Flora senlleira da comarca
* Identificación feita por Iñigo Pulgar.
Plantas
José Sanmartín Sobrino
No campo medran en forma espontánea unha inmensa cantidade de plantas das cales, moitas delas, deixaron o seu nome para perpetua memoria; ben fose pola súa abundancia ou por destacarse das outras que a rodeaban. *
Non hai que desprezar tampouco a posibilidade de que un colono observase que nunha parcela de terreo florecía facilmente determinado produto. E chamou a aquel anaco de terreo, por exemplo, Carracedo (Ribela), onde se daba moi ben o carrizo ou cafia silvestre, do latín carex, cuxas follas sempre foron unha excelente forraxe. Hai un regato que atravesa ese lugar, de igual nome, que nace en Sesto.
Puente Cañizas (Moreira), de cannicia, cana, terra onde se produce espontaneamente; se non significa, que é case o mesmo, casucha ou choza feita de canas entrelazadas e cuberta de palla, orixe, segundo os entendidos, da vila da Cañiza.
Silva (Nigoy) (Orazo) (Castro de Deza) (Amóis), do latín silva, selva, silva ou zarzamora -onde a silva se engarra, ou se fai sangue ou esgaza-, as súas follas, cocidas, son inmensamente beneficiosas para a irrigación da garganta.
Piornos (Arca) (Cereixo), especie de xesta montés, que se cría nos lugares fríos, co que se fan escobas caseiras. Nalgúns puntos da provincia de Pontevedra por piornos son coñecidos os tan populares hórreos.
Dedra (Pereira), da hedra, planta trepadora sempre verde; é un monte de 710 m.
Toxeira (Souto), en idioma indíxena toxal ou toxeira, lugar onde se dá o toxo, aliaga, aulaga, “ulex eurepaeus”. Imprescindible para o campesiño, pués con el produce a materia prima para abonar as terras. Hoxe, nun mundo máis sofisticado, desprezaríase se non fóra que da súa flor faise unha indixesto augardente que pomposamente se chámalle whisky galego.
Espino (Callobre), espino, “crateugus monogyna” -a terra que dá cardo, para min a gardo; a que dá ó espiño, prol meu veciño.
Espiñeiros (Meavía), lugar onde se cría dita planta.
A Espiñeira (Frades), monte de 542 m
En masculino, Espiñeiro (Sabucedo), poboado de espinos; monte de 613 m
O mesmo é Coto de Espiño, monte fronteirizo entre A Estrada e Silleda.
As flores do espino dan un magnífico té; da súa madeira fanse pequenas pezas de tornería: muíños para chocolateiras, culleres e outros utensilios domésticos.
Folgoso (Santa María), de filicosus, lugar poboado de fentos. Hai unha ermida dedicada a San Salvador no alto do monte. Dá a parroquia nomee a un regato que desemboca no Lérez.
Consta que no 28 de febreiro de 1618 “...na Debesa da parroquia de Santa María, lugar público e deputado onde os veciños da dcha. terra de Montes teñen uso e costume de se axuntar para facer e tratar das cousas do ben común da devandita terra e a súa xurisdición”.
O templo actual, levantado sobre o primitivo, é do ano 1611, realizado polo mestre canteiro Gaspar Pérez, de Montes. No campo das procesións áchase un cruceiro tallado por José Benito do Castro en 1786.
Esta parroquia foi cedida polos condes Gonzalo Betótiz e a súa esposa Teresa ao Mosteiro de Aciveiro no ano 926.
O templo servía para os cultos da “Ilustre e Venerable Irmandade ou Confraría Eclesiástica”, por estar no centro de Terra de Montes. Foi aprobada en 1807 sendo o seu Presidente Don José de Santiago Baamondes.
Naceu na parroquia Manuel Espiña Gamallo, autor de “A palabras de Deus” e de “Misal Gallego”, ambos en colaboración. Foi fundador, en 1972, e sostedor da “Coral Estrela do Mare”.
O 17 de novembro de 1982 en Folgoso roubaron a caixa de prata da chave do sagrario, un cáliz de metal e o ánfora dos óleos.
