Vea (Santo André)
Clara Iglesias Cortizo
- CALVELO: trátase dun diminutivo de calvo, formado co sufixo diminutivo -elo. Os Calvos e Calvelos da nosa toponimia designan sempre un monte ou elevación do terreo desprovisto de vexetación. A etimoloxía da palabra calvo é o latín CALVUM, “calvo, pelado, liso”.
- CARDELLE: é un topónimo de posesor, formado a partir do sintagma VILLAM CARDELLI, xenitivo do antropónimo xermánico CARDELLUS.
- CELEIRÓN: na base deste topónimo está o substantivo celeiro, “construción ou compartimento para gardar os cereais”, “alpendre ou parte da casa que se emprega para gardar as provisións”, “lugar onde se garda a palla ou a herba seca”… Procede do latín CELLARIUM, derivado de CELLAM, “cela”. Celeiróns explícase, non como aumentativo, senón como diminutivo do latín vulgar co sufixo -olo: cellariolos > celeirolos > celeiroós > celeiróns.
- COSTENLA: vid. Parroquia de Castro. topónimo formado polo substantivo costa + o sufixo diminutivo enla. A palabra costa, como xa se dixo noutro lugar, procede do latín COSTAM, “costela, costado ou lado”. Deste significado inicial derivou ao actual “terreo en pendente”. En canto ao sufixo, provén do diminutivo latino –ELLA, que deu, segundo a área dialectal, ben –ela, ben –enla.
- GONDAREI: é un topónimo de posesor, formado a partir do sintagma VILLAM GUNDEREDI, xenitivo do antropónimo xermánico GUNDEREDUS.
- MURXIDE: posibelmente na base deste topónimo estea o nome da herba moruxa ou muruxa, moi común no noso país e cuxa denominación científica é Stellaria media, debido ao aspecto de pequena estrela que mostra a súa flor cando está aberta. Sobre esta base léxica, engadiríase o sufixo locativo e abundancial -ido (>ETUM), chegando así a unha forma *Muruxido, “lugar onde hai moitas muruxas”, que sofre despois a caída do u pretónico. A forma resultante, Murxido, aparece como nome dun lugar da parroquia de Morgadáns, no concello de Gondomar. En canto ao noso Murxide, sería unha alteración do sufixo en -ido, por atracción analóxica dos antrotopónimos procedentes do xenitivo de nomes persoais en -ITUM. En canto á etimoloxía da base léxica muruxa, Corominas apunta unha probábel orixe a partir do latín MUS-MURIS, “rato”.
- PARAMÁ: a orixe deste topónimo é o sintagma latino PETRAM MALAM. Designaría unha pedra que, pola razón que fose, era considerada mala ou má.
- O PAZO: do latín PALATIUM. É un substantivo que designa as antigas casas señoriais pertencentes aos nobres e fidalgos. Este topónimo está moi estendido ao longo do noso país (tamén coa súa variante Pacios, que aparece na zona oriental das provincias de Lugo e Ourense).
- RAMIRÁNS: trátase dun topónimo de posesor, formado a partir do sintagma VILLAM RANEMIRANIS, xenitivo do nome persoal xermánico RANEMIRA.
- TRAZARÍS: trátase, como no caso anterior, dun topónimo de posesor, formado a partir do sintagma VILLAM TRASARICI, xenitivo do antropónimo xermánico TRASARICUS. O resultado deste étimo debería ser, ou ben Trasariz, ou ben Trasarís, dependendo da área xeográfica con ou sen seseo parcial. No que respecta a Trasarís non se rexistra ningún caso en toda a toponimia galega; mentres que Trasariz aparece en oito ocasións. No noso caso, tal e como sería de esperar, temos a forma acabada en -s, con seseo parcial; mais, o curioso é que presenta unha confusión entre sibilantes na segunda sílaba, pois o resultado etimolóxico -sa- convértese en -za-. Posibelmente se poida explicar como ultracorrección do seseo total, hoxe desaparecido, propio da zona do val de Vea, tal e como acontece, por exemplo, co topónimo Zas, derivado do xermánico Salas, que evoluciona como Sas e sofre posteriormente a confusión que o leva á forma actual.
