos de la vida se van cerrando y que tanto abundan todavía desgraciadamente en nuestra España. "Labor omnia vincit improbus": La sangre roja del trabajo y del estudio tiene que ser la regeneradora de la sociedad, medio corrompida por la sangre azul de tanto vago y pedante, dilapidador de fortunas y de salud.
Hoy sacude a los pueblos un fuerte anhelo de cultura. Se debaten en estertores de lucha cuando se les amenaza con la supresión de algún Centro docente. Ansían superarse a sí mismos, procurando engrandecerse sobre una base de sólida formación, lograda en el estudio y en el trabajo. Tal el ejemplo de este laborioso pueblo de Linares, levantado sobre la historia de sus minas, que hoy arde en anhelo de saber y de cultura, y se dispone, vibrando de entusiasmo, a conmemorar solemnemente las Bodas de Plata de su Escuela de Trabajo.
Hervor de sangre y alegría de corazón bajo este espléndido cielo andaluz y entre esta gente acogedora que sabe hacernos menos nostálgico el recuerdo de los verdes paisajes de nuestra Galicia.
Linares, septiembre de 1935.
José Manuel CABADA VÁZQUEZ
Director del Instituto Nacional de 2ª Enseñanza 248
Discurso conmemorativo
Señores: Después de haberme negado a hablar esta mañana, a causa de mi indisposición y de mi afonía, me veo ahora precisado a pronunciar dos palabras ante la insistencia de vuestro requerimiento y la exigencia de la significación de este acto.
Cada acto cultural que celebra un pueblo es un nuevo jalón que éste va colocando en su camino hacia el progreso. La significación del acto cultural que hoy celebra la ciudad de Linares para conmemorar las Bodas de Plata de su Escuela Superior de Trabajo entraña un hondo problema en su vida. No viven los pueblos solamente del desarrollo de sus fuentes económicas; necesitan la sacudida del anhelo cultural, para desenvolver, a la par que sus actividades económicas, sus facultades espirituales. Por eso hoy este pueblo laborioso, este pueblo simpático y acogedor, se alboroza y se estremece de entusiasmo al celebrar sus desposorios con la Escuela Superior de Trabajo en esta fiesta de sus Bodas de Plata.
Este pueblo de Linares, activo y trabajador, que se ha levantado al compás de los golpes del picachón que abría sus entrañas para extraer de ellas la riqueza de su plomo, ha buscado el complemento de los brazos de sus mineros en la creación de su Escuela de Capataces de Minas y más tarde en la de su Escuela de Trabajo, en cuyos laboratorios y en cuyos talleres se ha formado toda una pléyade de profesionales del trabajo y de cuyas aulas, como decía esta mañana en la inauguración del curso académico su ilustre director don Hermenegildo Negre Castellá, ha salido una generación de técnicos que van pregonando por doquier la eficacia de tales enseñanzas y la competencia de sus profesores. (Aplausos).
Y complemento de estas dos Escuelas es hoy el Instituto Nacional de 2ª Enseñanza, que después de irregularidades y vaivenes a que no quiero aludir siquiera, ha encauzado su vida y su conducta, merced a un Claustro de Profesores trabajador y abnegado, consciente de su misión y de su deber, que ha sabido corresponder a la confianza que en él había depositado el Ministerio. Este Claustro de Profesores, que me ha honrado con su presidencia, quiso en estos momentos unir su regocijo y su alborozo al alborozo y regocijo del pueblo de Linares, y para no restar solemnidad al acto de la celebración de las Bodas de Plata de su Escuela de Trabajo, para no restar ni un solo pétalo a las rosas de estos desposorios, ha tenido la abnegación de no celebrar hoy la reglamentaria apertura de curso, acudiendo en pleno a estos actos para mostrar su adhesión y significar su aportación a cuanto lleve el sello de algo cultural. (Aplausos). Y aquí tenéis a mis compañeros, en cuyo nombre hago estas afirmaciones, compenetrados con el pueblo de Linares para celebrar estas Bodas de Plata y dispuestos a colaborar siempre en cualquier acto cultural. Hacer resaltar su competencia y su vocación, su laboriosidad y su sacrificio en pro de la regeneración del Instituto de Linares sería olvidar la visita del ministro de Instrucción a este centro y la felicitación que ha dirigido a profesores y alumnos por la labor realizada. (Aplausos).
Desde las alturas se habla de la probable supresión de Centros docentes, y yo me atrevo a prevenir a todos los linarenses, por si la amenaza pudiera afectar a su Escuela o a su Instituto, para que se dispongan a la defensa, ya que defender esto es defender su vida espiritual, es defender su cultura, es defender el porvenir de Linares y de sus hijos. El profesorado de estos centros está al lado del pueblo de Linares, de este pueblo que trabaja y canta, y aspira a que sus hijos le den por su cultura y por su saber la fama y la popularidad que le dio el plomo de sus minas por su insuperable calidad.
(Una prolongada y clamorosa ovación acogió las últimas palabras del notable discurso del señor Cabada Vázquez). 249
B) Traduccións ó galego
Decraración da Doctrina Cristiana por preguntas e respostas
P. ¿Sodes cristiano?
R. Si, pola gracia de Deus.
P. Ese nome de cristiano ¿de quen o recibiche?
R. De Cristo, noso Señor.
P. ¿Que quere decir cristiano?
R. Home de Cristo.
P. ¿E que entendedes por home de Cristo?
R. Home que ten a fe de Xesucristo, que profesou no Bautismo, e está ofercido ó seu santo servicio.
P. ¿Cal é a sinal do cristiano?
R. A Santa Cruz.
P. ¿Por que?
R. Porque é figura de Cristo crucificado, que nela nos redimeu.
P. ¿En cantas maneiras fai o cristiano uso de tal sinal?
R. En dúas.
P. ¿Cales son?
R. Sinar e santiguar.
P. ¿Que cousa é sinar?
R. Facer tres cruces co dedo pulgar da man dereita. A pirmeira, na frente; a segunda, na boca; a terceira, no peito; falando con Deus noso Señor.
P. Mostrade como.
R. Pola sinal da Santa Cruz +, dos nosos enemigos + líbranos, Señor, Deus noso +.
P. ¿Pra que vos signades na frente?
R. Pra que nos libre Deus das malas falas.
P. ¿Pra que no peito?
R. Pra que nos libre Deus das malas obras e degoros.
P. ¿Que cousa é santiguar?
R. Facer unha cruz cos dous dedos da man dereita, dendes da frente até o peito e dendes do ombreiro esquerdo até o dereito, invocando á Santísima Trinidade.
P. Mostrade como.
R. No nome do Pai, e do Fillo e do Espírito Santo + Amén.
P. ¿Cando tedes de facer uso dista sinal?
R. Sempre que comencemos algunha boa obra, ou nos achemos en algunha necesidade, tentación ou perigo, mormente ó erguerse do leito, ó botar a porta fóra, ó entrar na eigrexa, ó comer e ó deitarse.
P. ¿Por que tan a miúdo?
R. Porque en todo tempo e lugar os nosos enemigos nos combaten e persiguen.
P. ¿Que enemigos son eses?
R. O demo, o mundo e a carne.
P. ¿E entón ten a Cruz virtude escontra deles?
R. Ten, de certo.
P. ¿E de onde lle vén á Cruz tal vertude?
R. De habelos vencido Cristo nela coa súa morte.
P. Cando adourades a Cruz, ¿como decides?
R. Adourámoste, Cristo, e beizoámoste, porque coa túa Santa Cruz redemiche o mundo.
División da Doctrina Cristiana
P. Xa vimos como sodes cristiano polo nome e sinal do cristiano; pro decide agora: ¿cantas cousas está obrigado a saber e entender o cristiano cando chega a ter uso de razón?
R. Catro cousas.
P. ¿Cales son?
R. Sabe-lo que ten que crer, o que ten que orar, o que ten que obrar e o que ten que recibir.
P. ¿Como saberá o que ten que crer?
R. Sabendo o Credo e os artigos da fe.
P. ¿Como saberá o que ten que orar?
R. Sabendo o Pater Noster e as demais oraciós da Eigrexa.
P. ¿Como saberá o que ten que obrar?
R. Sabendo os Mandamentos de Lei de Deus, os da Santa Nai Eigrexa e as Obras de Misericordia.
P. ¿Como saberá o que ten que recibir?
R. Sabendo os Sacramentos da Eigrexa, nosa Santa Nai. 250
A Extensión (A. Amor Ruibal)
O grandor como medida da materia constituie a cantidade e a extensión.
O grandor como medida do movemento constituie o tempo.
O grandor en canto medida do posibre, ben sexa como potencia, ben como movemento, constituie o espazo. De aí que haxa espazos no tempo e nas cousas. ¿Que espazo de tempo hai entre hoxe e mañán? É o grandor posibre que ten de encherse de movementos. Cando se di que pasou tal espazo é referíndose a que naquela posibilidade debeu de se facer tal cousa.
O corpo ten unha extensión, e é tamén un espazo, porque é o grandor posibre respeito de outro. Ocupa asimesmo espazo, porque enche o grandor posibre que concebimos realizándose en cada momento da súa existencia.
A extensión non pode definirse de xeito adecuado coa definición común: "partium extra partes positio", porque a posición de partes fóra de partes supón xa a extensión; non se dá dentro ou fóra onde non se dan as propiedades da extensión. Por outra parte, se tales elementos (partes) se supoñen extensos, xa aparece de manifesto o que eu digo, e si se consideran inextensos, destonces teremos a opinión leibnitziana e unha extensión que provén de elementos inextensos.
A extensión en realidade somente pode descrebirse, non definirse, como tódalas demais nocións primordiaes (incluíndo a de ente), pois a extensión é elemento primeiro e base das sensaciós e representaciós sensibres. Neste senso debe decirse que a extensión é "a cantidade realizada e dimensiva divisibre en partes". Cantidade, porque ela é o elemento esencial dos corpos, en canto que con ela se significa a "totalidade dunha substancia corpórea"; realizada, pra distinguila da cantidade posibre e abstracta, obxeto das matemáticas; dimensiva, que é efecto da cantidade no seu estado natural; divisibre en partes, que vén a ser o orden das percepciós, que aparecen conseguintes e non antecedentes á extensión, resultando diste xeito máis ben partes posibres que actuales (isto enténdese das partes primordiaes, porque as partes de un todo composto percíbense dende logo como actuales; pro isto non vén agora ó caso). Tal é a extensión.
+ A. Amor Ruibal 251
P. ¿Sodes cristiano?
R. Si, pola gracia de Deus.
P. Ese nome de cristiano ¿de quen o recibiche?
R. De Cristo, noso Señor.
P. ¿Que quere decir cristiano?
R. Home de Cristo.
P. ¿E que entendedes por home de Cristo?
R. Home que ten a fe de Xesucristo, que profesou no Bautismo, e está ofercido ó seu santo servicio.
P. ¿Cal é a sinal do cristiano?
R. A Santa Cruz.
P. ¿Por que?
R. Porque é figura de Cristo crucificado, que nela nos redimeu.
P. ¿En cantas maneiras fai o cristiano uso de tal sinal?
R. En dúas.
P. ¿Cales son?
R. Sinar e santiguar.
P. ¿Que cousa é sinar?
R. Facer tres cruces co dedo pulgar da man dereita. A pirmeira, na frente; a segunda, na boca; a terceira, no peito; falando con Deus noso Señor.
P. Mostrade como.
R. Pola sinal da Santa Cruz +, dos nosos enemigos + líbranos, Señor, Deus noso +.
P. ¿Pra que vos signades na frente?
R. Pra que nos libre Deus das malas falas.
P. ¿Pra que no peito?
R. Pra que nos libre Deus das malas obras e degoros.
P. ¿Que cousa é santiguar?
R. Facer unha cruz cos dous dedos da man dereita, dendes da frente até o peito e dendes do ombreiro esquerdo até o dereito, invocando á Santísima Trinidade.
P. Mostrade como.
R. No nome do Pai, e do Fillo e do Espírito Santo + Amén.
P. ¿Cando tedes de facer uso dista sinal?
R. Sempre que comencemos algunha boa obra, ou nos achemos en algunha necesidade, tentación ou perigo, mormente ó erguerse do leito, ó botar a porta fóra, ó entrar na eigrexa, ó comer e ó deitarse.
P. ¿Por que tan a miúdo?
R. Porque en todo tempo e lugar os nosos enemigos nos combaten e persiguen.
P. ¿Que enemigos son eses?
R. O demo, o mundo e a carne.
P. ¿E entón ten a Cruz virtude escontra deles?
R. Ten, de certo.
P. ¿E de onde lle vén á Cruz tal vertude?
R. De habelos vencido Cristo nela coa súa morte.
P. Cando adourades a Cruz, ¿como decides?
R. Adourámoste, Cristo, e beizoámoste, porque coa túa Santa Cruz redemiche o mundo.
División da Doctrina Cristiana
P. Xa vimos como sodes cristiano polo nome e sinal do cristiano; pro decide agora: ¿cantas cousas está obrigado a saber e entender o cristiano cando chega a ter uso de razón?
R. Catro cousas.
P. ¿Cales son?
R. Sabe-lo que ten que crer, o que ten que orar, o que ten que obrar e o que ten que recibir.
P. ¿Como saberá o que ten que crer?
R. Sabendo o Credo e os artigos da fe.
P. ¿Como saberá o que ten que orar?
R. Sabendo o Pater Noster e as demais oraciós da Eigrexa.
P. ¿Como saberá o que ten que obrar?
R. Sabendo os Mandamentos de Lei de Deus, os da Santa Nai Eigrexa e as Obras de Misericordia.
P. ¿Como saberá o que ten que recibir?
R. Sabendo os Sacramentos da Eigrexa, nosa Santa Nai. 250
A Extensión (A. Amor Ruibal)
O grandor como medida da materia constituie a cantidade e a extensión.
O grandor como medida do movemento constituie o tempo.
O grandor en canto medida do posibre, ben sexa como potencia, ben como movemento, constituie o espazo. De aí que haxa espazos no tempo e nas cousas. ¿Que espazo de tempo hai entre hoxe e mañán? É o grandor posibre que ten de encherse de movementos. Cando se di que pasou tal espazo é referíndose a que naquela posibilidade debeu de se facer tal cousa.
O corpo ten unha extensión, e é tamén un espazo, porque é o grandor posibre respeito de outro. Ocupa asimesmo espazo, porque enche o grandor posibre que concebimos realizándose en cada momento da súa existencia.
A extensión non pode definirse de xeito adecuado coa definición común: "partium extra partes positio", porque a posición de partes fóra de partes supón xa a extensión; non se dá dentro ou fóra onde non se dan as propiedades da extensión. Por outra parte, se tales elementos (partes) se supoñen extensos, xa aparece de manifesto o que eu digo, e si se consideran inextensos, destonces teremos a opinión leibnitziana e unha extensión que provén de elementos inextensos.
A extensión en realidade somente pode descrebirse, non definirse, como tódalas demais nocións primordiaes (incluíndo a de ente), pois a extensión é elemento primeiro e base das sensaciós e representaciós sensibres. Neste senso debe decirse que a extensión é "a cantidade realizada e dimensiva divisibre en partes". Cantidade, porque ela é o elemento esencial dos corpos, en canto que con ela se significa a "totalidade dunha substancia corpórea"; realizada, pra distinguila da cantidade posibre e abstracta, obxeto das matemáticas; dimensiva, que é efecto da cantidade no seu estado natural; divisibre en partes, que vén a ser o orden das percepciós, que aparecen conseguintes e non antecedentes á extensión, resultando diste xeito máis ben partes posibres que actuales (isto enténdese das partes primordiaes, porque as partes de un todo composto percíbense dende logo como actuales; pro isto non vén agora ó caso). Tal é a extensión.