Filgueira (Castro de Montes) (Codeseda), onde abundan os fentos. Naquela, ermida arrumada dedicada á nosa Señora da Consolación, que foi incendiada polos franceses. Hai, igualmente, un santuario baixo a advocación da Virxe dos Remedios, con festas os días 8 e 9 de setembro.
Fieitoso (Olives) (Curantes), de fenuculum, fíuncho, fionllo, fento, fiúncho, fento e lugar onde se cría. O froito pode substituír ao anís, satisfactoriamente, en augardentes anisados. Úsase amplamente para curar dores de moas, enfermidades da pel, reducir o peso e aumentar a visión.
Xesteiras, de xestas, xestas; monte fronteirizo con Cuntis.
Liñares (Cástrelo), terras ou campos de liño. Produto que foi verdadeiramente apreciado e de primeira necesidade para cubrir a nudez humana -liño bó, liño malo, todo florece en maio.
Houbo, desde mediados do século pasado, unha industria de elaboración de mel e cera na que chegaron a traballar dez persoas. Foi fundada por Aparicio Gil Gaiteiro.
En 1681 o escríbano Francisco Gómez Gundín fundou a capela familiar de San Xosé.
Liñares (Callobre), con ponte sobre río do mesmo nome, que nace en Muros (Parada) e percorre, ata entregarse ao Ulla, 17 km.
Segundo Lucas Labrada era onde se producía o mellor Un do reino -inda ten que nacer ou liño estranxeiro para ser como é ou galego.
Formigueiro (Ouzande), lugar onde se cría o formio, especie dun que produce unha hilaza moi forte.
Hai outras plantas que foron aproveitadas polo home como medicinas ou condimentos para os seus alimentos. E mesmo taumatúrxicamente.
Lourido (Cerdedo), do latín laurus, loureiro. Dise que as bagas desta planta comidas con viño quente curan os males do estómago.
Loureiro (Callobre), loureiro. As supersticiosas virtudes que lle atribuían foron condenadas no Segundo Concilio Bracarense, que prohibiu rodear as casas destes arbustos. Dicíase que era eficaz contra moitas enfermidades que atacan ao home e aos animais caseiros.
Loureiro (Dúas Igrexas), cun castro. Hai un regacho homónimo que vai ao Lérez, cunha ponte construída por San Gonzalo dás Penas.
Loureiro (Figueroa), está situado na saia do monte do mesmo nome, que.es unha prolongación do Amao. Ermida do século XIII dedicada a Santa Lucía que en pretéritos anos chamábase Santa María de Cerdeira.
Loureiro de Arriba e Loureiro de Abaixo (San Xorxe de Vexa), pola súa situación topográfica.
Carbia (Cora) (Santa Cristina de Vexa), voz prerromana, alcaravea, semente aromática coñecida como comiño dos prados.
Matogueira (Berres), terreo inculto, tojal, monte onde abundan as breñas.
Codeso (Aguións), piorno, xesta. As ramas empréganse para a fabricación de cestos e como vasoiras - escobas-. O Padre Sarmiento di que é antirrábico.
Na leira denominada Veiga do Crego estivo, ao parecer, a antiga igrexa, que foi feita coas pedras dos muros da fortaleza da Barreira.
Codeseda (San Xorxe), é a antiga San Xorxe de Augas Santas, con augas minerais sulfurosas.
En 1124 o rei doou a Munio Pérez Tacón, cando Alfonso VII foi armado cabaleiro, o lugar coa igrexa e mosteiro.
Escribe López Ferreiro que “no 23 de abril de 1410 celebrando Cabildo no tesouro da Igrexa, vista a pobreza do Convento de Monxas bieitas de San Xorxe de Codeseda, onde naquel momento só moraban a Abadesa Dona Teresa Arias e a Monxa Inés Rodríguez, despois de madurada deliberación, uniu devandito convento, cuxa provisión pertencía á Mitra, á Mesa Capitular, para que as rendas que del procedesen,
distribuísense entre os Beneficiarios que asistisen a Maitines, aínda que coa obrigación de deixar a @dicha dúas monxas congrúa suficiente para vivir no Mosteiro. Foi confirmada esta anexión polo Antipapa Benedicto XIII, no 22 de xullo de 1410, ano XVI do seu Pontificado”.
