Ancorados (San Pedro)*
Clara Iglesias Cortizo
- ANCORADOS: o máis probábel é que o lexema anco- proceda do latín ANGULUM. Aínda que o actual dicionario da RAG non recolle esta palabra, noutros dicionarios e vocabularios do galego si ten aparecido a entrada anco, definida como “ángulo, sinuosidade, recodo, cousa encorvada”. Trataríase, entón, dun topónimo que fai referencia á orografía do terreo.
- O BARRO: segundo a opinión do especialista en toponimia Fernando Cabeza Quiles, o topónimo Barro non sempre significa o que parece a primeira vista, “mestura de terra e auga, lama”; senón que, en moitos casos, estaría relacionado cunha base indoeuropea, *bhars-, “altura, cume”, que acabou por dar vocábulos celtas co lexema –bar, como o irlandés barr ou o córnico bar, con este mesmo significado de “lugar alto”. Segundo este autor, na Galiza o topónimo Barro (ou outras variantes como Bar, Bares, Barronca…) aparece moitas veces en lugares elevados. En todo caso, isto non quere dicir que Barro, cando non se refire a emprazamentos elevados, non poida dar nome tamén a sitios lamentos. De todos xeitos, o topónimo, sexa con un ou outro significado, é de orixe prerromana.
- BREI DE ARRIBA: parece que podemos relacionar este nome co lexema céltico brei-, co significado de “xunco, espadana”.
- O FOXO: procede do latín FOVEAM e indica unha burata, un furado grande. Moitas veces os foxos eran trampas de responsabilidade comunal para capturar lobos.
- MAMOELA: derivado de mámoa, co sufixo diminutivo –ela, é dicir, “mámoa pequena”. A palabra mámoa provén do diminutivo latino MAMMULAM, “teta pequena”, derivada de MAMMAM, “teta, mama”. O seu significado é “montículo que cobre os monumentos megalíticos (dolmens, arcas, antas...)”. A semellanza entre as formas fixo que se producise o cambio semántico. Os nosos dolmens estaban sempre cubertos por grandes montículos de terra que facían que, desde lonxe, o conxunto semellase unha pequena teta. Mamoela é un topónimo arqueolóxico de grande valor, porque indica que alí onde aparece hai ou houbo algún resto megalítico. No caso de San Pedro de Ancorados, Manuel Reimóndez Portela infórmanos da existencia de tres mámoas, case xuntas, das que dúas están íntegras, moi preto do lugar que recibe o nome Mamoela.
- A PENA DE ARRIBA: o máis probábel é que Pena proveña provén do latín PINNAM, “almea” ou “pluma”. O cambio de significado para o galego, “rocha, pedra grande” parece que deriva da semellanza entre as rochas que coroan o alto dalgúns montes coas ameas dunha fortaleza. Na toponimia adoita ter o valor de “outeiro, elevación do terreo”. Hai autores que discuten esta etimoloxía e fan derivar o galego pena da raíz céltica penn- ou pinn-, “rocha, outeiro”.
- POUSADELA: derivada de Pousada, coa adición do sufixo diminutivo –ela. Pousada provén do verbo pousar, “deixar algo nun lugar”; e este, á súa vez, do verbo latino PAUSARE, “parar, cesar, repousar”. Este topónimo adoita darlle nome a zonas máis ou menos chás ao final dunha costa, que servían para facer unha parada e descanso. A partir de aí, pode estender o seu significado ao lugar onde remata unha xornada de viaxe e á casa onde facer noite.
- RIBAS: deriva do substantivo latino RIPAM, “ribeira, costa, ladeira”. Neste caso, tendo en conta a orografía do lugar, o topónimo non se refire á beira do río, senón que posibelmente faga alusión ao que tamén se coñece por ribada, “terreo cunha certa elevación e costento, polo xeral cuberto de mato, que serve de límite a camiños ou leiras”
- SAN PEDRO: é o nome do santo patrón da parroquia e indica o lugar onde se encontra a igrexa. O antropónimo Pedro procede do latín PETRAM, “ pedra” e fai referencia á primeira pedra (metaforicamente “fundación” ou “alicerce”) da Igrexa Católica. O verdadeiro nome do apóstolo era Simón, mais foi o propio Cristo o que lle puxo o sobrenome Pedro ao deixalo encargado de ser a “pedra” sobre a que se edificaría a súa Igrexa.
- VENTOSELA: deriva de vento (> latín VENTUM). A partir do substantivo vento fórmase o adxectivo ventosa e, de aí, Ventosela, coa adición do sufixo diminutivo –ela. Trátase dun topónimo que poderiamos chamar “meteorolóxico”, con significado transparente: “lugar onda dá moito o vento”.
Os nomes da Estrada; ed. Fervenza, 2018
Ancorados (San Pedro)
Manuel Reimóndez Portela
|
|
Por este nome coñécese a parroquia de San Pedro de Ancorados desde tempos ignorados.
Pertence á zona chamada da Ulla Alta, que ademais se compón das parroquias de Loimil, Orazo, Remesar, Agar e Aconrados (San Tomé).
LINDES: estrema polo norte e de oeste a leste con Berres e a súa homónima San Tomé. Polo sur con Callobre e Rubín. Polo leste coa parroquia de Agar, e un chisco con Curantes polo sueste. Polo oeste con Moreira, Callobre e Ribeira.
Por razón alfabética do seu nome correspóndelle o terceiro lugar entre as demais parroquias do concello.
Por razón da súa superficie, comparada coas demais parroquias, correspóndelle o número 32, con 427,5 ha. Os lugares que a compoñen na actualidade son os seguintes:
Pertence á zona chamada da Ulla Alta, que ademais se compón das parroquias de Loimil, Orazo, Remesar, Agar e Aconrados (San Tomé).
LINDES: estrema polo norte e de oeste a leste con Berres e a súa homónima San Tomé. Polo sur con Callobre e Rubín. Polo leste coa parroquia de Agar, e un chisco con Curantes polo sueste. Polo oeste con Moreira, Callobre e Ribeira.
Por razón alfabética do seu nome correspóndelle o terceiro lugar entre as demais parroquias do concello.
Por razón da súa superficie, comparada coas demais parroquias, correspóndelle o número 32, con 427,5 ha. Os lugares que a compoñen na actualidade son os seguintes:
COMUNICACIÓNS: daqueles camiños e corredoiras que comunicaban lugares entre si e coas parroquias veciñas, trocáronse para ben de todos nunhas pistas afirmadas (asfaltadas desde que se fixo a concentración parcelaria) de fináis dos anos 60 (67-68). Hoxe, a pista que arranca de Foxo-Corvelle pasa polo leste da parroquia lindándoa con Agar, entrando en parte de San Tomé e de alí á Mota, en Riobó, onde chega á provincial Callobre-Ponte Ledesma. Outra arranca da mesma estrada nacional 640 Chapa Carril no km 14 paralela á outra, pasando pola igrexa ata a de San Tomé, así como outras que as cruzan de leste a oeste cara a Porto en Berres para chegar a Callobre-Ponte Ledesma, así como a que indo por Mamoela sae ao Sol ou por Vilafruxil a Pía e Pica.
No ano 2003 realizouse a concentración parcelaria de monte, construíndose novos accesos. Existe unha pista á Casa da Escola-Sol, dende San Pedro á provincial Callobre-Ponte Ledesma.
Dende Moreira a S. Pedro e S. Tomé fixeron outro acceso con firme de xabre. -
Algúns camiños lévannos a leiras ou montes.
Camiño Real: era o de Seoane a Santiago por Curantes, O Foxo, Rubín, Ribas; desta parroquia aos campos de Mamoela, Penas Ferreiras, de alí á Pica para seguir a Ribeira pasando á barca de Sarandón, tan importante. Ou tamén coller a da Estrada a Campo Redondo e á Mota para seguir por Ponte Ulla (antes barca) cara a Compostela.
HIDROGRAFÍA: non é parroquia de ríos e incluso ten poucos regueiros; temos en conta os seguintes:
O regueiro de Carreirés, nace na Fonte de Agrelo, en Rubín, pasa entre Ventosela e San Pedro nesta parroquia, seguindo a San Tomé preto de Gontén para ir desaugar ao Río Bo.
O pequeno regueiro de Porto nace na Fonte de Ribas, vai ás herbeiras do Souto e Porto de Berres para seguir por Ulla, da mesma parroquia, seguindo co que xa chaman río de Ulla, para rematar no río do mesmo nome. O regueiro de Friamonde, que nace en Mamuela, pasa a Vilafruxil, Pousada e Nogueira.
Outro chamado O Río (dá nome ao lugar de Río de Agar) nace na canteira de Mariño (Agar) e deslinda esta parroquia de San Pedro de Ancorados, vai a Vilasusán, Barcia e ao río Bo.
PONTES: a máis importante ponte da parroquia é a de Carreirés, entre o cemiterio e o lugar de Ventosela.
Ten ademais algunhas outras pontellas, moi pequenas.
FONTES: as máis importantes son as dos lugares de Ribas, Mamoela... e outras aproveitáronas os veciños para levar instalacións de auga corrente ás súas casas.
A auga da fonte de Mamoela está encanada para un pilón, que se atopa situado na entrada do lugar, a carón do que hai un muíño de pedra situado na eira de José Neira.
Os mananciais da Fontenova de San Pedro, segundo a tradición, proveñen de abaixo da capela, outorgándolles propiedades curativas, pena do Foxo, existe outra.
Todas estas fontes son de titularidade pública.
OROGRAFÍA: formando parte dun amplísimo val con parroquias veciñas, esta ten poucos montes e ningunha montaña importante.
PAISAXE: a paisaxe do val é das máis fermosas da bisbarra.