+ A. Amor Ruibal 251
C) Epistolario
A Perfecto Cabada Vázquez [I]
Santiago, 15 de abril de 1919
Sr. D.
Perfecto Cabada Vázquez
Mi querido hermano: Sirven estas letras para manifestarte que no me olvido de ti y que te deseo innumerables felicidades en el día de tu santo, que es el 18 del corriente mes y deseo lo pases bien en compañía de nuestra madre y hermana.
Quiero que te apliques mucho en la escuela y que en casa ayudes y obedezcas a mamá y Emilia.
Deseoso estoy de recibir carta vuestra y de papá.
Le dices a mamá que recibí la longaniza y me contestáis pronto diciéndome si recibisteis unos zapatos, blusa y chaleco y si Emilia recibió una carta en la cual iba una postal mía y otra de Pelayo, y si a ti te dio Fancisco de la Loureira una postal y una estampa.
Recuerdos a Dn. Francisco, Porfica, a todos tus amigos y a mamá y Emilia.
Tú sabes que no te olvida tu hermano
José
Quedo esperando la vuestra. 252
A Ramón Otero Pedrayo [I]
José Ml. Cabada Vázquez
Pazo de Rajoy - Santiago
Sr. D. Ramón Otero Pedraio
Meu destinto amigo: Velahí lle vai ise libriño, como ofrenda sinceira ó mestre da prosa galega. Hei de pregarlle que o acolla con agarimo e que teña a ben adicarlle unhas liñas.
Seu decote bo amigo e ademirador
Xosé M. Cabada Vázquez
P. D.
De camiño hei de pedirlle que, se lle cadrase de ter á man un exemprar do artigo adicado por vostede a Amor Ruibal, mo remitise, pois teño ansiedade por velo. 253
A Camilo Díaz Baliño [I]
José Ml. Cabada Vázquez
Pazo de Rajoy - Santiago
Hoxe-23-maio-1931
Meu querido amigo e irmán: ¿Será que no teu viaxe a esas terras afogaches nas salgadas augas do Atlántico a amistade que nos xunguira? Coido que non acontecería así, aínda que o teu longo e escuro silenzo o pareza confirmar.
Nas túas mans debes ter xa de hai tempo unha carta miña, na que con unha estreita aperta che mandaba miña máis fonda embora polos trunfos acadados. Con dor vexo que pra o caso foi coma se non che a mandara, xa que non quixeches contestar, non embargantes a túa promesa e a de Salvador. Non recebín ningunha revista nin xornal. Nin siquera "Céltiga" chegou a min pra traerme notizas da vosa xornada magna por isas terras de Alén-mar. Mais con todo, soupen revolverme pra saber algo de vós e dos vosos trunfos.
Aquí isto anda todo revolto. Por Galicia adiante anda unha manchea de "bos e xenerosos" chamando ás concencias da xente. Inda que traballamos, temo que non académo-lo froito cobizado. A min, os da miña banda —xa sabes de quenes falo— xa me teñen fichado. Mais non importa. Inda poidera ser que fora cantar misa a isas terras. Agora ando a ver si dentro de quince días podo finda-los estudios universitarios. Xa veremos.
Hoxe estiven na túa casa con a túa muller e con os teus fillos. Falamos todo o tempo de ti. Queren que os mandes ir, se te quedas ahí; pois según me dixeron parece que non pensas voltar tan axiña. Eu xa ti sabes como penso acerca dise asunto, polo que temos falado denantes da túa marcha. O de aquí xa o coñeces, e polo tanto debes de aproveita-las boas ocasións se é que che se ofrecen ahí. A ver se inda nos topamos algún día por alá, e che podo servir pra porche algunha inscripción en latín. Debes de escrebirlle á túa muller dereitamente, e falarlle de xeito que a tranquilices, pois xa sabes canto che quere, e canto se alegra coas noticias dos teus trunfos. Todos están moi ben, e moi contentos e queren saber se pensas de verdá quedarte por ahí, e d'entón cando vas a mandalos ir. Paréceme que non lles gustou que o Salvador che escribira pedíndoche nada sen avisalos.
O teu irmán Xermán pasou uns días no Sanatario de Ponte, e parolamos encol dos teus asuntos. Agora está pola Cruña. Según me enteiraron no Sanatorio está bastante mal, anque el non sabe nada. Se vou o catro á asambreia da Cruña, penso falar con eles na túa casa.
Quero que esta carta a contestes asemade que a recibas, e me contes moitas cousas de ti e do Coro. Escribe longo e tendido sen dor da tinta nin do papel.
Namentras por riba do mar tendo os meus brazos abertos pra estreitar nunha aperta garimosa ó bo amigo. ¡Terra a nosa!
Teu sempre affmo e irmán
José M. Cabada Vázquez
P. D.
Saúdos ó Salvador, e dille que me poña tamén unhas letras e me mande algunhas noticias.
Vale
O Casal veuse coa imprenta pra Santiago e foise estabrecer ó nº 20 das Hortas. Xa ves que foi casoalidá. Saíches ti e entrou el. 254
A Xesús Ferro Couselo [I]
Colegio "Labor"
N. Salmerón (antes Arenal) 94-96
Teléfono 2529
Vigo, 23 -VIII- 1932
Querido amigo e compañeiro; Fai xa ben días que chegou a min a túa e que entreguei os papés da túa Ponencia na Xuventude; mais fun deixando de contestarche ata agora por querer decirche algo positivo das miñas xestións ante o sinvergonza do Lourenzo ou tamén do Colexio Labor. Xa ves, inda que esperei nada podo decirche. Aquel sigue decindo que agarde uns días, que se van prorrogando indefinidamente sin que acabe de facerme entrega nin dos teus honorarios nin dos meus. O colexio sigue coma cando estiveche eiquí pola asamblea das Xuventudes. Non sei inda onde nos levará D. Serxio, pois o que é certo é que de eiquí sai no mes que vén.
O día 4 —domingo— irei coa Xuventude a Noia. Sairemos de aquí antre seis e sete pra pasar por Cesures e Padrón polas 8½ ou nove. Se queres ir —que penso que si— pódesnos agardar ahí ou vir aquí o 3. Xa me dirás axiña o que pensas facer, como tamén se pensas vir a pasar eiquí iste curso. Preguntoume D. Serxio, e eu díxenlle que coidaba que virías. Contesta axiña pra llo decir.
Onte chegou aquí D. Xosé, o de Escairón; marcha o xoves e díxome que che dese lembranzas.
Unha aperta de
Cabada
P. D.
Díxome Filgueira que lle mandes axiña os traballos que han de saír en "Logos". 255
A Xesús Ferro Couselo [II]
Madrid, 11 novembro 1933
Amigo Ferro: Póñoche istas liñas dende iste Madrid asqueroso, onde me atopo dendes o martes, xestionando asuntos relacionados con o Instituto. Falei con Barnés e con Gordón, ademais de entreverme con varios membros da xunta de substitución do enseño. Poiden chegar a saber algo que me interesaba respeito do meu nomeamento. Dendes de Pontevedra fíxose presión a derradeira hora pra que aquelo quedase co auxiliar. Houbo quen me vendeu ahí. Por iso me quixeron compensar con unha Direición. Persoalmente xa falaremos de moitas cousas. Estou medio tolo de camiñar por en medio de tanta burocracia. Semella todo isto un verdadeiro manicomio. Da xente máis atenta resultou ser o Barnés e mailo Gordón, a pesar dos outos cárregos que ocupan. Os demais chupatintas un fato de larpeiros e de enchufistas.
De Rioseco podo decirvos (escríboche a ti en nome de todas isa xente) que non me fixo impresión mala de todo. É un pobo pequeno, que foi máis do que é, po castelán, frío e barroento, con casas de adobe e rúas tortuosas e pouco limpas. A xente non parece mala, tendo gran elemento a casa do Pobo, polos moitos obreiros. Ten varias iglesias, tres de elas, século XVIII, coma catedrales. O Instituto instalarémolo na casa do Concello, tipo mudéxar, feita na segunda mitade do pasado. Celebrarémo-lo primeiro claustro o día 14, pra acorda-la data dos eixames de ingreso, de que fala a Gaceta de hoxe. Eiquí atopeime co Segredario, que é un bo señor, xa casado, e moi simpático. Dixéronme que a señorita é noviña e competente. Xa o veremos. Hoxe oficieilles dende aquí pra que o martes se me presenten alí.
Eiquí atopeime con Curiel, e vin de lonxe ó Toledano. Polo tanto supóñote expricando no Instituto. Funciona en Rioseco un Colexio, con cinco licenciados e 80 alumnos. Está incorporado ó Instituto de Valladolid e levo ordes de que pase ó meu Instituto. Fálase no Ministerio de ver a maneira de axeitar as demarcacións da segunda enseñanza.
Xa darás un abrazo a cada un de eses compañeiros. Failles saber meus saúdos, de xeito especial a D. Xosé Mariño, Ochaíta, Serxio, etc., etc. Xa escribirás dándome conta de todo o que pasa por ahí.
Namentras mándavos unha estreita aperta a todos
Cabada Vázquez
Recebín dúas cartas devoltas dende ahí. 256
A Perfecto Cabada Vázquez [II]
Gran H. Ambos Mundos
Ignacio Copado Alvarez
Cervantes, 9
Tel. 135
Linares, 31 de octubre de 1934
Mi querido hermano: Aun cando no te he escrito hasta ahora ninguna carta desde que salí de Galicia, te supongo enterado de mis andanzas por tierras de Castilla durante los últimos días de setiembre y todo el mes de octubre, ya que procuré escribir a menudo a casa. Hasta fines de setiembre estuve en Madrid, de donde marché luego a Valladolid y Rioseco para hacer los exámenes en aquel Instituto. Pasé luego tres días en Salamanca, en donde me sorprendió el primer día de la huelga revolucionaria. Desde allí me trasladé de nuevo a Valladolid, en donde permanecí solamente dos días. Regresé nuevamente a Madrid y allí estuve hasta el día diez y ocho en que salí destinado aquí. En Madrid viví, por lo tanto, la mayor parte de la huelga y escuché los tiroteos que se armaban todos los días al atardecer.
En los últimos días de setiembre me encontré allí, por una verdadera casualidad, a Benjamín de Darío con uno de Fragoso del Outeiro. Pasé con ellos unas horas en un sábado y un domingo. Benjamín me encargó que cuando te escribiese te hiciese presentes sus saludos. Ya ves cómo lo hago.
Esto no está mal: es una ciudad, que decayó un poco por haber decaído también, desde hace algunos años, la explotación de las minas. Tiene actualmente alrededor de cuarenta mil habitantes, y es más importante que Jaén, que es la capital. El Instituto está instalado en un buen edificio y tiene unos doscientos sesenta alumnos. Los compañeros quieren hacerme a mí Director, pero yo no quiero aceptar, pues no quiero sobre mí cargas y responsabilidades.
Hoy escribo también a casa, pues hace quince días que no sé nada de allí. Ya me darás tú noticias amplias de todo, cuando me contestes.
Besos a los niños y saludos al Sr. Lino, a Pepa y a Felipe. Para Palmira y para ti un fuerte abrazo de vuestro hermano que os quiere de corazón.
Pepe
P.D.
Si ves a Cubela, no dejes de saludarlo en mi nombre. 257
A Ramón Otero Pedrayo [II]
El Director
del
Instituto Nacional de Enseñanza
E. L. M.
a su buen amigo Ramón
Otero Pedrayo, con
lembranzas para o irmán Risco.
José Manuel Cabada Vázquez
Linares, 12 de marzo de 1935 258
A Perfecto Cabada Vázquez [III]
Instituto Nacional de 2ª Enseñanza 19 octubre 1935
Linares
El Director
Mi querido hermano: He pedido a casa tus señas y me las ha enviado papá en una carta que he recibido ayer y en la que me dicen que todos están buenos.
Yo he pasado aquí un calor horroroso que duró hasta fines de setiembre. Ahora ha refrescado el tiempo bastante y ha llovido algún día. Estamos en plena actividad académica, pues ya se ha formalizado toda la matrícula y las clases se dan con toda la normalidad. Por ahora estamos los mismos profesores del año pasado, aunque no sé si será por todo el curso.
Supongo que estarás enterado de que Jaimito vuelve a estar en el Colegio "Labor", en Vigo. Me decidí a hacer un sacrificio, siquiera por este año, para ver si aprende algo. Con ello lograré, además, sacarles una preocupación de casa.
A propósito de lo de casa, nada sé de lo que habrás decidido tú y Palmira acerca de lo que yo hablé con ella dos o tres días antes de haber llegado tú a Codeseda. Contigo no he tenido ocasión de hablar, pero supongo que ella te habrá enterado de la conversación que los dos tuvimos en Sabucedo.
A mí me preocupa la situación de nuestra casa y me duele el abandono en que tenemos a nuestros padres. A menudo pienso en la manera de resolver esta situación y evitar este abandono, pero no encuentro modo de conseguirlo. Este era el objeto que me movió a esperar a la Grela para tratarlo personalmente contigo antes de salir de Galicia. No hubo tiempo ni ocasión, y la finalidad de haber prolongado mi estancia en Codeseda para hablar contigo salió frustrada al no conseguir lo que yo me proponía. Supongo, vuelvo a repetir, que Palmira te habrá enterado de mi modo de pensar y ver las cosas. Y seguramente que entre los dos habréis adoptado alguna posición respecto a ello.
Este es el principal objeto de esta carta, que con todo el cariño de un hermano te lleva, desde estas lejanas tierras de Andalucía, un fuerte abrazo de
Pepe
P.D. Saludos a Palmira y a los demás, cuando escribas.
Adiós 259
A Camilo Díaz Baliño [II]
Con un berro de ledicia, e o pensamento posto na Terra, vai a ti, dende ista lonxanía, un estreito abrazo e un saúdo garimoso do teu de cote amigo
J. M. Cabada V.
Linares -31-10. 1935.
A Camilo Díaz Baliño [III]
El Director
del
Instituto Nacional de 2ª Enseñanza
E. L. M.
ao seu bon amigo Camilo Díaz Baliño, desexándolle moi felices Páscoas de Nadal e próspero Aninovo dende istas lonxanas terras andaluzas, onde a lembranza de cada amigo é unha estrela encendida no camiño de Sant-Yago.
J. M. Cabada Vázquez
Linares, 15 Dbre 1935. 260
A Antonio Alonso Ríos
Instituto Nacional de 2ª Enseñanza Febreiro do 1936
de Linares
El Director
Sr. D. Antonio Alonso Ríos
Meu bo amigo e irmán: Chega hasta min a ledicia da Terra polo trunfo acadado nas urnas. No desterro experiméntase unha fonda emoción ó saber que Galicia vai ter outra vez quen a represente dinamente e quen seipa interpretar as súas necesidades raciaes e as súas arelas de libertade ante a Cámara española.
Coa noraboa do trunfo unha estreita aperta de
José M. Cabada Vázquez 261
Santiago, 15 de abril de 1919
Sr. D.
Perfecto Cabada Vázquez
Mi querido hermano: Sirven estas letras para manifestarte que no me olvido de ti y que te deseo innumerables felicidades en el día de tu santo, que es el 18 del corriente mes y deseo lo pases bien en compañía de nuestra madre y hermana.
Quiero que te apliques mucho en la escuela y que en casa ayudes y obedezcas a mamá y Emilia.
Deseoso estoy de recibir carta vuestra y de papá.
