Berres*

Clara Iglesias Cortizo

•  BERRES: trátase dun topónimo de moi complicada explicación. Tense dito que podería ter relación co substantivo latino VERRES-IS, “porco”, que existiu tamén como apelido latino.  Como nome común foi substituído no latín da Galiza xa en época moi temperá, por PORCUM.  Conservamos algún derivado de verres, como o substantivo verroallo, “porco semental”;  quizais verro ou vérrago, “verme encistado que aparece baixo a pel do gando vacún” e tamén o substantivo berro (do que deriva á súa vez o verbo berrar), que inicialmente significaba “voz dalgúns animais”, e logo, por extensión, “voz emitida con moita forza”.  De feito, como xa vimos, na interpretación popular do topónimo tense afirmado que, como a parroquia de Berres está situada nunha marxe do río Ulla,   acabou  por ter este nome debido aos berros que os habitantes dunha beira utilizaban para comunicárense cos veciños da outra. Joseph Piel sinala a existencia dun antropónimo latino VERRIUS, do que fai derivar os topónimos portugueses Verride e Berredo, e que podería estar tamén na orixe do noso Berres. Aínda é posíbel outra interpretación, a partir do lexema hidronímico prerromano ver-, que xerou topónimos como Berdillo, Bértoa ou Beres, e que tería fácil xustificación, tendo en conta que a parroquia está bañada polo río Ulla.
• CELEIRÓNS: na base deste topónimo está o substantivo celeiro, “construción ou compartimento para gardar os cereais”, “alpendre ou parte da casa que se emprega para gardar as provisións”, “lugar onde se garda a palla ou a herba seca”… Procede do latín CELLARIUM, derivado de CELLAM, “cela”. Celeiróns explícase, non como aumentativo, senón como diminutivo do latín vulgar co sufixo -olo: cellariolos > celeirolos > celeiroós > celeiróns.
• A IGREXA: o topónimo é ben claro ao respecto do seu significado. Procede do latín ECCLESIAM, “asamblea”; e este, do grego ekklesia.
• MATO: o significado do topónimo é “terreo inculto cheo de plantas silvestres, toxeira, maleza”. A orixe é un tanto escura. Parece que procede do latín vulgar *MATTA (de orixe posibelmente semítica), que significaba “esteira”, como no inglés actual mat. De aquí pasou a ter o sentido de “cobertura, cubrición” e, a continuación, “extensión de monte baixo que cobre o chan”.
• A MOUTEIRA: este nome, que existe tamén no léxico común,  pode ter dous significados:   sinónimo de mouta ou mota “matogueira, grupo de árbores ou plantas que sobresaen pola súa altura dos terreos próximos”; ou ben, “marco, pedra para fixar os límites entre dous terreos”.   A etimoloxía da palabra é incerta, aínda que o máis probábel é  que se trate  dun lexema prerromano.
• PAZOS: do latín PALATIUM. É un substantivo que designa as antigas casas señoriais pertencentes aos nobres e fidalgos. Este topónimo está moi estendido ao longo do noso país (tamén coa súa variante Pacios, que aparece na zona oriental das provincias de Lugo e Ourense),  aínda que o atopamos moitas veces en lugares onde non temos constancia de que existise nalgún momento ese tipo de construción, como é o caso do lugar de Berres de que nos estamos ocupando.
• O PEREIRO: a orixe deste topónimo non é clara, pois pode ter dúas interpretacións  ben diferentes: a) de PIRUM) “pera” + sufixo –eiro. Os pereiros son pereiras bravas, cuxo froito é o pero silvestre, máis pequeno que a pera cultivada; ou ben,  b) de PETRAM, “pedra” + o sufixo locativo e abundancial –eiro, é dicir, “lugar onde hai moitas pedras, terreo pedregoso”.  Segundo Fernando Cabeza Quiles estes topónimos adoitan estar relacionados máis ben coa segunda opción: lugares máis ou menos elevados localizados nalgunhas ocasións sobre picoutos pedregosos.
• PORTO: derivado do latín PORTUM. As palabras porto e porta son moi habituais na toponimia, normalmente para designar os lugares por onde un camiño atravesa un límite ou supera un obstáculo no relevo, ben un paso entre montes, por onde resulta doado o tránsito de persoas e vehículos; ou  ben, un lugar estreito dun río, con pouca auga e pouca corrente, por onde se pode atravesar. Tendo en conta a orografía do lugar, posibelmente este topónimo estea relacionado co primeiro significado. O Nomenclátor de Galiza recolle máis de catrocentos lugares co substantivo porto ou os seus derivados e compostos.
• RABUÑADO: é un topónimo de difícil explicación, que non aparece en ningún outro lugar do país. Como palabra común, é o participio do verbo rabuñar, “ferir coas uñas ou cun instrumento punzante”. A etimoloxía deste verbo é tamén confusa: parece que deriva da confluencia entre rañar (do latín ARANEAM, “araña”) e uña (do latín UNGULAM). Algúns topónimos semellantes a este, como son Raña, Rañedo, Rañeira… acostuman a facer referencia a lugares altos batidos do vento, nos cales a vexetación é moi pobre: monte baixo ou prados de herba moi cativa. Quizais sexa este o significado do insólito e misterioso Rabuñado.
• A RIBEIRA: do latín RIPARIAM e este, á súa vez de RIPAM, “costa, beira do mar ou dun río”. Para comprobarmos a veracidade desta etimoloxía abonda con visitar o lugar, na parte baixa da parroquia, á beira do río Ulla.
• ROCAFORTE: con significado transparente, unión do substantivo roca (do latín ROCEAM) + adxectivo forte (do latín FORTEM). Non é un nome de lugar moi habitual na Galiza, non así noutras zonas da Romania, nomeadamente Catalunya, onde abunda moito o topónimo e antropónimo Rocafort.
• SERVIDE: nome difícil e de orixe incerta. Segundo o que sabemos, non se rexistra como topónimo en ningún outro lugar do noso país e, como antropónimo, só hai 50 ocorrencias, todas elas no concello da Estrada. É probábel que sexa unha variante fonética de Sergude, nome que si aparece en varias ocasións na toponimia galega. Nese caso, trataríase dun nome de posesor, VILLA SERGUTI, do antropónimo escandinavo SEREGUTUS. Os normandos frecuentaron Galiza  entre os séculos IX e XII.  Nas súas embarcacións, os viquingos presentáronse por primeira vez nas costas de Ribadeo cara o ano 845.  Parece que lles gustou o noso país e volveron en varias ocasións: foron importantes as incursións dos anos 845 e 968, en que conseguiron, penetrando pola ría de Arousa chegar a Iria, primeiro, e a Santiago de Compostela, despois. A través das rías foron accedendo ao territorio interior, mesmo chegaron á Lugo;  de feito, en moitas igrexas galegas recolleuse a seguinte inscrición, A furore normanorum, liberanos Domine, que dá idea do temor das nosas xentes a este invasores.  Non é estraño, polo tanto un nome de posesor normando na nosa toponimia.
• ULLA: o topónimo vén pola proximidade do lugar ao río do mesmo nome. Sobre a etimoloxía deste hidrónimo téñense dado diferentes explicacións. Aínda que se falou dunha posíbel orixe latina, a partir do diminutivo OCULIOLUM, de OCULUM, que supostamente faría referencia ao ollo dunha fonte, non parece que poidamos acreditar nesta posibilidade. É máis probábel que derive do lexema indoeuropeo wel-, “facer xirar”, en referencia ao curso sinuoso do río.
• VILANCOSTA: parece un caso transparente, vila en costa, facendo referencia á orografía do terreo. en cuestión. O substantivo vila, do latín VILLAM, é de presenza abundantísima na nosa toponimia, sobre todo en combinación con xenitivos de antigos nomes de posesor, como xa fomos vendo en numerosos casos.
• VILASUSÁN: susán representa a forma occidental herdeira do latín vulgar *SUSANA (co significado “de arriba”), derivado do adverbio SUSUM; e este, á súa vez, de SURSUM, “cara arriba”. A evolución de SUSANA a susán está acorde co esperábel na zona occidental de Galiza, onde a nasalidade intervocálica se recupera coa consoante –n- : SUSANA > susãa > susán. Esta solución é paralela aos femininos irmán> GERMANAM ou fontán> FONTANAM.  O resultado esperábel no centro e oriente de Galiza sería  susá, con perda total da nasalidade, e así o podemos ver neste mesmo elemento que se repite en moitos topónimos ao longo do noso país. O significado é, obviamente,  “vila de arriba”.

  Os nomes da Estrada; ed. Fervenza, 2018

Berres (San Vicenzo)

Manuel Reimóndez Portela

Con este nome é coñecida a parroquia desde tempos ignorados.
Certas fontes consideran que o topónimo vén de berrear", de chamar a través do río.
Berres pertence á chamada zona da Ulla Baixa, coas outras parroquias que a compoñen, Arnois, Castro, Riobó, Oca, Moreira, Paradela, Barbude, e Ribeira.
LINDES: linda polo norte co río Ulla e parte de Arnois, polo sur con Moreira, San Pedro e San Tomé de Ancorados, polo leste con Riobó e polo oeste coa parroquia de Ribeira.
O número que lle corresponde por orde alfabética é o 11. Segundo a superficie ten o número 16 entre as demais parroquias, con 560 hectáreas.
Ten 580 habitantes de feito. Actualmente: 496 habitantes.
Os lugares que ten na actualidade son os seguintes:

COMUNICACIÓNS: polo oeste da parroquia cruza a estrada Callobre-Pte. Ledesma desde o lugar de Porto pasando por Mato ata Vilasusán, vai por Pereiro, á Mouteira e parte de Rocaforte, ten o número 2133 das da Deputación Provincial.
Polo leste da parroquia pasa a .O. 213, A Estrada-Pte. Ulla collendo os lugares de Ribeira Servide e Vilancosta de Berres, andando paralela ao Ulla.
O resto das pistas que percorren a parroquia pasan por cada un dos lugares uníndoos. Algúns camiños dan paso a montes e leiras.
Polo extremo SL pasaba o antigo camiño real desde Moreira (Pía e Pica) vindo da Estrada e seguindo por monte Molide ao oeste de Porto cara á Mota e demais.
Fíxose a concentración parcelaria do monte en 1995, reuníronse unhas 700 ha, con 50 km de monte. Das pistas abertas destacan a que vai da carballeira de Rei pasando por Porto a Redondo.
A anterior une coa pista que abriron facendo coincidir co Camiño Real de monte Molide, pasando por Porto, polo monte Forradeiro e entra en Riobó.
Abriron numerosas pistas novas que deixaron a parroquia moi ben vertebrada.
HIDROGRAFÍA: ríos e regueiros: o río Ulla faille de linde a Berres polo NO, os demais son regueiros, e cóntanse o regueiro de Ulla (regato do mesmo nome que nace en San Pedro de Ancorados e baixa polo lugar que lle dá nome e linde á parroquia separándoa de Ribeira, pasando por Porto, Ulla e o sur de Vilancosta de Berres para desaugar no Ulla en Alzapernas).
Outro regato, o da Igrexa, nace na fonte de San Vicente ou do cura e lévalle a súa auga ao dito regato de Ulla na Cañoteira.
O regato de Marque é tamén afluente do regueiro de Ulla desembocando nel un pouco abaixo das penedas do Naveiro.
O pequeno regato de Magudín en Porto, que vai tamén ao chamado de Ulla.
Importante é tamén o linde desta parroquia polo norte co río Bo, noutros tempos chamado de Barreira.
PONTES: non ten pontes importantes, so o pontillón da Besada no regueiro de Ulla, hoxe desaparecido, e o do Cruceiro sobre o mesmo río, ademais dunha pontella sobre o regato do Redondelo,
tamén desaparecida.
Fíxose unha ponte coa concentración parcelaria de labradío, entre os lugares de Ulla e do Pereiro, por riba do regato de Ulla.
A pista 7 pasa pola Mouteira á Ferreira; hai unha pontella e un pozo de auga para recoller a auga o helicóptero do servizo de extinción de incendios, e outro en Celeiro.
Ponte de Ríos, no lugar de Porto, sobre o regato de Ulla.
FONTES: cóntanse en Berres as seguintes fontes: a de San Vicente ou do cura preto da igrexa. A fonte do Pereiro, na que se construíu un lavadoiro e levaron auga para as casas, no lugar do mesmo nome. A fontiña, tamén no mesmo lugar, que é un manancial. A da Mouteria, restaurada, e a de Vilancosta nos lugares deses nomes. A fonte do Amparo a carón da capela de Rocaforte. A fonte do Regó en Celeiróns. A fonte de Rabuñado en proceso de restauración (lugar) e a da aldea de Ulla. Así como as fontes de Cobiñas e a das Mozas en Ulla e a da Taberneira Porto. A fonte de Barros no lugar de Igrexa. A de Pazos no mesmo lugar. A de Celeiróns, a de Vilasusán, a de Porto. No mesmo lugar fixeron tamén un local social e puxeron unha figura de San Fortunato; o día 12 de xullo celebran a festa de San Fortunato.
PAISAXES: reclinada sobre o río Ulla esta parroquia presenta fermosas paisaxes cara ao norte e o oeste, é un verdadeiro balcón sobre el. Desde Vilancosta, casa dos irmáns Valladares o río e a ribeira das súas marxes son dignos de admirarse.
No Areal de Berres, no lugar de Vilancosta, levouse a cabo o arranxo dun lugar de lecer recuperado con carreiros, fontes, etc., a carón do río Ulla. Algúns viaxeiros acampan nel e celébrase unha gran festa do San Xoán. É obra do coñecido veciño "Gañete", Xosé Manuel Fernández Gañete.
PEDRAS: importantes e con historia son a peneda do Naveiro achegada á marxe dereita do regueiro de Ulla e a pena do Moucho.
Na carballeira do Rei non atopamos marcos con R.
Mais unhas pedras de maior valor son as dos cruceiros seguintes:
1    Situación: parroquia de Berres, na praciña fronte á entrada ao adro da igrexa.
Descrición: plataforma: un so chanzo que suxeita o cruceiro e lle serve de base. Pedestal: dobre, cunha parte inferior cadragunlar rematada en saínte que vale de asento, e a segunda máis pequena, de artestas rombas e cúbica. Columna: octogonal cunha imaxe de Santo Antón na súa cara anterior, comeza cadrada. Capitel: redondo na base, remata cuadrangular con volutas e catro querubíns. Cruz: latina, cadrada, con arestas biseladas. Anverso: Cristo crucificado coa testa lixeiramente inclinada á dereita. Reverso: Ascensión, querubín aos pés e un anxo a cada banda no brazo horizontal da cruz, tanxendo instrumentos musicais. Altura: preto dos catro metros.
Inscrición: non as ten.
Conservación: boa.
Tradición: lémbrano de sempre no lugar que hoxe ocupa,
cambiouse uns metros debido á ampliación da praza nos anos 70, para poñelo no centro.