O convento bieito estaba na antiga Casa da Tenencia.
En 1567 fixo estragos a peste neste Coto, prohibíndose aos cidadáns do mesmo entrar en Santiago.
Foi refuxio de inestimables documentos, vestiduras sacras e obxectos preciosos cando Drake desembarcou na Coruña en maio de 1589 e temíase invadise Santiago.
En 1797 o coto contaba, segundo Labrada, con 200 veciños.
Este antiquísimo coto comprendía as parroquias do seu nome e a de Liripio e Sabucedo.
A igrexa parroquial pertence á segunda metade do século XII É unha mostra importante das igrexas
monásticas.
Segundo Do Hoyo existía unha epigrafía xunto á porta lateral da Epístola escrita en dúas pedras: ABBADESSA MA RIANA. FERN NOTA BOCABAR. MUNIO EST. QUE. LAPIS. ISTE. MICHI. In REQUIE. DEUM. COLIE DAT FERNAM. ERA M.CC.II ZQD VII Kis IVNII Só se interpreta: Abadesa Mariana Fernández e Ano 1164.
A ábsida da igrexa é o mellor do seu estilo en Galicia. Había alí como retablo maior o altar que estivo na antiga capela de San Jorge, hoxe da Soledad, na Basílica Compostelá. Este altar tiña varias imaxes de dobre face e foi substituído por outro moi artístico, obra do escultor santiagués Maximino Magariños. Festexan nesta parroquia a San Roque, o 23 de abril; o Carmen, o 24; San José, 25; Corpus, no seu día; San
Antonio, o 13 de xuño; o 16 de agosto, novamente a San Roque; o Rosario, o primeiro domingo de outubro; A nosa Señora de Guadalupe -en Agrela- o 8 de setembro; Santa Lucía, o 13 de decembro; os Reyes, o 6 de xaneiro; San Mauro, o 15 de xaneiro; San Blas -en Monteagudo-, o 3 de febreiro.
Codesal (Codeseda), codeso, piorno.
Codesales (Magdalena), terra de codesos, cytisus albus.
O cultivo de plantas útiles fíxonos chegar unha onomástica máis interesante que ampla. Por ela sabemos das plantas que eran aproveitadas como alimento e das que usaban como medicinais.
Cebados (Aguiones), terreo onde se cultiva a cebada, que se usa como penso para animais. Na Idade Media era o principal cereal para facer o pan -quen en agosto non dá cebada, en San Xoán non fai xomada-; -cebada do día non fai a cabalería-.
Garellas (Millerada), de garelo, talo do millo -cun castro-. Ten capela dedicada a San Antonio de Padua, con festa o 13 de xuño, fundada o 17 de maio de 1679 por Don Gregorio Reigosa, familiar do Santo Oficia, con escudo da familia do fundador sobre a porta de entrada.
Era natural de aquí Don Gonzalo Varela, Xuíz-Merino do Castro de Montes polo ano 1594.
Costa Segundo (Cerdedo), de seges/etis, campo sementado de cereais; é un monte de 601 m.
Millerada (San Mamede), terra sementada dedicada ao millo, mijo en español, do latín milium.
O actual párroco busca a súa etimoloxía así: mille = mil; arata = terras aradas, que dá mil terras aradas ou moita terra arada.
Ten os castras chamados Dás Rodeiras -camiños de carros- e Monteira -marco, mouteira-.
Terra dos irmáns Francisco e José María Cabada Villar, canteiros e xornalistas que fundaron a periódicos “Acción Social” e “Umia e Lérez”; así como do escultor Manuel Doval Cadavid, quen nos primeiros anos deste século realizou obras de extraordinario éxito e mérito, como a imaxe tallada en pedra do Corazón de María, que se atopa no cemiterio do seu pobo.