Le dices a mamá que recibí la longaniza y me contestáis pronto diciéndome si recibisteis unos zapatos, blusa y chaleco y si Emilia recibió una carta en la cual iba una postal mía y otra de Pelayo, y si a ti te dio Fancisco de la Loureira una postal y una estampa.
Recuerdos a Dn. Francisco, Porfica, a todos tus amigos y a mamá y Emilia.
Tú sabes que no te olvida tu hermano
José
Quedo esperando la vuestra. 252
A Ramón Otero Pedrayo [I]
José Ml. Cabada Vázquez
Pazo de Rajoy - Santiago
Sr. D. Ramón Otero Pedraio
Meu destinto amigo: Velahí lle vai ise libriño, como ofrenda sinceira ó mestre da prosa galega. Hei de pregarlle que o acolla con agarimo e que teña a ben adicarlle unhas liñas.
Seu decote bo amigo e ademirador
Xosé M. Cabada Vázquez
P. D.
De camiño hei de pedirlle que, se lle cadrase de ter á man un exemprar do artigo adicado por vostede a Amor Ruibal, mo remitise, pois teño ansiedade por velo. 253
A Camilo Díaz Baliño [I]
José Ml. Cabada Vázquez
Pazo de Rajoy - Santiago
Hoxe-23-maio-1931
Meu querido amigo e irmán: ¿Será que no teu viaxe a esas terras afogaches nas salgadas augas do Atlántico a amistade que nos xunguira? Coido que non acontecería así, aínda que o teu longo e escuro silenzo o pareza confirmar.
Nas túas mans debes ter xa de hai tempo unha carta miña, na que con unha estreita aperta che mandaba miña máis fonda embora polos trunfos acadados. Con dor vexo que pra o caso foi coma se non che a mandara, xa que non quixeches contestar, non embargantes a túa promesa e a de Salvador. Non recebín ningunha revista nin xornal. Nin siquera "Céltiga" chegou a min pra traerme notizas da vosa xornada magna por isas terras de Alén-mar. Mais con todo, soupen revolverme pra saber algo de vós e dos vosos trunfos.
Aquí isto anda todo revolto. Por Galicia adiante anda unha manchea de "bos e xenerosos" chamando ás concencias da xente. Inda que traballamos, temo que non académo-lo froito cobizado. A min, os da miña banda —xa sabes de quenes falo— xa me teñen fichado. Mais non importa. Inda poidera ser que fora cantar misa a isas terras. Agora ando a ver si dentro de quince días podo finda-los estudios universitarios. Xa veremos.
Hoxe estiven na túa casa con a túa muller e con os teus fillos. Falamos todo o tempo de ti. Queren que os mandes ir, se te quedas ahí; pois según me dixeron parece que non pensas voltar tan axiña. Eu xa ti sabes como penso acerca dise asunto, polo que temos falado denantes da túa marcha. O de aquí xa o coñeces, e polo tanto debes de aproveita-las boas ocasións se é que che se ofrecen ahí. A ver se inda nos topamos algún día por alá, e che podo servir pra porche algunha inscripción en latín. Debes de escrebirlle á túa muller dereitamente, e falarlle de xeito que a tranquilices, pois xa sabes canto che quere, e canto se alegra coas noticias dos teus trunfos. Todos están moi ben, e moi contentos e queren saber se pensas de verdá quedarte por ahí, e d'entón cando vas a mandalos ir. Paréceme que non lles gustou que o Salvador che escribira pedíndoche nada sen avisalos.
O teu irmán Xermán pasou uns días no Sanatario de Ponte, e parolamos encol dos teus asuntos. Agora está pola Cruña. Según me enteiraron no Sanatorio está bastante mal, anque el non sabe nada. Se vou o catro á asambreia da Cruña, penso falar con eles na túa casa.
Quero que esta carta a contestes asemade que a recibas, e me contes moitas cousas de ti e do Coro. Escribe longo e tendido sen dor da tinta nin do papel.
Namentras por riba do mar tendo os meus brazos abertos pra estreitar nunha aperta garimosa ó bo amigo. ¡Terra a nosa!
Teu sempre affmo e irmán
José M. Cabada Vázquez
P. D.
Saúdos ó Salvador, e dille que me poña tamén unhas letras e me mande algunhas noticias.
Vale
O Casal veuse coa imprenta pra Santiago e foise estabrecer ó nº 20 das Hortas. Xa ves que foi casoalidá. Saíches ti e entrou el. 254
A Xesús Ferro Couselo [I]
Colegio "Labor"
N. Salmerón (antes Arenal) 94-96
Teléfono 2529
Vigo, 23 -VIII- 1932
Querido amigo e compañeiro; Fai xa ben días que chegou a min a túa e que entreguei os papés da túa Ponencia na Xuventude; mais fun deixando de contestarche ata agora por querer decirche algo positivo das miñas xestións ante o sinvergonza do Lourenzo ou tamén do Colexio Labor. Xa ves, inda que esperei nada podo decirche. Aquel sigue decindo que agarde uns días, que se van prorrogando indefinidamente sin que acabe de facerme entrega nin dos teus honorarios nin dos meus. O colexio sigue coma cando estiveche eiquí pola asamblea das Xuventudes. Non sei inda onde nos levará D. Serxio, pois o que é certo é que de eiquí sai no mes que vén.
O día 4 —domingo— irei coa Xuventude a Noia. Sairemos de aquí antre seis e sete pra pasar por Cesures e Padrón polas 8½ ou nove. Se queres ir —que penso que si— pódesnos agardar ahí ou vir aquí o 3. Xa me dirás axiña o que pensas facer, como tamén se pensas vir a pasar eiquí iste curso. Preguntoume D. Serxio, e eu díxenlle que coidaba que virías. Contesta axiña pra llo decir.
Onte chegou aquí D. Xosé, o de Escairón; marcha o xoves e díxome que che dese lembranzas.
Unha aperta de
Cabada
P. D.
Díxome Filgueira que lle mandes axiña os traballos que han de saír en "Logos". 255
A Xesús Ferro Couselo [II]
Madrid, 11 novembro 1933
Amigo Ferro: Póñoche istas liñas dende iste Madrid asqueroso, onde me atopo dendes o martes, xestionando asuntos relacionados con o Instituto. Falei con Barnés e con Gordón, ademais de entreverme con varios membros da xunta de substitución do enseño. Poiden chegar a saber algo que me interesaba respeito do meu nomeamento. Dendes de Pontevedra fíxose presión a derradeira hora pra que aquelo quedase co auxiliar. Houbo quen me vendeu ahí. Por iso me quixeron compensar con unha Direición. Persoalmente xa falaremos de moitas cousas. Estou medio tolo de camiñar por en medio de tanta burocracia. Semella todo isto un verdadeiro manicomio. Da xente máis atenta resultou ser o Barnés e mailo Gordón, a pesar dos outos cárregos que ocupan. Os demais chupatintas un fato de larpeiros e de enchufistas.
De Rioseco podo decirvos (escríboche a ti en nome de todas isa xente) que non me fixo impresión mala de todo. É un pobo pequeno, que foi máis do que é, po castelán, frío e barroento, con casas de adobe e rúas tortuosas e pouco limpas. A xente non parece mala, tendo gran elemento a casa do Pobo, polos moitos obreiros. Ten varias iglesias, tres de elas, século XVIII, coma catedrales. O Instituto instalarémolo na casa do Concello, tipo mudéxar, feita na segunda mitade do pasado. Celebrarémo-lo primeiro claustro o día 14, pra acorda-la data dos eixames de ingreso, de que fala a Gaceta de hoxe. Eiquí atopeime co Segredario, que é un bo señor, xa casado, e moi simpático. Dixéronme que a señorita é noviña e competente. Xa o veremos. Hoxe oficieilles dende aquí pra que o martes se me presenten alí.
Eiquí atopeime con Curiel, e vin de lonxe ó Toledano. Polo tanto supóñote expricando no Instituto. Funciona en Rioseco un Colexio, con cinco licenciados e 80 alumnos. Está incorporado ó Instituto de Valladolid e levo ordes de que pase ó meu Instituto. Fálase no Ministerio de ver a maneira de axeitar as demarcacións da segunda enseñanza.
Xa darás un abrazo a cada un de eses compañeiros. Failles saber meus saúdos, de xeito especial a D. Xosé Mariño, Ochaíta, Serxio, etc., etc. Xa escribirás dándome conta de todo o que pasa por ahí.
Namentras mándavos unha estreita aperta a todos
Cabada Vázquez
Recebín dúas cartas devoltas dende ahí. 256
A Perfecto Cabada Vázquez [II]
Gran H. Ambos Mundos
Ignacio Copado Alvarez
Cervantes, 9
Tel. 135
Linares, 31 de octubre de 1934
Mi querido hermano: Aun cando no te he escrito hasta ahora ninguna carta desde que salí de Galicia, te supongo enterado de mis andanzas por tierras de Castilla durante los últimos días de setiembre y todo el mes de octubre, ya que procuré escribir a menudo a casa. Hasta fines de setiembre estuve en Madrid, de donde marché luego a Valladolid y Rioseco para hacer los exámenes en aquel Instituto. Pasé luego tres días en Salamanca, en donde me sorprendió el primer día de la huelga revolucionaria. Desde allí me trasladé de nuevo a Valladolid, en donde permanecí solamente dos días. Regresé nuevamente a Madrid y allí estuve hasta el día diez y ocho en que salí destinado aquí. En Madrid viví, por lo tanto, la mayor parte de la huelga y escuché los tiroteos que se armaban todos los días al atardecer.
En los últimos días de setiembre me encontré allí, por una verdadera casualidad, a Benjamín de Darío con uno de Fragoso del Outeiro. Pasé con ellos unas horas en un sábado y un domingo. Benjamín me encargó que cuando te escribiese te hiciese presentes sus saludos. Ya ves cómo lo hago.
Esto no está mal: es una ciudad, que decayó un poco por haber decaído también, desde hace algunos años, la explotación de las minas. Tiene actualmente alrededor de cuarenta mil habitantes, y es más importante que Jaén, que es la capital. El Instituto está instalado en un buen edificio y tiene unos doscientos sesenta alumnos. Los compañeros quieren hacerme a mí Director, pero yo no quiero aceptar, pues no quiero sobre mí cargas y responsabilidades.
Hoy escribo también a casa, pues hace quince días que no sé nada de allí. Ya me darás tú noticias amplias de todo, cuando me contestes.
Besos a los niños y saludos al Sr. Lino, a Pepa y a Felipe. Para Palmira y para ti un fuerte abrazo de vuestro hermano que os quiere de corazón.
Pepe
P.D.
Si ves a Cubela, no dejes de saludarlo en mi nombre. 257
A Ramón Otero Pedrayo [II]
El Director
del
Instituto Nacional de Enseñanza
E. L. M.
a su buen amigo Ramón
Otero Pedrayo, con
lembranzas para o irmán Risco.
José Manuel Cabada Vázquez
Linares, 12 de marzo de 1935 258
A Perfecto Cabada Vázquez [III]
Instituto Nacional de 2ª Enseñanza 19 octubre 1935
Linares
El Director
Mi querido hermano: He pedido a casa tus señas y me las ha enviado papá en una carta que he recibido ayer y en la que me dicen que todos están buenos.
Yo he pasado aquí un calor horroroso que duró hasta fines de setiembre. Ahora ha refrescado el tiempo bastante y ha llovido algún día. Estamos en plena actividad académica, pues ya se ha formalizado toda la matrícula y las clases se dan con toda la normalidad. Por ahora estamos los mismos profesores del año pasado, aunque no sé si será por todo el curso.
Supongo que estarás enterado de que Jaimito vuelve a estar en el Colegio "Labor", en Vigo. Me decidí a hacer un sacrificio, siquiera por este año, para ver si aprende algo. Con ello lograré, además, sacarles una preocupación de casa.
A propósito de lo de casa, nada sé de lo que habrás decidido tú y Palmira acerca de lo que yo hablé con ella dos o tres días antes de haber llegado tú a Codeseda. Contigo no he tenido ocasión de hablar, pero supongo que ella te habrá enterado de la conversación que los dos tuvimos en Sabucedo.
A mí me preocupa la situación de nuestra casa y me duele el abandono en que tenemos a nuestros padres. A menudo pienso en la manera de resolver esta situación y evitar este abandono, pero no encuentro modo de conseguirlo. Este era el objeto que me movió a esperar a la Grela para tratarlo personalmente contigo antes de salir de Galicia. No hubo tiempo ni ocasión, y la finalidad de haber prolongado mi estancia en Codeseda para hablar contigo salió frustrada al no conseguir lo que yo me proponía. Supongo, vuelvo a repetir, que Palmira te habrá enterado de mi modo de pensar y ver las cosas. Y seguramente que entre los dos habréis adoptado alguna posición respecto a ello.
Este es el principal objeto de esta carta, que con todo el cariño de un hermano te lleva, desde estas lejanas tierras de Andalucía, un fuerte abrazo de
Pepe
P.D. Saludos a Palmira y a los demás, cuando escribas.
Adiós 259
A Camilo Díaz Baliño [II]
Con un berro de ledicia, e o pensamento posto na Terra, vai a ti, dende ista lonxanía, un estreito abrazo e un saúdo garimoso do teu de cote amigo
J. M. Cabada V.
Linares -31-10. 1935.
A Camilo Díaz Baliño [III]
El Director
del
Instituto Nacional de 2ª Enseñanza
E. L. M.
ao seu bon amigo Camilo Díaz Baliño, desexándolle moi felices Páscoas de Nadal e próspero Aninovo dende istas lonxanas terras andaluzas, onde a lembranza de cada amigo é unha estrela encendida no camiño de Sant-Yago.
J. M. Cabada Vázquez
Linares, 15 Dbre 1935. 260
A Antonio Alonso Ríos
Instituto Nacional de 2ª Enseñanza Febreiro do 1936
de Linares
El Director
Sr. D. Antonio Alonso Ríos
Meu bo amigo e irmán: Chega hasta min a ledicia da Terra polo trunfo acadado nas urnas. No desterro experiméntase unha fonda emoción ó saber que Galicia vai ter outra vez quen a represente dinamente e quen seipa interpretar as súas necesidades raciaes e as súas arelas de libertade ante a Cámara española.
Coa noraboa do trunfo unha estreita aperta de
José M. Cabada Vázquez 261
NOTAS
1 Pode verse a lista completa dos volumes da biblioteca do poeta estradense en M. Cabada Castro, Fondos bibliográficos da biblioteca do poeta Xosé Manuel Cabada Vázquez (1901-1936): "A Estrada. Miscelánea histórica e cultural" (Fundación Cultural da Estrada - Museo Manuel Reimóndez Portela), 2000, nº 3, pp. 237-308.
2 "El Emigrado", 7 xaneiro 1923. Non é seguro que este poema sexa da autoría do poeta estradense, pero podería selo, xa que está asinado coas letras C. V., que ben podían referirse ás iniciais dos apelidos Cabada Vázquez. En realidade, moitos dos escritos e poemas do poeta de Codeseda están nesta clara liña de denuncia do caciquismo. No caso de que Cabada Vázquez (daquela un mozo que acaba de cumpri-los vinteún anos) fose o seu autor, sería este o seu primeiro poema, tres meses antes aínda do seu poema, Meus soños. O poema inscríbese no contexto político da crítica anticaciquil, representada polo "don Alfredo" do poema. O anticaciquil Alfredo Pérez Viondi sería, sen embargo, derrotado, tres meses despois, nas eleccións xerais do 29 de abril de 1923, fronte ó caciquismo de Vicente Riestra. Cf. Garrido Couceiro, Xoán Carlos, Manuel García Barros. Loitando sempre (Lugo, Fouce, 1995), p. 103.