MÁMOAS: trátase de tres mámoas case xuntas, das que dúas están íntegras, no alto do monte Molide, ao que tamén se lle chama "O Curuto", ao sur, e moi preto do tan antigo camiño real que desde Pía e Pica seguía cara á Mota.
O terreo chan do alto (con outras lendas e cruceiro que desapareceu e do que falaremos) xa na vertente cara a Vilafruxil. Alí aparecen as mámoas xuntas, dinnos que hai bastantes anos un mestre de Callobre cos seus alumnos foi traballar alí, escavando na punta onde se olla un burato pouco fondo.
O lugar de Mamuela alí preto débelle o nome. Como a 300 metros máis ao norte aparecen outras dúas, "violadas", unha perfectamente cónica duns 15 m de diámetro.
PEDRAS: a Pedra do Corvo, as Pedras de Pan, as Penas Ferreiras e outras; mais aínda ten a parroquia en pé os seguintes cruceiros:
1 Situación: situado na parroquia de San Pedro de Ancorados. Actualmente está desprazado de lugar debido á concentración parcelaria.
En maio de 2005 foi restaurado e colocado xunto ao local social no medio dunha fermosa área axardinada. Nun cerramento ao seu carón colocaron os veciños dúas fermosas placas en pedra, unha representa a Virxe das Angustias e a outra a "Cousas" de Castelao, que describe un cruceiro "Onde hai un cruceiro houbo sempre un pecado".
Tradición: onde chega a procesión do Santo Cristo.
Propiedade: herdeiros de Felicísima Nogueira. Pública.
Plataforma: tres chanzos.
Pedestal: cadrado.
Columna: octogonal, lisa.
Capitel: comeza redondo e remata cadrado.
Cruz: latina, cadrada de arestas biseladas, con Cristo e Virxe con neno.
Crucifixo: cadrado. Anverso: Cristo crucificado, cabeza cara á dereita, mans abertas, coroa de espiñas, tres cravos; INRI. Reverso: Nosa Sra. das Angustias
Altura: preto de dous metros e medio.
Inscricións: no capitel: 1971.
Conservación: boa.
2 Situación: parroquia de San Pedro de Ancorados, lugar de Ribas, diante das escolas.
Propiedade: pública. Foi posto neste sitio pola concentración parcelaria, dende unha paraxe de preto.
Plataforma: tres chanzos.
Pedestal: cúbico, rematado cilíndrico.
Capitel: sinxelo, comeza redondo e remata cadrado.
Crucifixo: octogonal. Anverso e reverso: non ten imaxes.
Altura: uns dous ou tres metros.
Conservación: boa.
Descrición: plataforma con pedestal circular realizados en pedra basta. A columna empeza cadrada, segue octogonal no corpo principal e remata circular. Capitel con volutas. Cruz: grega, cadrada de arestas biseladas, sen figuras.
3 Situación: moi preto da ¡grexa da parroquia de San Pedro de Ancorados, camiño por medio, nun recanto dun predio particular.
Descrición: plataforma: dous chanzos. Pedestal: comeza cadrado cos cantos rombos, para rematar redondo. Columna: octogonal, comeza cadrada. Capitel: redondo con volutas saíntes. Cruz: latina, cadrada con bordes biselados, lisa. Non ten figuras. Altura: dous metros aproximadamente.
Inscrición: non ten.
Conservación: boa.
Tradición: lémbrase de sempre neste lugar, antigo cruce de camiños próximo á igrexa, e que a el ían as "rogativas"
Propiedade: da familia Neira, residente na Estrada.
4 Situación: parroquia de San Pedro de Ancorados, paraxe do lugar de Ventosela.
Descrición: plataforma: non ten. Pedestal: gran tronco cónico de pedra basta. Columna: octogonal, remata cadrada. Capitel: de aspecto cadrado, con "gorxa" no medio. Cruz: latina, cadrada de arestas biseladas, sen figuras. Altura: uns dous metros.
Inscricións: non ten.
Conservación: abandonado.
Tradición: antes estivera situado nunha carballeira de preto, sendo trasladado á súa situación actual por mor da concentración parcelaria.
Propiedade: da casa Gómez, do lugar de Ventosela na parroquia de San Pedro de Ancorados.
Hórreos: coidan que so un hórreo no lugar de Vilar ten o merecemento de moi antigo.
Outra pedra: case no cume do monte de Delfina Brey Pereiras, no lugar de Mamoela, saíndo da casa de Xosé Neira Bernárdez atópase unha curiosa pena. En realidade é un monte con máis penas, aínda que está a ras do chan; na peneda ten unha figura circular escavada, afondada como uns 25 cm cunha elevación cónica no centro e un buraco pequeno rectangular duns 10 cm de fondo. Toda a superficie está perfectamente pulida. Ten un diámetro de E-O de 63 cm. e 53 N- S. O cono central ben centrado terá uns 13 cm de alto.
Dise que era un muíño e o xa nomeado Xosé Neira Bernárdez di que de neno lembra ter visto na súa casa unha roda moi grande de muíño (a capa), que poida que fose movida por tracción animal.
LENDAS: son moi coñecidas polos veciños as lendas do monte Molide nos lindes do sueste de Berres e do oeste de San Pedro de Ancorados. Ou tamén ao sur do lugar de Campo Redondo - S. Tomé e norte de Vilafruxil de Moreira Callobre, as abas do monte polo leste son as que dan ao lugar chamado de Mamuela, nome que lle vén das tres mámoas que hai neste monte, das que temos falado. Polo medio do monte pasa un antigo camiño real que vén desde A Estrada pola ponte vella de Moreira, Pía e Pica, por monte Molide ao día nove (leste do lugar de Porto onde houbo unha feira) cara á Mota, etc.
No seu cume é unha gran terra cha sen árbores chea de peniscos. O camiño de que falamos aínda hoxe algún veciño lle chama "carretera". Aquífoi onde houbo, segundo a tradición, unha grande loita contra os mouros que foron soterrados alí polo que so nace herba e non medran árbores.
Máis ou menos no medio desta gran chaira cruza outro camiño máis estreito e de menos tránsito que vai desde Porto a Vilafruxil.
Onde se cruzan estes camiños, no ángulo suroeste, houbo un cruceiro de fama con fermosas lendas:
Certo día chegou á noitiña a unha casa dos Besteiros en Riobó un home descoñecido, pediu pousada, déronlla... e viña preguntando por un monte que se chamaba monte Molide, dixéronlle que si o coñecían.
Mentres ceaban contou que viña de terras de Ourense, que tiña que ir ao monte por un asunto moi importante.
A dona da casa pensou irlle sacando máis cousas, chea de curiosidade, e parolando de aquí e de alá foron indo dunhas noutras e fóronlle dando viño ata poñelo bébedo...
O forasteiro preguntou se nese monte había un cruceiro; dixéronlle que si, ata que lle dixo á muller con moito segredo que nese cruceiro había soterrado un tesouro... mandárono para a cama prometéndolle chamalo pola mañá ben cedo e acompañalo a carón do cruceiro do monte Molide.
Durmiu axiña, cousa que comprobou moi ben a dona da casa, e entón arranxaron ferramentas e uns fachicos e botaron a andar cara ao monte Molide.
Amañecendo o dono da casa foi chamar o forasteiro e colleron os dous o camiño do mesmo monte... cando chegaron alí acharon todo cavado de fresco sen restos de tesouro.
O forasteiro arrincaba os pelos... o dono da casa facía que lle daba mágoa.
Outra lenda do mesmo cruceiro di:
Sendo neno Ramón Rodríguez, veciño de Berres, estaba unha tardiña preto do cruceiro co gando ceibo e viu un home que estaba sentado nos chanzos do cruceiro lendo uns papeis e despois mediu uns pasos en varias direccións.
Días máis tarde volveu por alí de novo co gando e comprobou que preto do cruceiro removerán a terra e entre ela atopou unha moeda de ouro que conservou algúns anos.
Outros din que en certa ocasión chegou un veciño que viña emigrado de América, colleu un pico, unha pa e unha sacha e marchou onda o cruceiro do monte Molide... comezou cavando coma un tolo e, despois de moito tempo sen atopar o tesouro que lle dixeran na Arxentina que había nese cruceiro, enrabechouse de tal xeito que coa picaraña empezou a facelo anacos... rompeu os chanzos, o pedestal, o capitel, a cruz e rematou rompendo en anacos a columna.
Entón empezaron a saír onzas de ouro da columna foca...
Como curiosidade Xosé Neira veciño de Mamoela di que recorda ter visto na casa onde naceu (casa moi antiga onde houbo frades e un "Via Crucis" arredor déla) un resto dunha columna foca, cun buraco dun diámetro por onde podía caber o mango dunha ferramenta.
HISTORIA
Desta parroquia deixounos dito Jerónimo del Hoyo, no ano 1607:
"San Pedro de (Cabeza).
Hay en esta feligresía de San Pedro de Ancorados veinticinco feligreses. Los fructos se hacen tres partes, la una y un desmero lleva la cura, y las otras dos el monasterio de Sancta Clara de Sanctiago, cuya es la presentación, como sucesor de los frailes terceros, que hay memoria de cuando residían y servían aquí y vivían en las casas que están casi desechas cerca de la iglesia, la (fol. 452 r) fábrica tiene de renta veintiún ferrados y medio de centeno y diecisiete y medio de mijo y mas lo que renta el diesmo y premicia del lugar de Juan de Barros. Hay una capilla en un arcovano al lado de la epístola con obligación de decir en ella cuatro misas."
Catastro de Ensenada: os datos moi importantes que recollemos deste catastro poden verse no capítulo dedicado a este dentro do chamado couto de Tabeirós, onde figura con moitas máis parroquias deste concello, ano 1 747.