Aquí naceu o famoso “Patrón de Millerada”, Don Alonso de Soto e Varela -en 1771- inmortalizado por organizar a Alarma de Montes que tanto terror fixo entre os franceses invasores.
O actual templo iniciouse en 1778 sendo párroco Don Cayetano Canabal.
Segundo a tradición existiu unha capela no século V no termo -hoxe desaparecido- de Calvos, considerada como o antigo templo parroquial co nome de Santa María de Calvos.
Existe unha capela dedicada á nosa Señora dos Remedios, adxunta ao actual templo, fundada por Don Francisco de Soto Cortés o 24 de decembro de 1606.
Suspiraba Avelino Cachafeiro:
Quén me dera, quén me dera, quén me dera ou que non teño: unha veiga en Millerada e us amores en Soutelo.
E Amado Carballo:
Ou sol cara a Millerada vai segando na ferrán coa sua fouce dourada.
Maindo (Cora), noutros tempos Mainzo, millo -non lie dés millo a ós paxaros, que xa cho comerán eles-; con casa señorial do Conde Gimonde e importante pesqueira para o salmón.
Painceira (Guimarey), do latín panicium, lugar onde se dá o painzo, mijo miudo; con ermida.
Trigueim (Riobó), de triticum, trillar, trigal, é o lugar onde se dá o trigo; é un regacho.
Mesadoiro (Pardemarín), campo de ouro, cana e gran de trigo, centeo...; é un regacho.
Alberiñas (Somoza), de albeiro, candeal ou campo sementado de trigo.
Porrido (Souto), de porrum, allo porro; é un monte de 556 m.
E para gardar grans e outros produtos do campo:
Nercellas (Pereira), antigamente Narcellas, de nar ou ner, palabra celta que significa forte e celias, celeiro. Celeiros grandes.
É terra do mestre de cantería Andrés Míguez Campos, autor, entre outras obras, do edificio da Caixa de Aforros de Vigo en Forcarey.
Celeiróns (San Andrés de Vexa) (Berres), con varios celeiros.
Celeiro ou cabazo é o celeiro feito con vergas de castiñeiro ou carballo e teitado con pallas de cereal. Tamén se lles denomina canastro e hórreo. Aínda que o hórreo ou piorno é de pedra e madeira.
Hai outras plantas que, sen dúbida, eran empregadas masivamente, pero non deixaron sinal algunha. Tal é o caso dos allos, escalonias, cebolas, apios, remolachas e outras máis que si se saben que eran consumidas en abundancia, porque noutros lugares deixaron o seu nome na toponimia. Como curiosidade hai que apuntar que a cebola soamente podía degustarse os días festivos, polo menos para os cóengos, segundo normas do Concilio de Aix.
Veámos o que dá de si este apartado:
Fondos (Quireza), terreo dedicado a hortalizas e legumes. Hai unha ermida dedicada a San José. As imaxes desta capela foron realizadas polo escultor, veciño de Abelainda, Francisco Adoitaba García.
Celebrábanse feiras de gañado os días 19.
Coleja (Santa Cristina de Vexa), de colexa, colleja, do latín cauliculos, especie de verdura, o que noutros puntos de Galicia denominan rianxos.
Tarrío (Santa Cristina de Vexa), de tarreo ou terreo dédicado a producir hortalizas e legumes. Rega o lugar un pequeno regato de igual nome.
Cogoludo (Guimarey), do latín cucullo e olus, que é hortaliza; cogollo. Xeralmente é terreo dedicado a leitugas.
Pepe (Agar), vello termo galaico, hoxe en desuso, que designa a un campo onde se dá un melón malo, especie de cogombro. A voz úsase aínda en portugués. Pedro Cunha Serra traballou sobre este topónimo no seu estudo “Pepe, Pipe, Pepín”.
Lansberg tráeo do latín piper, en italiano pepe, pementa.
Berozo (Millerada), do celta berurun, berro.
No lugar de Rolás hoxe desaparecido, existiu unha capela dedicada á nosa Señora de Monserrat, aberta ao culto en febreiro de 1887.