3 "Vida Gallega", 5 abril 1923. Asinado co pseudónimo J. Lamenú.
Sobre este pseudónimo escribe J. Precedo: "es lo mismo que José Manuel, pero sometiendo el segundo nombre a tres metátesis recíprocas, pero reguladas por un ritmo uniforme, ya que la letra 6 se combina con la 2; la 1 con la 5, y la 3 con la 4" (Jesús Precedo Lafuente, El poeta Cabada Vázquez: "El Correo Gallego", 2 xullo 1989, p. 30).
4 "Vida Gallega", 5 abril 1923. Asinado co pseudónimo J. Lamenú.
5 "Vida Gallega", 20 abril 1923. "El Emigrado", 7 novembro 1924.
6 "Vida Gallega", 20 abril 1923.
7 "Vida Gallega", 20 abril 1923. Asinado co pseudónimo J. Lamenú. Ve-lo posterior poema, co novo título Cántigas de Nadal, no que o poema Xunto dela é sometido a unha fonda transformación, de carácter relixioso.
8 Na primeira versión, de "Vida Gallega", dicíase "debaixo a viña" (non "xunto á fontiña").
9 "Vida Gallega", 23 xuño 1923. "El Emigrado", 16 xullo 1924.
10 "El Emigrado", 30 xuño 1923.
11 "Vida Gallega", 10 xullo 1923. Asinado co pesudónimo J. Lamenú.
12 "Vida Gallega", 10 xullo 1923.
13 "Vida Gallega", 10 agosto 1923. Asinado co pseudónimo J. Lamenú.
14 "Vida Gallega", 25 agosto 1923.
15 "Vida Gallega", 5 setembro 1923.
16 En "Vida Gallega" lese "as resultancias" e en "El Emigrado" "as consequencias", en vez de "os resultados" de Vagalumes.
17 "Vida Gallega", 1 outubro 1923. "El Emigrado", 31 xaneiro 1924. "El Compostelano", 15 decembro 1934 (Vagalumes, 101-102).
18 Nas versións anteriores a Vagalumes lese "nostalxia" en vez de "saudade".
19 "Vida Gallega", 15 outubro 1923. "Boletín Oficial del Centro Gallego de Avellaneda" (Buenos Aires), nº 219 (decembro 1923), pp. 5-6. "El Emigrado", 7 xaneiro 1924. "El Compostelano", 27 novembro 1935 (Vagalumes, 47-50). Aínda que, no cuarto e mais no último verso, en Vagalumes se di "solo" (e non "colo"), na versión aquí reproducida lese "colo" (e non "solo"), dado que xa o mesmo poeta na versión de "El Emigrado" corrixira as dúas versións anteriores, arriba sinaladas, nas que se lía "solo". Ler verbo disto o que escribe X. Alonso Montero no seu "Estudio" preliminar á edición de Vagalumes de 1989 (p. 33).
20 Sustitúo "obscura" de "Vida Gallega" por "tupida", a teor do manuscrito orixinal que se conserva.
21 Sustitúo "manos" de "Vida Gallega" por "su mano" (é isto último o que aparece no manuscrito orixinal).
22 "Vida Gallega", 15 outubro 1923.
23 "Vida Gallega", 6 novembro 1923.
24 "Vida Gallega", 6 novembro 1923.
25 "Vida Gallega", 20 novembro 1923.
26 "Vida Gallega", 20 novembro 1923. Asinado co pseudónimo J. Lamenú.
27 "Vida Gallega", 5 decembro 1923.
28 "Vida Gallega", 5 decembro 1923.
29 As "sagras ideas" de Vagalumes eran no "El Emigrado" "novas ideas".
30 "El Emigrado", 7 decembro 1923 (Vagalumes, 139-142). Respecto deste poema pregúntase Alonso Montero na súa Introducción á edición facsímil de Vagalumes: "¿Que lle fai pensar ó noso poeta que Galicia está en vísperas de gloriosos acontecementos? Por outra parte, ¿quen é —se se trata de 'alguén'— ese Libertador, 'novo Moisés' no terceiro verso do poema?..." Pois ben, o "novo Moisés" e "Libertador" é sen dúbida Primo de Rivera, dado que este poema Alborada hai que entendelo en continuidade co escrito Redención (ve-los escritos en prosa), publicado só algo máis dun mes antes. Os galeguistas nos primeiros meses despois de comenzar (en setembro de 1923) a Dictadura de Primo de Rivera pensaron (o xove Cabada Vázquez non foi nisto unha excepción) que este actuaría eficazmente contra o caciquismo, iniciaría unha descentralización administrativa, etc.; viron pronto, despois, que o dictador non quería saber nada de nacionalismos.
31 "Vida Gallega", 20 decembro 1923.
32 "Vida Gallega", 20 decembro 1923. Asinado co pseudónimo J. Lamenú.
33 "Vida Gallega", 20 xaneiro 1924. "El Emigrado", 7 abril 1927. "Vida Gallega", 20 marzo 1931 (Vagalumes, 263-264). O poema leva como título Madrigal na súa primeira publicación de "Vida Gallega" (1924) e no "El Emigrado".
34 Introduzo a palabra bailaba, que non figura (seguramente por erro de impresión) no texto de "Vida Gallega".
35 "Vida Gallega", 5 febreiro 1924.
36 Escribo "porta franca", tal como aparece nas dúas versións anteriores a Vagalumes (neste volume de versos, seguramente por erro de impresión, dise "porta fraca").
37 "Vida Gallega", 5 febreiro 1924. "El Emigrado", 16 agosto 1929 (Vagalumes, 267-268).
38 "Vida Gallega", 5 febreiro 1924. Poño como título deste poema as dúas primeiras palabras do mesmo. Na súa publicación en "Vida Gallega" o título, sen palabras, é este: -¡¡...!!-.
39 "Vida Gallega", 22 marzo 1924.
40 "Vida Gallega", 22 marzo 1924.
41 "Vida Gallega", 5 abril 1924.
42 "Vida Gallega", 20 abril 1924.
43 "A Nosa Terra", nº 201, 1 xuño 1924, p. 9. Non é seguro que o poeta de Codeseda se identifique co PEPE que figura ó final do poema; é, sen embargo, posible, dado que o poeta emprega ás veces nos seus poemas (por exemplo, no ano 1927) o pseudónimo "Pepe Frangullas" ou "Pepe da Xila". En calquera caso, Cabada Vázquez estaba xa vencellado por estas datas ás "Irmandades da Fala", das que "A Nosa Terra" era voceiro, aínda que é no ano 1927 e seguintes cando a colaboración literaria (poética) na mesma se fará máis asidua.
44 "Vida Gallega", 5 setembro 1924.
45 "Vida Gallega", 15 outubro 1924.
46 Na primeira versión de "Vida Gallega" (1924) lese pra que non trema en vez de por mor do frío.
47 "El Emigrado", 31 outubro 1924. "Vida Gallega", 10 decembro 1924. "Vida Gallega", 10 decembro 1927 (Vagalumes, 93-94). Na segunda versión de "Vida Gallega" (1927) o poeta asina o seu poema co pseudónimo Pepe da Xila.
48 "Vida Gallega", 10 novembro 1924. "El Compostelano", 6 xullo 1934 (Vagalumes, 155-158).
49 Toda esta estrofa decimoterceira ("¿Non te lembras daquel bico...?") non aparece en Vagalumes.
50 "Vida Gallega", 25 novembro 1924 (Vagalumes, 209-216). O político e tamén poeta, nado en Cequeril (Cuntis), Xoán Xesús González publicara no ano anterior, tamén en "Vida Gallega", un poema de igual título e dunha certa semellanza formal co do poeta da veciña Codeseda. Cf. "Vida Gallega", 12 febreiro 1923. Na biblioteca particular de Cabada Vázquez está o libro de poemas Agarimos de Xoán Xesús González. En 1931 Cabada Vázquez participaría co político de Cequeril na fundación da "Agrupación Nazonalista" de Santiago.
51 A adicatoria en "Vida Gallega" é algo máis explícita: "A J. Pego, verdadeiro amigo".
52 No "El Emigrado", "Heraldo de Galicia" (La Habana), "Vida Gallega" e "Las Riberas del Eo" dise "A ti" (en vez de "Pra ti").
53 No "El Emigrado", "Heraldo de Galicia" (La Habana), "Vida Gallega" e "Las Riberas del Eo" esta sexta estrofa é algo diferente: "Destonces, / sentindo xa a morriña, / de dor, naiciña, / bágoas que eu chorei...".
54 "El Emigrado", 24 decembro 1924. "Heraldo de Galicia" (La Habana), 5 xullo 1925. "Vida Gallega", 20 agosto 1925. "El Compostelano", 28 xuño 1935. "Las Riberas del Eo", 3 setembro 1949 (Vagalumes, 111-114).
55 Esta adicatoria, presente nas dúas versións anteriores a Vagalumes, non figura neste poemario.
56 Nas dúas versións anteriores a Vagalumes esta cuarta estrofa ten este outro texto: "De agarimos, amor e dozura / é feita a túa fala, / que é das falas humáns a máis pura, / a tona e a gala".
57 Nas dúas versións anteriores a Vagalumes lese "e ti beixos", en vez de "e sorrisos".
58 "El Emigrado", 31 decembro 1924. "Vida Gallega", 25 febreiro 1925 (Vagalumes, 105-107).
59 Nas dúas versións anteriores a Vagalumes dise "lanza" en vez de "espalla".
60 "Vida Gallega", 15 xaneiro 1925. "Céltiga", 25 maio 1927 (Vagalumes, 123-124).
61 Nas dúas versións previas a Vagalumes este verso ten o seguinte texto: "Estrala o trono nun tolo estampido".
62 "Vida Gallega", 15 xaneiro 1925. "Céltiga", 10 xuño 1927 (Vagalumes, 125-126).
63 No final da primeira edición (1931) de Vagalumes, p. 349 alude xa o poeta ó erro tipográfico "segredo" (p. 291 de Vagalumes) en vez do correcto "sagrado".
64 "Vida Gallega", 25 xaneiro 1925 (Vagalumes, 289-292). O título "Casoalidá" de Vagalumes é "Fatalismo" en "Vida Gallega". Neste mesmo senso sustitúe o poeta, no último verso das estrofas cuarta e octava, a palabra "Fatalidá" ("Vida Gallega") por "casoalidá" (Vagalumes), asinando, ademais, en "Vida Gallega" co pseudónimo J. Lamenú.
65 En "Vida Gallega" dise "xa de bebelas" (en vez de "e sede delas": Vagalumes). Por outra banda, antes da estrofa seguinte (que comeza con "Axeonlleime"), hai en "Vida Gallega" outra estrofa que non aparece en Vagalumes. É esta: "Eu tiña sede, / inda sin tela / aquela tarde / tamén bebera / auga da fonte / que din das meigas".
66 "Vida Gallega", 25 xaneiro 1925. "El Compostelano", 23 maio 1932 (Vagalumes, 281-286).
67 "Vida Gallega", 10 febreiro 1925. "Faro de Vigo", 24 decembro 1927, p. 4 (Vagalumes, 127-128). No "Faro de Vigo" o poema leva a seguinte adicatoria: "Ó meu amigo e grande galeguista Ramón Villot, con fonda ademiración". Sobre a posterior transformación deste poema noutro co título "No abrente do día" ve-lo que indico máis abaixo ó presentar este poema.
68 "Vida Gallega", 1 abril 1925. Da poetisa compostelá Herminia Fariña (1904-1966) figuran na biblioteca do poeta de Codeseda Cadencias (Poesías) (1922) e Seara. Poesías gallegas (1924).
69 A palabra "baixano" equivale a "baixaron". O poeta estradense amosa neste punto o influxo de Pondal. Ver sobre isto o comentario de X. Alonso Montero na súa Introducción á reedición de Vagalumes (p. 32).
70 "Vida Gallega", 1 maio 1925 (Vagalumes, 63-64). En "Vida Gallega" o poema leva por título Sarcástica... Nesta mesma revista, no primeiro verso da última estrofa dise "Rosmou" en vez do "Salmeou" de Vagalumes. Tanto o título como a expresión "Rosmou" de "Vida Gallega" parecen estar máis de acordo co conxunto e estilo do poema.
71 "Progreso" (Pontevedra), 21 maio 1925.
72 En tódalas versións previas a Vagalumes dise "doce" en vez de "santo".
73 Nas versións previas a Vagalumes este verso é algo diferente: "que en min, aló moi drento".
74 "Progreso" (Pontevedra), 23 maio 1925. "Vida Gallega", 30 xuño 1925. "Acción" (Pontevedra), 30 novembro 1928, p. 6. "Catecismos de Compostela", nº 104 (novembro 1928), p. 79 (Vagalumes, 27-28). En "Catecismos de Compostela" o poema é asinado co pseudónimo J. Lamenú.
75 "Vida Gallega", 15 xuño 1925. O último verso ("dende hai moito tempo!") non aparece (sen dúbida por erro) en "Vida Gallega", pero si figura, engadido ó poema pola man do poeta, na súa colección particular da revista viguesa.
76 "Vida Gallega", 25 xullo 1925.
77 "Vida Gallega", 25 xullo 1925.
78 "Vida Gallega", 5 agosto 1925.
79 "Vida Gallega", 5 agosto 1925.
80 "Vida Gallega", 5 agosto 1925.
81 "Vida Gallega", 5 agosto 1925.
82 Tanto en "Vida Gallega" como en "Céltiga" dise "que, anque hoxe" (en vez de "pois, anque").
83 En "Vida Gallega" lese "se é que isto é xusticia, que o demo me leve"; en "Céltiga": "se che isto é xusticia, que o Demo me leve".
84 Tanto en "Vida Gallega" como en "Céltiga" dise "seu" (en vez de "soio": Vagalumes).
85 En vez de "xogar" (Vagalumes) dise "vivir" en "Vida Gallega" e "brincar" en "Céltiga".
86 O "Gardo teu recordo" de Vagalumes é en "Vida Gallega": "Levo teu recordo"; en "Céltiga": "Teu recordo gardo".
87 "Vida Gallega", 20 setembro 1925. "Céltiga", 10 febreiro 1927. "El Compostelano", 6 abril 1934 (Vagalumes, 33-38). O poema leva en "Céltiga" a seguinte adicatoria: "Ó meu amigo e autor de Contiños da Terra, M. García Barros, con sinceira ademiración".
88 "Vida Gallega", 5 outubro 1925.
89 As palabras "garrida nena" non aparecen en Vagalumes.
90 "Vida Gallega", 20 outubro 1925 (Vagalumes, 117-120). Recollo no texto a versión completa de "Vida Gallega", que inclúe os vintecatro versos finais (ausentes en Vagalumes) do "Envío". En "Vida Gallega" o poema está asinado co pseudónimo J. Lamenú.
91 Inclúo no texto esta estrofa ("Acollinme... dore") tal como está en "Vida Gallega", ó non estar presente en Vagalumes debido a un comprensible erro tipográfico (a palabra final "dore" é a mesma tamén na estrofa anterior). Xa na primeira edición de Vagalumes, p. 349 se alude a este erro.
92 "Vida Gallega", 1 novembro 1925. "El Compostelano", 22 agosto 1934 (Vagalumes, 67-71). O poema leva en "Vida Gallega" a seguinte adicatoria: "Pra Moncha, Noema, Concha, Lupe, Celia, Charito, Maruxa Solá, Pacita Hinojal, Carmiña Castro e Carmiña Queimadelos. Pra todas e cada unha".
93 "El Emigrado", 7 novembro 1925. "Heraldo de Galicia" (La Habana), 17 xaneiro 1926.