Propiedade: pública.
2    Situación: parroquia de Berres, lugar da Ribeira, á beira dunha pista actual e da denominada Poza.
Descrición: plataforma: dous chanzos cuadrangulares. Pedestal: cúbico con arestas rombas. Columnas: octogonal, lisa, comeza e remata cadrada. Capitel: tronco de pirámide cuadrangular invertida en catro planos. Cruz: latina, cuadrangular. Anverso: Cristo crucificado coa testa inclinada á dereita. Reverso: sen figura. Altura: uns catro metros.
Inscrición: ningunha.
Conservación: mala. Ten un aramio espiñento rodeando a columna para evitar que os picaros gabeen por ela. Xa non ten este elemento de corrosión.
Tradición: foi propiedade da casa de Xestoso, do mesmo lugar de Ribeira de Abaixo, que o situara nunha posta nun cruce de camiños hoxe desaparecido e substituído por pista asfaltada.
Propiedade: pública.
3    Situación: a carón dunha pista no lugar de Celeiróns, parroquia de Berres.
Descrición: plataforma: sem¡soterrada, soamente se aprecia un chanzo cuadrangular. Pedestal: cúbico, remata redondo. Columna: octogonal. Capitel: comeza redondo para rematar cuadrangular con volutas e querubíns. Cruz: latina, lisa, cuadrangular con bordes biselados. Sen figuras. Altura: uns tres metros.
Inscricións: non se aprecian.
Conservación: abandonado.
Tradición: cruceiro situado a carón dun antigo camiño que levaba desde o lugar de Celeiróns á súa parroquial, onde era costume facer a correspondente parada na condución de defuntos ata o cemiterio para rezar unha oración.
Propiedade: pública.
Entre a igrexa e a Mouteira, achegada á dereita da pista, aparece outro cruceiro pequeno sen imaxes.
Cruceiro en Mouteira de Abaixo.
HÓRREOS: os dous hórreos se cadra máis antigos son o de Vilancosta, casa dos irmáns Valladares, na actualidade de Ferreirós, e o da casa reitoral.
Hai unha hórrea na casa de Barros no lugar da Igrexa.
LENDAS: ten máis dunha lenda esta parroquia; as que recollemos son:
No monte do Fornadeiro, entre o lugar da Mouteira desta parroquia e terreos veciños da de San Tomé de Ancorados; ás doce da noite aparecía unha galiña cunha recua de pitos de ouro, non saben cantos eran, mais tíñanlle medo todos os veciños.
Tamén no monte que lle chaman o Morangueiro, entre o lugar de Berres e o do Pereiro, aparecía por encantamento unha galiña con pitos de ouro, que tampouco sabían cantos eran e non se atrevía ninguén a achegarse alí pola noite.
Na casa de Ruibal do Pereiro ten na parede do cuberto un anaco dunha pedra que segundo opinan os veciños veu dunha capela que había no lugar de Ulla...a pedra ten unha inscrición.
Tamén na eirá da mesma casa se ve unha peneda cun sinal en forma de frecha que segundo opina o que mora na casa está sinalando cara a onde se esconde un tesouro, ten pensado cavar algún día por se o atopa.
Din os veciños que na banda de riba da estrada que pasa polo Pereiro houbo un cemiterio e que apareceron pedras como coitelos ou puñais, os cales seica colleu Pereiras de Berres (xa morto), que tiña a taberna de Berres.
Debaixo da pontella sobre o regueiro de Braña había unha viga de ouro e outra de alcatrán, onde ninguén cavaba co medo de atopar a de alcatrán e morrer queimado.
Baixando de Vilasusán a Rabuñado houbo un salgueiro moi grande e vello e ao seu arredor aparecían encantamentos, unha cadela con pitos e unha galiña con cans, os veciños tiñan medo a pasar por alí de noite ou preto déla, e facíano correndo e mirando de esguello.
Onde lle chaman Penas Ferreiras camiño de Moreira hai un terreo onde non nace a herba pola moita cantidade que houbo de mortos nunha forte loita contra os mouros....foi tantísimo o sangue que deixaron os mortos que non medra.
No regato de Celeiróns, que nace abaixo da fonte do Amparo onde lle chaman Redondel, cantan os vellos o seguinte:
"Pena Córvente, Pena Corbal.
Hai unha mina de ouro e outra de alcatrán."
Ninguén cavou xa que tamén di a lenda que se lle tocaban á de alcatrán arderían en 10 leguas na redonda.
No Redondel e máis no monte cara ao sur peta a foco, cousa que aseguraron moitos veciños.
O Redondel ten unha pontiña e outra lenda que di "Pena Córvente, Pena Corvel. Hai unha mina de ouro e outra de alcatrán" igual á devandita.
Lugar principal de lenda é o monte Molide alá despois do lugar de Porto raiando coa parroquia de Ancorados.
Trátase dun monte grande e chan cunha banda onde medran os piñeiros e outra polo norte cheo de penedas, sen árbores, no medio ten moito anaco de camposa con herba verde moi baixa que nunca medra, nin seca.
Débese a que alí houbo un cemiterio feito so para soterrar os moitísimos mortos dunha batalla contra os mouros: por alí mesmo pasa un camiño real, que viña de Pía e Pica de Moreira camiño da Mota en Riobó, ao pé do que estaba un cruceiro hoxe xa desaparecido.
O cruceiro do monte Molide ten fermosas lendas: díxonos Carme Rodríguez veciña de Berres que aínda se lembra do cruceiro que estivo neste monte, sinalando o sitio lindando co camiño real, preto dunha mámoa (que xa pertence a Ancorados)...e seu pai (Ramón) contaba que sendo neno e estando alí co gando chamoulle a atención un home sentado nas pedras da base do cruceiro lendo uns papeliños, e despois mediu uns pasos. Non fixo caso e volveu co gando para a casa.
Poucos días máis tarde volveu botar o gando para o mesmo monte e atopou cun burato feito preto do cruceiro, e entre a terra que revolveu atopou unha moeda de ouro que conservou moitos anos.
Outra versión da lenda do mesmo cruceiro di: unha noitiña chegou un home a unha casa do lugar dos Besteiros da parroquia de Riobó pedindo pousada e máis preguntou se sabían onde estaba o cruceiro de monte Molide, o dono da casa e máis a súa muller déronlle pousada, mais ela mentres estaba facendo a cea deulle ben a beber e esgarabellou para saber que o traía por alí, preguntando por ese cruceiro. Despois de cear ben e beber máis o home falaba decote, intre que aproveitou a ama da casa para preguntarlle que lle quería ao cruceiro, conseguindo saber que traía un papeliño onde dicía que debaixo dese cruceiro estaba soterrado un tesouro.
A dona díxolle que cease ben, que durmise sen coidado, pois en canto amañecese espertábao e o seu home amosáballe o cruceiro.
En canto durmiu ben, home e muller colleron un facho e ferramenta e botaron a andar en procura do cruceiro.
En canto apareceu o día chamaron o forasteiro e o home da casa acompañouno ata o monte Molide... chegando alí comprobaron que outro se adiantara.
Hai outra versión da mesma lenda:
Esta versión foi recollida de Xosé Neira do lugar de Mamuela (San Pedro de Ancorados), preto tamén do monte Molide.
Di que un home soubo que o cruceiro tiña un tesouro soterrado debaixo del. Foi alí unha noite e púxose a cavar ao seu pé coas ferramentas que levaba...e non atopou nada. Adoecido polo caso, despois de tanto cavar púxose a mallar no cruceiro coa mesma ferramenta ata que o rompeu en anacos...saíndo entón da columna (foca) moitas moedas de ouro.
E di tamén que ollara na súa casa un anaco de columna, era redonda e furada ao longo, o buraco compárao co gordor do mango dunha ferramenta.
Contase que un veciño do lugar de Ulla cavando na carballeira do Rei atopou unha pía e restos de osos, cousa que lle comunicou a Marcial Valladares.
Din en Berres que "cortándolle o rabo ao gando polo San Silvestre, o 31 de decembro, non moscaba en todo o ano".
Din os veciños que había unha cruz de madeira, na fonte, onde Louzao de Ulla matara a Tristón e despois marchou para Buenos Aires.
En Gandarela houbo outra cruz de madeira, onde se dicía que mataran a Carlos.
HISTORIA: dinos desta parroquia no ano 1607 Jerónimo del Hoyo:
"San Vicenzo de Berres.
Hay nesta feligresía de San Vicengo setenta feligreses. Los fructos son todos a la cura que valdrán setenta cargas de pan. Presentación del monasterio de Sar. La fábrica tiene treinta y un ferrados de centeno, tiene el iglesario una casa en que vive el rector. Hay en este distrito unha hermita que dicen Santa María de Rocaforte, está situada en un alto, camino de San Miguel de Riobó."
Catastro de Ensenada: son moi importantes os datos que nos deixou este catastro que poden lerse no capítulo dedicado ao mesmo, onde lle corresponde ás parroquias do Coto de Tabeirós.
Pascual Madoz no seu "Diccionario" en 1846-50 recolle:
"Berres (San Vicente) feligresía de la provincia de Pontevedra (6 leg.) diócesis de Santiago (3) partido judicial de Tabeirós (1) y Ayuntamiento de La Estrada (1). Situado en una colina desigual en su superficie al E. y S. del rio Ulla con clima sano y buena ventilación, las enfermedades más comunes son fiebres inflamatorias, comprende los lugares de Rocaforte, Berres, Celeiróns, Iglesia, Mato, Mouteira, Pazos, Pereiro, Porto, Rabuñado, Ribeira, Servide, Ulla, Vilancosta y Vilasusán que reúnen 140 casas de mediana construcción, hay escuela de primera educación a la que asisten unos 14 niños y el maestro no tiene dotación fija.
La iglesia parroquial (San Vicente) es capaz y el curato de entrada y patronato real ordinario. Tiene una ermita con la advoción de Nuestra Señora del Amparo situada en una roca en el término este, confinada por N con el río Ulla, por E con el mismo Arnois y Riobó, por S con Santo Tomé de Ancorados y por O con Ribeira extendiéndose por donde más un cuarto de legua, tiene 28 fuentes de muy buenas aguas, ligeras y sanas. El terreno participa de primera, segunda y tercera calidad, el río Ulla que nace en la Ulloa partido de Chantada corre al NE a SE baña por la derecha los pueblos de Ledesma. Oural, Donas, Ulla, Ribadulla, Merín, Sarandón, Trobe y por la izquierda Castro, Arnois, Berres, Ribeira, Paradela, Santeles, Beas y Cesures....Los caminos son transversales y malos y el correo se recibe por medio de un peatón los domingos, martes y jueves y sale los sábados, miércoles y lunes. Produce maíz, trigo, centeno, lino, patatas, castañas, nabos, hortalizas, fruta y vino; cría ganado vacuno, lanar y de cerda, hay caza, perdices, liebres, conejos y codornices, se pescan truchas, anguilas y otros peces. Industria: además de la agrícola se fabrican algunos utensilios, de madera de boj y se hila y teje lino, estopa y algunha lana para uso ordinario. Población 137 vednos 638 almas".
Nomenclátor Arz. de Santiago (1883):
"Berres (San Vicente). Tabeirós- Pontevedra- Estrada-Estrada- Ecc. Rl. Entrada-180 vecinos, 900 almas. Estrada- Mota.
Personal. Loimil Rodríguez D. Manuel Parre. 60 a Teol.completa."
No censo do ano 1924 tiña 848 habitantes.
Vexamos canto nos di de Berres Álvarez Limeses (ano 1936) en Geografía General del Reino de Galicia:
"Berres (San Vicente). Dista 52 kilómetros de Pontevedra y 12 de La Estrada y limita: al N con Arnois, al S con Santo Tomás de Ancorados, al E con Riobó y al O con el río Ulla. Ulla y Ribeira.
Entidades: Berres con 53 habitantes, Celeiróns 60, Iglesia 16, Mato 47, Mouteira 98, Pazos 48, Pereiro 50, Porto 81, Rabuñado 26, Ribeira 101, Rocaforte 57, Servide 54, Ulla 86, Vilancosta 26 y Vilasusán 45 que hacen un total de 848 habitantes, tiene dos escuelas unitarias.
Sus montes principales son los de Peña Corval, Mouteria, Ramalleia, Alzapeñas, Campaíñas, Molide y Outeiro da Ribeira y la riegan el río Grande (Ulla), al Norte los ríos Mareque y Pequeño, al este y el regueiro de Ulla al centro. La atraviesa la carretera de La Estrada a la de Santiago- Lalín con servicio diario de automóviles y algunos ramales de otras carreteras. Hay en la parroquia una fábrica de aserrar maderas, diez molinos harineros y un par de tabernas y abundan los oficios de torneros y cesteros. El terreno produce cereales y bastante vino pero no da para vivir por estar la propiedad muy fraccionada y por eso hay algunas pequeñas industrias.
La iglesia terminó de construirse en 1571. Hay también una capilla de Nuestra Señora del Amparo. Sus principales fiestas son la de esta advocación, Ntra. Sra. de la Guía, el Sacramento, San Antonio y San Vicente".
IGREXA PARROQUIAL: ten planta latina, capela con bóveda de canon sobre imposta, arcos torais e triunfal de medio punto sobre xambas encapiteladas, capelas laterais, nave de tres tramos cubertos con bóveda moderna.
Os arcos faxóns son de tixolo, de medio punto, apeados sobre ménsulas pétreas.
No exterior, portada de arco alintelado recercadas de molduras acodadas sobre ventás iguais ou semellantes. Remata con figura de carneiro no piñón e torre campanario achegada ao lado sur. Muros laterais lisos, sancristía arrimada ao muro norte. Ábsida máis alta cá nave. Toda a ¡grexa tellada a dúas, tres e catro augas.
Di Pedro Varela (La Estrada p.144), "La iglesia es buena y relativamente moderna pero sustituyó a otra que se acabó de vieja, de esta procede la base de una columna de orden jónico colocada sobre una de las paredillas del lavadero que hai en la rectoral en la que se lee " Año de 1133"...en el frontis del templo hay un letrero que dice " San Vicente de Berres, Año 1 741".
El Cardenal de Borja donó un cáliz de plata sobredorada sencillo a esta iglesia en 1732, este Cardenal era ademas Patriarca de la Indias y Limosnero Mayo, existiendo además un copón de la misma donación".
Diciamos en "Guía Turística de La Estrada" 1976 p.74. "Con una gran iglesia remozándose, con su " agnus" (en realidad carnero), sin cruz por haberla perdido y situado en su frente, allá en lo alto, lo que se sale de la costumbre de las llamadas cruces antefijas situadas en las partes posterires de los templos. No es un "agnus" sino un carnero que según Castelao fue costumbre en Galicia ponerlos los cuernos en señas de omnipotencia como se dijo y anecdóticamente tiene (como el de Paradela) las patas delanteras inconcebiblemente en extensión".