- VERA: trátase neste caso dun antropónimo xermánico, cuxa base léxica, *ber se pode relacionar ben con *bera, “oso”, *baira, “xabaril”; ou ben con *beran, “levar, traer”. O nome de persoa Vera (mellor Bera) foi de grande difusión na onomástica medieval galega, e o mesmo lexema aparece noutros antropónimos tamén moi comúns, como Veremundus, Vermudus, Berildus...
Vea (Santo André)
Manuel Reimóndez Portela
|
|
É coñecida desde tempos moi antigos polo nome de Santo André, cousa que lles sucede a cada unha das catro parroquias chamadas Veas; para distinguilas antepóñenlle o nome do patrón.
A parroquia pertence á chamada zona de Vea Baixa coas súas compañeiras de zona, Santa Cristina, San Xiao, San Xurxo, Baloira, Cora e Couso.
LINDES: Santo André de Vea linda polo norte con San Xurxo de Vea e parte de Frades, polo sur con Portela do concello de Cuntis, polo leste con San Xiao de Vea e Matalobos e polo oeste con Frades.
Por razón alfabética do seu nome ocupa o posto número 47.
En canto se refire á súa superficie esta parroquia ten o posto número 18 con 555 hectáreas. Ten 613 habitantes de feito. Actualmente ten 459.
Ten Santo André os seguintes lugares:
A parroquia pertence á chamada zona de Vea Baixa coas súas compañeiras de zona, Santa Cristina, San Xiao, San Xurxo, Baloira, Cora e Couso.
LINDES: Santo André de Vea linda polo norte con San Xurxo de Vea e parte de Frades, polo sur con Portela do concello de Cuntis, polo leste con San Xiao de Vea e Matalobos e polo oeste con Frades.
Por razón alfabética do seu nome ocupa o posto número 47.
En canto se refire á súa superficie esta parroquia ten o posto número 18 con 555 hectáreas. Ten 613 habitantes de feito. Actualmente ten 459.
Ten Santo André os seguintes lugares:
COMUNICACIÓNS: a máis importante estrada que cruza a parroquia é a de Novás-Souto; dende Cuntis en dirección S-N por Ribeira e Ramiráns ata a parroquia de San Xurxo no lugar de Souto onde esta a estrada P.O.P. 2141, únese á PO-841 dende a Estrada a Ponte Vea, camiño de Santiago, é dicir de Santiago ao Carballiño por Terra de Montes.
Camiño real: viña de Cuntis chegando á parroquia pola Bragada seguindo a Ribeira, de alí por Ramiráns, Trazarís e Cardelle a San Xurxo de Vea camiño da Ponte Vea. Hoxe desaparecido e edificado.
HIDROGRAFÍA: o principal regueiro é o Bragada que nace no mesmo lugar, linda con Portela de Cuntis, trátase do comezo do río Vea afluente do Ulla, pasa polo lugar de Ribeira e divide Santo André de San Xiao.
O regato da Regueira, regueiro que vén de Matalobos ao mesmo lugar de Ribeira onde desauga sobre do Vea.
O regato Cardenande que vén de Paramá a Ramiráns ao Vea.
O regato da Rapeira que nace no lugar de Calvelo, pasa a Ramiráns e ao Tallo xa no Vea.
O regueiro da Fervenza nace no alto do monte de Feáns, onde presenta unha fervenza cando hai moita auga, divide Chaín de Pazo, pasa o Murxide, e Trazarís no Castro de Vea.
O de Gondarei nace neste lugar e deslinda San Xurxo de Santo André.
PONTES E PONTELLAS: a estrada Novás-Souto ten as seguintes pontes: a de Bragada, a de Cardenande na Ribeira, a de Chao no de Calvelo, a de Trazarís no regato da Fervenza, e tamén a de Cardelle.
Ten ademais os pontillóns de Paramá, o da Ribeira e outro en Ramiráns, que xa non existe, catro no regato da Fervenza, un na Fervenza, outro en Murxide, o terceiro onda a igrexa, o de Trazarís, e outro onda a escola.