94 En tódalas versións anteriores a Vagalumes dise "ó teu redor" en vez de "en derredor".
95 Na primeira versión (20 novembro 1925) de "Vida Gallega" dise "de xionllos" en vez de "axoellada".
96 "Vida Gallega", 20 novembro 1925. "Vida Gallega", 10 decembro 1927. "La Voz de la Verdad" (Lugo), 10 decembro 1927. "Acción" (Pontevedra), 15 novembro 1928, p. 5 (Vagalumes, 166-168). Na primeira versión (20 novembro 1925) de "Vida Gallega" o título do poema é "O milagre" e, en consecuencia, dise sempre tamén no texto do poema "milagre" en vez de "miragro". A segunda versión (10 decembro 1927) de "Vida Gallega" e maila de "La Voz de la Verdad" están asinadas co pseudónimo J. Lamenú.
97 A adicatoria en "Vida Gallega" é algo máis explícita: "Ó meu bon curmán Gerardo F. Vázquez Iglesias, co cariño fondo dun vello irmán".
98 En "Vida Gallega" dise "milagres" (non "miragros").
99 "Vida Gallega", 8 decembro 1925 (Vagalumes, 237-240). As dúas últimas "Moxenas" (IX e X) están só en Vagalumes. En troques, a "Moxena" III está só en "Vida Gallega"; ó incluíla no texto, no lugar que ten en "Vida Gallega", o número de orde das seguintes "Moxenas" varía naturalmente respecto de Vagalumes.
100 Á vista da versión de "Vida Gallega" escribo "biquiños" (non "boquiños", como se di —seguramente debido a un erro tipográfico— en Vagalumes).
101 En "Vida Gallega" estes dous versos ("foi...caeu") eran estes: "foi perdendo terreo, e ó fallo / xa podre caeu".
102 En Vagalumes dise, debido a un erro tipográfico, "nada". A versión de "Vida Gallega" di correctamente "nado".
103 En "Vida Gallega" o cuarto e quinto versos desta estrofa sexta eran estes outros: "e, ó coidarte de min tan ausente / eu quixera no Alén adrentarme,".
104 "Vida Gallega", 30 decembro 1925. "El Compostelano", 2 outubro 1934 (Vagalumes, 173-176).
105 En "Vida Gallega" dise "corrente" en vez de "enchente".
106 "Vida Gallega", 31 marzo 1926. "El Compostelano", 2 outubro 1934 (Vagalumes, 41-44).
107 En tódalas versións previas a Vagalumes este verso ten este outro texto: "o neboeiro ós coitadiños".
108 "Vida Gallega" 10 xuño 1926. "A Nosa Terra", 1 abril 1927, p. 11. "Boletín Oficial de la Unión Hispano-Americana Valle Miñor" (Buenos Aires), nº 213 (xuño 1927), p. 12. "Vida Gallega", 20 novembro 1927. "El Compostelano", 9 agosto 1928 e 17 febreiro 1936 (Vagalumes, 247-250). A segunda versión (20 novembro 1927) de "Vida Gallega" está asinada co pseudónimo J. Lamenú.
109 Seguen, despois deste verso, na previa versión de "Vida Gallega" estes outros: "ó vires ó mundo / cando só contabas / vintecatro horas".
110 Na versión de "Vida Gallega" dise "irmá" en vez de "irmán" en todo o poema.
111 En "Vida Gallega": "Meus labres quixeno".
112 En "Vida Gallega" dise "as miñas" en vez de "acedas".
113 En "Vida Gallega" dise "coma un tolo" en vez de "e rebuldando".
114 Este verso era antes, en "Vida Gallega": "Lerea decote e sempre está ledo".
115 Estes catro últimos versos eran en "Vida Gallega" algo diferentes: "Pro, cando eu te vexo, meu afilladiño, / cánme, sen sentire, dos ollos as bágoas. / ¡É que ti non sabes que era a tua naiciña / miña irmá da i-alma!..."
116 "Vida Gallega", 30 xuño 1926 (Vagalumes, 187-190).
117 Nas versións previas a Vagalumes dise "miradas" en vez de "olladas".
118 Os seis versos desta estrofa ("Así... estreita") están só en Vagalumes. Nas versións previas a Vagalumes aparecen, no seu lugar, estes outros catro versos (ausentes, polo tanto, de Vagalumes): "Nosos beizos que se axuntan, / nosos corpos que se apertan / mentras a lúa celosa / por antre as ramas axexa".
119 "Vida Gallega", 30 novembro 1926. "A Nosa Terra", 1 febreiro 1927, p. 6. "El Compostelano", 25 xuño 1928 e 9 febreiro 1934 (Vagalumes, 131-136).
120 Na primeira versión (1926) de "Vida Gallega" dise "o pillo de Antón" no lugar de "Antón do Currelo".
121 "Vida Gallega", 30 novembro 1926 e 31 marzo 1931. "El Compostelano", 15 decembro 1934 (Vagalumes, 145-146). Débese notar que a primeira versión deste poema en "Vida Gallega" (1926) -asinada co pseudónimo J. Lamenú- leva como título "Acróstico". Nas seguintes versións e tamén en Vagalumes o poeta suprimiu o título anterior, dándolle ó poema o novo título de "Paisaxe do lusco e fusco". Deste xeito -suprimindo o título de "Acróstico"- acada o autor do poema que o lector no poida descubrir o nome "Noema Landeira Martínez" (que se deduce da lectura das letras iniciais dos versos deste "Acróstico" real, pero desposuído do seu título propio). Ver aínda o que indico acerca do seguinte poema "Estampa. Acróstico".
122 Copio este poema da súa redacción manuscrita (inédita). Atendendo á data da súa redacción habería que colocalo inmediatamente despois do poema "¡¡Irmanciña!!...", pero se se atende á súa semellanza co poema anterior a este, "Paisaxe do lusco e fusco", -ademais do tema, os primeiros versos son os mesmos nun e noutro- parece mellor colocalo aquí, inmediatamente despois del. O manuscrito está asinado co pseudónimo J. Lamenú. Como indica a segunda palabra do título, trátase dun "Acróstico", que fai referencia a "Noema Landeira Martínez".
123 "Vida Gallega", 30 novembro 1926. "A Nosa Terra", 1 xaneiro 1927, p. 13 (Vagalumes, 265-266).
124 En "Vida Gallega" figura "ti" en vez de "me".
125 "Vida Gallega", 20 xaneiro 1927 (Vagalumes, 197-199). En "Vida Gallega" o poema leva como subtítulo o seguinte: "(Sospiros de emigrado)"; a adicatoria e tamén diferente: "A meu irmán con fondo cariño".
126 En "Vida Gallega" dise "virxe" en vez de "endebre".
127 En "Vida Gallega" dise "tua carne" en vez de "teu corpo".
128 "Vida Gallega", 10 setembro 1927. "El Compostelano", 24 marzo 1936 (Vagalumes, 253-255). O poema ten en "Vida Gallega" como título "Te lembro" e a adicatoria "In memoriam"; está asinado, ademais, co pseudónimo J. Lamenú.
129 "Vida Gallega", 30 novembro 1927 (Vagalumes, 163). É importante subliña-la transformación posterior feita en Vagalumes do poema, tendo á vista a súa primeira publicación en "Vida Gallega". En efecto, na revista viguesa o poema (que aparece sen título e está asinado co pseudónimo J. Lamenú) di "miña alma" as dúas veces que en Vagalumes se di "sua i-alma". Por outra parte a oración ou petición final ("¡Fai, Bon Dios...!") de Vagalumes -estas tres primeiras palabras servirán, ademais, en Vagalumes de título para o poema— non existe como tal en "Vida Gallega", permanecendo aquí somentes como dúbida ou interrogante: "¿Será algún día bicada / polo sol da luz eterna?". Cf. X. Alonso Montero, "Estudio" introductorio á segunda edición (1989) de Vagalumes, 20-21, aínda que o autor desta introducción non se decatou aquí da presencia deste poema (transformado) en Vagalumes.
130 "Vida Gallega", 10 decembro 1927. Ante a ausencia de título no poema, poño como tal as primeiras palabras do mesmo. O poeta utiliza aquí por primeira vez o (por el poucas veces utilizado) pseudónimo de Pepe Frangullas.
131 "Vida Gallega", 20 decembro 1927. Ve-lo comentario que fago á segunda versión deste mesmo poema, que presento seguidamente.
132 Vagalumes, 164. A comparanza desta versión de Vagalumes coa anterior de "Vida Gallega" pon de manifesto o intento do autor de Vagalumes de transformar ideoloxicamente a anterior versión. En efecto, na primeira estrofa o dito en primeira persoa pasa a ser dito en terceira persoa; a segunda estrofa está radicalmente atenuada: sustitúese o "sin saber" polo máis suave "sin pensar" e, sobre todo, desaparecen as palabras "Duda", "Abismo" e "Fatalismo" (as cursivas destas dúas últimas son do poeta). Como se ve, trátase dunha transformación semellante á realizada no anterior poema "¡Fai, Bon Dios!". X. Alonso Montero fixo acertada alusión xa a este punto no seu "Estudio" introductorio á segunda edición de Vagalumes, pp. 21-22.
133 "Vida Gallega", 20 decembro 1927.
134 "Vida Gallega", 20 decembro 1927 (Vagalumes, 325-326). En "Vida Gallega" asina o poeta co pseudónimo Pepe Frangullas.
135 "Céltiga", 25 decembro 1927. "Vida Gallega", 30 decembro 1927 (Vagalumes, 179-180). Inclúo no poema os versos quinto e sexto ("Seu cotián ... vellos") da estrofa I, presentes nas dúas versións previas a Vagalumes e ausentes deste volume sen dúbida por erro tipográfico.
136 "Catecismos de Compostela", nº 97, decembro 1927, pp. 12-13. Compárese este poema co anterior "Abrente" (Vagalumes, 127-128), transformado aquí nun poema de Nadal, axeitado a unha publicación catequética. O poeta asina o poema coas súas iniciais: J. M. C. V.
137 "Vida Gallega", 10 marzo 1928 (Vagalumes, 165).
138 "Deus", en vez de "Dios", en "Vida Gallega".
139 "Vida Gallega", 20 marzo 1928. "Acción" (Pontevedra), 31 decembro 1928, p. 4 (Vagalumes, 161-162). En "Acción" o poema está asinado co pseudónimo J. Lamenú.
140 "El Eco de Santiago", 6 abril 1928. De Mª Luisa López Jiménez, a fiel noiva andaluza do poeta, recibín hai tempo copia dun recorte de periódico con este poema (dado a ela polo poeta). Posteriormente puiden localiza-lo xornal e data concreta no que fora publicado. Como se ve, Cabada Vázquez realiza nel unha libre versión poética do coñecido himno litúrxico latino "Stabat Mater dolorosa". A data da publicación (6 abril) correspóndese co día do venres santo de 1928.
141 "El Compostelano", 24 maio 1928. "Vida Gallega", 10 xullo 1928 (Vagalumes, 17-23). En Vagalumes indica o poeta: "Poesía lida polo autor na Velada literario-musical que a Universidade Pontificia Compostelana adicou ó seu novo Arcebispo Excmo. Dr. D. Fr. Zacarías Martínez Núñez." (Vagalumes, 17).
142 "La Voz de Galicia", 25 xullo 1928, p. 3. É posible que estes dous sonetos sexan da autoría do poeta estradense (que, despois de catro anos de ausencia de Compostela, volvera de novo, no curso 1927-28, a continua-los seus estudios na Universidade Pontificia), mais non é seguro, dado que estas "Evocacións compostelanas" (un título moi semellante, polo demais, ás "Siluetas Compostelanas", que publicará o poeta case dous anos depois) están asinadas somentes coa inicial "C." (¿Cabada?). Neste número do día da festividade do Apóstolo Santiago e Día de Galicia de "La Voz de Galicia" colaboran tamén con poemas galegos, ademais de "C.", Salvador Cabeza de León e Samuel Eiján, cos que o xove Cabada Vázquez mantiña boa relación. Cabada Vázquez (xunto co seu amigo C. Cubela) si colaborará no Día de Galicia deste mesmo xornal, nos dous anos seguintes, 1929 e 1930, coa traducción ó galego de dous poemas casteláns de J. da Viña Trasmonte.
143 Na primeira publicación (1928) de "Vida Gallega" e mais no "El Heraldo de Galicia" (La Habana) o poeta escribe "digo" en vez de "canto".
144 En "El Heraldo de Galicia" (La Habana) dise "bágoas" (non "mágoas").
145 "Vida Gallega", 10 decembro 1928. "Heraldo de Galicia" (La Habana), 20 marzo 1929. "Vida Gallega", 31 marzo 1931 (Vagalumes, 149-151).
146 En "A Nosa Terra": "ben-amada" (en vez de "irmán amada": Vagalumes).
147 En "A Nosa Terra": "de bicos longos gustei" (en vez de "de falas doces gustei": Vagalumes).
148 En "A Nosa Terra" dise "do amor" (en vez de "da Dor": Vagalumes).
149 "A Nosa Terra", 1 abril 1929, p. 4. "El Compostelano", 22 agosto 1934 (Vagalumes, 295-296). Como xa se deduce das notas precedentes, a primeira redacción deste poema (a de "A Nosa Terra") ten un carácter erótico-romántico, que se transforma en Vagalumes, coas mencionadas modificacións, nun poema amoroso-fraternal tráxico (de lembranza dorida da xove irmá desaparecida, Emilia). Polo demais, o poema ten en "A Nosa Terra" unha última estrofa —ausente en Vagalumes— que é igual á primeira do poema (naturalmente sen a posterior transformación, realizada en Vagalumes, de "ben-amada" en "irmán amada"). Hai que sinalar finalmente que o poema non leva título en "A Nosa Terra" e que está asinado co pseudónimo X. Lamenú.
150 "Acción" (Pontevedra), 30 abril 1929, p. 5. "Vida Gallega", 20 maio 1929. "Catecismos de San Martín" (Santiago), nº 114 (setembro 1929), p. 131. "A Nosa Terra", 1 outubro 1930, p. 3 (Vagalumes, 75-76).
151 Algo diferente é a adicatoria en "Vida Gallega" e en "El Emigrado": "Á que me dou o ser, na lembranza acesa da irmanciña".
152 En tódalas versións anteriores a Vagalumes, menos na de "Catecismos de San Martín", dise "desceu" (en vez de "baixou").
153 En tódalas versións anteriores a Vagalumes dise "Deus" (en vez de "Dios").
154 "Vida Gallega", 10 maio 1929. "El Compostelano", 10 xuño 1929. "Catecismos de San Martín" (Santiago), nº 111 (xuño 1929), p. 90. "El Emigrado", 31 xullo 1929 (Vagalumes, 183-184).
155 "Vida Gallega", 20 xuño 1929. "El Compostelano", 9 xullo 1929 e 10 maio 1935 (Vagalumes, 57-59).
156 En "El Emigrado" dise "labres" (en vez de "beizos").
157 En "El Emigrado" dise "tapa" (en vez de "achanza").
158 En "El Emigrado" dise "cabo" (en vez de "fallo").
159 En "El Emigrado" lese "Pois xa" (en vez de "Canto").
160 En "El Emigrado" lese "Ánemo" (en vez de "Azo, pois").
161 En "El Emigrado" dise "aparvada"(en vez de "abraiada").
162 Este verso é en "El Emigrado": "tendida xacía".
163 En "El Emigrado" dise "presa" (en vez de "aberta").
164 En "El Emigrado" aparece "queira" (en vez de "faga").
165 En "El Emigrado" dise "non viva" (en vez de "n'é viva").
166 O verso anterior e este son en "El Emigrado" así: "dreito ó sitio, onde ela lles dixo / que a outra xacía".
167 Estes dous versos ("¡Era certo! ... Xacinta") non aparecen en "El Emigrado".
168 En "El Emigrado" dise "aquel" (en vez de "o seu").
169 "El Emigrado", 31 agosto 1929 (Vagalumes, 79-89).