Polo que atinxe á data da construción da igrexa Álvarez Limeses di que se fixo no ano 1571.
Alonso Hernández de Castro, bordador de Santiago, fixo en 1604 para a igrexa de San Vicente de Berres na Estrada un frontal de damasco azul e vermello con franxas de seda das ditas cores.
Tamén Melchor de Bruñes en Santiago contratou en 1591 un retablo para a parroquia.
Dinos Rey Castelao (Ofelia) na súa "Aproximación a la Historia Rural en la Comarca de la Ulla):
"Todo mandato lleva implícito que su incumplimiento se castigue con una pena material y en caso que este método no ejerza la influencia apetecida, con la excomunión....cualquier nimiedad se adorna con la consabida " excomunión mayor" lo cual debió reprecutir en una cada vez menor efectividad de la amenaza o así parece cuando los feligreses de Berres dicen a su párroco "que las excomuniones no matan" negándose de este modo a obedecer las normas sobre el lugar donde han de sentarse en la iglesia (Nota del Párroco en el Libro de Fábrica de Berres 1664)". Fixeronlle unha reforma renovando o teito de madeira, tribuna nova e a cúpula central. Tamén prolongaron o adro cun cemiterio novo.
Inscricións das campás da igexa: campá grande: ME HICIERON EN ORAZO SIENDO CURA D. MANUEL LOIMIL A. 1892. Campá mediana: ECCE CRUCEM DOMINE FUGITI, PARTEM 1802.
Campás da capela do Amparo: grande: S. MIGUEL DE LAMELA LISTE ME HIZO EN ORAZO. Pequeña: AÑO 1823.
Capela da Nosa Sra. do Amaparo: ten planta basilical. Fachada con porta de arco rebaixado recercada de moldura plana con olio de boi sobre déla e remate en espadaña central de dobre van ou foco.
Sancristía apoiada á cabeceira: construída hoxe onde houbo outra moi antiga. Restauraron o retablo epintaron, poñendo baldosa, teito e tellado.
FESTAS: San Vicenzo, o 22 de xaneiro, o 23 Santo Antón é o domingo seguinte (refestexo), O Rosario. Agora non hai refestexo, faise coincidir coa fin de semana.
O Amparo (Nosa Sra. do Amparo) Pequeno o 30 de outubro,
pasárono á fin de semana.
O Amparo Grande o derradeiro domingo de xullo excepto o ano bisesto que pasa ao 1 de agosto e o luns Santa Lucía.
O Santísimo é o domingo seguinte ao de Corpus.
Fan a "Festa do Río" ao día seguinte de festa do Amparo e o San Xoán no Areal.
FEIRAS: da feira de Campo Redondo ou "Feira do Nove" aínda se lembra algunha xente por sentírllelo dicir aos seus parentes vellos, estaba na pista de Porto a San Tomé de Ancorados, hoxe xa con algunhas edificacións e algúns restos de postos de feira, pedras chantadas que foron de cubertos... algunha desas casas xa pertence a San Tomé.
Chámanlle aínda ao sitio (moitas persoas) "o nove", como dixemos por terse celebrado alí feira os días 9 de cada mes. A uns pequeños restos de paredes aínda se lies ven uns buratos onde entraban os paus que sostiñan a cubrición das tendas.
Era Redondo un dos sitios máis estratéxicos da terra de Berres.
Desta feira xa falaba Alfredo Vicenti en 1875... "pero la vaca salió estéril y fue preciso venderla en Campo Redondo comprando con su producto un ternero..."
Por alí tamén pasa o "camiño real" punto de cruce de vías da zona... viña pola ponte vella desde a Vila e Lagartóns, a Moreira, que por Pía e Pica pasaba xunto ao cruceiro de monte Molide, ata chegar aquí, para seguir polo monte Fornadeiro cara á Mota, como dixemos. Polo día nove cruzaba outro camiño que viña de banda de Ancorados e seguía por Berres cara á barca de Sarandón, pasaba fronte dun edificio antigo de pedra, que debeu de ser importante, ao que aínda hoxe lle chaman "O Mesón" por selo no seu tempo.
Tamén houbo feira na Mouteira, no antigo campo do Amparo.
INDUSTRIA: a fundamental e orixinal industria desta parroquia é a do torno, da que talaremos máis polo miúdo como se merece.
En canto aos muíños podemos falar dos seguintes:
No regueiro chamado de Ulla temos: o muíño do Pereiro, o do Cruceiro, o da Besada, o dos Neiras, o dos Pasales, xa non existe, o dos Trigos, o dos Martices, os dos Colazos, o muíño Novo o muíño de Barros, e o do Palluzo.
E o muíño de Marque no regato deste nome.
Houbo un muíño de Porto no mesmo lugar, no regato de Porto.
Destaca un taller de artesanía en coiro e un fabricante de gaitas e requintas Crofna Escola de Abaixo.
Na actualidade hai unhas 25 industrias dedicadas á tornería, un taller de motos, un de coches e catro empresas de construción.
Practicamente toda a produción da tornería se ve comercializada por "Artema" de San Tomé de Ancorados, que busca canles comerciáis estabilizando boa parte da produción segundo as esixencias do mercado.
COMERCIO: actualmente atopamos en Berres dous bares.
MASA CORAL DE BERRES: fundada no ano 1997 polos veciños desta parroquia, ten case 40 compoñentes, co director Cándido Fernández Chedas e actualmente dirixida por Astrid.
CENTROS CULTURAIS: hai un Teleclub na Igrexa, en Porto. As escolas hoxe en día están facendo de vivenda.
Destaca unha asociación de veciños, Novo Centro de Berres que organiza unha boa semana cultural todos os anos.
ENSINO: os alumnos desta parroquia van o C.E.l.P. do Foxo, en transporte escolar, e despois aos IES do ensino medio.
DEPORTES: a caza e a pesca son os dous deportes que poden practicarse nesta parroquia. A caza menor nos seus montes e a pesca do salmón no río Ulla, e a de troitas e escalos neste e mais nos regueiros principais. Ten un bo campo de fútbol, e un equipo de fútbol federado e outro de veteranos.
Teñen feito durante algúns anos unha simpática baixada de carrilanas" polas pistas da Mouteira á Ribeira.
No que atinxe á SANIDADE, por estar preto da vila reciben asistencia de médicos de alí polo seguro de enfermidade, tamén alí está o ambulatorio con quendas de gardas e algunhas especialidades.
Hai usuarios que van ao Foxo ou ao Centro de Saúde de Oca.
En canto se refire á ECONOMÍA, VIVENDA, etc. a forma de vida da xente desta parroquia temos que dicir que é con seguridade dos que mellor viven do concello, entre outras cousas polo traballo de torneiros, pequeñas industrias onde traballa case toda a familia. Teñen un bo nivel de vida. Ademais da gandería..., luz eléctrica, casas con bos servizos en xeral, luz pública, etc.
TELEFONÍA: con e sen cable segundo os lugares.
TODO FEITO EN BERRES
Diciamos nunha ocasión:
"Generalidades.
Un fenómeno singular en la comarca estradense es la importante industria artesanal que desde hace tantos años viene subsistiendo con prosperidad ascendente en la parroquia de Berres.
Sabida es la dificultad para la supervivencia diaria en nuestro medio rural sin necesidad de remontarnos a épocas calamitosas, algunas no tan alejadas en el tiempo, que han dejado huella en nuestra historia; desde entonces los años van transcurriendo con mejor o peor fortuna, aunque cualquier tiempo pasado no fue mejor.
La dura vida del labrador le ahoga día a día en que lucha intentando escapar de la escasez que le imponen muy diversos factores ante los cuales se ve obligado muchas veces a correr el azar de la emigración, cuando no se agarran (los menos) a unos oficios individuales, aunque en algunos expcepcionales casos sean más colectivos... los de Ribeira eran músicos y los de Berres torneiros, por citar sólo dos parroquias limítrofes, e incluso esta última los vecinos del lugar de Mato y del lugar de Ribeira eran cesteiros.
En este sentido es muy grande la admiración que hoy produce la parroquia de Berres por conservar en decidido progreso una artesanía típica que tanto les honra...lo que se comprendía en el "TODO FEITO EN BERRES".
Una industria familiar: los torneiros: sin intentar hacer una historia exhaustiva y documentada en todos los datos que hacen relación a los comienzos de esta actividad, recordemos solamente unas notas que nos den luz sobre la cuestión.
Remontándonos al último tercio del siglo pasado, estamos seguros que en él aparecieron los pioneros de esta interesante industria casera. Hicieron sus primeras armas con el primitivo "torno de varas", las ganancias eran escasas pero con el trabajo de horas extras que no se contabilizaban, lo hacían relativamente rentable y se aceptaba por necesidad. Así fue arraigando y propasándose esta industria que hoy alcanza gran incremento.
Empezó y sigue siendo una industria familiar en la que trabaja el padre ayudado por uno o más hijos y muchas veces incluso por la propia esposa que se procura horas libres para prestar su ayuda.
Eran así y así siguen siendo afortunadamente ya que de esta manera pueden sobrevivir con mayor holgura bastantes familias de esta parroquia y hasta de las limítrofes, come es el caso de la de Riobó principalmente.
Los padres, buenos torneros, especialistas en su trabajo que llevan con gran afición y cariño van formando sin salir de casa a sus hijos que algún día toman el relevo, así generación tras generación sin problemas salariales ya que todos son dueños, empresarios y obreros de la misma empresa.
Así también año tras año, lustro tras lustro, hace ya más de dos siglos sin más cambios que los que impone el avance de la técnica que se va asimilando, pero conservando a ultranza el individualismo.
Hagamos Historia: recordemos algunos nombres de principios de siglo con datos que conocemos:
Andrés Trazado del lugar de Ulla hacía "tabaqueiros", especie de cajita con agujeros donde se llevaba el tabaco o el rapé.
Baloira, otro de los "torneiros" de principio de siglo hacía peines de madera de "buxo" y "escarpidores", especie de peine de gruesas puras hechas de asta, empleando en su confección dos sierras paralelas una de las cuales servía de guía y la otra con dientes para cortar el material y ambas movidas por un elemental torno de varas.
Manuel Neira Paz uno de los fundadores de la Fábrica de Aserrar Maderas de Berres hizo "subiotes" o "chifros". Por cien docenas le dieron cinco duros con los cuales se compró un reloj mejor que otro que adquirió bastantes años después.
Digno de mención es también José Bernárdez Martínez que hizo un reloj de madera que funcionaba perfectamente, dando con ello muestra del proverbial ingenio de estas gentes. El mismo Neira cuando era un mozalbete, mientras "ía co gando" hizo un "torno de varas" improvisado entre un pino y una rama de un roble cercano, obligaba a doblarse a la rama rítmicamente para producir la fuerza necesaria. Así construía las piezas mientras apacentaba el ganado, haciendo más tarde "zarándelos" aparatos donde se pone la rueca.
Por aquellas fechas de 1907 hacían trabajos de torno, Nogueira Louzao, Mateo, Genaro Bernárdez, Requeixo, Xan de Riba del lugar de Ulla y Barro de Pereiro, figurando también entre los primeros Manuel Neira y hermanos que hacían doce flautas diarias. Genaro Requeixo del lugar de Ulla, que afortunadamente vive con más de 90 años. Andrés García Trigo de Berres fabricaba rasquetas para rascar la espalda, y "fusos", "castañetas" y molinillos. Manuel Oca hacía "fusos" y más tarde " billas" que llevaba a vender a Bandeira, pero además para mejorar el torno de varas que usaba, su hijo le constituyó uno de pedal o volante diciéndole jA ver si te modernizas de una vez! ...pero la primera pieza que quiso tornear le golpeó fuertemente la cara, exclamándo ¡Non quero saber nada dos inventos novos!
Y así otros más y estos mismos en sus distintas épocas y facetas.
Manuel Neira heredó el torno de su padre Juan y se asoció con José y Andrés Bernárdez. Barros do Pereiro, Rey de Mato y Rey de Rocaforte hacían "fusos" por temporadas y Manuel Ruibal "billas" y molinillos.
La fábrica de Louzao estaba en el regueiro de Ulla cerca de Pena Naveira y tenía como socios a Nogueira y Bernárdez, también hacían "billas", molinillos, etc., aprovechando la fuerza del agua habían instalado una hidráulica grande.
Más tarde intentaron imponerle impuestos y cerraron no sin antes pretender pasarla a fábrica de aserrar madera de lo que desistieron a causa de la mala situación del terreno para el transporte. Más adelante siguió en manos de Moure de Porto y otros, hasta que cerró por imponerse la fuerza por motor eléctrico, causando con ello un acontecimiento inusitado.
Más tarde el taller de Neira, Bernárdez, Festa y García, empresa "Bernárdez y Neira", además de su trabajo de torno, de noche acoplaban una dinamo a la hidráulica y con ello suministraban luz eléctrica por la noche a parte del lugar de Ulla, unas siete casas. El taller de Porto de los Moures daba también corriente eléctrica a parte del mismo lugar. Los de Neira llevaron en una ocasión alumbrado a la fiesta del Amparo, causando con ello un caso insólito en la comarca.
El torno se modifica: primitivamente era el torno de varas, ingenioso artilugio de sencillísimo manejo. Constaba de una ballesta unida a su punto a un pedal por medio de un cordel y el otro extremo anclado.
Pisando el pedal se tensaba el cordel que a su vez hacía girar la pieza sujeta en el torno, momento que aprovechaba el "torneiro" para aplicar la cuchilla aprovechando solamente la mitad del recorrido para trabajar ya que en el retroceso debía despreciarse lo cual exigía mucha destreza en su manejo.
Allá por el año 1900 trabajaba con su torno de varas José Ferradáns, Antonio García (hermano de García Barros), Juan Nogueira y José Bernárdez. Neira de Ulla se construyó su propio torno de varas, y así con ímprobo esfuerzo y bien poca ayuda el hombre de Berres gana el pan de cada día. El mismo García Barros (Ken Keirades) escritor nacido en el lugar de Ulla aprendió el oficio con su padre y fue un magnífico obrero en esta especialidad, estamos seguros que las piezas que salieron de sus manos llevarían el primoros sello de su fina imaginación.
Cooperativismo: allá por el año 1925 Manuel Neira construyó el torno de pedal y dejó el de vara que había heredado de su padre Juan, se asoció con José y Andrés Fernandez... compraban madera de buxo, cerdeira y pereira "balbuíña", se la repartían y trabajaban para cobrar cada uno por la cantidad de piezas hechas. Hicieron ajedreces (Neira hacía las cabezas de los caballos llegando a hacer 14 ó 16 diarias), se las pagaban a 1,25 peseta y las vendían en un almacén de Villagarcia.
Es éste quizá el primer intento de cooperativismo que protagonizaron los torneiros de Berres que a pesar de seguir intentando formar una cooperativa no fué posible por el momento.