Dinos Pascual Madoz (1846 - 1850).
"Ancorados (San Pedro De): Feligresía de la provincia de Pontevedra (7 leg.), dioc. de Santiago (5) partido judicial de Tabeirós (1) y Ayuntamiento de Estrada (1). Situación en una llanura bastante ventilada y con buenas vistas; su clima templado y sano; 58 casas de mediana construcción forman esta feligresía con los lugares de Bentosela, Mamoela, Pena, Pousadela, Ribas grandes, San Pedro y Fojo que corresponde en parte a Santa María de Rubín; la iglesia parroquial (S. Pedro) es matriz y servida por un cura de provisión en concurso general; tiene por anejo a Santo Tomé de Ancorados. El Término confina por norte y este con Santa Marina de Agar, por sur con Rubín y Curantes y por oeste con Santo Tomé de Ancorados; hay varias fuentes de buen agua; el terreno es gredoso y de mediana calidad; los caminos vecinales y el que conduce a Estrada, Pontevedra y Lalín son medianos; el correo se recibe de la capital del ayuntamiento. Produce maíz, trigo, centeno, habichuelas, patatas, nabos, hortalizas y lino de buena calidad; cría ganado vacuno, lanar y mular; hay caza de perdices y conejos: Industria: la agrícola y un molino harinero: Comercio la venta de granos y ganados del país. Población: 58 vecinos, 295 almas."
O PADROEIRO TEN DO CONTA DOS SEUS
Nomenclátor Arz. de Santiago: (año 1883) con datos conxuntos dos dous Ancorados.
"Ancorados San Pedro y Santo Tomás de Ancorados. Tabeirós- Pontevedra-Estrada-Ecco. Real Entrada-111 vecinos, 555 almas entre las dos Estrada-Mota.
Personal: Alonso Sabajanes D. Constante. Parr., 35a. Teol. 4 años. Villar Gómez D. Francisco. Prbt., Patrim. 39 a. Teol.5. y Villar Valoira D. Manuel. Prb., Patrim, 35 a. Teol.5.
No censo de 1924 tiña 447 habitantes."
Sobre desta parroquia escribíu Gerardo Álvarez Limeses na Geografía General do Reino de Galicia no ano 1936:
"Ancorados (San Pedro). Dista 48 kilómetros de Pontevedra y 8 de La Estrada y limita al N. con Ancorados (Santo Tomás) al S. con Rubín, al E. con Agar y Remesar y al O. con Moreira.
Entidades: Barro con 27 habitantes, Fojo Corvelle 56, Mamoela 43, Pousadela 35, Ribas Grande 91, San Pedro 70 y diseminados 49 que hacen un total de 497 habitantes para los cuales y los de Ancorados (Santo Tomas) tienen una escuela mixta desempeñada por maestro, la iglesia tiene el ábside románico.
El terreno es llano y de mediana calidad. Se celebró en ella una feria el día 9 de cada mes, su principal fiesta es la del Santísimo Cristo de la Loza que se verifica a mediados de junio con la asistencia de bandas de música, verbenas, fuegos de artificio, etc. Se llega en coche al mismo campo de la romería."
IGREXA PARROQUIAL
"De una nave y un ábside pentagonal de arranques paralelos. Portada principal de arquivolta tórica semicircular sobre una columna por lado y tímpano esculpido con tres cruces de entrelazos, flores estrelladas y dos "bichas" entrelazadas. El ábside procede del dodecágono regular; cuatro columnas adosadas a partir de los arranques paralelos dividen el ábside en cinco vanos, con ventanas románicas de arquivolta tórica con billetes, semicircular apoyada en una columna por lado... Interesantes los restos románicos en su tipo de ábside pentagonal muy curioso y de variada colección de capiteles"... dicíanos así Castillo (Ángel del) "Inventario de la Riqueza Monumental y Artística de Galicia" 1972 p. 24.
É esta sen dúbida unha das igrexas estradenses que conservan importantes restos da arte románica, sobre desta e outras igrexas con restos pertencentes a este concello ten un ampio estudo Hipólito de Sa Bravo "Rutas del Románico en la provincia de Pontevedra.". 1978, p. 49 e di... "su planta es la corriente de las iglesias románicas de nuestras aldeas. Una nave unida al ábside pentagonal mediante.un tramo rectangular enmarcado por el arco triunfal... que fue rehecho al darle mayor altura de la capilla de la cabecera... faltan los arcos triunfales del muro sur... Exteriormente el ábside está dividido en cinco tramos a partir de arranques paralelos... inicialmente tuvo cinco ventanas pero hoy solo conserva tres. Faltan las de los tramos del lado sur que fueron reconstruidos abriendo en el primero una ventana rectangular para suplir a la ventana románica. Las ventanas que se conservan son de arquivolta tórica y otra de billetes que se extiende por los fustes de las columnas... la fachada también fue rehecha pero conserva la portada románica aunque malamente modificada. Sobre la puerta una imagen del Santo Patrono si nos atenemos a la planta poligonal de dos de las capillas de la giróla de la catedral de Santiago repitiéndose en la iglesia de Ancorados la arquería...señalan a la escuela compostelana como estilo."
"Nada sabemos de su origen, tan solo podemos decir que perteneció a la fundación que los Terciarios Regulares Franciscanos tuvieron en Santa María a Nova de Santiago y que de ellos pasó a las religiosas clarisas de Santiago transformándose en convento de Monjas Clarisas anexionado en el siglo XVI al de Santa Clara."
“A Estrada Románica", de Luna Sanmartín, dinos:
"San Pedro, pertenceu á fundación que os Terciarios Regulares Franciscanos tiñan no convento de Sta. María a Nova de Santiago, fundado por Juan García Manrique.
Coa reforma dos conventos na primeira metade so s. XVI San Pedro pasa en 1577 a depender do cenobio de monxas clarisas de Santiago; segundo as Memorias do Arcebispado de Santiago do Cardeal Jerónimo del Hoyo os froitos das herdades da igrexa dividíanse en tres partes: dúas para as monxas e a terceira para o crego por elas presentado. Arredor da igrexa, unhas casas que aínda chaman convento, tiveron as monxas as súas moradas e celeiros ata a desamortización do século pasado.
Fachada principal
A porta da fachada principal da igrexa de San Pedro ten unha arquivolta tórica semicircular que descansa sobre dúas columnas de capiteis vexetais. Os ábacos son modernos. O tímpano vai con dobre lumeira e está esculpido con labor de lacería: con tres cruces de Santo André de Lazos, unha délas tapada por unha imaxe moderna de San Pedro. O conxunto está rodeado con círculos con flores estreladas coa punta rota, pola redución do tímpano traía desfeita levada a cabo coa restauración do ano 1756.
ÁBSIDA ROMÁNICA
Unha ábsida excepcional
A ábsida pentagonal procede dun decágono regular, internamente ten unha arquería cega. Está dividida en cinco planos, a partir dos arranques paralelos dos muros, por catro columnas encostadas ás arestas de intersección dos planos e por dúas pilastras que delimitan a sección recta da cabeceira.
Orixinariamente tivo cinco ventás románicas, unha en cada plano, das que soamente se conservan as tres dos planos máis setentrionais, con arquivolta tórica semicircular e chambrana con catro fileiras de tacos, apoiada sobre dúas columnas que teñen capiteis vexetais, tres cabeciñas de leóns e un personaxe tocando unha viola. O cuarto plano non ten ventá e no quinto existe unha moderna rectangular. No primeiro e terceiro plano hai unha seteira no centro.
O aleiro románico e os canzorros desapareceron. Tan so se conserva a cuberta, que ía decorada no seu chafrán por unha cadeneta de rombos. O muro recto setentrional foi cuberto pola construción da sancristía.
O arco triunfal derrubouse para gañar altura; conservándose os fustes das columnas, as bases están medio soterradas e os capiteis foron picados."
Inscricións das campás: as dúas teñen a mesma inscrición:
JESUS MARIA Y JOSE AÑO DE 1855
ME HIZO LISTE EN ORAZO.
CASAS NOBRES: importante é a casa do crego no lugar de Mamuela, cunha gran solaina de madeira de castiñeiro, hoxe case desfeita. Din que nesta chamada de Farruco Rey (hoxe de Neira) houbo frades que vivían alí e tiñan por foro da casa un "Via Crucis"... para andar o calvario.
Tamén é destacable a casa de Vilar, no lugar de San Pedro, onde mataron a Jacobo Villar na Francesada.
SAN PEDRO, PATRÓN DA PARROQUIA
FESTAS: o padroeiro é San Pedro; celébrase o 29 de xullo e o día 30 o Santo Antón (actualmente a fin de semana do San Pedro).
A principal festa é a do Santo Cristo que se festexa o domingo de Trinidade, ou sexa o domingo antes de Corpus.
O Santo Antón é a véspera do Santo Cristo, o sábado anterior.
As festas celébranse nun moderno e amplo campo da festa, situado no adro do cruceiro a carón das escolas, construído durante a concentración parcelaria. O palco da música é dos máis amplos do municipio (20 metros de longo) e teito acústico en madeira. No baixo ten local con cheminea.
O San Xoán celébrase o primeiro sábado seguinte ao día 24 de xuño, realizando un lumeiro así como unha sardiñada, churrascada, sobremesa e café. Ten unha grande afluencia de público da parroquia.
INDUSTRIA: quedan algúns muíños, o de Carrés, o de Vilar e un de veciños en Ribas movido por electricidade. Teñen que ser poucos os muíños de regueiro porque hai poucos regatos.
En San Pedro existe un taller de mecánica propiedade de Jesús Fernández. Outro de torneado de madeira pertencente á fábrica Maderas del Fojo, no Foxo.