Rabadeiras (Dous Iglesias), do romance rauanai, terreo sementado de ravos.
Rabeta (Remesar), igualmente leira destinada a ravos.
* Tradución de "Un país llamado La Estrada"
Non hai que desprezar tampouco a posibilidade de que un colono observase que nunha parcela de terreo florecía facilmente determinado produto. E chamou a aquel anaco de terreo, por exemplo, Carracedo (Ribela), onde se daba moi ben o carrizo ou cafia silvestre, do latín carex, cuxas follas sempre foron unha excelente forraxe. Hai un regato que atravesa ese lugar, de igual nome, que nace en Sesto.
Puente Cañizas (Moreira), de cannicia, cana, terra onde se produce espontaneamente; se non significa, que é case o mesmo, casucha ou choza feita de canas entrelazadas e cuberta de palla, orixe, segundo os entendidos, da vila da Cañiza.
Silva (Nigoy) (Orazo) (Castro de Deza) (Amóis), do latín silva, selva, silva ou zarzamora -onde a silva se engarra, ou se fai sangue ou esgaza-, as súas follas, cocidas, son inmensamente beneficiosas para a irrigación da garganta.
Piornos (Arca) (Cereixo), especie de xesta montés, que se cría nos lugares fríos, co que se fan escobas caseiras. Nalgúns puntos da provincia de Pontevedra por piornos son coñecidos os tan populares hórreos.
Dedra (Pereira), da hedra, planta trepadora sempre verde; é un monte de 710 m.
Toxeira (Souto), en idioma indíxena toxal ou toxeira, lugar onde se dá o toxo, aliaga, aulaga, “ulex eurepaeus”. Imprescindible para o campesiño, pués con el produce a materia prima para abonar as terras. Hoxe, nun mundo máis sofisticado, desprezaríase se non fóra que da súa flor faise unha indixesto augardente que pomposamente se chámalle whisky galego.
Espino (Callobre), espino, “crateugus monogyna” -a terra que dá cardo, para min a gardo; a que dá ó espiño, prol meu veciño.
Espiñeiros (Meavía), lugar onde se cría dita planta.
A Espiñeira (Frades), monte de 542 m
En masculino, Espiñeiro (Sabucedo), poboado de espinos; monte de 613 m
O mesmo é Coto de Espiño, monte fronteirizo entre A Estrada e Silleda.
As flores do espino dan un magnífico té; da súa madeira fanse pequenas pezas de tornería: muíños para chocolateiras, culleres e outros utensilios domésticos.
Folgoso (Santa María), de filicosus, lugar poboado de fentos. Hai unha ermida dedicada a San Salvador no alto do monte. Dá a parroquia nomee a un regato que desemboca no Lérez.
Consta que no 28 de febreiro de 1618 “...na Debesa da parroquia de Santa María, lugar público e deputado onde os veciños da dcha. terra de Montes teñen uso e costume de se axuntar para facer e tratar das cousas do ben común da devandita terra e a súa xurisdición”.
O templo actual, levantado sobre o primitivo, é do ano 1611, realizado polo mestre canteiro Gaspar Pérez, de Montes. No campo das procesións áchase un cruceiro tallado por José Benito do Castro en 1786.
Esta parroquia foi cedida polos condes Gonzalo Betótiz e a súa esposa Teresa ao Mosteiro de Aciveiro no ano 926.
O templo servía para os cultos da “Ilustre e Venerable Irmandade ou Confraría Eclesiástica”, por estar no centro de Terra de Montes. Foi aprobada en 1807 sendo o seu Presidente Don José de Santiago Baamondes.
Naceu na parroquia Manuel Espiña Gamallo, autor de “A palabras de Deus” e de “Misal Gallego”, ambos en colaboración. Foi fundador, en 1972, e sostedor da “Coral Estrela do Mare”.
O 17 de novembro de 1982 en Folgoso roubaron a caixa de prata da chave do sagrario, un cáliz de metal e o ánfora dos óleos.