Cada uno hace su trabajo completo, desde la compra de madera, el traslado, empilarla y emplearla consiguiendo con sus diestras manos los más diversos y típicos objetos de adorno y diversa utilidad, contando además con la fundamental venta y busca de mercado para su mercancía previo embalado y consiguiente trabajo de una cada vez más sofisticada contabilidad.
La comercialización de la mercancía se hace a través de viajantes o ciertas casas, clientes habituales, pero recordemos retazos de esta historia más adelante con "O Masidao".
El torno de volante: más tarde aparece este torno llamado de volante o de pedal que era semejante a la rueda del afilador, el mismo "torneiro" producía la fuerza haciendo mover con su pié una palanca que transmitía la fuerza al volante y de este al torno que hacía girar siempre en la misma dirección con lo cual aventajaba grandemente al de varas.
Llega la fuerza hidráulica: un avance muy importante en la historia del torno lo constituye el aprovechamiento de la fuerza hidráulica moviendo un torno que muy pronto fue sustituyendo al de volante. Antes de 1936 sólo había el de Louzao.
En este caso se trataba de una rueda movida por agua (hidráulica) producía la fuerza suficiente a un eje horizontal al que se acoplaba por poleas unas "multiplicaciones" obteniendo mayor número de revoluciones con la correspondiente gran ventaja para el artesano que disponía gratuitamente de una fuerza muy importante.
Es perfectamente comprensible que con este descubrimiento los tornos se marchasen a los regatos que se vieron poblados de elementales edificaciones (muchas veces próxima a los molinos), donde el tornero pasaba gran parte del día, sobre todo si llovía que le impedía trabajar la tierra, y de noche.
En época de estío la escasez de agua obligaba a un descanso en la mayoría de los casos, que se aprovechaban para comprar y hacer acopio de madera. Cuando les era posible empozaban el agua para trabajar sólo por horas. Tornos de Porto, Ulla, de los Ruibales, de Ferreiro, poblaban el regato del Ulla.
Más adelante se las ingeniaron para trabajar utilizando la fuerza hidraúlica mientras tenían agua suficiente y cuando escaseaba le acoplaban un motor de gasolina.
En la actualidad la fuerza eléctrica se ha impuesto por méritos propios y con sus K.W se encarga de dar fuerza a una maquinaria ya en bastantes casos sofisticada, que hace filigranas con la madera.
Maderas más usadas en esta industria: como es lógico se emplean en esta industria maderas relativamente blandas o más duras, como el boj, pero que se dejan trabajar con facilidad por la disposición de sus fibras. Hay maderas muy apreciadas como es el mencionado boj que tiende a desaparecer por su escasez añadido a su precio. El pino el aliso y el abedul son los más usados que incluimos entre otros en esta relación.
Buxo (boj). Bidueiro (abedul). Pino. Cerdeira (cerezo). Freixo (fresno). Pereira (peral). Negrillo. Maceira (manzano). Haya (nuestra o importada). Castaño.
Se usó la mimosa (acacia) que se dejó por ser mala de trabajar.
Célebre fue a principios del siglo "O Masidao" (por ser natural de Maside, Ourense) que durante muchos años vino por Berres a comprar mercancías que después revendía. Tanto llegó a ser su importancia que aparecieron más compradores a los que se les conocía genéricamente por "masidaos". Todos los "torneiros" estaban periódicamente pendientes de su llegada siendo costumbre darle cena y cama y cargarle los burros o caballos con la mercancía que adquirirían...además de acompañarlo con las cargas hasta Balboa (a unos 5 km), parando en cada taberna del camino, pagándolo una copa en cada una. Llegados a Balboa si se cumplía este requisito "o masidao" abonaba la mercancía y seguía su camino, sino no la pagaba.
A propósito de estos viajes a Balboa nos queda una ejemplar anécdota: en una ocasión unos "torneiros" apostaron en una taberna de Berres (después de despachar su mercancía al "masidao") que pagaría unas copas a quien llegase primero a la taberna de "La Sasa" en Pte. Riobó, camino de Balboa, hoy casa de Cabaleiro. Pues bien, el apostante, Juan Nogueira dando ejempo de inteligencia dejó que todos saliesen corriendo por la carretera hacia la taberna, y el partió con paso apurado solamente llegando antes que los demás que se habían cansado en su carrera... para beber gratis.
Otro viajante que también se hizo importante fue Eusebio Ruibal de Berres, persona simpática, llena de recursos y picardía, que después de 1936 se dedicó a comprar mercancía mal rematada o con algún defecto a precios rebajados y la llevaba a vender a Vilagarcía, allí regateaba con su habilidad unos objetos con defectos y siempre vendía, algunas veces amparado en el recurso de suplicar que le comprasen porque le faltaba ese dinero para acabar de pagar un billete para Buenos Aires....terminó efectivamente marchándose a la Argentina de donde volvió pregonando su riqueza y terminó necesitado.
En la actualidad pagan sus arbitrios provinciales y a hacienda con su tráfico de empresa.
Se reúnen anualmente par poner precio a sus mercancías....algo que después no suelen cumplir.
Venden sus productos en Galicia, España, Canarias e incluso en el extranjero."
Puntualizacións de "Todo Feito en Berres", anecdóticas
Dado o carácter desta industria, con ironía ou envexa, chamábanlle outros a industria do "garabullo" ...porque non eran capaces de ¡mitarlla.
O reloxo de buxo: tan enxeñosos eran, e son, que José Bernárdez Martínez fixo de buxo, cun cordel e unha pedra colgada facéndolle de pesa e todos os anos o poñían a funcionar o día de Amparo diante da capela. Un día rompeu a pedra (estaba posto á entrada déla e non maguou a ninguén).
Neira andaba coas vacas e mais de paso dáballe ao torno ...porque no monte colleu unha ponía dun carballo fronte a dous piñeiros pequeños e xuntos ...abríaos coas mans e poñía a peza, a pola de carballo servíalle de vara, atáballe un cordel enrolado na peza e levábao a un pedal que cravou no chan ...así sendo rapaz pequeño xa facía pezas ata que gañou un peso, co que mercou un can ...alevíns de torneiros.
No primeiro terzo do século pasado xa había torneiros con torno de varas (1836).
E sábese que xa con anterioridade había industria de peites en Berres.
Sábese de Felipe Neira que o queimaron os franceses posiblemente en Cuntís, e era peiteeíro.
Coñecíase Berres pola terra dos cordaneiros, tecían cordas de xuncas. E outros facían cestas, por exemplo, Pablo Nogueira polo remate do século XVII. Na Ribeira a maoría eran peiteiros e cesteiros.
A parte alta de Berres é a mais abondosa en tornos e ¡so crese que desde sempre, coidando que fora porque a parte baixa da ribeira do Ulla é mellor terra e con maior produción, polo que os veciños non tiñan a necesidade de recorrer ao torno ...maila non saber cando apareceron os primeiros tornos.
Traballaban sobre do 1850 con torno de varas Neira Carballo, García Trazado, Festa Requeixo, Louzao, Bernárdez, Nogueira, Ruibal, Martís ....e outros en Mouteira, Rocaforte, etc., como excepción Bernárdez e Nogueira tiñan con eles algún obreiro traballando máis que nada como aprendices, con soldadas simbólicas.
Son moitas as anécdotas que se contan:
Xogando un neno debaixo dun torno cravóuselle un ferro nun oído e segundo a xente, salvouse dunha morte segura pola milagre da Virxe do Amparo da capela, alí preto; consérvase nela un cadro pintado sobre madeira que di " En el año de 1815 acaeció el interesante suceso en esta parroquia con un niño que se le introdujo un hierro en un oído de 5 pulgadas y hallándolo su madre sin esperanza de vida recurrió a esta milagrosa imagen y fue el prodigio que obró que a los 8 días de este acontecimiento quedó sano y sin vestigio de enfermedad alguna".
O debuxo ten representadas un torno de varas, o neno na cama co ferro no oído, a nai de xeonllos ao seu carón e nunha nube a imaxe da Nosa Sra. do Amparo.
Din os de Berres que o torno de volante se inventou nesta parroquia e que Martís de Porto, que foi a Vilagarcía tornear unha peza de ferro, e alí vendo cómo facían xurdiulle a ¡dea, sendo o primeiro torno de volante de Berres que despois foron copiando os demais veciños. Martís (José Bernárdez Martínez) fixo a primeira cama torneada copiándoa por unha que tiña de ferro.
Como dixemos a primeira hidráulica de Berres foi a de Francisco Louzao en Ulla (onde a peneda do Naveiro), quizáis do ano 1902.
TODO FEITO EN BERRES
Mesas centro, mobles... cadeiras. Potes: Ruibal y Rey.
Morteiros. Perchas: Manuel Ferradás Bernárdez e Manuel Bernárdez Sanluis.
Barris... Ruibal y Rey.
Billas... José Neira, Ferro y Servide ("Fersa").
Xerras (vimbios). Cuneas (vimbios): Carlos Rodríguez.
Dornillos (fontes para gazpacho ou como foiteiros: M. Ferradás Bernárdez.
Rodillos de masa: o mesmo.
Hórreos: Adolfo Baloira, M. Bahamonde, José Casal.
Afiadores... Botafumeiros. Carriños do país: Manuel Gestoso Baloira.
Pratos vira tortillas. Pratos de polbo. Táboas para cociña. Mazos para carne. Mazos para marisco: Moitos torneiros.
Colgadores...: Irmáns Gañete.
Cadeiras e mesa camilla...: os mesmos.
Lámpadas torneadas. Maceteiros: Neira y González (Neiro SL).
Muiñiños....: Antonio García.
Culleres e garfos... Agustín Goldar.
Xoieiros. Cerilleiros. Cruceiros: Severino Baloira.
Cestos...: Manuel Servide.
Portarrolos.
Caixas de limpeza de calzado.
Paneiros.
Soleiros.
Buxianas.
Cuberteiros.
Espátulas...
Torneado de madeira en xeral, columnas, pasamoscas, balaústres, etc. todo feito en Berres.
"Son evidentemente unos verdaderos artistas que ponen toda su sapiencia y oficio en el trabajo unido a una ilusión dedicación y destreza admirables.
Merecedores de todo apoyo, que no tienen, y propagación y comercialización de sus objetos primorosamente torneados, pulidos esmaltados o decorados que llevan el sello inconfundible de unas manos artesanas dignas de aplauso y orgullo de los estrdenses", diciamos."
PERSOEIROS ILUSTRES DESTA PARROQUIA
Marcial Valladares Núñez: o lugar de Vilancosta da parroquia de Berres contou cun dos homes máis sobranceiros do seu tempo no campo das letras e este é Marcial Valladares Núñez, que naceu onde dixemos no ano 1812 o 14 de xuño seu pai Xosé Dionisio Valladares foi abandeirado do Batallón Literario e 1809 (aquel batallón que formaron os estudantes de Santiago para ir loitar contra as tropas invasoras francesas de Napoleón Bonaparte), era avogado e colaborou no Mapa de Galicia de Fontán e no Diccionario de Pascual Madoz. Tanto o pai como a súa irmá Avelina foron poetas tamén e estudados por Bouza Brey en "Achádegos para a bibliografía de Marcial Valladares, como etnógrafo- Boletín de la Real Academia Gallega. T.28, p.21. pertencía Marcial a unha casa de Fidalgos da térra da Ulla e achegou unha importante obra a prol da nosa cultura galega.
Estudou Dereito en Santiago e ao rematar a carreira exerceu cargo público, chegando a ser xefe superior da Administración Civil... mais no ano 1866 retirouse para sempre á súa casa nobre de Vilancosta onde nacera e permaneceu solteiro, en compaña da súa irmá Avelina ata a súa morte no ano 1903. O seu corpo descansa no cemiterio parroquial de Berres xusto nun ángulo do terreo da banda sur da igrexa cunha tumba no mesmo ángulo, cuberta por unha lousa de pedra coa súa inscrición de recordo. Ao seu carón está a da súa irmá Avelina.
Foi socio de Mérito da sociedade "El Folklore Gallego", colaborou con Machado Álvarez achegándolle romances, modismos, conxuros, meiguería... escribíu moitos artigos, colaborou na revista "Galicia e A Monteira"; en 1867 escribiu un "Cantigueiro Popular" aparecido en 1970 así como " Novo apéndice ao Cantigueiro Popular" ...e tantos outros. "A miña aldea", "A fonte do Pico Sacro", "Inés fiando". "Quieta gesta ¡Vaite cojo!" e a de máis fama "A castiñeira en Santiago"..."Suidades", "Non vaias este ano a Franca", "Bebendo onde eu me atopaba". "Pedíndolle a un labrador", "Consulta con D. Alejos", "Coa vinagreira na Man"....e outros máis "Unha tarde que eu sentín"... "Apeándose en Santiago".
Aínda que unha das obras máis celebradas foi "Maxina ou a Filla expúrea" a primeira novela bilingüe de tipo costumista e romántica, que se ten pola primeira novela galega escrita cando menos en gran parte en galego.
Escribiu "Elementos de Gramática Galega"... "Del apóstrofo en la escritura gallega"...
Mais o gran traballo que nos deixou Marcial Valladares foi sen dúbida o celebrado "Diccionario Gallego-Castellano". ("Individuo correspondiente de la Real Academia Española"), un dos primeiros ou o primeiro dicionario importante que se escribíu desta natureza, con 460 refráns, dicires, proverbios e 142 cantigas, publicado en 1884 por Tipografía del Seminario Conciliar Central. No seu prólogo fala de que comezou o traballo en 1850 e que rematou no ano 1869 - contén 9.300 palabras ou acepcións, aínda que na obra completa aparecen 10.600, colaborou en moitas revistas galegas e da Habana.
O señor de Vilancosta
Solo a ela ten apego
Vive entre seus labradores
Hónrase de ser galego.
O señor de Vilancosta
é xa vello e non casou
fortuna para os sobriños
se levan o quel herdou.
Para nos xentes da Ulla, alédannos nos máis fondos e sensibles sentimentos os seus versos.
Se che preguntan meniña
se che din de onde eres
dirás que de Vilancosta,
en San Vicente de Berres.
En Berres os Valladares
de Vilacosta festexan
a Madre Virxen da Guía
Amparo dos ca desexan.
Anédoctas e outros datos: certa tarde díxolle seu pai: "No veo en ti hijo mío esa especie de cortesanía popular indispensable para el que haya de lanzarse al mundo y hacer en él carrera.
Serás buen ciudadano, buen esposo, buen padre, no prosperarás como empleado ni hombre público a no ter gran protección, vacilarás en asuntos graves; te amedrentará la intriga y envolviéndose en sus terribles pliegues no sabrás desprenderte de ellos. Todas la probabilidades me anuncian que será bien poco o nada, hijo mío."
A verdade é que nesta ocasión lle fallou a psicoloxía ao pai de Marcial... desde logo preocupado polo porvir do filio.