FONTES: tiña esta parroquia moitas fontes e só teñen hoxe unha en Paramá, outra en Calvelo e outra no Celeirón, fronte á igrexa, con auga traída do saído da reitoral... as augas das fontes foron aproveitadas polos veciños para levar este servizo ás súas casas.
OROGRAFÍA: a parroquia de Santo André é o comezo polo sur do fermoso val dos Veas do que forma parte. Polo leste ten a fronteira dos montes de Matalobos nos Gondomares e polo oeste o de Feáns, cara a Frades, Requián e o Xesteiras. O val que aquí empeza encaixado ábrese de paso que discorre cara o norte.
CASTROS: entre esta parroquia e a de San Xiao está o castro de San Bartolomeu, que se describe con ela.
A PAISAXE: á fermosura do comezo do val de Vea polo sur engádese a súa vista incomparable se se olla dende as alturas dos Gondomares e monte de Matalobos, tendo tamén en conta a visibilidade paisaxística dende o monte de Feáns.
PEDRAS: ademais de pedras (marcos) con R, da devesa e o viveiro do Rei, aínda están en pé na parroquia uns fermosísimos cruceiros, que son:
1 Situación: a 350 m da estrada Cuntis-Santiago, á altura do km 10, dentro do cemiterio parroquial de Santo André de Vea; ten acceso por unha pista.
Descrición: pedestal formando por un chanzo e base cúbica, labrada, con catro caveiras nas esquinas e tibias, cobra, costelas e lagarto nas arestas laterais.
Columna octogonal con dous santos tallados nas dúas caras. Capitel sinxelo con volutas. Crucifixo unido á columna por unha fita de ferro. Cruz acanalada con follas nos remates. Cara interior, Cristo con brazos longos e en posición forzada, pegado á cruz; cara posterior, Dolorosa sostendo nos brazos ao seu fillo. Altura aproximada 3,5 metros.
Inscricións: nas caras laterais da base hai trazos que indican unha inscrición.
Conservación: boa.
Tradición: construído ao mesmo tempo que a igrexa parroquial, estivo situado uns 200 m máis afastado da parroquia, presidindo o antigo cimeterio. As procesións e as rogativas matutinas facían o percorrido ata el. Contan que unha portuguesa residente na comarca realizaba os seus exorcismos ás 12 da noite neste cruceiro.
2 Situación: a 150 m da estrada Cuntis-Santiago, á altura do km
10, parroquia de Santo André de Vea, lugar de Ramiráns.
Descrición: pedestal formado por tres chanzos e base cúbica.
Columna octogonal de elegante fuste e base cadrada ata os 60 cm No lateral relevo dun santo. Capitel saínte con profusión de volutas; na cara anterior e posterior un anxo, e nas laterais un santo distinto.
Cruz leñosa redonda semellando un tosco tronco de árbore. Anverso, Cristo ben labrado en posición inclinada; reverso, Virxe coroada en actitude de oración.
Inscrición: ningunha.
Conservación: moi descoidado, a vide con aramios tapa a súa visión.
Tradición: colocado á entrada da horta dunha casa hoxe moi transformada, segundo manifestan os seus donos actuais que a mercaron. A casa pertenceu nas súas orixes a unha rica familia coñecida en todo o val pola súa bondade e xenerosidade; era chamada "casa do pan" porque os transeúntes sempre atopaban nela cea e leito. O cruceiro realizárono para conmemorar a primeira misa dun seu fillo. A súa escultura é distinta ás dos outros cruceiros da zona. Contan que ao paso dos franceses, o crego de Xinzo, de Cuntis, que comandaba as guerrillas, levou aos paisanos a rezaren diante deste cruceiro antes do encontro coas tropas napoleónicas. (Tomado de "Cruceiros de Souto" por alumnos da escola; director Olimpio Arca Caldas.)
3 Situación: a 60 m da estrada Cuntis-Santiago, á altura do km
11, parroquia de Santo André de Vea, dentro dun predio particular.
Descrición: pedestal formado por catro chanzos cadrados, base
ovoide semellando un croio. Columna redonda sen base. Capitel moi basto con dúas franxas circulares. Na metade da columna imaxe dun home cun copón.