O torneiro José Manuel González foi o que torneou e doou as lámpadas con forma de botafumeiro e a lámpada central da igrexa, con madeiras doadas por Carpintería de Moreira.
COMERCIO: tampouco o comercio sobresae, esta parroquia vive coma tantas outras da agricultura e da gandería e outros cultivos, froitas e flores.
Ten unha taberna, a de Batán no Foxo.
ENSINO: alí preto, no Foxo de Rubín, atópase o Colexio Público, onde reciben ensino os nenos da parroquia, ademais dos que no seu momento pasen aos institutos de Ensino Medio e de Formación Profesional na vila.
ASOCIACIÓN CULTURAL: ten a parroquia un exemplar centro cultural (antes Teleclub) que celebra cada ano actos culturais e recreativos.
Ten lugar todos os anos unha semana cultural bastante importante e na clausura realízase un banquete para toda a parroquia.
Nesta parroquia conservan no centro cultural un estandarte da Sociedade Agraria, en bo estado.
DEPORTES: o da caza nos montes veciños e da mesma parroquia, por suposto so a caza menor de "pelo e pluma". Ten un campo de fútbol.
SANIDADE: no Foxo existe un médico de asistencia pública domiciliaria e do seguro de enfermidade, ademais dos servizos do ambulatorio da Estrada.
ECONOMÍA, VIVENCIA, ETC.: trátase dunha parroquia moi mellorada nos servizos das casas con traídas de augas e luz así como iluminación pública. Viven moito mellor.
OUTROS DATOS: dinos Pedro Varela que "la iglesia es del siglo XII-XIII, fue restaurada en 1756".
Todavía se conservan ruinas de una capilla que hubo en el lugar de San Pedro dedicada a Santa Clara". "A inmediaciones de la iglesia hubo, en tiempos antiguos, un convento de monjas de Santa Clara, y de ahí le viene a la institución el derecho de presentar cura. También hubo cerca de la misma iglesia una torre fuerte, que siendo propiedad de D. Antonio Sanmartín Bayón, la hizo desaparecer hará como de 25 a 30 años. "As máis antigas casas do lugar de San Pedro pertencían ao Mosteiro, tal e como aínda nos indican os seus nomes: "casas do convento".
En Ribas houbo un importante mazadoiro de liño. Tamén di Varela... "fue muy castigado por la invasión francesa... el archivo dice en una nota: "Los ocho muertos que siguen son los que fueron fusilados (sic.) y degollados por el ejército francés por haberse levantado el Reino de Galicia y defendido valientemente contra las fuerzas del tirano; no quiso admitir por Rey ni prestar obediencia al intruso José Bonaparte". El 20 de marzo de 1809 degollado Juan Porto, siendo viejo y enfermo... y Francisco Rodríguez fue muerto y enterrado en Pardemarín por hallarse allí de tránsito de la tropa francesa pidiendo limosna".
Na actualidade tivemos acceso á documentación do Arquivo Histórico Diocesano, de Santiago, onde figuran as certificacións que de seguido se transcriben e que dan idea da virulencia que a loita cos franceses tivo nesta parroquia:
"ARQUIVO HISTÓRICO DIOCESANO
SANTIAGO DE COMPOSTELA
DON ELISARDO TEMPERAN VILLAVERDE, DIRECTOR DEL SERVICIO DEL PATRIMONIO DOCUMENTAL Y BIBLIOGRÁFICO Y DEL ARCHIVO HISTÓRICO DIOCESANO DE SANTIAGO DE COMPOSTELA.
CERTIFICA:
Que el fondo parroquial de Ancorados, San Pedro y Ancorados, Santo Tomé, serie Libros Sacramentales, número 4, folio 37, de este Archivo, hay una inscripción que literalmente dice:
"Nota:
Los ocho muertos que siguen, son los que fueron afusilados y degollados por el exército Francés; por haberse levantado el reino de Galicia; y defendido valerosamente contra la fuerza del tirano: no queriendo admitir por Rey; ni prestar obediencia al intruso Josef Bonaparte.
En veinte de Marzo de 1809 fué degollado y muerto Juan Porto, siendo viejo y enfermo, y Marido de Manuela de Pazos, del lugar de Bentosela: fue este; y los siete que siguen en la tarde del mismo Día; y en la misma ropa en que se hallaron fue sepultado en una sepultura de quince reais se hizo su entierro; y honras en 30 del mismo; asistieron a todos ellos ocho señores sacerdotes y se dirigieron por su Alma quarenta misas. Y para que conste lo firmo= Bachiller Don Josef Benito Álvarez (rubricado)
Al margen izquierdo: "Juan Porto. Cumplido todo"
Al margen derecho: "Sepultura 15"
En el mismo día el cadáver de Manuel San Louzáns, marido de María se le hizo pasado Días el Entierro de Honrras, y cabo de Año con 18 sacerdotes; y en sepultura dotada se aplicaron por su alma, según dicho de su hijo el plebisterio Don Thomás, cien Missas. Y para que conste lo firmo a 28 de Julio de dicho año= Bachiller Don Josef Benito Álvarez (rubricado)
Al margen izquierdo:" Manuel San Louzáns. Misas 100"
Al margen derecho: "Sepultura propia"
En dicho día: el de Jacobo Villar se le hizo entierro y honrras muy posteriormente con diez y ocho sacerdotes y en sepultura propia y para que conste lo firmo á 28 de Julio de 1809= Bachiller Don Josef Benito Álvarez (rubricado).
Al margen izquierdo: " Jacobo Vilar. Cumplidas 200 Misas según su hijo francisco Asevero y que conste lo firmo= Rodríguez (rubricado) Al margen derecho: Sepultura propia".
En el referido día; y hora: el cadáver de Bernardo Gáñete: vezino del Lugar de Pena: se le hizo entierro y honrras con 9 señores Sacerdotes y en sepultura su dotación treinta y tres reales y para que conste lo firmo á 29 de Julio de ochocientos nuebe= Bachiller Don Josef Benito Álvarez (rubricado)
Al margen izquierdo: "Bernardo Gáñete. Cumplido todo"
Al margen derecho: "Sepultura 33 reales. Misas 60".
En la tarde de dicho día, al cadáver de Caetano Marque, vezino del lugar de Bentosela: se el le hizo entierro, y honrras con siete Señores Sacerdotes y en sepultura de dotación nuebe reales y se aplicaron por su Alma cincuenta Missas: y para que conste lo firmo á 30 de Julio de 1809= Bachiller Don Josef Benito Álvarez (rubricado) Al margen izquierdo: "Cayetano Marque. Misas 50 "
Al margen derecho: "Sepultura 9 reales".
En el referido día: el cadáver de Basilio Pérez, Marido de Ygnacia Pena, y Vezino del lugar de Bentosela: se le hizo Entierro, y Onrras con cinco Señores Sacerdotes y en sepultura de seis reales y para que conste lo firmo a 30 de Julio de 1809=Bachiller Don Josef Benito Álvarez (rubricado)
Al margen izquierdo "Basilio Pérez"
Al margen derecho: "Sepultura seis reales"
Ytem María da Vila, vezina del lugar de Posadela, viuda y septegenaria: se le hizo entierro y honrras de limosna y fué sepultada en sepultura de seis reais y para que conste lo frimo decho Día y Año ut. Supra= Bachiller Don Josef Benito Álvarez (rubricado)
Al margen izquierdo: "María da Vila"
Al margen derecho: "Sepultura 6 reales"
Mas Francisco Rodríguez vezino del lugar de Bentosela fue enterrado y muerto en la Parroquia de Santa Eulalia de Pardemaríns por haberse hallado halli a tiempo de transito de la tropa francesa, pidiendo limosna no se le hicieron aún las funciones fúnebres (ilegible) letixio con su hermano residente en Callobre y para que conste lo firmo, estos son los que fueron degollados vezinos de esta feligresía; además de otros cinco vecinos y feligreses de la de Santo Thomé, que igualmente lo fueron; como consta en las partidas del libro correspondiente aquella yglesia= Bachiller Don Josef Benito Álvarez (rubricado')
Al margen izquierdo: "Francisco Rodríguez. En 11 de Agosto del dicho Año se hicieron entierro y honrras y aplicáronse por su Alma 30 Missas"
Al margen derecho: "Cumplido con todo".
TOPONIMIA MENOR: importante é o topónimo Torre indicándonos onde se sabe que a houbo. A Peneda do Corvo, Penas Ferreiras, Tombillóns (houbo tombas ou mámoas?), tras da Torre en Pousadela; por suposto Mamoela coas súas mámoas, o Agro do Cruceiro onde tivo que haber un, o curioso chamadoiro Pedras de Pan (serían moi moles?) e outros máis.
PLANTÍOS REAIS: dinos o Catastro de Ensenada:
"Dehesa y Vivero Real de S.M.
La Dehesa Real se halla sita en el monte de Bentosela. Cavida setenta ferrados, primera calidad. L. y M. dicho monte P. tojal de la Quenlla, N. dehesa deste lugar.
El Vivero Real se halla inmediato a dicha dehesa. Cavida un ferrado de doce quartillos, primera calidad. L.P.N. y M. cerrado."
RURALCENTRO: situado no Centro Cultural, unha serie de equipos, instalados por "aestradadixital", dan acceso público e gratuito a Internet, o que supuxo un grande avance.
A Estrada Rural. 1990. Ed. 2002
No ano 2003 realizouse a concentración parcelaria de monte, construíndose novos accesos. Existe unha pista á Casa da Escola-Sol, dende San Pedro á provincial Callobre-Ponte Ledesma.
Dende Moreira a S. Pedro e S. Tomé fixeron outro acceso con firme de xabre. -
Algúns camiños lévannos a leiras ou montes.