Agosto de 1851: abrazou en Vilancosta ao seu bo amigo Neira de Mosquera, literato, periodista e autor de varias obras entre elas. "Monografía de Santiago"....e visitou con el varios sitios da comarca.
O día 21 pola tarde visitaron os restos da "Torre da Barreira" a antiga fortaleza (da que falamos na parroquia de Riobó), que segundo a tradición pertencera aos Cambas ou Churruchaos" de quienes se refiere el vulgo mil consejos sobre la muerte del Arzobispo D. Suero pintada en cierto terrible drama y hasta en una novela" dinos Marcial Valladares.
"La Marquesa de Camba", escrita en 1845 polo seu amigo Mosquera, casa da que so existen pequeños lenzos da parede e arruinado "aljibe" cuberto "ahora de Aliaga y zarzas, escombros pertenecientes hoy a la Mitra Compostelana sin utilidad alguna conocida"...se se exceptúa a fermosa pedra que de alí vai pouco a pouco desaparecendo e se consomé en novas obras particulares.
E segue dicindo: " En tiempo de los Reyes Católicos o sea en 1474 era esta bien antigua casa una de las fortalezas del célebre Mariscal Pardo de Cela casado con Doña Isabel de Castro sobrina del Obispo de Mondeñedo D. Pedro Enríquez que le dio en dote la mayor parte de las rentas, señoríos y fortalezas pertenecientes a la mitra entre las que se contaba el castillo de la Frouseira situado en Condiemil del Valle de Oro partido judicial de Mondoñedo donde el 17 de diciembre de 1483 fue agarrotado el Mariscal preso antes, juntamente con su hijo, en casa de Alons Yañez del Castro de Oro".
Fálanos tamén nestas visitas das marxes do río Ulla "con sus orillas bordadas de sauces frescos y alisos cuyas capas y mezcladas sombras se dibujan en las transparentes aguas. Verle atravesar de N.E a S.O bajo en nuevo y elegante puente de piedra berroqueña fabricado en 1835, correr magestuoso, baña la Veiga y Arnois en su margen izquierda, abrióse luego en dos mitades formando la hermosa isleta o llano montecillo de la Insua poblada de castaños recibe a poco el feudo de Barreira" (o actual río Bo).
"Acompañado del actual cura de Sarandón y su amigo Neira de Mosquera o día 22 fueron por casa de Louzao del Ulla y visitaron el estrecho de San Juan de Cova, despues de oír misa en Santa María Magdalena de Puente Ulla, subieron por la margen derecha hasta el estrecho y allí lo curzaron en una barquilla conducida por Louzao; haciéndose conjeturas sobre su primitivo origen atribuyéndolo a grandes desgajamientos de aquellas poco compactas masas de cuarzo llenas de grandes y profundas grietas, quedaron sobrecogidos contemplando las elevadas cimas a uno y otro lado que amenazaban sepultarlos en las cerúleas aguas del estrecho donde asegúrase tiene 26 varas de profundidad el río, no sabiendo que admirar más, si la potencia ignota que abierto hubo por vez primera el paso del agua, perfectamente expedito ahora, si la sublimidad del mismo, de aquellos dos mojones de colinas divisorias entre Ulla Alta y Baja, Caldelas y Puente Ulla".
Marcial Valladares escribía en 1883:
TERRIÑA POR TERRA A TERRA DO ULLIÑA
Andiven no mundo
Dabaixo para riba;
Corrín as provincias
Da nosa Galicia;
Botei uns seis anos
Alá por Castilla
E digo e direi;
Direi sen mentira
Terriña por térra
A térra da Ulliña.
Aquí mostra o trigo
Graúdas espigas;
Aquí as centeás
co peso reviran;
O millo, patacas
E herbellas se pintan,
Mantén ao labrego
E dan prá familia.
Terriña por térra
A térra da Ulliña.
Aquí sobran cereixas;
Aquí medran guindas,
Fresiñas, pexégos
E doces pavías;
A pera, a mazán,
A Claudia, a sandía,
Laranxas, limóns,
E cidros e limas.
Terriña por térra
A térra da Ulliña.
Carolos, castañas
Aquí hai e viñas
Ca nonse lo oidio,
Cas uvas partiran;
Mais xofre levando,
Son poucas aínda
As que, malo, ou bó,
Viñiño non rinda.
Terriña por térra
A térra da Ulliña.
Aquí nas gargantas,
que nos montes limitan,
Murmulan regueiros
Que vén das fontiñas
E fontes e arroyos
Con auga nos brinda
Sabrosa, abundante,
Moi fresca e moi limpa
Terriña por térra
A térra da Ulliña.
Hai lebres, coellos,
Perdices da libra,
Tamén Paspallás
E péscanse escalos,
Zambrocas, anguías,
Salmóns, anduriños
E troitas grandísimas.
Terriña por térra
A térra da Ulliña.
Hai fábricas, pazos
Castelos, cen quintas,
Cós ricos disfroitan,
Os probes nemvidian,
E templos famosos,
Sonadas ermidas,
On dos devotiños
Chorean para misas.
Terriña por térra
A térra da Ulliña.
¡E logo que caita,
quenfado non tira
O río ondeámdo
Despacio ou de prisa
Por entre camposas
De varias rosicas,
Arbriños e fentos
Que o home utiliza!
Terriña por térra
A térra da Ulliña.
¡Que gusto, que gozo
De mayo nos días,
Oilos concertos,
As voces distintas
Das aves calí
Namoran e Chillan,
A dios Bendecindo,
Potencia infinita
Terriña por térra
A térra da Ulliña.
Alí, si, que cantan
Rapazas Garridas
Aquel alalá
Que aos mozos feitiza.
Cantaban, que agora,
Coas modas malditas,
Xa apenas se escoita,
Xa apenas se estila.
Terriña por térra
A térra da Ulliña.
¡Que vivo pracer,
Que grata ledicia,
Nas tardes de vrau,
De sol que eschamiza,
A sombra deitarse
Alí sen fatica,
Ou ler dalgún libro
Honesta doutrina!
Terriña por térra
A térra da Ulliña.
Pro non hai partidos
non hai Bandeirías,
Non callan as guerras,
Ca eiquí é a xente
Honrada, cabida,
Atenta ao traballo
E nunca baldía.
Terriña por térra
A térra da Ulliña.
Outros temas tratou Marcial Valladares coma este:
A ARMADURA DO CID NA CATEDRAL DE SANTIAGO:
Mozos de Vite e do Gozo
Humiladoiro e do Sar
vinde a ver o cabaleiro
Ruíz Díaz de Vivar
Alí se está de sionllos
a carón do sagro altar
do noso señor Santo-lago
onde as armas vai velar.
Pardez! que ten longa espada
Ferrudo peto espaldar,dende
Melluzas calzas que afondene
Ó que nas saiba levar
E manoplas cal n'hai puños
Que as poideran nomear
Sobre todo un morrión
De tan vivo tintinar
Que o demo ha de fer o alfanxe
Para podelo mellar.
Garde Deus o moi valente
que a Lalín Calvo ha de
herdar e pille a forza do rayo
contr a ralea de Agar.
Boanegras, Boanergas
que dormís baixo ese altar
Torná invencibel-as armas
de Ruiz Díaz de Vivar
para que alarbio non deixe
León a Gibaltrar
dende o Algarbe hastra Creus
con folgo para loitar.
A CASTIÑEIRA EN SANTIAGO
Mosiñas madrugadeiras
todas cheas de frío
á sidá vindes lixeiras
a fasel-o voso avío
é volves as vosas leiras á traballar a cotío
castañas cosidas vendo
¡Ay, que ricas fervendo
Rapasas quentade as mans
un carto délas siquera
que non aturan os cans
un carto dao calquera,
e nestas cruas mañáns
ferrolamal parecera
sabrosas aquí as tendo.
¡Ay, que ricas fervendo!
Traguen loito; non fan caso
Usté señor estudiante
do pelo rexiño e laso
voteme tres cartos diante
e dusia e media lle paso
Quietiño...Non seas tunante,
qu'atendo agora á qu'atendo
¡Ay, que ricas fervendo!
Tres cartos ben deseados,
Xuntos tres cartos teño,
Quesais aqueles soldados
Deixando o mello seño
Do meu corpiño prendados
As almorsen, se m'empeño
En atraguelos, disendo.
¡Ay, que ricas fervendo!
Señores que se m'acaban
e son rosendas da Ulla
Ont'o ferrado pagaban
a seis reas, non é pulla
e ainda'así n'as soltaban
Almibre, sin carambulla
vanse na boca fasendo
¡Ay, que ricas fervendo!
Degaros son escollidos
castiñiñas da restela
xurarei qu'entr'os nasidos
non hai quen lles poña aqueta.
A probar, pois, sin cumpridos
a proboa, non se resela
e a anís irá resendendo
¡Ay, que ricas fervendo!
Oliñá, levah'un toque
non foran soldados eles
valen mais qu'algún bodoque
e todos eses fardeles
de bufanda e pau destoque,
chupatorsida, peleles,
á nosa conta ollesendo.
¡Ay, que ricas fervendo!
Pro eiquí á Doña Urbana
a comersiantea d"enfrente
nadie en boina lle gana
decote me ten presente.
Colla, miña parroquiana
para usté e para o seu párente
qu'outras están xa copsendo.
¡Ay, que ricas fervendo!
E aínda máis... "Obligado a pasar a Cira en la Ulla Alta por cierto motivo visité el 4 de noviembre de 1815 la antigua torre señorial del mismo nombre perteneciente al Condado de Altamira situada sobre peñasco cónico de cuarzo blanco, medio cristalizado como la cesta del Pico Sacro y un estribo de la parroquia de este en la parroquia de Cira (de Castro en realidade, ou cando menos na súa maioría) donde termina su gran cadena y los montes de Freija y Granja (¿) descubren rocas anfibióticas en mi concepto; a la margen izquierda del río Ulla y derecha del arroyo denominado de la Sierra -ou do Castillo) que desagua en aquel tiene una ventana cuadrada al este con dos asientos de piedra en los alféizares, una puerta ojiva al oeste y un tragaluz al mediodía, cubriendo verdes matas de lozano yedra (refírese aínda á actual torre de homenaxe da antiga fortaleza de Cira)... e segue falando da paisaxe.
Tamén cando saía da Vilancosta dos seus amores poida que dixese estes versos que a el se deben:
Adiós, campía da Ulla
as costas che vou virando
a miña marcha hoxe é certa
a volta sabe Dios cando.
Aos Valladares de Berres dedicoulle Laverde Ruiz:
Claro y sonante por el valle asomas
Ostentando en tus márgenes serenas
Soberbias quintas de primores llenas
Lugares cien y pintorescas lomas.
Con rielante ondear ricos aromas
selva, pradera y mies ríndete amenas
donde miel innúmeras colmenas
uvas otoño y regalos pomas.
Frondar y áureas te dan vaga armonía
entónate aves mil trovas de amores,
tus zagalas tiernísimos, cantares...
Más para mi ese Edén muerte sería
si no viese entre sus gayas
flores la familia sin par de Valladares.
O DÍA DAS LETRAS GALEGAS, 17 de maio do ano 1970 celebrouse na Estrada e en San Vicenzo de Berres en homenaxe a Marcial Valladares Núñez. En Berres ás once da mañá recibíronse os membros da Real Academia Galega, seguido dunha misa e ofrenda floral por parte da xuventude da freguesía. Visitouse a casa natal de Marcial e Avelina e rapaciños do lugar cantáronlle cancións populares.
Á unha da tarde sae a Banda de Música Municipal desde a Porta do Sol para dirixirse á travesía de Irmáns Valladares Núñez, onde se descobren novas placas que lle dan o nome e despois inauguración dun sinxelo monumento nos xardíns públicos, con intervención de
D.    Ramón Otero Pedrayo seguiu un concerto da banda de música conpezas galegas e actuación dun coro da parroquia de Berres.
As dúas e media xantar de irmandade que lles ofrece o Concello aos membros da Real Academia Galega.
E ás cinco da tarde Lembranza de Valladares a cargo do insigne escritor e académico D. Fermín Bouza Brey Trillo. Toda esta xornada está reflectida nunha película de carácter doméstico elaborada naquel día polo membro da familia Valladares, o Dr. Pereiro.
E para rematar o moito que se podería falar dos Valladares, que non é posible facelo nun traballo coma este, diremos que foi un gran señor: Señor de Vilancosta, un gran lexicófrago -pensemos nos seu "Diccionario". Un importante poeta: diso deixamos algunhas mostras. Un novelista: "Maxina ou a filla espúrea". E un gran petrucio que ocupa un posto de honor na lexicografía galega... as súas obras brillan con riqueza e alentan con autenticidades.
No ano 2003 dedicóuselle na Estrada o ano cultural, o que deu froito a moitos actos e publicacións, así como a colocación dunha escultura conmemorativa na rúa da Cultura. O profesor da Universidade de Vigo Xosé A. Salgado fixo a súa tese de doutoramento sobre a figura do escritor.
Sobre a súa biografía escribiu Xoán A. Fernández Castro "Breve contribución á biografía do señor de Vilancosta, D. Marcial Valladares Núñez (Berres, A Estrada 1821-1903) (Miscelánea hca. e cultural n- 6).
Bibliografía recente

• AA. VV: Diccionario de diccionarios. Ed. Fundación Barrié de la Maza.
• Contén entre outros o Diccionario Gallego Castellano de M. Valladares.
• M. Valladares: Maxina ou a filla espúrea. Ed. Láctea 1988.
• M. Valladares: Máxima ou a filla espúrea. Ed. Xerais 1991.
• M. Valladares: Máxima ou a filla espúrea. Ed. Biblioteca Galega 120. La Voz de Galicia 2003.
• M. Valladares. Poesía Ed. Xerais de Galicia.Edición de Xosé A Fernández Salgado.
• X. Luna Sanmartín: Cantigueiro popular de M. Valladares. Ed. Fund Cultural da Estrada 2003.
• X. Luna Sanmartín, M. Fragoso: A. Marcial Valladares 100 anos: Fund Cultural da Estrada 2003.

Avelina Valladares Núñez: nace nesta parroquia de Berres no ano 1825 e morre nela en 1902. É irmá de Marcial, home de letras do que tamén xa falamos; nace e morre no mesmo lugar de Vilancosta de Berres, fálase déla como muller dunha grande sensibilidade que escribiu prosa e verso e incluso compuxo música. Non se estudou a suá obra a fondo aínda que se supon que en Vilacosta terán os herdeiros importantes manuscritos déla.