Cruz treboada. Na súa parte anterior Cristo basto, totalmente apoiado na cruz; na posterior unha Dolorosa. Na base dúas caveiras en esquinas opostas, tibias cruzadas, año, costelas e lagarto.
Inscricións: aprécianse sinais de ter inscricións, que deberon de ser picadas en parte cando se reedificou, en 1784.
Conservación: en bo estado.
Tradición: ata hai uns trinta anos estaba en terreo abandonado, que fora carballeira comunal. A súa construción foi costeada polo vecindario por mor dun andazo no gando e animais domésticos. Pola súa simplicidade debe de ser un dos máis antigos da zona (tomando de "Cruceiros de Couso" por alumnos desa escola; director Olimpio Arca Caldas).
Hórreos: ten moitos hórreos antigos, poida que o máis vello sexa o da casa de Rosende do lugar de Calvelo. Chama a atención o de Miranda, coa representación dos apóstolos.
LENDAS: no castro de San Bartolomeu, como dixemos linde coa de San Xiao, din estes veciños de Santo André que había unha trabe de ouro e outra de alcatrán, que hai moito tempo os veciños cavaron e atoparon a de alcatrán morrendo moitísimos queimados.
Na fonte Porqueira, onde nace o río Cardenande, xuntábanse as meigas a noite de San Xoan e non saben que facían.
No Espiño, preto do grupo escolar facían acampada os xitanos... a xente tíñalles medo...
HISTORIA: sobre esta parroquia dinos Jerónimo del Hoyo no ano 1607:
"San Andrés de Vea (Cabeza).
Hay en esta feligresía de San Andrés de Vea sesenta feligreses. El retor lleva todos los fructos que con los de anexo valdrán ducientas cargas de todo pan. Presentación del monasterio de San Martín. La fábrica tiene de renta doce ferrados y medio de centeno y dos y medio de mijo y dos reales y medio en dinero y tres cavegas de vacas.
En esta iglesia dexó Esteban de Castro, retor que fué della, teinta cargas de pan de renta para que se repartan entre los pobres (fol. 454 r). Desta feligrasía y de la de San Giao y de la de San Jorge de Vea y Santa María de Frades; dexó mas cient cargas de pan para una arca de misericordia; las sesenta se presentan en esta iglesia y su anexo y las quarenta en San Jurjo y Santa María de Frades. Parte de las treinta que se reparten entre pobres se reduxo a dinero en cengo; danse al visitador del Argobispado de Santiago por visitar esta obra treinta reales y veintiquatro por quatro misas que se dicen el día que murió el dicho esteban de Castro, dos en esta iglesia y dos en la San Jurjo. Hay en esta feligresia unha hermita de Sant Bartolomé"
No ano 1797 a xurisdición de Vea tiña 1194 veciños.
Descripción Económica del Reino de Galicia de Lucas Labrada.
Catastro de Ensenada: "A la primera pregunta digeron unámimes y conformes que dicha feligresia de San Andrés y su territorio en que se hace esta operación es muy bien conocida por todo el Reyno con el nombre ya citado de San Andres de Vea la que es parte de las mas sugetas a la Jurisdición de Vea.
A la segunda pregunta (Si es de Realengo o Señorío...) digeron que dicha feligresia es del Señorío de los muy Reverendos Arzobispos de la ciudad de Santiago y asi lo tienen entendido por público y notorio y a maior abundamiento se remiten a los títulos...
A la tercera (Que territorio ocupa el término...) digeron que el territorio y término que ocupa la citada feligresía es de Norte a Sur poco menos de media legua y de Levante a Poniente quarto de legua y de circunferencia tendrá poco mas de legua y media y se tardará de andar alrededor tres oras por ser porción della... confronta con...
A la quarta pregunta (Que especie de tierra se hallan en el término) digeron que en la citada feligresia se halla y ay las siguientes especies de tierras. Labradío y regadio y secano, pastos, herbales, viñas, parrales, castaños, hortalizas, frutales, tojales, arestares, matorrales, sauces, robles y montes... y en dichas tierras se siembran por lo regular las semillas de trigo, centeno, mixo maix, mixo menudo, lino, habas interpoladas con el maiz, calabazas de olla y nabos...