Camiño Real: era o de Seoane a Santiago por Curantes, O Foxo, Rubín, Ribas; desta parroquia aos campos de Mamoela, Penas Ferreiras, de alí á Pica para seguir a Ribeira pasando á barca de Sarandón, tan importante. Ou tamén coller a da Estrada a Campo Redondo e á Mota para seguir por Ponte Ulla (antes barca) cara a Compostela.
HIDROGRAFÍA: non é parroquia de ríos e incluso ten poucos regueiros; temos en conta os seguintes:
O regueiro de Carreirés, nace na Fonte de Agrelo, en Rubín, pasa entre Ventosela e San Pedro nesta parroquia, seguindo a San Tomé preto de Gontén para ir desaugar ao Río Bo.
O pequeno regueiro de Porto nace na Fonte de Ribas, vai ás herbeiras do Souto e Porto de Berres para seguir por Ulla, da mesma parroquia, seguindo co que xa chaman río de Ulla, para rematar no río do mesmo nome. O regueiro de Friamonde, que nace en Mamuela, pasa a Vilafruxil, Pousada e Nogueira.
Outro chamado O Río (dá nome ao lugar de Río de Agar) nace na canteira de Mariño (Agar) e deslinda esta parroquia de San Pedro de Ancorados, vai a Vilasusán, Barcia e ao río Bo.
PONTES: a máis importante ponte da parroquia é a de Carreirés, entre o cemiterio e o lugar de Ventosela.
Ten ademais algunhas outras pontellas, moi pequenas.
FONTES: as máis importantes son as dos lugares de Ribas, Mamoela... e outras aproveitáronas os veciños para levar instalacións de auga corrente ás súas casas.
A auga da fonte de Mamoela está encanada para un pilón, que se atopa situado na entrada do lugar, a carón do que hai un muíño de pedra situado na eira de José Neira.
Os mananciais da Fontenova de San Pedro, segundo a tradición, proveñen de abaixo da capela, outorgándolles propiedades curativas, pena do Foxo, existe outra.
Todas estas fontes son de titularidade pública.
OROGRAFÍA: formando parte dun amplísimo val con parroquias veciñas, esta ten poucos montes e ningunha montaña importante.
PAISAXE: a paisaxe do val é das máis fermosas da bisbarra.
MÁMOAS: trátase de tres mámoas case xuntas, das que dúas están íntegras, no alto do monte Molide, ao que tamén se lle chama "O Curuto", ao sur, e moi preto do tan antigo camiño real que desde Pía e Pica seguía cara á Mota.
O terreo chan do alto (con outras lendas e cruceiro que desapareceu e do que falaremos) xa na vertente cara a Vilafruxil. Alí aparecen as mámoas xuntas, dinnos que hai bastantes anos un mestre de Callobre cos seus alumnos foi traballar alí, escavando na punta onde se olla un burato pouco fondo.
O lugar de Mamuela alí preto débelle o nome. Como a 300 metros máis ao norte aparecen outras dúas, "violadas", unha perfectamente cónica duns 15 m de diámetro.
PEDRAS: a Pedra do Corvo, as Pedras de Pan, as Penas Ferreiras e outras; mais aínda ten a parroquia en pé os seguintes cruceiros:
1 Situación: situado na parroquia de San Pedro de Ancorados. Actualmente está desprazado de lugar debido á concentración parcelaria.
En maio de 2005 foi restaurado e colocado xunto ao local social no medio dunha fermosa área axardinada. Nun cerramento ao seu carón colocaron os veciños dúas fermosas placas en pedra, unha representa a Virxe das Angustias e a outra a "Cousas" de Castelao, que describe un cruceiro "Onde hai un cruceiro houbo sempre un pecado".
Tradición: onde chega a procesión do Santo Cristo.
Propiedade: herdeiros de Felicísima Nogueira. Pública.
Plataforma: tres chanzos.
Pedestal: cadrado.
Columna: octogonal, lisa.
Capitel: comeza redondo e remata cadrado.
Cruz: latina, cadrada de arestas biseladas, con Cristo e Virxe con neno.
Crucifixo: cadrado. Anverso: Cristo crucificado, cabeza cara á dereita, mans abertas, coroa de espiñas, tres cravos; INRI. Reverso: Nosa Sra. das Angustias
Altura: preto de dous metros e medio.
Inscricións: no capitel: 1971.
Conservación: boa.
2 Situación: parroquia de San Pedro de Ancorados, lugar de Ribas, diante das escolas.
Propiedade: pública. Foi posto neste sitio pola concentración parcelaria, dende unha paraxe de preto.
Plataforma: tres chanzos.
Pedestal: cúbico, rematado cilíndrico.
Capitel: sinxelo, comeza redondo e remata cadrado.
Crucifixo: octogonal. Anverso e reverso: non ten imaxes.
Altura: uns dous ou tres metros.
Conservación: boa.
Descrición: plataforma con pedestal circular realizados en pedra basta. A columna empeza cadrada, segue octogonal no corpo principal e remata circular. Capitel con volutas. Cruz: grega, cadrada de arestas biseladas, sen figuras.
3 Situación: moi preto da ¡grexa da parroquia de San Pedro de Ancorados, camiño por medio, nun recanto dun predio particular.
Descrición: plataforma: dous chanzos. Pedestal: comeza cadrado cos cantos rombos, para rematar redondo. Columna: octogonal, comeza cadrada. Capitel: redondo con volutas saíntes. Cruz: latina, cadrada con bordes biselados, lisa. Non ten figuras. Altura: dous metros aproximadamente.
Inscrición: non ten.
Conservación: boa.
Tradición: lémbrase de sempre neste lugar, antigo cruce de camiños próximo á igrexa, e que a el ían as "rogativas"
Propiedade: da familia Neira, residente na Estrada.
4 Situación: parroquia de San Pedro de Ancorados, paraxe do lugar de Ventosela.
Descrición: plataforma: non ten. Pedestal: gran tronco cónico de pedra basta. Columna: octogonal, remata cadrada. Capitel: de aspecto cadrado, con "gorxa" no medio. Cruz: latina, cadrada de arestas biseladas, sen figuras. Altura: uns dous metros.
Inscricións: non ten.
Conservación: abandonado.
Tradición: antes estivera situado nunha carballeira de preto, sendo trasladado á súa situación actual por mor da concentración parcelaria.
Propiedade: da casa Gómez, do lugar de Ventosela na parroquia de San Pedro de Ancorados.
Hórreos: coidan que so un hórreo no lugar de Vilar ten o merecemento de moi antigo.
Outra pedra: case no cume do monte de Delfina Brey Pereiras, no lugar de Mamoela, saíndo da casa de Xosé Neira Bernárdez atópase unha curiosa pena. En realidade é un monte con máis penas, aínda que está a ras do chan; na peneda ten unha figura circular escavada, afondada como uns 25 cm cunha elevación cónica no centro e un buraco pequeno rectangular duns 10 cm de fondo. Toda a superficie está perfectamente pulida. Ten un diámetro de E-O de 63 cm. e 53 N- S. O cono central ben centrado terá uns 13 cm de alto.
Dise que era un muíño e o xa nomeado Xosé Neira Bernárdez di que de neno lembra ter visto na súa casa unha roda moi grande de muíño (a capa), que poida que fose movida por tracción animal.
LENDAS: son moi coñecidas polos veciños as lendas do monte Molide nos lindes do sueste de Berres e do oeste de San Pedro de Ancorados. Ou tamén ao sur do lugar de Campo Redondo - S. Tomé e norte de Vilafruxil de Moreira Callobre, as abas do monte polo leste son as que dan ao lugar chamado de Mamuela, nome que lle vén das tres mámoas que hai neste monte, das que temos falado. Polo medio do monte pasa un antigo camiño real que vén desde A Estrada pola ponte vella de Moreira, Pía e Pica, por monte Molide ao día nove (leste do lugar de Porto onde houbo unha feira) cara á Mota, etc.
No seu cume é unha gran terra cha sen árbores chea de peniscos. O camiño de que falamos aínda hoxe algún veciño lle chama "carretera". Aquífoi onde houbo, segundo a tradición, unha grande loita contra os mouros que foron soterrados alí polo que so nace herba e non medran árbores.
Máis ou menos no medio desta gran chaira cruza outro camiño máis estreito e de menos tránsito que vai desde Porto a Vilafruxil.
Onde se cruzan estes camiños, no ángulo suroeste, houbo un cruceiro de fama con fermosas lendas:
Certo día chegou á noitiña a unha casa dos Besteiros en Riobó un home descoñecido, pediu pousada, déronlla... e viña preguntando por un monte que se chamaba monte Molide, dixéronlle que si o coñecían.
Mentres ceaban contou que viña de terras de Ourense, que tiña que ir ao monte por un asunto moi importante.
A dona da casa pensou irlle sacando máis cousas, chea de curiosidade, e parolando de aquí e de alá foron indo dunhas noutras e fóronlle dando viño ata poñelo bébedo...
O forasteiro preguntou se nese monte había un cruceiro; dixéronlle que si, ata que lle dixo á muller con moito segredo que nese cruceiro había soterrado un tesouro... mandárono para a cama prometéndolle chamalo pola mañá ben cedo e acompañalo a carón do cruceiro do monte Molide.
Durmiu axiña, cousa que comprobou moi ben a dona da casa, e entón arranxaron ferramentas e uns fachicos e botaron a andar cara ao monte Molide.
Amañecendo o dono da casa foi chamar o forasteiro e colleron os dous o camiño do mesmo monte... cando chegaron alí acharon todo cavado de fresco sen restos de tesouro.
O forasteiro arrincaba os pelos... o dono da casa facía que lle daba mágoa.