A "Gran Enciclopedia Gallega" dinos que Aurora Marco (Grial nº 84) encontrou na biblioteca do Instituto Padre Sarmiento un caderno inédito, probablemente ordenado por Laurentino Espinosa Valladares, sobriño e afiliado de Avelina no que se recolle toda a produción literaria da autora: parece que contén tres artigos, 41 poemas en castelán, 4 en galego e un bilingüe... entre os escritos en castelán destaca Aurora Marco, "Mi Aldea", e "A Galicia" de temática da nosa térra. As composicións en galego son: 05 que emigran, Miña joya, A Ulla, e A pobre orfiña, a bilingüe leva por título Diálogo entre un peregrino que se dirige a Santiago y un labriego, da que fixo unha versión treatral Xosé Lueiro Lemos "As papoulas do Peregrino".
Damos a coñecer a poesía "A ULLA":
D'este val delietoso n'un recuncho
loucuras d'outro tempo recordando,
as horas docemente vou pasando
sin sentir que se van para non volver.
E, libre d'a farándula d'as vilas,
qu'a mais d'unha cabeza enche de vento,
deijo agora corre-lo pensamento,
vagar n'o campo que me veu nacer.
Por eso, o pe d'os freijos e ameneiros,
adistraeme ouservar como marchando,
mil remuiños d'espuma levantando,
o río fachandoso vai o mar;
ou, n'as herbas sentada n'a pradeira,
como as ráns garruelean n'a sua órela
e o escaliño cai, que n'a sedela,
morde o ancelo e rebrinca para escapar.
¡Ulliña! ¿Quen te veu que, namorado
d'a hermosura qu'encerras non quedase
e suidades ¡ coitado! non levase
no seu peito o adiós cando che dou?
Ti meliño para todos atesouras,
ti ó triste non negas un consolo,
es naiciña amorasa e n'o teu colo
sempre alivio o pesar sempre atopou.
A ti de lonje chegan en bandadas
chisperreados alegres pajariños,
para n'os bosques e soutos os seus niños
entr'as polas d'os árbores facer;
e tamén entraos tojos e as carpazas,
n'os bujos, laranjales, limoneiros,
c'os d'aca mesturados, fallangueiros,
cal se nunca estiveran sin se ver.
Dá genio ó espertar n'as mañanciñas,
en que ledos a Dios eles glorian,
escoitar ternos cantos que ll'envían
merlos, tordos, currucas, verdeiróns,
carriciños, chinceiros, papo-rubios,
cucos, chascos, bubelas, anduriñas,
gayos, patos, maceiros e ruliñas,
paspallás, carniceiras, gorrións.
O sirín e o pardillo atrás non
quedan d'o jiljeiro namoran os gorgeos,
co- aqueles seus graciosos contoneos
mirando, ja práqui, ja pr'acolá.
E, a seu cabo, a montesa laberquiña,
suspendida n'o aire estrebillando,
vai seus cantos tamén repinicando,
sin celos conocer, nin vanidá.
Aquí ónse de noite en todos sitos
resonantes aturujos, cantinelas:
son os mozos que van pr'as espadelas
co-as mozas o serán pliquear;
n'a man levan de palla bos fachucos
que con mistos acenden n'o camiño
e so brazo, ademais, longo sachiño
para o deño tentador arrenegar.
Que moito pois t'alaben os poetas
e viajeiros terriña cobizada,
po-l-o Pico Sagrado coronada
con soberbios palacios derredor
s'hay jardíns n'o teu seo arrecendentes,
regueiros e fontiñas paroleiras,
piñeirales e frescas carballeiras
ond'e a sombra buscar po-l-o calor.
S'hay meniñas trigueñas avisadas,
de feituco corpiño rechamente,
blancas de azules ollos sin amante
e puras como a sira d'a mañán;
s'hay nas veigas douradas espiguiñas
pradeiras de rosas variadas
n'os viñedos as uvas encolgadas,
ricas froitas rodando po-l-o cha.
N'as fiestas...! E de ver globos pintados
refulgentes estrelas arrojando,
forte bombas n'as nubes estoupando
e foguetes con luces de color;
gaiteiriños as gentes atrendo,
qu'e moreas acoden as ruadas
c'o fondiño d'a hucha ataviadas
sin que o ataque polilla nin valor.
¡Desleiga- los tolos que te deija,
Ulliña, po-l-o seducidos
pr'o fin a ti volver arrepentidos
e fartos de n'o alleo traballar!
jAy! N´e milagre, non, que me namores
se nacín por fortuna n'o teu seo,
cando os angeles mismos dend'o ceo
Viñeran teus encantos desfrutar".
A Asociación de Consumidores e Amas de Casa Avelina Valladares" recuperou o seu nome e a partir de ai instauran o galardón Avelina Valladares, que se lle outorga anualmente a quen destaca no eido da cultura. O Concello da Estrada instituiu o Premio de Poesía Avelina Valladares cunha dotación de 1.500 euros. Dedicoúselle o Ano Cultural 2001, no que se celebraron multitude de actos e colocóuselle unha escultura na rúa da Cultura, conferencias e publicacións.
Bibliografía de referencia: Luna Sanmartín, X. "Ondó sol facheaba ó amanecer". Ed. Fouce.
Outro home sobranceiro das letras galegas, filio de Berres, foi:
Manuel García Barros: nace García Barros no lugar de Ulla da parroquia de Berres o día 26 de novembro de 1876 para finar na veciña parroquia de Callobre (onde está soterrado), día 11 de abril de 1972.
Tivo unha nenez coma as dos demais rapaces da aldea, filio de labrego pouco acomodados, foi sempre un home que se distinguiu pola súa listeza, un home rebulideiro, cheo de inquedanzas conversador con D. Marcial Valladares no adro da igrexa e sempre ao servizo de Galicia co seu gran corazón.
Traballando arreo, de neno na térra, quixo ser torneiro coma seu pai e foino, ao mesmo tempo que ía á escola dun mestre sen título, mais a súa inquedanza levouno a estudar maxisterio por libre e así dando ao zoco cara a Santiago, con grandísimos esforzos e como dixemos indo a pé pola barca de Sarandón ou da Ulla pasaba a Compostela ata que se fixo mestre.
Dedicouse entón a ensinar aos nenos da parroquia particularmente, cando ao mesmo tempo lle daba ao torno con seu pai André e axudáballe á súa nai Carme... fai fusos, rocas, pratos para polbo, cuncas, cestos de vergas... e cando tiñan mercadoría ía cargado con ela ás feiras veciñas. A Estrada, O Foxo ou Lestedo (o 26)... moitas veces á noite poñíalles escola aos nenos no mesmo taller por non ter outro sitio.
Como xa dixemos a poder de esforzos alcanzou o títuo de mestre na "Escola Normal de Maxisterio" de Compostela; contase moitas anédoctas dos seus traballos ao pasar a barca e máis ao examinarse na Escola Normal.
Preto dos trinta anos casou e despois fixo oposicións ó Maxisterio e conqueriu unha praza pasando a exercer provisionalmente na vila da Estrada para ir despois a Pepín, provincia de Ourense, onde botou tres anos,volvendo á súa térra.
Xa na súa casa de Callobre (casa da súa muller) poñía escola en Ancorados moi preto da súa vivenda e así foi pasando o tempo ata o 1936. Nestes anos, ademais do seu labor na escola, escribiu arreo e axudou decididamente ao desenvolvemento do coro Airiños da Ulla, que dirixía o seu amigo Xosé Figueiras Baltar de Riobó, que conta con fonda emoción as cotiás viaxes a pé de García Barros desde Callobre a Riobó para asistir aos ensaios do coro, ao mesmo tempo que o asesoraba. Débelle moito este coro a García Barros.
Máis adiante chegou o arrepiante 18 de xullo de 1936 e alí empezou a sofrer a aldraxe e vexame que padece durante moitos anos, detencións, cárcere, malos tratos físicos, é posto fóra do ensino xa para sempre, pasando despois á casa de Callobre onde viviu ¡liado, cheo de medo, intentou que o rehabilitasen como mestre e non o conseguiu... alí vivía coa súa dona e dúas fillas solteiras, tiña ademais dous fillos.
Foi nomeado Académico da Real Academia Galega á idade de 93 anos, cousa que acolleu con dúbida e ledicia.
A súa obra literaria contada sucintamente    
Era moito o que escribirá García Barros antes de publicar os seus libros, era un home que escribía decote aproveitando moitas veces a órela en branco dos xornais....non tiña cartos para mercar papel para escribir.
O libro "Contiños da térra" apareceu na Coruña Editado pola editorial Nos en 1931 con ilustracións de Castelao, Colmeiro, Galán, Rodeiro e Virxilio, e en Buenos Aires no ano 1952, o 10 de agosto, nos Talleres Gráficos Caporaletti Hnos... este e máis os outros libros custábanlle máis ben cartos, e el pregáballe a quen os tiña que non os prestasen para que se visen obrigados a compralos... na derradeira páxina de "Contiños da Terra" editado en Buenos Aires:
Este é un libriño que ó telo
Non se deberá préstalo
Todo aquel que queira lelo
¡Faga a favor de compralo!
E as dúas edicións foron pagadas polos seus paisanos emigrados en Cuba.
"Aventuras de Alberte Quiñoi", editado en Vigo (Edicións Cástrelos) no outono de 1972, foi premiada polo Centro Galego de Buenos Aires e editouna Xosé María Álvarez Blázquez.
O primeiro é un libro de contos moi espallados por toda a bisbarra, ¿quen non lembra "O Esconxuro","O Ichó", ou "Farruquiño" por exemplo?
García Barros escribía decote nos diarios estradenses. "El Estradense", "La Voz del Pueblo" e "El Emigrado", do que foi redactor 16 anos e onde escribiu arreo case sempre co sobrenome de Ken Keirades; fíxose este nome tan popular que moitas veces se fala de Ken Keirades para nomear a García Barros.
As súas loitas longas e cotiás eos caciques e contrarios na política levárono en ocasións á cadea.
Antes destas obras xa escribirá este autor "Carta da Habana" que é unha peza teatral e " Falemos na nosa Fala", que se editou na Coruña en 1920.
Nas axudas ao coro "Airiños da Ulla" do que falamos; hai que subliñar as obras que escribiu para que as cantasen no coro, entre elas: "A Oración de Media Noite" e "O Cantar do Saramago". "Maruxa dóenche os ollos", e outras poesías... Santa Margarida Callobresa. Que coloradiña. E por suposto tamén á súa aldea:
Adiós Berres, adiós Berres Terriña donde eu nacín
Coma as campanas de Berres ningunhas tocar oín.
Durme meu meniño durme.
Durme que te durmirás Cantade a xeitio paxaros, d non me espertés o rapás.
Ou tamén...
Triar de paxaros, do vento o fungar
Ruxir de regueiros, que corren ó mar,
Queixumes dos pinos do bosque o rumor,
Esmalte dos campos, coas herbas en fror.
Con grande agarimo, con fondo lacer,
Cantemos á térra, que nos veu nacer.
No "El Emigrado" encóntranse máis contos non recollidos no seu libro "Contiños da Terra", daremos so os nomes dalgúns:
"A razón non quere forza", "Colorín-colorado", "Palabra D'onor", "Unha por outra", "Con uñas e dentes", "Unha dos demos", "Un caso de dereito", "Sopa de pelouros", "Ide fuxindo", "A cea do raposo", "Amolouno", "O manifestó, Non se mate Sr. cura", e outros.
Mais non sempre asinaba os seus escritos como Ken Keirades, vese tamén escribindo Rexoubas, e outras veces aparece como Magarza, ou asinando E.M.E en Municipaleras, ou Asieumedre, ou "Hache" en Cosquilleas, ¿eran de García Barros?, din que era o mesmo.
Son moitas as anécdotas que se contan del:
De novo ía con seu irmán Antonio viaxando a pé (era un gran camiñante) para Vilagarcía e chegaron ao alto do Castro Loureiro e decatouse que levaba un zapato dunha cor e outro doutro, volveu á casa a cambíalos e alcanzou a seu irmán preto de Caldas de Reís.
Como xa apuntamos ía de Callobre a Riobó pola "vereda vella", Monte Molide- Campo Redondo- Fornadeiro...a ensaiar co coro. Mentres durou a Guerra Civil do 36 ía moitas veces á Estrada escoltar a radio para saber as noticias, á casa dun amigo e sen que lio soubesen.
Conta el mesmo que cando o fixeron académico da Galega, noticia que lle comunicou (o seu amigo Mario Blanco Fuentes), lembran que nunha ocasión xa sendo mestre foi a Santiago a cabalo, deixou o cabalo nun mesón que había na ponte Pedriña...cando volveu uns nenos que xogaban metéronse con el chamándolle ¡Poetaaa!, cousa que non lle gustou...e lémbrabase...agora vanme chamar. ¡Académicoooo!
O Concello da Estrada instituíu o Premio de Novela Longa M. García Barros (Ken Keirades), que coas súas 17 edicións destaca por ser impulsor de autores novos, algúns hoxe consagrados; na actualidade é o premio de novela máis prestixioso de Galicia organizado por unha institución pública.
Ademais a García Barros dedicáronselle as xornadas "M. García Barros: Encontros para un estudio" no ano 1992 e o Ano Cultural 1997. Ten unha rúa que leva o seu nome na vila, un dos institutos de ensino medio e a escultura da rúa da cultura, obra do escultor de Arca Manolo Vilaverde.
Home cheo da maior sinxeleza e do maior agrimo á térra que o viu nacer.
diso da testemuña o seu testamento:
"...Fago profesión de amor á doce térra en que nacín e vivín e na que teño a dita de acougar en sono eterno.
Foi Galicia ouxeto e ilusión da miña vida. A ela e á súa redención adiqueille as miñas forzas e o meu labor literario.
Por ela loitei e sofrín.
Desde o máis fondo do meu corazón deséolle no vindeiro, días de prosperidade e ventura..."
Martínez Oca, Xosé Manuel, 1942. Este escritor de moito porvir xa se encontra nos primeiros postos dos autores en galego. Dedicado aos xéneros da novela e da narrativa, naceu nesta parroquia no ano 1942, achegounos xa unha gran produción: "Un ano e un día", "A chamada escura dos caborcos", "Os lóstregos e a carballeira" ou "A fuxida", "Un home no corral", "A figueira", " A negra", "Noite de luar", que gañaron os certames Modesto R. Figueirido do certame anual do Pedrón de Ouro, ademais de artigos e traballos nos libros de Agromar.
Nun momento abondoso e resplandecente chegará a moi altos cumes.
Posúe o Premio Blanco Amor de novela longa e Premio Casa de Galicia de Las Palmas. É autor dos libros de relatos a "Espada na auga" (1982), "Os Chapurros" (1983), "Detrás do silencio" (1986), "Os Culpables" (1993) e "Naúfragos en tena" (1995). Como novelista publica as obras: "Un ano e un día" (1980), "A fuxida" (1980), "A chamada escura dos cavorcos" (1981), "Os lóstregos" e "A carballeira" (1981), "Beraimar" (1983), "As florestas do Mañuema" (1988), "Diario de invernó" (1994) e "Todo o peso do ceo" (1997). Autor de diversos títulos literarios para nenos, no ano 2000 publicou o libro de viaxes "Dos caminos dos arreiros aos pazos de Ulla". Na actualidade ten na "rede" (Biblioteca Virtual Galega) o texto titulado "Laboratorio de sombras" e acaba de publicar a novela "O tempo en ningunha parte".