Filgueira (Castro de Montes) (Codeseda), onde abundan os fentos. Naquela, ermida arrumada dedicada á nosa Señora da Consolación, que foi incendiada polos franceses. Hai, igualmente, un santuario baixo a advocación da Virxe dos Remedios, con festas os días 8 e 9 de setembro.
Fieitoso (Olives) (Curantes), de fenuculum, fíuncho, fionllo, fento, fiúncho, fento e lugar onde se cría. O froito pode substituír ao anís, satisfactoriamente, en augardentes anisados. Úsase amplamente para curar dores de moas, enfermidades da pel, reducir o peso e aumentar a visión.
Xesteiras, de xestas, xestas; monte fronteirizo con Cuntis.
Liñares (Cástrelo), terras ou campos de liño. Produto que foi verdadeiramente apreciado e de primeira necesidade para cubrir a nudez humana -liño bó, liño malo, todo florece en maio.
Houbo, desde mediados do século pasado, unha industria de elaboración de mel e cera na que chegaron a traballar dez persoas. Foi fundada por Aparicio Gil Gaiteiro.
En 1681 o escríbano Francisco Gómez Gundín fundou a capela familiar de San Xosé.
Liñares (Callobre), con ponte sobre río do mesmo nome, que nace en Muros (Parada) e percorre, ata entregarse ao Ulla, 17 km.
Segundo Lucas Labrada era onde se producía o mellor Un do reino -inda ten que nacer ou liño estranxeiro para ser como é ou galego.
Formigueiro (Ouzande), lugar onde se cría o formio, especie dun que produce unha hilaza moi forte.
Hai outras plantas que foron aproveitadas polo home como medicinas ou condimentos para os seus alimentos. E mesmo taumatúrxicamente.
Lourido (Cerdedo), do latín laurus, loureiro. Dise que as bagas desta planta comidas con viño quente curan os males do estómago.
Loureiro (Callobre), loureiro. As supersticiosas virtudes que lle atribuían foron condenadas no Segundo Concilio Bracarense, que prohibiu rodear as casas destes arbustos. Dicíase que era eficaz contra moitas enfermidades que atacan ao home e aos animais caseiros.
Loureiro (Dúas Igrexas), cun castro. Hai un regacho homónimo que vai ao Lérez, cunha ponte construída por San Gonzalo dás Penas.
Loureiro (Figueroa), está situado na saia do monte do mesmo nome, que.es unha prolongación do Amao. Ermida do século XIII dedicada a Santa Lucía que en pretéritos anos chamábase Santa María de Cerdeira.
Loureiro de Arriba e Loureiro de Abaixo (San Xorxe de Vexa), pola súa situación topográfica.
Carbia (Cora) (Santa Cristina de Vexa), voz prerromana, alcaravea, semente aromática coñecida como comiño dos prados.
Matogueira (Berres), terreo inculto, tojal, monte onde abundan as breñas.
Codeso (Aguións), piorno, xesta. As ramas empréganse para a fabricación de cestos e como vasoiras - escobas-. O Padre Sarmiento di que é antirrábico.
Na leira denominada Veiga do Crego estivo, ao parecer, a antiga igrexa, que foi feita coas pedras dos muros da fortaleza da Barreira.
Codeseda (San Xorxe), é a antiga San Xorxe de Augas Santas, con augas minerais sulfurosas.
En 1124 o rei doou a Munio Pérez Tacón, cando Alfonso VII foi armado cabaleiro, o lugar coa igrexa e mosteiro.
Escribe López Ferreiro que “no 23 de abril de 1410 celebrando Cabildo no tesouro da Igrexa, vista a pobreza do Convento de Monxas bieitas de San Xorxe de Codeseda, onde naquel momento só moraban a Abadesa Dona Teresa Arias e a Monxa Inés Rodríguez, despois de madurada deliberación, uniu devandito convento, cuxa provisión pertencía á Mitra, á Mesa Capitular, para que as rendas que del procedesen,
distribuísense entre os Beneficiarios que asistisen a Maitines, aínda que coa obrigación de deixar a @dicha dúas monxas congrúa suficiente para vivir no Mosteiro. Foi confirmada esta anexión polo Antipapa Benedicto XIII, no 22 de xullo de 1410, ano XVI do seu Pontificado”.