Outra lenda do mesmo cruceiro di:
Sendo neno Ramón Rodríguez, veciño de Berres, estaba unha tardiña preto do cruceiro co gando ceibo e viu un home que estaba sentado nos chanzos do cruceiro lendo uns papeis e despois mediu uns pasos en varias direccións.
Días máis tarde volveu por alí de novo co gando e comprobou que preto do cruceiro removerán a terra e entre ela atopou unha moeda de ouro que conservou algúns anos.
Outros din que en certa ocasión chegou un veciño que viña emigrado de América, colleu un pico, unha pa e unha sacha e marchou onda o cruceiro do monte Molide... comezou cavando coma un tolo e, despois de moito tempo sen atopar o tesouro que lle dixeran na Arxentina que había nese cruceiro, enrabechouse de tal xeito que coa picaraña empezou a facelo anacos... rompeu os chanzos, o pedestal, o capitel, a cruz e rematou rompendo en anacos a columna.
Entón empezaron a saír onzas de ouro da columna foca...
Como curiosidade Xosé Neira veciño de Mamoela di que recorda ter visto na casa onde naceu (casa moi antiga onde houbo frades e un "Via Crucis" arredor déla) un resto dunha columna foca, cun buraco dun diámetro por onde podía caber o mango dunha ferramenta.
HISTORIA
Desta parroquia deixounos dito Jerónimo del Hoyo, no ano 1607:
"San Pedro de (Cabeza).
Hay en esta feligresía de San Pedro de Ancorados veinticinco feligreses. Los fructos se hacen tres partes, la una y un desmero lleva la cura, y las otras dos el monasterio de Sancta Clara de Sanctiago, cuya es la presentación, como sucesor de los frailes terceros, que hay memoria de cuando residían y servían aquí y vivían en las casas que están casi desechas cerca de la iglesia, la (fol. 452 r) fábrica tiene de renta veintiún ferrados y medio de centeno y diecisiete y medio de mijo y mas lo que renta el diesmo y premicia del lugar de Juan de Barros. Hay una capilla en un arcovano al lado de la epístola con obligación de decir en ella cuatro misas."
Catastro de Ensenada: os datos moi importantes que recollemos deste catastro poden verse no capítulo dedicado a este dentro do chamado couto de Tabeirós, onde figura con moitas máis parroquias deste concello, ano 1 747.
Dinos Pascual Madoz (1846 - 1850).
"Ancorados (San Pedro De): Feligresía de la provincia de Pontevedra (7 leg.), dioc. de Santiago (5) partido judicial de Tabeirós (1) y Ayuntamiento de Estrada (1). Situación en una llanura bastante ventilada y con buenas vistas; su clima templado y sano; 58 casas de mediana construcción forman esta feligresía con los lugares de Bentosela, Mamoela, Pena, Pousadela, Ribas grandes, San Pedro y Fojo que corresponde en parte a Santa María de Rubín; la iglesia parroquial (S. Pedro) es matriz y servida por un cura de provisión en concurso general; tiene por anejo a Santo Tomé de Ancorados. El Término confina por norte y este con Santa Marina de Agar, por sur con Rubín y Curantes y por oeste con Santo Tomé de Ancorados; hay varias fuentes de buen agua; el terreno es gredoso y de mediana calidad; los caminos vecinales y el que conduce a Estrada, Pontevedra y Lalín son medianos; el correo se recibe de la capital del ayuntamiento. Produce maíz, trigo, centeno, habichuelas, patatas, nabos, hortalizas y lino de buena calidad; cría ganado vacuno, lanar y mular; hay caza de perdices y conejos: Industria: la agrícola y un molino harinero: Comercio la venta de granos y ganados del país. Población: 58 vecinos, 295 almas."
O PADROEIRO TEN DO CONTA DOS SEUS
Nomenclátor Arz. de Santiago: (año 1883) con datos conxuntos dos dous Ancorados.
"Ancorados San Pedro y Santo Tomás de Ancorados. Tabeirós- Pontevedra-Estrada-Ecco. Real Entrada-111 vecinos, 555 almas entre las dos Estrada-Mota.
Personal: Alonso Sabajanes D. Constante. Parr., 35a. Teol. 4 años. Villar Gómez D. Francisco. Prbt., Patrim. 39 a. Teol.5. y Villar Valoira D. Manuel. Prb., Patrim, 35 a. Teol.5.
No censo de 1924 tiña 447 habitantes."
Sobre desta parroquia escribíu Gerardo Álvarez Limeses na Geografía General do Reino de Galicia no ano 1936:
"Ancorados (San Pedro). Dista 48 kilómetros de Pontevedra y 8 de La Estrada y limita al N. con Ancorados (Santo Tomás) al S. con Rubín, al E. con Agar y Remesar y al O. con Moreira.
Entidades: Barro con 27 habitantes, Fojo Corvelle 56, Mamoela 43, Pousadela 35, Ribas Grande 91, San Pedro 70 y diseminados 49 que hacen un total de 497 habitantes para los cuales y los de Ancorados (Santo Tomas) tienen una escuela mixta desempeñada por maestro, la iglesia tiene el ábside románico.
El terreno es llano y de mediana calidad. Se celebró en ella una feria el día 9 de cada mes, su principal fiesta es la del Santísimo Cristo de la Loza que se verifica a mediados de junio con la asistencia de bandas de música, verbenas, fuegos de artificio, etc. Se llega en coche al mismo campo de la romería."
IGREXA PARROQUIAL
"De una nave y un ábside pentagonal de arranques paralelos. Portada principal de arquivolta tórica semicircular sobre una columna por lado y tímpano esculpido con tres cruces de entrelazos, flores estrelladas y dos "bichas" entrelazadas. El ábside procede del dodecágono regular; cuatro columnas adosadas a partir de los arranques paralelos dividen el ábside en cinco vanos, con ventanas románicas de arquivolta tórica con billetes, semicircular apoyada en una columna por lado... Interesantes los restos románicos en su tipo de ábside pentagonal muy curioso y de variada colección de capiteles"... dicíanos así Castillo (Ángel del) "Inventario de la Riqueza Monumental y Artística de Galicia" 1972 p. 24.
É esta sen dúbida unha das igrexas estradenses que conservan importantes restos da arte románica, sobre desta e outras igrexas con restos pertencentes a este concello ten un ampio estudo Hipólito de Sa Bravo "Rutas del Románico en la provincia de Pontevedra.". 1978, p. 49 e di... "su planta es la corriente de las iglesias románicas de nuestras aldeas. Una nave unida al ábside pentagonal mediante.un tramo rectangular enmarcado por el arco triunfal... que fue rehecho al darle mayor altura de la capilla de la cabecera... faltan los arcos triunfales del muro sur... Exteriormente el ábside está dividido en cinco tramos a partir de arranques paralelos... inicialmente tuvo cinco ventanas pero hoy solo conserva tres. Faltan las de los tramos del lado sur que fueron reconstruidos abriendo en el primero una ventana rectangular para suplir a la ventana románica. Las ventanas que se conservan son de arquivolta tórica y otra de billetes que se extiende por los fustes de las columnas... la fachada también fue rehecha pero conserva la portada románica aunque malamente modificada. Sobre la puerta una imagen del Santo Patrono si nos atenemos a la planta poligonal de dos de las capillas de la giróla de la catedral de Santiago repitiéndose en la iglesia de Ancorados la arquería...señalan a la escuela compostelana como estilo."
"Nada sabemos de su origen, tan solo podemos decir que perteneció a la fundación que los Terciarios Regulares Franciscanos tuvieron en Santa María a Nova de Santiago y que de ellos pasó a las religiosas clarisas de Santiago transformándose en convento de Monjas Clarisas anexionado en el siglo XVI al de Santa Clara."
“A Estrada Románica", de Luna Sanmartín, dinos:
"San Pedro, pertenceu á fundación que os Terciarios Regulares Franciscanos tiñan no convento de Sta. María a Nova de Santiago, fundado por Juan García Manrique.
Coa reforma dos conventos na primeira metade so s. XVI San Pedro pasa en 1577 a depender do cenobio de monxas clarisas de Santiago; segundo as Memorias do Arcebispado de Santiago do Cardeal Jerónimo del Hoyo os froitos das herdades da igrexa dividíanse en tres partes: dúas para as monxas e a terceira para o crego por elas presentado. Arredor da igrexa, unhas casas que aínda chaman convento, tiveron as monxas as súas moradas e celeiros ata a desamortización do século pasado.
Fachada principal
A porta da fachada principal da igrexa de San Pedro ten unha arquivolta tórica semicircular que descansa sobre dúas columnas de capiteis vexetais. Os ábacos son modernos. O tímpano vai con dobre lumeira e está esculpido con labor de lacería: con tres cruces de Santo André de Lazos, unha délas tapada por unha imaxe moderna de San Pedro. O conxunto está rodeado con círculos con flores estreladas coa punta rota, pola redución do tímpano traía desfeita levada a cabo coa restauración do ano 1756.
ÁBSIDA ROMÁNICA
Unha ábsida excepcional
A ábsida pentagonal procede dun decágono regular, internamente ten unha arquería cega. Está dividida en cinco planos, a partir dos arranques paralelos dos muros, por catro columnas encostadas ás arestas de intersección dos planos e por dúas pilastras que delimitan a sección recta da cabeceira.
Orixinariamente tivo cinco ventás románicas, unha en cada plano, das que soamente se conservan as tres dos planos máis setentrionais, con arquivolta tórica semicircular e chambrana con catro fileiras de tacos, apoiada sobre dúas columnas que teñen capiteis vexetais, tres cabeciñas de leóns e un personaxe tocando unha viola. O cuarto plano non ten ventá e no quinto existe unha moderna rectangular. No primeiro e terceiro plano hai unha seteira no centro.