O TESOURO DE BERRES
Algunhas veces a realidade emparéxase coa fantasía, ou adiántaselle, e non temos por qué situarnos noutros países ou contornos se irnos para ¡so achegarnos a Berres e coñecer unha historia verdadeira, coma toda historia, coa garantía fiel das testemuñas escritas que se agardan na espera de que chegue o día que se descubra canto aquí se di, dando remate a tanta cavilación.
Aquí pretiño nesta parroquia, por tantas cousas sobranceira na comarca, temos o exemplo que damos a coñecer; máis fagámoslle a cama a este relato; sucedeu nuns anos revoltos con pouca estabilidade política e falamos de 1888 cando en España reinaba Alfonso XII, neno, baixo a rexencia da súa nai María Cristina.
Pois ben, coa xente axitada e revolta naqueles momentos é doado entender que o persoeiro da nosa historia, Alejandro Altamira y López, xefe militar que tiña o encargo de pagarlles aos demais militares do Rexemento destinado en Valladolid...fuxiu eos cartos da nómina dos compañeiros cara á nosa térra coa finalidade de recrutar xente para "levantar" unha partida en contra da raíña rexente.
Un día calquera este xefe chegou A Estrada facéndoa centro do seu traballo de recruta e fixo viaxes a Berres en procura de homes, cando de repente vese sorprendido pola policía do Goberno, botándose a fuxir ata que o prenderon levándoo á cadea no cárcere de Valladolid para ser xulgado, mais nestes momentos en Berres deulle tempo para soterrar ou esconder o diñeiro que traía para o seu propósito.
Feito este comezo podemos entender as cartas e documentos desta verdadeira historia que lles damos a coñecer, resumidas para non cansalos.
Temos pois o noso home (Alejandro Altamira y López), xefe militar, preso en Valladolid. Persoa con certa cultura como se lle supon e ademais demóstraa pola redacción das cartas e as poucas faltas de ortografía. As cartas veñen dirixidas a un home dun lugar de Berres, non daremos o nome do lugar (aínda que o saben os veciños) nin o nome del por gardar segredo a quen nos deixou as cartas e documentos... chamarénoslle, para o caso, Manuel X.
Vexamos:
8 de xuño de 1888. "Prisiones militares de Valladolid".
É a primeira carta que temos que dá fé desta historia, leva esa data e nela xa fala doutra anterior que tiña retida en correos por falta de franqueo..." remitió el sello al Sr. Administrador de Correos de esta capital manifestándole remitiera a Ud. la carta que en la misma se encontraba detenida por falta de franqueo"... "yo el sello se lo puse pero se habrá caído por no tener la goma suficiente. En cuanto a Ud. me dice que hay quien se dirije por ahí; pues no me hace estrañar nada, porque ya le he manifestado a Vd.que los que iban a mis órdenes saben que yo hice la ocultación por ahí pero ignoran el punto, pues este Vd.tranquilo que sin el plano y demás instrucciones necesarios es imposible se encuentre, por lo tanto reúna Vd.la suma de 45 duros, que es lo necesario para hacer el viaje e inmediantamente tendremos terminado nuestro asunto. Sobre todo le ruego me guarde el secreto, una vez que VD.tenga reunida la suma yo le indicaré el punto donde tiene que mandarla...avise en cuanto reciba esta para repetirle los detalles".
¿Cantas cartas escribiría o Sr. Altamira antes desta?....coidamos que foron varias e ademais algún documento....sabemos tamén por esta que xa tiña aquí xunta parte da xente...? ¿Para que lle pide os 45 duros ao Sr. Manuel X?
10 de xullo de 1888. Un mes despois aparece outra carta de Altamira.:
"...contesté a su última de 12 del mes próximo pasado el 22 del mismo; manifestándole del modo que podía hacer el envío de los fondos necesarios para el viaje de la señora y el de mi niña y esta es la hora que nada he vuelto a saber....si Vd.quiere que terminemos nuestro asunto mande inmediatamente la suma indicada y de no hacerlo le suplico me remita a correo de seguido el documento que obra en poder de Vd., como también todas mis cartas. Al mismo tiempo me hacía un gran favor en darme el nombre y apellidos de un vecino honrado de su pueblo para poder entenderme con él; si no quiere Vd el asunto".
...Irnos sabendo que lle mandara a Manuel X un documento e máis que as relacións non eran boas, supoñendo que fose porque non lle  mandaba os cartos que pedía...a un home na cadea e cun tesouro soterrado, ou escondido non lle convén perder amigos..."
Axiña lle volveu escribir:
18 de xullo 1888... "En contestación a su última de 13 del corriente más apuro a contestarle para que pueda terminar nuestro asunto cuanto antes posible... una vez que Ud. tiene reunida la suma le suplico que haga el envío de ella lo antes posible... Ud.hará lo siguiente. Para que le sea mas cómodo a Ud.se llega a la Administración de la villa de Estrada e impone una libranza de giro por valor de 225 pesetas girada contra la Administración de Ávila a nombre de Doña Saturnina Sánchez Rodilla calle de Puente Duero n2 45, Valladolid, lo mete en un sobre... le digo de enviar las cartas a esta persona porque la otra se encuentra muy vigilada al mismo tiempo es de confianza y cuñada de La Prudencia... también debo advertirle no certifique la carta para no llamar la atención de las autoridades... en el momento que ha de ser....me diga el punto a donde ha de salir a recibir a mi niña y a la Señora, avisaré con anticipación la salida de ellas para esa..."
O    Sr. Altamira tiña unha filla en Málaga e mandáballe a esa señora como ama ou acompañante a Berres para facerse cargo do tesouro e repartilo, mais sigamos    
30 xullo 1888. "En esta misma fecha sale la Señora para Málaga a buscar a mi queirda hija. He recibido el total que Ud.mandó, me he quedado con la gratificación que señala para mí por lo cual le doy las más expresivas gracias....mi querida hija le entregará a Ud un recuerdo mío que conservará hasta el día en que yo pueda estrechar su mano...la Señora y mi hija llegarán a esta el 5 del próximo mes ya le avisaré cuando salgan para esa para que Ud salga a recibirlas....La Señora se considera ignorante del asunto....para que no pueda enterarse, el momento que a esa lleguen que marche acompañada de su esposa a Estrada con el pretesto de poner un parte a un punto que a Ud le interesa y entretanto Ud acompañado de mi hija hace el descubrimiento...."
Polo que parece estamos chegando ao miolo da historia ¿onde estará o tesouro?...O Sr. Manuel X mandoulle os cartos...
5 de agosto 1888. Non é doado que se remate esta historia:
"Muy distinguido Señor: con grande disgusto me dirijo a Ud comunicándole haber venido la Sra. Directora y el recibo del Sr. Administrador del mismo Colegio verá Ud en el caso que nos encontramos....la desgracia nos persigue es imposible que mi hija salga del colegio como igualmente sus equipajes si no se satisface la deuda....
Yo le suplico a Ud ponga cuantos medios estén a su alcance para reunir esta cantidad, pues de lo contrario nos es de todo punto imposible el que se pueda terminar el asunto que tanto nos interesa si Ud no puede reunir la cantidad yo le ruego escriture a aquellos bienes que más estima tenga por 15 ó 20 horas aunque sea pagando un 25 por cien...todos los gastos que se originen son de mi cuenta...también le repito a Vd como en las anteriores no se descubra a nadie ni dar un paso sin mi consentimiento pues una leve indiscreción puede perjudicarnos. Cuando Vd me conteste lo hará de la menera siguiente...la otra Sra.que las recibía está muy vigilada. Prisiones militares de Valladolid."
Torcéronse os desexos de Altamira, non pode mandar a súa filia. Non temos a carta que di lle mandou a Sra. directora (refírese á directora do Colexio onde está internada a súa filia).
14    agosto 1888: "Sr. D. Manuel X. Mi estimado protector: tengo a la vista su carta 10 del corriente la cual me ha llenado de bastante sentimiento al ver por ello del modo que Ud se encuentra, pero que le vamos hacer, no hay más remedio que mirar a salir del apuro en el que nos encontramos y de ese modo entonces podrá Ud salir de apuros....asegurando su porvenir y el de mi hija....yo le suplico a Ud que aunque sea pagando el ciento por ciento busque Ud la suma por 15 o 20 días, hipoteque... ¡hágalo Ud por mi querida hija!... yo podría esperar un par de años más como Ud me dice pero entonces nos encontraríamos en el mismo caso que hoy y son 14 años los que me quedan... tenemos que asegurar el porvenir de nuestros queridos hijos... podría tratar con otra persona que Ud me indique pero habría que darle su parte y además no me fío...aunque sea la persona en quien Ud tiene más confianza no se descubra a ella... mis afectuosos recuerdos a su esposa e hijos... Prisiones militares."
Con 14 anos ás costas e o asunto sen resolver por falta de cartos...ben paradoxicamente por certo... ¿seguirán empeorando as cousas, ou virá a filla de Altamira...?
26 de agosto 1888. "...obra en mi poder la suya 22 del que rige la cual me llena de gran sentimiento porque veo a Ud con muy pocos ánimos...al hacer este nuevo sacrificio sería arruinarse para siempre tanto Ud como su hijo. Ud debe comprender que al hacer este último sacrificio podría asegurar el porvenir de su querido hijo y el mió... una vez mandada la suma no podría tardar en hacer el descubrimiento más de diez días ¡ lo puede creer como se lo digo!, con el plano y demás instrucciones no tiene duda su encuentro... si no se halla Ud dispuesto a seguir favoreciéndome,dígame el nombre de otro vecino en que pueda confiarse...remita mis cartas y el documento, yo le mandaré las suyas y la candidad que Ud mandó, soy un caballero... en todas mis cosas y lo seré hasta el fin. Yo he hablado con la señora por ver si dispone de alguna cantidad y me dice que solamente podría hipotecar un huerto que tiene en el pueblo de su residencia por el que podrían darle de 50 a 55 duros... Ud. verá si puede proporcionarme lo restante..."
8 setembro 1888. "Sr. D. Manuel X... Mi estimado protector es en mi poder su atenta carta sin fecha a la que contesto... ahora bien Ud me dice que con tal que yo cediese la mitad podría mandar 100 pesos al punto que yo le designase Ud debe comprender que soy bastante condescendiente con ceder la tercera parte como ya le tengo manifestado así como todos los gastos, tampoco me aparto que Ud le dé una gratificación a la persona que le facilite la suma pero que ese señor no se entere, pues ese señor que Vd me indica creo será tan caballero como Vd. me dice pero comprenda que cuando tenga hecha su fortuna y además un hombre metido en política y bien pudiera ser que por adquirir simpatías pudiera buscarnos un transtorno... yo le suplico reúna hasta 637 pesetas y las remita inmediatamente a la señora en una carta sin certificar para que la policía no pueda enterarse y no tenga cuidado que no se extravía (retírese ao resgardo do xiro)... pero creo le he manisfestado que el plano se encuentra en el secreto de uno de los baúles de mi niña y también que ella ignora su contenido además según noticias de ella y de la Sra. Directora se encuentra todo el equipaje depositado en la Administración del Colegio hasta tanto que pueda satisfacerse la suma...
En mi poder se encuentran 275 pesetas que la señora me ha facilitado de la hipoteca a que Vd. refería en la anterior...
De hacer el envío girará la libranza a la administración del Banco de Ávila dirigiendo la carta con la libranza a la señora y sin cetificar".
Chegamos a saber que o veciño de Berres lle pedía a metade dos cartos, non se contentaba coa terceira parte e tamén que pensaba noutra persoa que tivese cartos e que se dedicaba á política e o plano está nun " secreto" dun baúl. ¿Xa está?
22 de setembro 1888."... con fecha 8 del corriente mes escribí a Vd.contestación a su última... nada he vuelto a saber de Vd por cuyo motivo me encuentro desesperado y en la creencia de que Vd me ha abandonado...solo Dios puede saber lo que yo estoy sufriendo...además entrando el mal tiempo el viaje de mi niña y la Sra.sería más penoso..."
E a segunda carta do mes co desacougo de Altamira. ¿Falta algunha carta?... e seguen as cartas, neste caso diaria...
23 de setembro 1888. "...con un pequeño retraso he recibido la de Vd.y adjunto el encargo que en la misma remitía (¿). Hoy día de la fecha saldrá la señora, con dirección al punto que Vd. ha hecho el encargo y de allí partirá inmediatamente al punto donde se encuentra mi niña; una vez las dos en esta yo le avisaré el día de salida para esa a fin que Ud.salga a recibirlas. Sin otro particular..."
Xa chegaron por segunda vez os cartos, temos a esperanza de descubrir o tesouro moi axiña.
15 outubro 1888. "... tengo a mi vista su carta fecha 10 del corriente por la cual veo su anómala situación, mucho la deploro, a pesar que tengo la seguridad que una vez remitiendo Ud. la suma que en mi úlitma le envié nuestro asunto sería realizado antes de 5 días por lo que le suplico haga este último sacrificio, Ud.puede comprender que por una pequeña cantidad como la que hace falta... El viaje ya ordenaré que se haga por el punto que Ud. indica, y en el momento de recibir los fondos le enviaré a Ud. para que salga a recibirlas al pueblo de Ulla. Le ruego en nombre de mi querida hija haga este último sacrificio lo antes posible... y el equipaje hay que pagar todos cuantos días se encuentren en el almacén y cada día son más gastos".
Volta ao mesmo... sempre faltan cartos... virá a Ulla, supoñemos que veñen alí en vez da Estrada porque virían en tren a Santiago.¿Virán? ¿Faltan cartas?
2    de novembro de 1888. "Mi querido señor, con gran sentimiento y vertiendo lágrimas mis ojos me veo en la necesidad de comunicarle lo siguiente:
"Ayer por la mañana salieron de esta la señora y mi hija en dirección a Orense mas al llegar a Venta de Baños la policía las ha retenido y acto continuo llevada a disposicón del juzgado de Palencia, hoy no tengo nada más que comunicarle...
No escriba hasta que yo le avise, tenga paciencia, resignación y confianza en el Soberano Señor..."
¿Perdeuse todo?... ¿Faltan cartas?... ¿Trátase dun engano?...