170 "El Emigrado", 7 xaneiro 1930. O poema está asinado somentes coa inicial L. (de Lamenú, pseudónimo habitual do poeta). Por outra parte, o mesmo poema atópase impreso con posterioridade no anuncio das festas de San Mauro de Codeseda dos días 14 e 15 de xaneiro de 1948, figurando como autor do poema Pepe da Xila (que é outro dos pseudónimos -aínda que menos empregado- do poeta de Codeseda).
171 En "Vida Gallega" lese "Unha" (en vez de "Bela").
172 En "Vida Gallega": "granito" (en vez de "sillares").
173 "Vida Gallega", 20 abril 1930 (Vagalumes, 299-304). No número mencionado de "Vida Gallega" aparecen somentes a metade das "Siluetas" publicadas en Vagalumes. Son estas (e nesta orde): "A Normal", "A Universidade", "Rúa do Villar", "Rúa Nova", "Pazo de Raxoi" e "San Paio".
174 "El Emigrado", 31 maio 1930 (Vagalumes, 259-260).
175 Vagalumes, 53-54. Posteriormente este mesmo poema no "El Compostelano", 28 decembro 1932. Compárese o presente poema co anterior Xunto dela, para se decatar da transformación operada nel dun poema galante ou romántico noutro de carácter ben diferente, nunha "Cántiga de Nadal". As "miña pomba", "miña rula" ou "miña nena" convértense agora no "meu meniño" de Nadal; a segunda estrofa está tamén modificada.
176 Vagalumes, 97-98.
177 Vagalumes, 169-170.
178 Vagalumes, 193-194.
179 Vagalumes, 203-205.
180 Vagalumes, 219-220.
181 Vagalumes, 223-224.
182 Vagalumes, 225-230. En Vagalumes, p. 225 dise verbo desta composición poética: "Lida polo autor o 28 de San Xoán de 1930 no xantar ofercido no H. Suizo de Santiago ó seu fraternal amigo Secundino Cortizo, co gallo da súa primeira Misa".
183 Vagalumes, 233-234.
184 Vagalumes, 243-244.
185 Vagalumes, 269-278. O poema foi impreso por primeira vez, no prelo do Seminario de Santiago, co gallo da festa (6 e 7 de setembro de 1930) da Nosa Señora da Grela (parroquia de Codeseda) nunha folla, que ten por diante a imaxe da nosa Señora de Guadalupe (na súa capela da Grela) e por detrás o poema. Verbo deste poema anota en Vagalumes o poeta de Codeseda: "Poesía recitada pola nena Celia Iglesias Teira, diante a imaxe de Nosa Señora da Grela, o día 8 de setembro —data da súa festa— do 1930" (Vagalumes, 269). Xa tres anos antes fora publicado un extenso programa, "Grandes e solenes Festas adicadas á Nosa Sra. de Guadalupe", todo el en galego e "imprentado no Seminario de Santiago", para as festas da Virxe da Grela dos días 6, 7 e 8 de setembro de 1927. Sen dúbida Cabada Vázquez tivo parte activa na redacción deste programa, que el mesmo enviou á revista "A Nosa Terra" (esta faise eco do envío do "bon amigo noso, o notabre poeta Xosé Cabada Vázquez", louvando explicitamente o programa, que considera exemplar por estar redactado en lingua galega: ver "A Nosa Terra", 1 setembro 1927, pp. 9-10). Na cabeceira deste programa figura un breve poema, que podería ser tamén da autoría do poeta de Codeseda. Ei-lo texto do mesmo:
Nosa Señora da Grela
ten un vestido de corte.
- ¿Quen llo dou, quen llo daría?
- Os mariñeiros do Grove.
Nosa Señora da Grela
ten un vestido de seda.
- ¿Quen llo dou, quen llo daría?
- Os romeiros de Tras-Deza.
Nosa Señora da Grela
ten un meniño no colo
a quen de cotío prega
por tódolos seus devotos.
186 Vagalumes, 305-310. En Vagalumes, p. 305 alude o poeta á ocasión da composición deste poema: "Con motivo dun inmerescido agasallo adicado polo rol das miñas boas amistades".
187 Vagalumes, 313-314.
188 Vagalumes, 315-322. Indica o poeta en Vagalumes, 315: "Poesía lida polo autor na famosa Carballeira do San Xusto, con motivo do xantar nela ofercido ó seu amigo Casimiro Cubela, o día 6 de agosto do 1930, data da súa primeira Misa e festa dos irmáns mártires, Santos Xusto e Pastor."
189 Vagalumes, 329-330.
190 Vagalumes, 333-334.
191 Vagalumes, 337-338.
192 Poema final do libro Vagalumes (p. 341).
193 Este é o poema (introductorio) co que o poeta abre o seu libro de versos Vagalumes (p. 15-16).
194 "Vida Gallega", 10 maio 1931. Este poema foi recitado polo poeta o día 12 de abril de 1931, como remate da "Velada literario-musical" organizada pola "Academia de Estudios Misionais" da Universidade Pontificia Compostelá, que tivo lugar no Salón Teatro da mesma na tarde da mencionada data. Pódese ver unha referencia ó programa desta velada no "Faro de Vigo", 11 de abril de 1931, p. 8 ("Crónica de Santiago").
195 "A Nosa Terra", 25 xullo 1931, p. 8.
196 "Nós", 25 xullo 1931 (Día de Galicia do 1931). No final do poema indícase na devandita revista: "Iste traballo será leído polo seu autor ó pé da estatua de Rosalía, co gallo da magna procesión cívica que se celebrará hoxe en Santiago". O poema foi publicado tamén no "Suplemento Gratuito de NÓS" de agosto 1931 (Fascículo XXXIII), pp. 10-12. O mesmo poema, mais con título diferente (¡¡Galicia!!), aparece no "Faro de Vigo", 30 agosto 1931, p. 12.
197 "Faro de Vigo", 25 xullo 1931, p. 13.
198 Este poema figura no amplo programa ("feito na Imprenta do Seminario de Santiago de Compostela") das "Grandes Festas que terán de celebrarse en honor dos Groriosos Nenos Irmáns Mártires S. Xusto e S. Pastor os días 5 e 6 de agosto do 1931 na vila de San Xorxe de Sacos". A parte central do programa está flanqueada á esquerda por este poema -sen indicación da súa autoría e sen título (escollo para este as primeiras palabras)- e á dereita por case trinta versos do poema de Cabada Vázquez, "Hoxe houbo festa no Ceo", dos que se indica somentes ó final: "(Do libro de versos 'Vagalumes')". De aquí que se poida dicir que sexa moi probable que a autoría do poeta estradense se estenda tamén ó poema "Carballeira do San Xusto", que vén sendo un fermoso "ritornelo" ou eco poético da coñecida cántiga popular que encabeza tamén o poema "Hoxe houbo festa no Ceo" de Cabada Vázquez. Este último poema fora recitado xustamente un ano antes polo seu autor na Carballeira do San Xusto, en San Xurxo de Sacos (Cotobade, Pontevedra), co gallo da misa nova do seu amigo e compañeiro Casimiro Cubela García, n
2 "El Emigrado", 7 xaneiro 1923. Non é seguro que este poema sexa da autoría do poeta estradense, pero podería selo, xa que está asinado coas letras C. V., que ben podían referirse ás iniciais dos apelidos Cabada Vázquez. En realidade, moitos dos escritos e poemas do poeta de Codeseda están nesta clara liña de denuncia do caciquismo. No caso de que Cabada Vázquez (daquela un mozo que acaba de cumpri-los vinteún anos) fose o seu autor, sería este o seu primeiro poema, tres meses antes aínda do seu poema, Meus soños. O poema inscríbese no contexto político da crítica anticaciquil, representada polo "don Alfredo" do poema. O anticaciquil Alfredo Pérez Viondi sería, sen embargo, derrotado, tres meses despois, nas eleccións xerais do 29 de abril de 1923, fronte ó caciquismo de Vicente Riestra. Cf. Garrido Couceiro, Xoán Carlos, Manuel García Barros. Loitando sempre (Lugo, Fouce, 1995), p. 103.
3 "Vida Gallega", 5 abril 1923. Asinado co pseudónimo J. Lamenú.
Sobre este pseudónimo escribe J. Precedo: "es lo mismo que José Manuel, pero sometiendo el segundo nombre a tres metátesis recíprocas, pero reguladas por un ritmo uniforme, ya que la letra 6 se combina con la 2; la 1 con la 5, y la 3 con la 4" (Jesús Precedo Lafuente, El poeta Cabada Vázquez: "El Correo Gallego", 2 xullo 1989, p. 30).
4 "Vida Gallega", 5 abril 1923. Asinado co pseudónimo J. Lamenú.
5 "Vida Gallega", 20 abril 1923. "El Emigrado", 7 novembro 1924.
6 "Vida Gallega", 20 abril 1923.
7 "Vida Gallega", 20 abril 1923. Asinado co pseudónimo J. Lamenú. Ve-lo posterior poema, co novo título Cántigas de Nadal, no que o poema Xunto dela é sometido a unha fonda transformación, de carácter relixioso.
8 Na primeira versión, de "Vida Gallega", dicíase "debaixo a viña" (non "xunto á fontiña").
9 "Vida Gallega", 23 xuño 1923. "El Emigrado", 16 xullo 1924.
10 "El Emigrado", 30 xuño 1923.
11 "Vida Gallega", 10 xullo 1923. Asinado co pesudónimo J. Lamenú.
12 "Vida Gallega", 10 xullo 1923.
13 "Vida Gallega", 10 agosto 1923. Asinado co pseudónimo J. Lamenú.
14 "Vida Gallega", 25 agosto 1923.
15 "Vida Gallega", 5 setembro 1923.
16 En "Vida Gallega" lese "as resultancias" e en "El Emigrado" "as consequencias", en vez de "os resultados" de Vagalumes.
17 "Vida Gallega", 1 outubro 1923. "El Emigrado", 31 xaneiro 1924. "El Compostelano", 15 decembro 1934 (Vagalumes, 101-102).
18 Nas versións anteriores a Vagalumes lese "nostalxia" en vez de "saudade".
19 "Vida Gallega", 15 outubro 1923. "Boletín Oficial del Centro Gallego de Avellaneda" (Buenos Aires), nº 219 (decembro 1923), pp. 5-6. "El Emigrado", 7 xaneiro 1924. "El Compostelano", 27 novembro 1935 (Vagalumes, 47-50). Aínda que, no cuarto e mais no último verso, en Vagalumes se di "solo" (e non "colo"), na versión aquí reproducida lese "colo" (e non "solo"), dado que xa o mesmo poeta na versión de "El Emigrado" corrixira as dúas versións anteriores, arriba sinaladas, nas que se lía "solo". Ler verbo disto o que escribe X. Alonso Montero no seu "Estudio" preliminar á edición de Vagalumes de 1989 (p. 33).
20 Sustitúo "obscura" de "Vida Gallega" por "tupida", a teor do manuscrito orixinal que se conserva.
21 Sustitúo "manos" de "Vida Gallega" por "su mano" (é isto último o que aparece no manuscrito orixinal).
22 "Vida Gallega", 15 outubro 1923.
23 "Vida Gallega", 6 novembro 1923.
24 "Vida Gallega", 6 novembro 1923.
25 "Vida Gallega", 20 novembro 1923.
26 "Vida Gallega", 20 novembro 1923. Asinado co pseudónimo J. Lamenú.
27 "Vida Gallega", 5 decembro 1923.
28 "Vida Gallega", 5 decembro 1923.
29 As "sagras ideas" de Vagalumes eran no "El Emigrado" "novas ideas".
30 "El Emigrado", 7 decembro 1923 (Vagalumes, 139-142). Respecto deste poema pregúntase Alonso Montero na súa Introducción á edición facsímil de Vagalumes: "¿Que lle fai pensar ó noso poeta que Galicia está en vísperas de gloriosos acontecementos? Por outra parte, ¿quen é —se se trata de 'alguén'— ese Libertador, 'novo Moisés' no terceiro verso do poema?..." Pois ben, o "novo Moisés" e "Libertador" é sen dúbida Primo de Rivera, dado que este poema Alborada hai que entendelo en continuidade co escrito Redención (ve-los escritos en prosa), publicado só algo máis dun mes antes. Os galeguistas nos primeiros meses despois de comenzar (en setembro de 1923) a Dictadura de Primo de Rivera pensaron (o xove Cabada Vázquez non foi nisto unha excepción) que este actuaría eficazmente contra o caciquismo, iniciaría unha descentralización administrativa, etc.; viron pronto, despois, que o dictador non quería saber nada de nacionalismos.
31 "Vida Gallega", 20 decembro 1923.
32 "Vida Gallega", 20 decembro 1923. Asinado co pseudónimo J. Lamenú.
33 "Vida Gallega", 20 xaneiro 1924. "El Emigrado", 7 abril 1927. "Vida Gallega", 20 marzo 1931 (Vagalumes, 263-264). O poema leva como título Madrigal na súa primeira publicación de "Vida Gallega" (1924) e no "El Emigrado".
34 Introduzo a palabra bailaba, que non figura (seguramente por erro de impresión) no texto de "Vida Gallega".
35 "Vida Gallega", 5 febreiro 1924.
36 Escribo "porta franca", tal como aparece nas dúas versións anteriores a Vagalumes (neste volume de versos, seguramente por erro de impresión, dise "porta fraca").
37 "Vida Gallega", 5 febreiro 1924. "El Emigrado", 16 agosto 1929 (Vagalumes, 267-268).
38 "Vida Gallega", 5 febreiro 1924. Poño como título deste poema as dúas primeiras palabras do mesmo. Na súa publicación en "Vida Gallega" o título, sen palabras, é este: -¡¡...!!-.
39 "Vida Gallega", 22 marzo 1924.
40 "Vida Gallega", 22 marzo 1924.
41 "Vida Gallega", 5 abril 1924.
42 "Vida Gallega", 20 abril 1924.
43 "A Nosa Terra", nº 201, 1 xuño 1924, p. 9. Non é seguro que o poeta de Codeseda se identifique co PEPE que figura ó final do poema; é, sen embargo, posible, dado que o poeta emprega ás veces nos seus poemas (por exemplo, no ano 1927) o pseudónimo "Pepe Frangullas" ou "Pepe da Xila". En calquera caso, Cabada Vázquez estaba xa vencellado por estas datas ás "Irmandades da Fala", das que "A Nosa Terra" era voceiro, aínda que é no ano 1927 e seguintes cando a colaboración literaria (poética) na mesma se fará máis asidua.
44 "Vida Gallega", 5 setembro 1924.
45 "Vida Gallega", 15 outubro 1924.
46 Na primeira versión de "Vida Gallega" (1924) lese pra que non trema en vez de por mor do frío.
47 "El Emigrado", 31 outubro 1924. "Vida Gallega", 10 decembro 1924. "Vida Gallega", 10 decembro 1927 (Vagalumes, 93-94). Na segunda versión de "Vida Gallega" (1927) o poeta asina o seu poema co pseudónimo Pepe da Xila.
48 "Vida Gallega", 10 novembro 1924. "El Compostelano", 6 xullo 1934 (Vagalumes, 155-158).