O aleiro románico e os canzorros desapareceron. Tan so se conserva a cuberta, que ía decorada no seu chafrán por unha cadeneta de rombos. O muro recto setentrional foi cuberto pola construción da sancristía.
O arco triunfal derrubouse para gañar altura; conservándose os fustes das columnas, as bases están medio soterradas e os capiteis foron picados."
Inscricións das campás: as dúas teñen a mesma inscrición:
JESUS MARIA Y JOSE AÑO DE 1855
ME HIZO LISTE EN ORAZO.
CASAS NOBRES: importante é a casa do crego no lugar de Mamuela, cunha gran solaina de madeira de castiñeiro, hoxe case desfeita. Din que nesta chamada de Farruco Rey (hoxe de Neira) houbo frades que vivían alí e tiñan por foro da casa un "Via Crucis"... para andar o calvario.
Tamén é destacable a casa de Vilar, no lugar de San Pedro, onde mataron a Jacobo Villar na Francesada.
SAN PEDRO, PATRÓN DA PARROQUIA
FESTAS: o padroeiro é San Pedro; celébrase o 29 de xullo e o día 30 o Santo Antón (actualmente a fin de semana do San Pedro).
A principal festa é a do Santo Cristo que se festexa o domingo de Trinidade, ou sexa o domingo antes de Corpus.
O Santo Antón é a véspera do Santo Cristo, o sábado anterior.
As festas celébranse nun moderno e amplo campo da festa, situado no adro do cruceiro a carón das escolas, construído durante a concentración parcelaria. O palco da música é dos máis amplos do municipio (20 metros de longo) e teito acústico en madeira. No baixo ten local con cheminea.
O San Xoán celébrase o primeiro sábado seguinte ao día 24 de xuño, realizando un lumeiro así como unha sardiñada, churrascada, sobremesa e café. Ten unha grande afluencia de público da parroquia.
INDUSTRIA: quedan algúns muíños, o de Carrés, o de Vilar e un de veciños en Ribas movido por electricidade. Teñen que ser poucos os muíños de regueiro porque hai poucos regatos.
En San Pedro existe un taller de mecánica propiedade de Jesús Fernández. Outro de torneado de madeira pertencente á fábrica Maderas del Fojo, no Foxo.
O torneiro José Manuel González foi o que torneou e doou as lámpadas con forma de botafumeiro e a lámpada central da igrexa, con madeiras doadas por Carpintería de Moreira.
COMERCIO: tampouco o comercio sobresae, esta parroquia vive coma tantas outras da agricultura e da gandería e outros cultivos, froitas e flores.
Ten unha taberna, a de Batán no Foxo.
ENSINO: alí preto, no Foxo de Rubín, atópase o Colexio Público, onde reciben ensino os nenos da parroquia, ademais dos que no seu momento pasen aos institutos de Ensino Medio e de Formación Profesional na vila.
ASOCIACIÓN CULTURAL: ten a parroquia un exemplar centro cultural (antes Teleclub) que celebra cada ano actos culturais e recreativos.
Ten lugar todos os anos unha semana cultural bastante importante e na clausura realízase un banquete para toda a parroquia.
Nesta parroquia conservan no centro cultural un estandarte da Sociedade Agraria, en bo estado.
DEPORTES: o da caza nos montes veciños e da mesma parroquia, por suposto so a caza menor de "pelo e pluma". Ten un campo de fútbol.
SANIDADE: no Foxo existe un médico de asistencia pública domiciliaria e do seguro de enfermidade, ademais dos servizos do ambulatorio da Estrada.
ECONOMÍA, VIVENCIA, ETC.: trátase dunha parroquia moi mellorada nos servizos das casas con traídas de augas e luz así como iluminación pública. Viven moito mellor.
OUTROS DATOS: dinos Pedro Varela que "la iglesia es del siglo XII-XIII, fue restaurada en 1756".
Todavía se conservan ruinas de una capilla que hubo en el lugar de San Pedro dedicada a Santa Clara". "A inmediaciones de la iglesia hubo, en tiempos antiguos, un convento de monjas de Santa Clara, y de ahí le viene a la institución el derecho de presentar cura. También hubo cerca de la misma iglesia una torre fuerte, que siendo propiedad de D. Antonio Sanmartín Bayón, la hizo desaparecer hará como de 25 a 30 años. "As máis antigas casas do lugar de San Pedro pertencían ao Mosteiro, tal e como aínda nos indican os seus nomes: "casas do convento".
En Ribas houbo un importante mazadoiro de liño. Tamén di Varela... "fue muy castigado por la invasión francesa... el archivo dice en una nota: "Los ocho muertos que siguen son los que fueron fusilados (sic.) y degollados por el ejército francés por haberse levantado el Reino de Galicia y defendido valientemente contra las fuerzas del tirano; no quiso admitir por Rey ni prestar obediencia al intruso José Bonaparte". El 20 de marzo de 1809 degollado Juan Porto, siendo viejo y enfermo... y Francisco Rodríguez fue muerto y enterrado en Pardemarín por hallarse allí de tránsito de la tropa francesa pidiendo limosna".
Na actualidade tivemos acceso á documentación do Arquivo Histórico Diocesano, de Santiago, onde figuran as certificacións que de seguido se transcriben e que dan idea da virulencia que a loita cos franceses tivo nesta parroquia:
"ARQUIVO HISTÓRICO DIOCESANO
SANTIAGO DE COMPOSTELA
DON ELISARDO TEMPERAN VILLAVERDE, DIRECTOR DEL SERVICIO DEL PATRIMONIO DOCUMENTAL Y BIBLIOGRÁFICO Y DEL ARCHIVO HISTÓRICO DIOCESANO DE SANTIAGO DE COMPOSTELA.
CERTIFICA:
Que el fondo parroquial de Ancorados, San Pedro y Ancorados, Santo Tomé, serie Libros Sacramentales, número 4, folio 37, de este Archivo, hay una inscripción que literalmente dice:
"Nota:
Los ocho muertos que siguen, son los que fueron afusilados y degollados por el exército Francés; por haberse levantado el reino de Galicia; y defendido valerosamente contra la fuerza del tirano: no queriendo admitir por Rey; ni prestar obediencia al intruso Josef Bonaparte.
En veinte de Marzo de 1809 fué degollado y muerto Juan Porto, siendo viejo y enfermo, y Marido de Manuela de Pazos, del lugar de Bentosela: fue este; y los siete que siguen en la tarde del mismo Día; y en la misma ropa en que se hallaron fue sepultado en una sepultura de quince reais se hizo su entierro; y honras en 30 del mismo; asistieron a todos ellos ocho señores sacerdotes y se dirigieron por su Alma quarenta misas. Y para que conste lo firmo= Bachiller Don Josef Benito Álvarez (rubricado)
Al margen izquierdo: "Juan Porto. Cumplido todo"
Al margen derecho: "Sepultura 15"
En el mismo día el cadáver de Manuel San Louzáns, marido de María se le hizo pasado Días el Entierro de Honrras, y cabo de Año con 18 sacerdotes; y en sepultura dotada se aplicaron por su alma, según dicho de su hijo el plebisterio Don Thomás, cien Missas. Y para que conste lo firmo a 28 de Julio de dicho año= Bachiller Don Josef Benito Álvarez (rubricado)
Al margen izquierdo:" Manuel San Louzáns. Misas 100"
Al margen derecho: "Sepultura propia"
En dicho día: el de Jacobo Villar se le hizo entierro y honrras muy posteriormente con diez y ocho sacerdotes y en sepultura propia y para que conste lo firmo á 28 de Julio de 1809= Bachiller Don Josef Benito Álvarez (rubricado).
Al margen izquierdo: " Jacobo Vilar. Cumplidas 200 Misas según su hijo francisco Asevero y que conste lo firmo= Rodríguez (rubricado) Al margen derecho: Sepultura propia".
En el referido día; y hora: el cadáver de Bernardo Gáñete: vezino del Lugar de Pena: se le hizo entierro y honrras con 9 señores Sacerdotes y en sepultura su dotación treinta y tres reales y para que conste lo firmo á 29 de Julio de ochocientos nuebe= Bachiller Don Josef Benito Álvarez (rubricado)
Al margen izquierdo: "Bernardo Gáñete. Cumplido todo"
Al margen derecho: "Sepultura 33 reales. Misas 60".
En la tarde de dicho día, al cadáver de Caetano Marque, vezino del lugar de Bentosela: se el le hizo entierro, y honrras con siete Señores Sacerdotes y en sepultura de dotación nuebe reales y se aplicaron por su Alma cincuenta Missas: y para que conste lo firmo á 30 de Julio de 1809= Bachiller Don Josef Benito Álvarez (rubricado) Al margen izquierdo: "Cayetano Marque. Misas 50 "
Al margen derecho: "Sepultura 9 reales".