O convento bieito estaba na antiga Casa da Tenencia.
En 1567 fixo estragos a peste neste Coto, prohibíndose aos cidadáns do mesmo entrar en Santiago.
Foi refuxio de inestimables documentos, vestiduras sacras e obxectos preciosos cando Drake desembarcou na Coruña en maio de 1589 e temíase invadise Santiago.
En 1797 o coto contaba, segundo Labrada, con 200 veciños.
Este antiquísimo coto comprendía as parroquias do seu nome e a de Liripio e Sabucedo.
A igrexa parroquial pertence á segunda metade do século XII É unha mostra importante das igrexas
monásticas.
Segundo Do Hoyo existía unha epigrafía xunto á porta lateral da Epístola escrita en dúas pedras: ABBADESSA MA RIANA. FERN NOTA BOCABAR. MUNIO EST. QUE. LAPIS. ISTE. MICHI. In REQUIE. DEUM. COLIE DAT FERNAM. ERA M.CC.II ZQD VII Kis IVNII Só se interpreta: Abadesa Mariana Fernández e Ano 1164.
A ábsida da igrexa é o mellor do seu estilo en Galicia. Había alí como retablo maior o altar que estivo na antiga capela de San Jorge, hoxe da Soledad, na Basílica Compostelá. Este altar tiña varias imaxes de dobre face e foi substituído por outro moi artístico, obra do escultor santiagués Maximino Magariños. Festexan nesta parroquia a San Roque, o 23 de abril; o Carmen, o 24; San José, 25; Corpus, no seu día; San
Antonio, o 13 de xuño; o 16 de agosto, novamente a San Roque; o Rosario, o primeiro domingo de outubro; A nosa Señora de Guadalupe -en Agrela- o 8 de setembro; Santa Lucía, o 13 de decembro; os Reyes, o 6 de xaneiro; San Mauro, o 15 de xaneiro; San Blas -en Monteagudo-, o 3 de febreiro.
Codesal (Codeseda), codeso, piorno.
Codesales (Magdalena), terra de codesos, cytisus albus.
O cultivo de plantas útiles fíxonos chegar unha onomástica máis interesante que ampla. Por ela sabemos das plantas que eran aproveitadas como alimento e das que usaban como medicinais.
Cebados (Aguiones), terreo onde se cultiva a cebada, que se usa como penso para animais. Na Idade Media era o principal cereal para facer o pan -quen en agosto non dá cebada, en San Xoán non fai xomada-; -cebada do día non fai a cabalería-.
Garellas (Millerada), de garelo, talo do millo -cun castro-. Ten capela dedicada a San Antonio de Padua, con festa o 13 de xuño, fundada o 17 de maio de 1679 por Don Gregorio Reigosa, familiar do Santo Oficia, con escudo da familia do fundador sobre a porta de entrada.
Era natural de aquí Don Gonzalo Varela, Xuíz-Merino do Castro de Montes polo ano 1594.
Costa Segundo (Cerdedo), de seges/etis, campo sementado de cereais; é un monte de 601 m.
Millerada (San Mamede), terra sementada dedicada ao millo, mijo en español, do latín milium.
O actual párroco busca a súa etimoloxía así: mille = mil; arata = terras aradas, que dá mil terras aradas ou moita terra arada.
Ten os castras chamados Dás Rodeiras -camiños de carros- e Monteira -marco, mouteira-.
Terra dos irmáns Francisco e José María Cabada Villar, canteiros e xornalistas que fundaron a periódicos “Acción Social” e “Umia e Lérez”; así como do escultor Manuel Doval Cadavid, quen nos primeiros anos deste século realizou obras de extraordinario éxito e mérito, como a imaxe tallada en pedra do Corazón de María, que se atopa no cemiterio do seu pobo.
Aquí naceu o famoso “Patrón de Millerada”, Don Alonso de Soto e Varela -en 1771- inmortalizado por organizar a Alarma de Montes que tanto terror fixo entre os franceses invasores.