4    novembro 1888. "...creo habrá Ud. recibido la carta fecha del corriente... yo estaba en la creencia que nada sería pero hoy recibo el adjunto auto que a Ud. le remito el cual me llena de un gran sentimiento, dolor y tristeza, sólo en Ud confío, yo le suplico no me abandone... para que mi hija sea puesta en libertad se precisa la fianza de 2.000 pesetas las cuales deberá Ud enviar antes de un mes de lo contrario procederán a la venta del equipaje y nuestro asunto...porque el plano se encuentra en el secreto de un baúl y una vez transcurridos los 30 días lo pondrían a pública subasta... pues Ud debe comprender que sin el plano es dudoso su encuentro así como con él no tiene duda su hallazgo... Si se remite las 2.000 pesetas yo accedo gustoso la mitad de lo sepultado...no deje de hacer este último sacrificio aunque tenga que hipotecar todo cuanto tenga... sería puesta en libertad y el asunto sería realizado antes de los tres días. Si Vd.quiere que su hija venga con la suma...sino remita el dinero a D. David Pastor, provincia de Zamora, lista de correos Moraleja del Vino..."
Xurdiu a policía e fóra esperanza., sabemos que estaba soterrado...
20 novembro 1888. "...me encuentro intranquilo y completamente desesperado en ver que Vd me ha abandonado, le suplico se digne a enviar los fondos... sería Vd un abandonado al dejar perder una fortuna como la que hoy tiene en sus manos. Si el día 4 del mes próximo no hubiese depositado la fianza todo sería perdido, porque se perdería el equipaje y el plano... y sin él es imposible su encuentro... solo yo daría con el...mande el dinero a Moraleja del Vino que dista dos leguas de Zamora, preguntará por el parador de Casimiro Moreno punto donde debe esperar el Sr. David, el Sr. David llevaría una carta escrita por mi para que su hijo le entregue la cantidad... y quede esperando hasta que el Sr. David y mi hija vayan allí... No le mando venir a su hijo aquí porque nos podría ocasionar otro disgusto..."
O filio de Manuel X levoulle os cartos pois temos unha libranza á orde, ou orde de pagamento para D. Manuel X, veciño de San Vicente de Berres... que asina Alejando Altamira y López...
1 decembro 1888. "Es en mi poder su tan deseada carta fecha
24 del actual la cual me llena de un gran desconsuelo al ver que Ud me tiene abandonado...Para que Ud no tenga duda por si los intereses pudiera perderlos adjunto le remito un pagaré para su satisfación y si dentro de 20 días no se hubiese encontrado el tesoro le autorizo para que disponga de cuantas alhajas se encuentran detenidas en el juzgado de Palencia... si sale mi hija antes de tres días el tesoro estará descubierto. Como habrá visto por auto (¿) que le remití el plazo se cumple el día tres y el día 4 estaba anunciada la venta del equipaje, pero he podido conseguir que me dieran una prórroga de 15 días más para depositar la fianza... no creo que Ud pueda consentir perder los fondos que ha remitido y menos una fortuna que es la que hoy tiene en sus manos..."
Rematáronse as cartas...
Temos no noso poder a libranza ou orde de pagamento do que se fala e mais o certificado do xulgado de Instrución de Valladolid, documentos que lle mandou Altamira y López...
Di o certificado (resumindo):
"D. Anastasio Ruíz Domínguez...Notario del lltre. Colegio de Valladolid, escribano de Actuaciones en el Juzgado de Instrucción de Valladolid.
Certifico: Que en causa incoada...contra la Srta. Doña Carmen de Altamira por supuesta complicidad en la ocultación de fondos que de la caja de su Regimiento sustrajo su señor padre D. Alejandro Altamira y López, Jefe Militar que se encuentra en la Prisión Militar de Valladolid...
Resultando que por confidencias especiales...entre los pasajeros con dirección a Galicia... tomó asiento el primero del actual en la ciudad de Valladolid para viajar de riguroso incógnito la Srta. Carmen Altamira acompañada de la Sra. Doña Saturnina Sánchez.
Resultando: Fueron requeridas en Venta de Baños, alegando viajaban a Orense por asuntos familiares...
Resultando que reconocido el equipaje que ambas conducían... no se le encontró documentos ni pruebas... sino ropas y efectos de uso personal.
Resultando: Sospechosa de complicidad la Srta. Carmen...y nada que pudiera comprometer a D- Saturnina Sánchez.
Considerando: Procede la detención de la misma y ordenar la libertad de D- Saturnina.
Considerando: Ordeno la detención así como que quede todo su equipaje embargado y a disposición de este Juzgado para responder de las costas... será devuelto previo pago de la suma de 2.000    pesetas... dentro de un plazo que no excederá de 30 días.
De no verificado...se procederá a la venta en pública subasta... a tres de noviembre de 1888.
E rematamos: Está claro, ¡trátase dunha verdadeira historia!... papeies cantan... as cartas... a libranza ou pagaré... a Acta Notarial coa detención da filla camiño de Galicia...
Fixéronse algunhas averiguacións, que nos saibamos, incluso no Xulgado Militar de Valladolid, para saber se Altamira fora posto en liberdade, e cando, e nada se conseguiu porque o arquivo fora queimado cando a Guerra Civil do 1936.
Todos son interrogantes... ¿está ai o tesouro agardando por nos?...
PERSOAS SOBRANCEIRAS: Félix de Leiro, tenente coronel médico, fosé Barreiro, xuíz de praza en Pontevedra. Clementino Barreño Ribadavia. Manuel Bernárdez Sanluis, foi longo tempo Ia tenente alcalde do Concello da Estrada. Xosé Rodríguez Gómez, xornalista director de Radio Estrada e de Estrada Televisión. Anxos Ferradáns, Félix Rubial Bernárdez, director do hospital de Burela.
TOPONIMIA MENOR: son moitos os chamadeiros dignos de subliñar: o mesmo nome de Berres, que algúns din tomou o nome do xeneral Berres... Sanmartín di... "sin duda su nombre procede del General Berres que acompañó a Décimo Junio Bruto. El Cónsul Dedo acompañó tres meses antes de dirigirse a Anfiloquia -hoy Orense-, en las tierras de Deza (¿)... y distribuyó sus generales por las márgenes de los ríos. Sobre el Ulla asentó sus cortes el general Berres y de un campamento militar surgió la parroquia."
Celeiróns, de celeiros grandes; a fonte do Santo.
A pena de Moucho, e as penedas do Naveiro, unha cova ou sobrado onde din que se escondía "O Ruso" persoeiro de comportamento dubidoso, buscado pola Garda Civil. A carballeira do Rei. O monte Molide, o Morangueiro e o Fonadeiro coas súas lendas fermosas; a fonte do Amparo, etc.
Volvendo ao topónimo Berres, deixando aparte a explicación que nos dá Pedro Varela facéndoo proceder de berrar, chamando pola barca da outra banda do río Ulla...Benito Vicetto dánolo como un nome grego...Berca, Beroe, Berhea...Berres.
Moi interesante é tamén o topónimo A Lucenza S-0 (sudoeste) do lugar de Ulla onde tamén se atopa O Casal; neste din que houbo unha capela da Inquisición. A Lucenza é un nome mítico pois tamén din que alí encontraron restos de tellas e pedras que coidan pertenceron a unha capela, de alí ou da primitiva igrexa de Berres, cóidase que procede a pedra encontrada na parede do corral da casa de Ruibal do Pereiro. Trátase dun anaco de pedra con parte da inscrición, que di:
EL BL CC PO G L D23
PLANTÍOS REAIS: Berres tiña plantío real. "Dehesa y vivero Real de esta feligresía. La dehesa Real se halla situada en monte de Pena Corval, cavida 70 ferrados, primera calidad. Levante, Poniente, Norte y Mediodía dicho monte de Pena Corval.
El vivero se halla sito en el monte del Outeiro, tiene cavida tres ferrados, primera calidad, cerrada sobres sí."
RURALCENTRO: no local social equipos informáticos de "aestradadixital" dan acceso libre e gratuito a Internet, o que supuxo un grande avance.

* A Estrada Rural. 1990. Ed. 2007

Berres*

Pedro Varela

É esta parroquia unha das máis importantes do noso concello. Consta de 177 cabezas de familia e 864 habitantes; está situada na zona da Ulla e dista da Estrada uns 9 quilómetros.
O nome de Berres (ou Berros) vén, segundo varias opinións, de berrar; e iso ten a súa explicación: polos límites da parroquia corre o río Ulla, non hai por alí ponte ningunha, e os dunha e outra banda comunícanse a berros, pois só así se pode facer ordinariamente. Tamén podía significar, pola súa raíz vasca “cousa nova”, pero non atopamos isto tan aplicábel ao caso como o anterior.
Para ter idea da antigüidade desta parroquia abonda asegurar, como podemos facer, que dependeu do mosteiro de San Xoán da Cova, desaparecido no ano 1571. O arquivo parroquial só chega ao 3 de xaneiro de 1669, data do bautismo de Alberto Ferradáns.
Lugares: Rocaforte, Berres, Celeiróns, A Igrexa, Mato, A Mouteira, Pazos, O Pereiro, Porto, Rabuñado, A Ribeira, Servide,Ulla, Vilancosta, Vilasusán e Vista Alegre.
Entrando en consideracións en canto á etimoloxía ou significado das denominacións que leva cada un destes casaríos, atopámonos con que o de Rocaforte está situado sobre unhas rochas moi duras e resistentes; respecto ao de Berres, xa queda dito o que podemos dicir; Celeiróns é aumentativo galego de celeiros, covas ou adegas que abundan moito na localidade; con respecto ao da Igrexa, sobran comentarios; Mato vén de matogueira, terreo cuberto de matas, arbustos, etc. Mouteira é en galego o mesmo que marco e vén de mouta; Pazos, pazos ou casas nativas; O Pereiro vén de pereira, árbore froiteira abundantísima na Ulla (neste caso débese o nome ao fundador ou primeiro aforante que tamén se chamaba Pereiro); Rabuñado, “rabuñado co arado”; Ribeira, “beira do río”; Porto e Servide levan por nomes os apelidos dos seus fundadores; do río próximo recibe a súa denominación o lugar de Ulla; Vilancosta, “vila en costa”; Vilasusán, antes Vilafusán, onde se facían antigamente fusos de fiar, aínda hoxe se fan por alí. Por outra parte temos un documento antiquísimo en que se le Vilasubsán, coincidindo esta denominación coa situación en punto baixo, do casarío.
Lindeiros: norte, o río Ulla e o Riobó; sur, Moreira e Ancorados San Pedro; leste Riobó e Ancorados San Tomé; oeste, Ribeira, cun regatiño no medio.
Vías de comunicación: a estrada de Callobre a Ponte Ledesma, camiños veciñais antigos e as pontes de Xestoso sobre o Riobó, entre esta parroquia e Arnois. Tamén hai un pontillón no camiño real entre Vilancosta e Ribeira.
Bañan o territorio de Berres: o río Grande ou Ulla; o de Riobó; o regato que serve en parte de división con Ribeira e que se une con outro que baixa do lugar de Marque (nesta última parroquia), tomando despois o nome de río de San Vicenzo. Para atravesar o río hai algunhas barcas particulares de servizo deficiente, unha delas autorizada para o lugar da Ribeira en sesión do Concello en data de 27 de xullo de 1839.
O ensino primario consiste nunha Escola Nacional servida por mestre. En sesión do Concello de data de 31 de outubro de 1856, alúdese á escola de Berres e ao mestre D. José María Carbón. Antes dera clases alí D. Ramón Payo, de Orazo. Foi aprobado o expediente polo Ministerio para a creación dunha escola de nenas na localidade. Hai unha sociedade de agricultores con seguro de gando.
No eclesiástico: Berres ten por patrón a San Vicenzo; o curato é de entrada e pertence á Coroa para efectos do nomeamento de cura; antes fora do padroado do priorado de Santa María a Real de Sar. Ten, ademais do párroco, un coadxutor. A igrexa é boa e relativamente moderna; veu substituír outra que se arruinou por ser moi vella; desta procede a base dunha columna de orde xónica colocada sobre unha das paredes do lavadoiro que hai na horta da reitoral e na que se le: «Ano de 1133». Nunha casa do lugar do Pereiro hai unha pedra de bo tamaño cunha inscrición xeroglífica que non puidemos descifrar; din que procede do templo antigo. Na fachada do actual hai un letreiro que di: «San Vicente de Berres. Año 1741».
Ao lado da estrada, nun punto pintoresco, destaca a elegante capela do Amparo, construída hai poucos anos no sitio doutra máis reducida e que se foi arruinando debido á acción do tempo.
Festas anuais: San Vicenzo, o 22 de xaneiro; o Amparo, no último domingo de xullo e o 30 de outubro; Corpus, o domingo seguinte; San Silvestre, o 31 de decembro; Santo Antonio, o día seguinte de San Vicenzo; a continuación, o Rosario; SanXosé, o Domingo de Pascua.
Ten graza o que din aqueles paisanos en ton cómico, e que imos consignar: «Cortándolle o rabo ao gando o día da festa de San Silvestre non mosca en todo o ano».
Outras curiosidades: en termos do lugar de Porto, á beira da estrada, hai unha fábrica de serrar madeira, movida a vapor, que pertence á sociedade «Porto Neira e Compañía». Sufriu incendios que a reduciron a cinzas en dúas ocasións, pero foi restaurada.
Teñen os desta parroquia unha industria moi curiosa e estendida pola localidade, que é a de tornear. Os torneiros de Berres son sonados en moitas leguas á redonda; eles fan cos seus aparellos especiais o torneado en madeiras para camas e outros mobles, fabrican billas para os barrís en grande cantidade; moldean e preparan o punteiro, o rouco, a palleta, e demais elementos da típica gaita galega; fan fusos de fiar, etc. Distínguense nesas operacións Antonio García Barros, José Bernárdez, Ramón Fernández, Ruibal, Ferradáns, Francisco Louzao (ten un salto de auga que utiliza para mover o aparato) e outros.
O Sr. Murguía na súa Historia de Galicia di que en Berres viu o mineral chamado "asbesto", como continuación do que tamén se observa en Campo Marcio (Campo de Marte, campamento romano), localidade rica en curiosidades mineralóxicas pola súa estraña formación. Ese campo xa sabemos que está inmediato á Bandeira.
No lugar de Vilancosta está a casa señorial de D. Laurentino Espinosa, que foi alcalde da Estrada e é hoxe xuíz municipal de Moaña. Procedía esa mansión do Excmo. Sr. D. José Valladares, tenente xeneral do exército, e herdouna D. Marcial Valladares, ilustre galeguista, distinguido poeta e académico da lingua, que publicou varias obras, entre elas, o ano 1884, o importante Diccionario Gallego. A distinguida poetisa dona Avelina Valladares escribiu na casa de Vilancosta os seus notábeis traballos literarios e os seus versos amenos, inspirada cos asuntos da paisaxe ullá.
Os de Berres celebraron, haberá uns seis ou sete anos, unha Festa da Árbore moi importante, na que tomou parte activa o noso amigo D. Claudio Baloira.
Na Mouteira, á beira da estrada, hai tres establecementos comerciais e cartería.

*Pedro Varela, A Estrada, ​1923