49 Toda esta estrofa decimoterceira ("¿Non te lembras daquel bico...?") non aparece en Vagalumes.
50 "Vida Gallega", 25 novembro 1924 (Vagalumes, 209-216). O político e tamén poeta, nado en Cequeril (Cuntis), Xoán Xesús González publicara no ano anterior, tamén en "Vida Gallega", un poema de igual título e dunha certa semellanza formal co do poeta da veciña Codeseda. Cf. "Vida Gallega", 12 febreiro 1923. Na biblioteca particular de Cabada Vázquez está o libro de poemas Agarimos de Xoán Xesús González. En 1931 Cabada Vázquez participaría co político de Cequeril na fundación da "Agrupación Nazonalista" de Santiago.
51 A adicatoria en "Vida Gallega" é algo máis explícita: "A J. Pego, verdadeiro amigo".
52 No "El Emigrado", "Heraldo de Galicia" (La Habana), "Vida Gallega" e "Las Riberas del Eo" dise "A ti" (en vez de "Pra ti").
53 No "El Emigrado", "Heraldo de Galicia" (La Habana), "Vida Gallega" e "Las Riberas del Eo" esta sexta estrofa é algo diferente: "Destonces, / sentindo xa a morriña, / de dor, naiciña, / bágoas que eu chorei...".
54 "El Emigrado", 24 decembro 1924. "Heraldo de Galicia" (La Habana), 5 xullo 1925. "Vida Gallega", 20 agosto 1925. "El Compostelano", 28 xuño 1935. "Las Riberas del Eo", 3 setembro 1949 (Vagalumes, 111-114).
55 Esta adicatoria, presente nas dúas versións anteriores a Vagalumes, non figura neste poemario.
56 Nas dúas versións anteriores a Vagalumes esta cuarta estrofa ten este outro texto: "De agarimos, amor e dozura / é feita a túa fala, / que é das falas humáns a máis pura, / a tona e a gala".
57 Nas dúas versións anteriores a Vagalumes lese "e ti beixos", en vez de "e sorrisos".
58 "El Emigrado", 31 decembro 1924. "Vida Gallega", 25 febreiro 1925 (Vagalumes, 105-107).
59 Nas dúas versións anteriores a Vagalumes dise "lanza" en vez de "espalla".
60 "Vida Gallega", 15 xaneiro 1925. "Céltiga", 25 maio 1927 (Vagalumes, 123-124).
61 Nas dúas versións previas a Vagalumes este verso ten o seguinte texto: "Estrala o trono nun tolo estampido".
62 "Vida Gallega", 15 xaneiro 1925. "Céltiga", 10 xuño 1927 (Vagalumes, 125-126).
63 No final da primeira edición (1931) de Vagalumes, p. 349 alude xa o poeta ó erro tipográfico "segredo" (p. 291 de Vagalumes) en vez do correcto "sagrado".
64 "Vida Gallega", 25 xaneiro 1925 (Vagalumes, 289-292). O título "Casoalidá" de Vagalumes é "Fatalismo" en "Vida Gallega". Neste mesmo senso sustitúe o poeta, no último verso das estrofas cuarta e octava, a palabra "Fatalidá" ("Vida Gallega") por "casoalidá" (Vagalumes), asinando, ademais, en "Vida Gallega" co pseudónimo J. Lamenú.
65 En "Vida Gallega" dise "xa de bebelas" (en vez de "e sede delas": Vagalumes). Por outra banda, antes da estrofa seguinte (que comeza con "Axeonlleime"), hai en "Vida Gallega" outra estrofa que non aparece en Vagalumes. É esta: "Eu tiña sede, / inda sin tela / aquela tarde / tamén bebera / auga da fonte / que din das meigas".
66 "Vida Gallega", 25 xaneiro 1925. "El Compostelano", 23 maio 1932 (Vagalumes, 281-286).
67 "Vida Gallega", 10 febreiro 1925. "Faro de Vigo", 24 decembro 1927, p. 4 (Vagalumes, 127-128). No "Faro de Vigo" o poema leva a seguinte adicatoria: "Ó meu amigo e grande galeguista Ramón Villot, con fonda ademiración". Sobre a posterior transformación deste poema noutro co título "No abrente do día" ve-lo que indico máis abaixo ó presentar este poema.
68 "Vida Gallega", 1 abril 1925. Da poetisa compostelá Herminia Fariña (1904-1966) figuran na biblioteca do poeta de Codeseda Cadencias (Poesías) (1922) e Seara. Poesías gallegas (1924).
69 A palabra "baixano" equivale a "baixaron". O poeta estradense amosa neste punto o influxo de Pondal. Ver sobre isto o comentario de X. Alonso Montero na súa Introducción á reedición de Vagalumes (p. 32).
70 "Vida Gallega", 1 maio 1925 (Vagalumes, 63-64). En "Vida Gallega" o poema leva por título Sarcástica... Nesta mesma revista, no primeiro verso da última estrofa dise "Rosmou" en vez do "Salmeou" de Vagalumes. Tanto o título como a expresión "Rosmou" de "Vida Gallega" parecen estar máis de acordo co conxunto e estilo do poema.
71 "Progreso" (Pontevedra), 21 maio 1925.
72 En tódalas versións previas a Vagalumes dise "doce" en vez de "santo".
73 Nas versións previas a Vagalumes este verso é algo diferente: "que en min, aló moi drento".
74 "Progreso" (Pontevedra), 23 maio 1925. "Vida Gallega", 30 xuño 1925. "Acción" (Pontevedra), 30 novembro 1928, p. 6. "Catecismos de Compostela", nº 104 (novembro 1928), p. 79 (Vagalumes, 27-28). En "Catecismos de Compostela" o poema é asinado co pseudónimo J. Lamenú.
75 "Vida Gallega", 15 xuño 1925. O último verso ("dende hai moito tempo!") non aparece (sen dúbida por erro) en "Vida Gallega", pero si figura, engadido ó poema pola man do poeta, na súa colección particular da revista viguesa.
76 "Vida Gallega", 25 xullo 1925.
77 "Vida Gallega", 25 xullo 1925.
78 "Vida Gallega", 5 agosto 1925.
79 "Vida Gallega", 5 agosto 1925.
80 "Vida Gallega", 5 agosto 1925.
81 "Vida Gallega", 5 agosto 1925.
82 Tanto en "Vida Gallega" como en "Céltiga" dise "que, anque hoxe" (en vez de "pois, anque").
83 En "Vida Gallega" lese "se é que isto é xusticia, que o demo me leve"; en "Céltiga": "se che isto é xusticia, que o Demo me leve".
84 Tanto en "Vida Gallega" como en "Céltiga" dise "seu" (en vez de "soio": Vagalumes).
85 En vez de "xogar" (Vagalumes) dise "vivir" en "Vida Gallega" e "brincar" en "Céltiga".
86 O "Gardo teu recordo" de Vagalumes é en "Vida Gallega": "Levo teu recordo"; en "Céltiga": "Teu recordo gardo".
87 "Vida Gallega", 20 setembro 1925. "Céltiga", 10 febreiro 1927. "El Compostelano", 6 abril 1934 (Vagalumes, 33-38). O poema leva en "Céltiga" a seguinte adicatoria: "Ó meu amigo e autor de Contiños da Terra, M. García Barros, con sinceira ademiración".
88 "Vida Gallega", 5 outubro 1925.
89 As palabras "garrida nena" non aparecen en Vagalumes.
90 "Vida Gallega", 20 outubro 1925 (Vagalumes, 117-120). Recollo no texto a versión completa de "Vida Gallega", que inclúe os vintecatro versos finais (ausentes en Vagalumes) do "Envío". En "Vida Gallega" o poema está asinado co pseudónimo J. Lamenú.
91 Inclúo no texto esta estrofa ("Acollinme... dore") tal como está en "Vida Gallega", ó non estar presente en Vagalumes debido a un comprensible erro tipográfico (a palabra final "dore" é a mesma tamén na estrofa anterior). Xa na primeira edición de Vagalumes, p. 349 se alude a este erro.
92 "Vida Gallega", 1 novembro 1925. "El Compostelano", 22 agosto 1934 (Vagalumes, 67-71). O poema leva en "Vida Gallega" a seguinte adicatoria: "Pra Moncha, Noema, Concha, Lupe, Celia, Charito, Maruxa Solá, Pacita Hinojal, Carmiña Castro e Carmiña Queimadelos. Pra todas e cada unha".
93 "El Emigrado", 7 novembro 1925. "Heraldo de Galicia" (La Habana), 17 xaneiro 1926.
94 En tódalas versións anteriores a Vagalumes dise "ó teu redor" en vez de "en derredor".
95 Na primeira versión (20 novembro 1925) de "Vida Gallega" dise "de xionllos" en vez de "axoellada".
96 "Vida Gallega", 20 novembro 1925. "Vida Gallega", 10 decembro 1927. "La Voz de la Verdad" (Lugo), 10 decembro 1927. "Acción" (Pontevedra), 15 novembro 1928, p. 5 (Vagalumes, 166-168). Na primeira versión (20 novembro 1925) de "Vida Gallega" o título do poema é "O milagre" e, en consecuencia, dise sempre tamén no texto do poema "milagre" en vez de "miragro". A segunda versión (10 decembro 1927) de "Vida Gallega" e maila de "La Voz de la Verdad" están asinadas co pseudónimo J. Lamenú.
97 A adicatoria en "Vida Gallega" é algo máis explícita: "Ó meu bon curmán Gerardo F. Vázquez Iglesias, co cariño fondo dun vello irmán".
98 En "Vida Gallega" dise "milagres" (non "miragros").
99 "Vida Gallega", 8 decembro 1925 (Vagalumes, 237-240). As dúas últimas "Moxenas" (IX e X) están só en Vagalumes. En troques, a "Moxena" III está só en "Vida Gallega"; ó incluíla no texto, no lugar que ten en "Vida Gallega", o número de orde das seguintes "Moxenas" varía naturalmente respecto de Vagalumes.
100 Á vista da versión de "Vida Gallega" escribo "biquiños" (non "boquiños", como se di —seguramente debido a un erro tipográfico— en Vagalumes).
101 En "Vida Gallega" estes dous versos ("foi...caeu") eran estes: "foi perdendo terreo, e ó fallo / xa podre caeu".
102 En Vagalumes dise, debido a un erro tipográfico, "nada". A versión de "Vida Gallega" di correctamente "nado".
103 En "Vida Gallega" o cuarto e quinto versos desta estrofa sexta eran estes outros: "e, ó coidarte de min tan ausente / eu quixera no Alén adrentarme,".
104 "Vida Gallega", 30 decembro 1925. "El Compostelano", 2 outubro 1934 (Vagalumes, 173-176).
105 En "Vida Gallega" dise "corrente" en vez de "enchente".
106 "Vida Gallega", 31 marzo 1926. "El Compostelano", 2 outubro 1934 (Vagalumes, 41-44).
107 En tódalas versións previas a Vagalumes este verso ten este outro texto: "o neboeiro ós coitadiños".
108 "Vida Gallega" 10 xuño 1926. "A Nosa Terra", 1 abril 1927, p. 11. "Boletín Oficial de la Unión Hispano-Americana Valle Miñor" (Buenos Aires), nº 213 (xuño 1927), p. 12. "Vida Gallega", 20 novembro 1927. "El Compostelano", 9 agosto 1928 e 17 febreiro 1936 (Vagalumes, 247-250). A segunda versión (20 novembro 1927) de "Vida Gallega" está asinada co pseudónimo J. Lamenú.
109 Seguen, despois deste verso, na previa versión de "Vida Gallega" estes outros: "ó vires ó mundo / cando só contabas / vintecatro horas".
110 Na versión de "Vida Gallega" dise "irmá" en vez de "irmán" en todo o poema.
111 En "Vida Gallega": "Meus labres quixeno".
112 En "Vida Gallega" dise "as miñas" en vez de "acedas".
113 En "Vida Gallega" dise "coma un tolo" en vez de "e rebuldando".
114 Este verso era antes, en "Vida Gallega": "Lerea decote e sempre está ledo".
115 Estes catro últimos versos eran en "Vida Gallega" algo diferentes: "Pro, cando eu te vexo, meu afilladiño, / cánme, sen sentire, dos ollos as bágoas. / ¡É que ti non sabes que era a tua naiciña / miña irmá da i-alma!..."
116 "Vida Gallega", 30 xuño 1926 (Vagalumes, 187-190).
117 Nas versións previas a Vagalumes dise "miradas" en vez de "olladas".
118 Os seis versos desta estrofa ("Así... estreita") están só en Vagalumes. Nas versións previas a Vagalumes aparecen, no seu lugar, estes outros catro versos (ausentes, polo tanto, de Vagalumes): "Nosos beizos que se axuntan, / nosos corpos que se apertan / mentras a lúa celosa / por antre as ramas axexa".
119 "Vida Gallega", 30 novembro 1926. "A Nosa Terra", 1 febreiro 1927, p. 6. "El Compostelano", 25 xuño 1928 e 9 febreiro 1934 (Vagalumes, 131-136).
120 Na primeira versión (1926) de "Vida Gallega" dise "o pillo de Antón" no lugar de "Antón do Currelo".
121 "Vida Gallega", 30 novembro 1926 e 31 marzo 1931. "El Compostelano", 15 decembro 1934 (Vagalumes, 145-146). Débese notar que a primeira versión deste poema en "Vida Gallega" (1926) -asinada co pseudónimo J. Lamenú- leva como título "Acróstico". Nas seguintes versións e tamén en Vagalumes o poeta suprimiu o título anterior, dándolle ó poema o novo título de "Paisaxe do lusco e fusco". Deste xeito -suprimindo o título de "Acróstico"- acada o autor do poema que o lector no poida descubrir o nome "Noema Landeira Martínez" (que se deduce da lectura das letras iniciais dos versos deste "Acróstico" real, pero desposuído do seu título propio). Ver aínda o que indico acerca do seguinte poema "Estampa. Acróstico".
122 Copio este poema da súa redacción manuscrita (inédita). Atendendo á data da súa redacción habería que colocalo inmediatamente despois do poema "¡¡Irmanciña!!...", pero se se atende á súa semellanza co poema anterior a este, "Paisaxe do lusco e fusco", -ademais do tema, os primeiros versos son os mesmos nun e noutro- parece mellor colocalo aquí, inmediatamente despois del. O manuscrito está asinado co pseudónimo J. Lamenú. Como indica a segunda palabra do título, trátase dun "Acróstico", que fai referencia a "Noema Landeira Martínez".
123 "Vida Gallega", 30 novembro 1926. "A Nosa Terra", 1 xaneiro 1927, p. 13 (Vagalumes, 265-266).
124 En "Vida Gallega" figura "ti" en vez de "me".
125 "Vida Gallega", 20 xaneiro 1927 (Vagalumes, 197-199). En "Vida Gallega" o poema leva como subtítulo o seguinte: "(Sospiros de emigrado)"; a adicatoria e tamén diferente: "A meu irmán con fondo cariño".
126 En "Vida Gallega" dise "virxe" en vez de "endebre".
127 En "Vida Gallega" dise "tua carne" en vez de "teu corpo".
128 "Vida Gallega", 10 setembro 1927. "El Compostelano", 24 marzo 1936 (Vagalumes, 253-255). O poema ten en "Vida Gallega" como título "Te lembro" e a adicatoria "In memoriam"; está asinado, ademais, co pseudónimo J. Lamenú.