O actual templo iniciouse en 1778 sendo párroco Don Cayetano Canabal.
Segundo a tradición existiu unha capela no século V no termo -hoxe desaparecido- de Calvos, considerada como o antigo templo parroquial co nome de Santa María de Calvos.
Existe unha capela dedicada á nosa Señora dos Remedios, adxunta ao actual templo, fundada por Don Francisco de Soto Cortés o 24 de decembro de 1606.
Suspiraba Avelino Cachafeiro:
Quén me dera, quén me dera, quén me dera ou que non teño: unha veiga en Millerada e us amores en Soutelo.
E Amado Carballo:
Ou sol cara a Millerada vai segando na ferrán coa sua fouce dourada.
Maindo (Cora), noutros tempos Mainzo, millo -non lie dés millo a ós paxaros, que xa cho comerán eles-; con casa señorial do Conde Gimonde e importante pesqueira para o salmón.
Painceira (Guimarey), do latín panicium, lugar onde se dá o painzo, mijo miudo; con ermida.
Trigueim (Riobó), de triticum, trillar, trigal, é o lugar onde se dá o trigo; é un regacho.
Mesadoiro (Pardemarín), campo de ouro, cana e gran de trigo, centeo...; é un regacho.
Alberiñas (Somoza), de albeiro, candeal ou campo sementado de trigo.
Porrido (Souto), de porrum, allo porro; é un monte de 556 m.
E para gardar grans e outros produtos do campo:
Nercellas (Pereira), antigamente Narcellas, de nar ou ner, palabra celta que significa forte e celias, celeiro. Celeiros grandes.
É terra do mestre de cantería Andrés Míguez Campos, autor, entre outras obras, do edificio da Caixa de Aforros de Vigo en Forcarey.
Celeiróns (San Andrés de Vexa) (Berres), con varios celeiros.
Celeiro ou cabazo é o celeiro feito con vergas de castiñeiro ou carballo e teitado con pallas de cereal. Tamén se lles denomina canastro e hórreo. Aínda que o hórreo ou piorno é de pedra e madeira.
Hai outras plantas que, sen dúbida, eran empregadas masivamente, pero non deixaron sinal algunha. Tal é o caso dos allos, escalonias, cebolas, apios, remolachas e outras máis que si se saben que eran consumidas en abundancia, porque noutros lugares deixaron o seu nome na toponimia. Como curiosidade hai que apuntar que a cebola soamente podía degustarse os días festivos, polo menos para os cóengos, segundo normas do Concilio de Aix.
Veámos o que dá de si este apartado:
Fondos (Quireza), terreo dedicado a hortalizas e legumes. Hai unha ermida dedicada a San José. As imaxes desta capela foron realizadas polo escultor, veciño de Abelainda, Francisco Adoitaba García.
Celebrábanse feiras de gañado os días 19.
Coleja (Santa Cristina de Vexa), de colexa, colleja, do latín cauliculos, especie de verdura, o que noutros puntos de Galicia denominan rianxos.
Tarrío (Santa Cristina de Vexa), de tarreo ou terreo dédicado a producir hortalizas e legumes. Rega o lugar un pequeno regato de igual nome.
Cogoludo (Guimarey), do latín cucullo e olus, que é hortaliza; cogollo. Xeralmente é terreo dedicado a leitugas.
Pepe (Agar), vello termo galaico, hoxe en desuso, que designa a un campo onde se dá un melón malo, especie de cogombro. A voz úsase aínda en portugués. Pedro Cunha Serra traballou sobre este topónimo no seu estudo “Pepe, Pipe, Pepín”.
Lansberg tráeo do latín piper, en italiano pepe, pementa.
Berozo (Millerada), do celta berurun, berro.
No lugar de Rolás hoxe desaparecido, existiu unha capela dedicada á nosa Señora de Monserrat, aberta ao culto en febreiro de 1887.
Rabadeiras (Dous Iglesias), do romance rauanai, terreo sementado de ravos.
Rabeta (Remesar), igualmente leira destinada a ravos.
* Tradución de "Un país llamado La Estrada"