En el referido día: el cadáver de Basilio Pérez, Marido de Ygnacia Pena, y Vezino del lugar de Bentosela: se le hizo Entierro, y Onrras con cinco Señores Sacerdotes y en sepultura de seis reales y para que conste lo firmo a 30 de Julio de 1809=Bachiller Don Josef Benito Álvarez (rubricado)
Al margen izquierdo "Basilio Pérez"
Al margen derecho: "Sepultura seis reales"
Ytem María da Vila, vezina del lugar de Posadela, viuda y septegenaria: se le hizo entierro y honrras de limosna y fué sepultada en sepultura de seis reais y para que conste lo frimo decho Día y Año ut. Supra= Bachiller Don Josef Benito Álvarez (rubricado)
Al margen izquierdo: "María da Vila"
Al margen derecho: "Sepultura 6 reales"
Mas Francisco Rodríguez vezino del lugar de Bentosela fue enterrado y muerto en la Parroquia de Santa Eulalia de Pardemaríns por haberse hallado halli a tiempo de transito de la tropa francesa, pidiendo limosna no se le hicieron aún las funciones fúnebres (ilegible) letixio con su hermano residente en Callobre y para que conste lo firmo, estos son los que fueron degollados vezinos de esta feligresía; además de otros cinco vecinos y feligreses de la de Santo Thomé, que igualmente lo fueron; como consta en las partidas del libro correspondiente aquella yglesia= Bachiller Don Josef Benito Álvarez (rubricado')
Al margen izquierdo: "Francisco Rodríguez. En 11 de Agosto del dicho Año se hicieron entierro y honrras y aplicáronse por su Alma 30 Missas"
Al margen derecho: "Cumplido con todo".
TOPONIMIA MENOR: importante é o topónimo Torre indicándonos onde se sabe que a houbo. A Peneda do Corvo, Penas Ferreiras, Tombillóns (houbo tombas ou mámoas?), tras da Torre en Pousadela; por suposto Mamoela coas súas mámoas, o Agro do Cruceiro onde tivo que haber un, o curioso chamadoiro Pedras de Pan (serían moi moles?) e outros máis.
PLANTÍOS REAIS: dinos o Catastro de Ensenada:
"Dehesa y Vivero Real de S.M.
La Dehesa Real se halla sita en el monte de Bentosela. Cavida setenta ferrados, primera calidad. L. y M. dicho monte P. tojal de la Quenlla, N. dehesa deste lugar.
El Vivero Real se halla inmediato a dicha dehesa. Cavida un ferrado de doce quartillos, primera calidad. L.P.N. y M. cerrado."
RURALCENTRO: situado no Centro Cultural, unha serie de equipos, instalados por "aestradadixital", dan acceso público e gratuito a Internet, o que supuxo un grande avance.
A Estrada Rural. 1990. Ed. 2002
Ancorados, San Pedro*
Pedro Varela
Parroquia de 84 cabezas de familia e 394 habitantes, distante da Estrada uns 9 quilómetros.
Ancorados, segundo algunhas opinións, vén de acorados, “enlamados” debido ás moitas augas que durante os invernos se reúnen naqueles terreos de depresión. Nós coidamos, con coñecemento do terreo, que vén de ancos: “cóbado, revolta ou curvatura do chan”, por ser así a condición topográfica do terreo.
Lugares: Ribas Pequenas, San Pedro, Malata, Ventosela, O Barro, Ribas Grandes, Mamoela, Pousadela, O Foxo e A Pena.
Ribas Pequenas debe o seu nome a estar situado nunha altura pouco pronunciada; así como Ribas Grandes o debe a estar máis elevado; Malata, aldea malita, mal acondicionada, como efectivamente sucede; Ventosela, moi exposto aos ventos, especialmente do norte; Pousadela, diminutivo de Pousada. Foxo (véxase o que se consigna en canto a este lugar ao describir a parroquia de Rubín, posto que se trata dunha aldea que pertence ás dúas freguesías).
Lindeiros: norte, San Tomé e Riobó; sur, Callobre e Rubín; leste, Agar e Curantes e oeste, Moreira, Berres e San Tomé.
Vías de comunicación: camiños rurais e o pontillón de Carreirés entre San Pedro e Ventosela.
Baña esta parroquia o regato de Ponte Carreirés que nace en Ventosela e desemboca en Riobó, fertilizando os lugares de Ventosela e San Pedro.
O ensino primario consiste nunha Escola Nacional, situada no Foxo e atendida por unha mestra. Os veciños teñen unha Sociedade de Agricultores.
No eclesiástico: xa se comprende que o patrón é San Pedro. A parroquia ten como anexo á de San Tomé e para o curato, que é de entrada, presenta o convento de Santa Clara de Santiago. A igrexa é do século XII ou XIII e foi restaurada en 1756. Aínda se conservan ruínas dunha capela que houbo no lugar de San Pedro, dedicada a Santa Clara.
Festas anuais: a do patrón, o 29 de xuño; a dos Remedios, o día 30; o Socorro, o domingo seguinte; Corpus, no seu día propio; as Dores, o terceiro domingo de setembro; o Carme, o domingo seguinte ao das Dores; o Santo Cristo, o domingo que segue á Pascua do Espírito Santo.
Nas inmediacións da igrexa houbo, en tempos antigos, un convento de monxas de Santa Clara, e de aí lle vén á institución o dereito de presentar cura.
Outras particularidades: tamén houbo preto desta igrexa unha torre forte que era propiedade de Antonio Sanmartín de Bayón e que a fixo desaparecer haberá uns 25 ou 30 anos.
No lugar de Ribas funcionou moito tempo un aparato mazadoiro de liño, que consistía nunha grande roda de pedra coa súa correspondente montaxe, movida por forza animal.
Esta parroquia foi moi castigada pola invasión francesa. No libro de defuncións do arquivo existe a seguinte nota: «Os oito mortos que seguen son os que foron fusilados e degolados polo exército francés, por levantarse o Reino de Galiza e defenderse valentemente contra a forza do tirano; non quixo admitir por rei nin prestar obediencia ao intruso Xosé Bonaparte.»
«O 20 marzo 1809 foi degolado Juan Porto, cando era vello e estaba enfermo. Era marido de Manuela de Pazos, do lugar de Ventosela; este e os sete máis foron asasinados na tarde de mesmo día e coa mesma roupa coa que se atoparon.»
«Francisco Rodríguez, veciño do lugar de Ventosela, foi asasinado e enterrado na parroquia de Santa Baia de Pardemarín por encontrarse alí pedindo esmola no momento do tránsito da tropa francesa».
En 1720 actuaba como escribán nesta parroquia D. Nicolás de Ortega.
Os de Ancorados reciben o correo polo Foxo.
* A Estrada, 1923. Ed. 2017
Ancorados, segundo algunhas opinións, vén de acorados, “enlamados” debido ás moitas augas que durante os invernos se reúnen naqueles terreos de depresión. Nós coidamos, con coñecemento do terreo, que vén de ancos: “cóbado, revolta ou curvatura do chan”, por ser así a condición topográfica do terreo.
Lugares: Ribas Pequenas, San Pedro, Malata, Ventosela, O Barro, Ribas Grandes, Mamoela, Pousadela, O Foxo e A Pena.
Ribas Pequenas debe o seu nome a estar situado nunha altura pouco pronunciada; así como Ribas Grandes o debe a estar máis elevado; Malata, aldea malita, mal acondicionada, como efectivamente sucede; Ventosela, moi exposto aos ventos, especialmente do norte; Pousadela, diminutivo de Pousada. Foxo (véxase o que se consigna en canto a este lugar ao describir a parroquia de Rubín, posto que se trata dunha aldea que pertence ás dúas freguesías).
Lindeiros: norte, San Tomé e Riobó; sur, Callobre e Rubín; leste, Agar e Curantes e oeste, Moreira, Berres e San Tomé.
Vías de comunicación: camiños rurais e o pontillón de Carreirés entre San Pedro e Ventosela.
Baña esta parroquia o regato de Ponte Carreirés que nace en Ventosela e desemboca en Riobó, fertilizando os lugares de Ventosela e San Pedro.
O ensino primario consiste nunha Escola Nacional, situada no Foxo e atendida por unha mestra. Os veciños teñen unha Sociedade de Agricultores.
No eclesiástico: xa se comprende que o patrón é San Pedro. A parroquia ten como anexo á de San Tomé e para o curato, que é de entrada, presenta o convento de Santa Clara de Santiago. A igrexa é do século XII ou XIII e foi restaurada en 1756. Aínda se conservan ruínas dunha capela que houbo no lugar de San Pedro, dedicada a Santa Clara.
Festas anuais: a do patrón, o 29 de xuño; a dos Remedios, o día 30; o Socorro, o domingo seguinte; Corpus, no seu día propio; as Dores, o terceiro domingo de setembro; o Carme, o domingo seguinte ao das Dores; o Santo Cristo, o domingo que segue á Pascua do Espírito Santo.
Nas inmediacións da igrexa houbo, en tempos antigos, un convento de monxas de Santa Clara, e de aí lle vén á institución o dereito de presentar cura.
Outras particularidades: tamén houbo preto desta igrexa unha torre forte que era propiedade de Antonio Sanmartín de Bayón e que a fixo desaparecer haberá uns 25 ou 30 anos.
No lugar de Ribas funcionou moito tempo un aparato mazadoiro de liño, que consistía nunha grande roda de pedra coa súa correspondente montaxe, movida por forza animal.
Esta parroquia foi moi castigada pola invasión francesa. No libro de defuncións do arquivo existe a seguinte nota: «Os oito mortos que seguen son os que foron fusilados e degolados polo exército francés, por levantarse o Reino de Galiza e defenderse valentemente contra a forza do tirano; non quixo admitir por rei nin prestar obediencia ao intruso Xosé Bonaparte.»
«O 20 marzo 1809 foi degolado Juan Porto, cando era vello e estaba enfermo. Era marido de Manuela de Pazos, do lugar de Ventosela; este e os sete máis foron asasinados na tarde de mesmo día e coa mesma roupa coa que se atoparon.»
«Francisco Rodríguez, veciño do lugar de Ventosela, foi asasinado e enterrado na parroquia de Santa Baia de Pardemarín por encontrarse alí pedindo esmola no momento do tránsito da tropa francesa».
En 1720 actuaba como escribán nesta parroquia D. Nicolás de Ortega.
Os de Ancorados reciben o correo polo Foxo.
* A Estrada, 1923. Ed. 2017