129 "Vida Gallega", 30 novembro 1927 (Vagalumes, 163). É importante subliña-la transformación posterior feita en Vagalumes do poema, tendo á vista a súa primeira publicación en "Vida Gallega". En efecto, na revista viguesa o poema (que aparece sen título e está asinado co pseudónimo J. Lamenú) di "miña alma" as dúas veces que en Vagalumes se di "sua i-alma". Por outra parte a oración ou petición final ("¡Fai, Bon Dios...!") de Vagalumes -estas tres primeiras palabras servirán, ademais, en Vagalumes de título para o poema— non existe como tal en "Vida Gallega", permanecendo aquí somentes como dúbida ou interrogante: "¿Será algún día bicada / polo sol da luz eterna?". Cf. X. Alonso Montero, "Estudio" introductorio á segunda edición (1989) de Vagalumes, 20-21, aínda que o autor desta introducción non se decatou aquí da presencia deste poema (transformado) en Vagalumes.
130 "Vida Gallega", 10 decembro 1927. Ante a ausencia de título no poema, poño como tal as primeiras palabras do mesmo. O poeta utiliza aquí por primeira vez o (por el poucas veces utilizado) pseudónimo de Pepe Frangullas.
131 "Vida Gallega", 20 decembro 1927. Ve-lo comentario que fago á segunda versión deste mesmo poema, que presento seguidamente.
132 Vagalumes, 164. A comparanza desta versión de Vagalumes coa anterior de "Vida Gallega" pon de manifesto o intento do autor de Vagalumes de transformar ideoloxicamente a anterior versión. En efecto, na primeira estrofa o dito en primeira persoa pasa a ser dito en terceira persoa; a segunda estrofa está radicalmente atenuada: sustitúese o "sin saber" polo máis suave "sin pensar" e, sobre todo, desaparecen as palabras "Duda", "Abismo" e "Fatalismo" (as cursivas destas dúas últimas son do poeta). Como se ve, trátase dunha transformación semellante á realizada no anterior poema "¡Fai, Bon Dios!". X. Alonso Montero fixo acertada alusión xa a este punto no seu "Estudio" introductorio á segunda edición de Vagalumes, pp. 21-22.
133 "Vida Gallega", 20 decembro 1927.
134 "Vida Gallega", 20 decembro 1927 (Vagalumes, 325-326). En "Vida Gallega" asina o poeta co pseudónimo Pepe Frangullas.
135 "Céltiga", 25 decembro 1927. "Vida Gallega", 30 decembro 1927 (Vagalumes, 179-180). Inclúo no poema os versos quinto e sexto ("Seu cotián ... vellos") da estrofa I, presentes nas dúas versións previas a Vagalumes e ausentes deste volume sen dúbida por erro tipográfico.
136 "Catecismos de Compostela", nº 97, decembro 1927, pp. 12-13. Compárese este poema co anterior "Abrente" (Vagalumes, 127-128), transformado aquí nun poema de Nadal, axeitado a unha publicación catequética. O poeta asina o poema coas súas iniciais: J. M. C. V.
137 "Vida Gallega", 10 marzo 1928 (Vagalumes, 165).
138 "Deus", en vez de "Dios", en "Vida Gallega".
139 "Vida Gallega", 20 marzo 1928. "Acción" (Pontevedra), 31 decembro 1928, p. 4 (Vagalumes, 161-162). En "Acción" o poema está asinado co pseudónimo J. Lamenú.
140 "El Eco de Santiago", 6 abril 1928. De Mª Luisa López Jiménez, a fiel noiva andaluza do poeta, recibín hai tempo copia dun recorte de periódico con este poema (dado a ela polo poeta). Posteriormente puiden localiza-lo xornal e data concreta no que fora publicado. Como se ve, Cabada Vázquez realiza nel unha libre versión poética do coñecido himno litúrxico latino "Stabat Mater dolorosa". A data da publicación (6 abril) correspóndese co día do venres santo de 1928.
141 "El Compostelano", 24 maio 1928. "Vida Gallega", 10 xullo 1928 (Vagalumes, 17-23). En Vagalumes indica o poeta: "Poesía lida polo autor na Velada literario-musical que a Universidade Pontificia Compostelana adicou ó seu novo Arcebispo Excmo. Dr. D. Fr. Zacarías Martínez Núñez." (Vagalumes, 17).
142 "La Voz de Galicia", 25 xullo 1928, p. 3. É posible que estes dous sonetos sexan da autoría do poeta estradense (que, despois de catro anos de ausencia de Compostela, volvera de novo, no curso 1927-28, a continua-los seus estudios na Universidade Pontificia), mais non é seguro, dado que estas "Evocacións compostelanas" (un título moi semellante, polo demais, ás "Siluetas Compostelanas", que publicará o poeta case dous anos depois) están asinadas somentes coa inicial "C." (¿Cabada?). Neste número do día da festividade do Apóstolo Santiago e Día de Galicia de "La Voz de Galicia" colaboran tamén con poemas galegos, ademais de "C.", Salvador Cabeza de León e Samuel Eiján, cos que o xove Cabada Vázquez mantiña boa relación. Cabada Vázquez (xunto co seu amigo C. Cubela) si colaborará no Día de Galicia deste mesmo xornal, nos dous anos seguintes, 1929 e 1930, coa traducción ó galego de dous poemas casteláns de J. da Viña Trasmonte.
143 Na primeira publicación (1928) de "Vida Gallega" e mais no "El Heraldo de Galicia" (La Habana) o poeta escribe "digo" en vez de "canto".
144 En "El Heraldo de Galicia" (La Habana) dise "bágoas" (non "mágoas").
145 "Vida Gallega", 10 decembro 1928. "Heraldo de Galicia" (La Habana), 20 marzo 1929. "Vida Gallega", 31 marzo 1931 (Vagalumes, 149-151).
146 En "A Nosa Terra": "ben-amada" (en vez de "irmán amada": Vagalumes).
147 En "A Nosa Terra": "de bicos longos gustei" (en vez de "de falas doces gustei": Vagalumes).
148 En "A Nosa Terra" dise "do amor" (en vez de "da Dor": Vagalumes).
149 "A Nosa Terra", 1 abril 1929, p. 4. "El Compostelano", 22 agosto 1934 (Vagalumes, 295-296). Como xa se deduce das notas precedentes, a primeira redacción deste poema (a de "A Nosa Terra") ten un carácter erótico-romántico, que se transforma en Vagalumes, coas mencionadas modificacións, nun poema amoroso-fraternal tráxico (de lembranza dorida da xove irmá desaparecida, Emilia). Polo demais, o poema ten en "A Nosa Terra" unha última estrofa —ausente en Vagalumes— que é igual á primeira do poema (naturalmente sen a posterior transformación, realizada en Vagalumes, de "ben-amada" en "irmán amada"). Hai que sinalar finalmente que o poema non leva título en "A Nosa Terra" e que está asinado co pseudónimo X. Lamenú.
150 "Acción" (Pontevedra), 30 abril 1929, p. 5. "Vida Gallega", 20 maio 1929. "Catecismos de San Martín" (Santiago), nº 114 (setembro 1929), p. 131. "A Nosa Terra", 1 outubro 1930, p. 3 (Vagalumes, 75-76).
151 Algo diferente é a adicatoria en "Vida Gallega" e en "El Emigrado": "Á que me dou o ser, na lembranza acesa da irmanciña".
152 En tódalas versións anteriores a Vagalumes, menos na de "Catecismos de San Martín", dise "desceu" (en vez de "baixou").
153 En tódalas versións anteriores a Vagalumes dise "Deus" (en vez de "Dios").
154 "Vida Gallega", 10 maio 1929. "El Compostelano", 10 xuño 1929. "Catecismos de San Martín" (Santiago), nº 111 (xuño 1929), p. 90. "El Emigrado", 31 xullo 1929 (Vagalumes, 183-184).
155 "Vida Gallega", 20 xuño 1929. "El Compostelano", 9 xullo 1929 e 10 maio 1935 (Vagalumes, 57-59).
156 En "El Emigrado" dise "labres" (en vez de "beizos").
157 En "El Emigrado" dise "tapa" (en vez de "achanza").
158 En "El Emigrado" dise "cabo" (en vez de "fallo").
159 En "El Emigrado" lese "Pois xa" (en vez de "Canto").
160 En "El Emigrado" lese "Ánemo" (en vez de "Azo, pois").
161 En "El Emigrado" dise "aparvada"(en vez de "abraiada").
162 Este verso é en "El Emigrado": "tendida xacía".
163 En "El Emigrado" dise "presa" (en vez de "aberta").
164 En "El Emigrado" aparece "queira" (en vez de "faga").
165 En "El Emigrado" dise "non viva" (en vez de "n'é viva").
166 O verso anterior e este son en "El Emigrado" así: "dreito ó sitio, onde ela lles dixo / que a outra xacía".
167 Estes dous versos ("¡Era certo! ... Xacinta") non aparecen en "El Emigrado".
168 En "El Emigrado" dise "aquel" (en vez de "o seu").
169 "El Emigrado", 31 agosto 1929 (Vagalumes, 79-89).
170 "El Emigrado", 7 xaneiro 1930. O poema está asinado somentes coa inicial L. (de Lamenú, pseudónimo habitual do poeta). Por outra parte, o mesmo poema atópase impreso con posterioridade no anuncio das festas de San Mauro de Codeseda dos días 14 e 15 de xaneiro de 1948, figurando como autor do poema Pepe da Xila (que é outro dos pseudónimos -aínda que menos empregado- do poeta de Codeseda).
171 En "Vida Gallega" lese "Unha" (en vez de "Bela").
172 En "Vida Gallega": "granito" (en vez de "sillares").
173 "Vida Gallega", 20 abril 1930 (Vagalumes, 299-304). No número mencionado de "Vida Gallega" aparecen somentes a metade das "Siluetas" publicadas en Vagalumes. Son estas (e nesta orde): "A Normal", "A Universidade", "Rúa do Villar", "Rúa Nova", "Pazo de Raxoi" e "San Paio".
174 "El Emigrado", 31 maio 1930 (Vagalumes, 259-260).
175 Vagalumes, 53-54. Posteriormente este mesmo poema no "El Compostelano", 28 decembro 1932. Compárese o presente poema co anterior Xunto dela, para se decatar da transformación operada nel dun poema galante ou romántico noutro de carácter ben diferente, nunha "Cántiga de Nadal". As "miña pomba", "miña rula" ou "miña nena" convértense agora no "meu meniño" de Nadal; a segunda estrofa está tamén modificada.
176 Vagalumes, 97-98.
177 Vagalumes, 169-170.
178 Vagalumes, 193-194.
179 Vagalumes, 203-205.
180 Vagalumes, 219-220.
181 Vagalumes, 223-224.
182 Vagalumes, 225-230. En Vagalumes, p. 225 dise verbo desta composición poética: "Lida polo autor o 28 de San Xoán de 1930 no xantar ofercido no H. Suizo de Santiago ó seu fraternal amigo Secundino Cortizo, co gallo da súa primeira Misa".
183 Vagalumes, 233-234.
184 Vagalumes, 243-244.
185 Vagalumes, 269-278. O poema foi impreso por primeira vez, no prelo do Seminario de Santiago, co gallo da festa (6 e 7 de setembro de 1930) da Nosa Señora da Grela (parroquia de Codeseda) nunha folla, que ten por diante a imaxe da nosa Señora de Guadalupe (na súa capela da Grela) e por detrás o poema. Verbo deste poema anota en Vagalumes o poeta de Codeseda: "Poesía recitada pola nena Celia Iglesias Teira, diante a imaxe de Nosa Señora da Grela, o día 8 de setembro —data da súa festa— do 1930" (Vagalumes, 269). Xa tres anos antes fora publicado un extenso programa, "Grandes e solenes Festas adicadas á Nosa Sra. de Guadalupe", todo el en galego e "imprentado no Seminario de Santiago", para as festas da Virxe da Grela dos días 6, 7 e 8 de setembro de 1927. Sen dúbida Cabada Vázquez tivo parte activa na redacción deste programa, que el mesmo enviou á revista "A Nosa Terra" (esta faise eco do envío do "bon amigo noso, o notabre poeta Xosé Cabada Vázquez", louvando explicitamente o programa, que considera exemplar por estar redactado en lingua galega: ver "A Nosa Terra", 1 setembro 1927, pp. 9-10). Na cabeceira deste programa figura un breve poema, que podería ser tamén da autoría do poeta de Codeseda. Ei-lo texto do mesmo:
Nosa Señora da Grela
ten un vestido de corte.
- ¿Quen llo dou, quen llo daría?
- Os mariñeiros do Grove.
Nosa Señora da Grela
ten un vestido de seda.
- ¿Quen llo dou, quen llo daría?
- Os romeiros de Tras-Deza.
Nosa Señora da Grela
ten un meniño no colo
a quen de cotío prega
por tódolos seus devotos.
186 Vagalumes, 305-310. En Vagalumes, p. 305 alude o poeta á ocasión da composición deste poema: "Con motivo dun inmerescido agasallo adicado polo rol das miñas boas amistades".
187 Vagalumes, 313-314.
188 Vagalumes, 315-322. Indica o poeta en Vagalumes, 315: "Poesía lida polo autor na famosa Carballeira do San Xusto, con motivo do xantar nela ofercido ó seu amigo Casimiro Cubela, o día 6 de agosto do 1930, data da súa primeira Misa e festa dos irmáns mártires, Santos Xusto e Pastor."
189 Vagalumes, 329-330.
190 Vagalumes, 333-334.
191 Vagalumes, 337-338.
192 Poema final do libro Vagalumes (p. 341).
193 Este é o poema (introductorio) co que o poeta abre o seu libro de versos Vagalumes (p. 15-16).
194 "Vida Gallega", 10 maio 1931. Este poema foi recitado polo poeta o día 12 de abril de 1931, como remate da "Velada literario-musical" organizada pola "Academia de Estudios Misionais" da Universidade Pontificia Compostelá, que tivo lugar no Salón Teatro da mesma na tarde da mencionada data. Pódese ver unha referencia ó programa desta velada no "Faro de Vigo", 11 de abril de 1931, p. 8 ("Crónica de Santiago").
195 "A Nosa Terra", 25 xullo 1931, p. 8.
196 "Nós", 25 xullo 1931 (Día de Galicia do 1931). No final do poema indícase na devandita revista: "Iste traballo será leído polo seu autor ó pé da estatua de Rosalía, co gallo da magna procesión cívica que se celebrará hoxe en Santiago". O poema foi publicado tamén no "Suplemento Gratuito de NÓS" de agosto 1931 (Fascículo XXXIII), pp. 10-12. O mesmo poema, mais con título diferente (¡¡Galicia!!), aparece no "Faro de Vigo", 30 agosto 1931, p. 12.
197 "Faro de Vigo", 25 xullo 1931, p. 13.
198 Este poema figura no amplo programa ("feito na Imprenta do Seminario de Santiago de Compostela") das "Grandes Festas que terán de celebrarse en honor dos Groriosos Nenos Irmáns Mártires S. Xusto e S. Pastor os días 5 e 6 de agosto do 1931 na vila de San Xorxe de Sacos". A parte central do programa está flanqueada á esquerda por este poema -sen indicación da súa autoría e sen título (escollo para este as primeiras palabras)- e á dereita por case trinta versos do poema de Cabada Vázquez, "Hoxe houbo festa no Ceo", dos que se indica somentes ó final: "(Do libro de versos 'Vagalumes')". De aquí que se poida dicir que sexa moi probable que a autoría do poeta estradense se estenda tamén ó poema "Carballeira do San Xusto", que vén sendo un fermoso "ritornelo" ou eco poético da coñecida cántiga popular que encabeza tamén o poema "Hoxe houbo festa no Ceo" de Cabada Vázquez. Este último poema fora recitado xustamente un ano antes polo seu autor na Carballeira do San Xusto, en San Xurxo de Sacos (Cotobade, Pontevedra), co gallo da misa nova do seu amigo e compañeiro Casimiro Cubela García, n