A la quinta pregunta (De quantas calidades de tierra hay en cada especie) digeron que comunmente las especies que ay en las tierras de dicha feligresia son de buena, mediana e inferior calidad a excepción de los sauces y montes...
A la nona pregunta (De que medidas se usa en aquel pueblo...) digeron que se usa de la medida de tierra que llaman ferrado el que tiene de circunferencia quarenta y ocho varas de diez palmos cada una que corresponden a ciento y veinte Castellanas de quatro quartas cada una y de estas corresponden treinta a cada quatro. Dicho ferrado de tierra se siembra con otro tal de centeno, siendo
de trigo lleva tres quartas partes de un ferrado y de maiz dos concas y media de diez y seis que componen un ferrado. De esta especie por ser diversa de las del zenteno y trigo, que la de estas dos semillas tiene solamente doce concas y veinte y quatro quartillos.
Si se siembra de lino lleva ferrado y medio de linaza, si de nabos la quarta parte de una conca, que es medio quartillo. De coles o berzas lo mismo que dichos nabos. De mixo menudo una conca...
A la undécima digeron que las especies de frutos que se cogen en esta feligresia son: trigo, zenteno, maiz, mijo menudo, vino, lino, habas, etc.
A la décima quinta (Que derechos se hallan impuestos sobre las tierras del término...) digeron que se hallan impuestos sobre las tierras de dicha feligresia el Diezmo que se entiende de diez uno de los frutos de trigo, centeno, mixo, maiz, mixo menudo, lino, lana, corderos y vino el que se paga enteramente al cura parrocho de ella y además de lo referido tambien se le paga Primicia que se entiende cada vecinos de dicha feligresía (aunque no tenga labranza) tres ferrados de zenteno y mixo menudo que se entiende de por metad. Igualmente se paga a dicho cura Oblata de esta manera: todo casado un ferrado de centeno, el viudo, viuda, soltero o soltera de casa avierta medio de dicho fruto y por razón de Luctuosa diezmo de pollos y pollas; dichos casados un capon o gallina cebada las viudas una gallina y los viudos y solteros nada.
Asimismo paga cada vecino de dicha feligresía por razón de Voto al Apóstol Santiago ocho quartillos de centeno cada año y siendo pobre que no tenga labranza no contribuie con dicho voto...
A la vigésima pregunta (De que especie de ganados hay en el pueblo y término...) digeron que son muy reducidas las especies de ganados que ay y se reducen a bueyes, Bacas, Carneros, Ovexas, Cabras, Machos cabrios, Zerdos, Juvencos, Juvencas e yeguas y no ay Cabaña...
A la vigésima primera pregunta (De que número de vecinos se compone la población...) digeron que el numero de vecinos que ay en dicha feligresia será de ciento quarenta y ocho, sobre un número fijo se remiten a la certificación del cura y en quanto a las casas de campo y alquerias que se refiere la pregunta digeron no ay ninguna.
A la vigésima segunda (Quantas casas habrá en el pueblo, quantas inhabitables...) digeron que habrá tantas casas como vecinos y en orden a las arruinadas se allan las siguientes: una en la aldea de Cuspiñeyra propia de Feliciana de Cyra, otra de Francisco de Olveyra, otra de Alonso Calvelo, otra propia de Bentura Ferrín, otra de Francisco Datorre y otra de Gregorio Muxica...
A la vigésima tercia (Que propios tiene el común y a que ascienden...) digeron que solo tiene y disfruta el común de dicha feligresia siete reales y un maradi de vellón cuia cantidad procede del pesillo de Lino que se vende en las ferias de Carvia y Casanova zelebradas en esta Jurisdicción de Vea, que tienen arrendado los vecinos de ella a Juan Barcala de Santa Cristina de Vea en setenta y cinco reales de vellon cada año...cantidad que tienen destinada a pagar las Ordenes que se les remiten de la Ciudad de Santiago como caveza de Provincia...
A la vigésima nona pregunta (Quantas tabernas, mesones, tiendas... puentes, barcas...) digeron que en esta feligresía existen dos tabernas en las que por arriendo que hicieron los vecinos a dichos Domingo Bextetes y Francisco Ribeyra las surten de vino vendiendolo atabernado Damiana Carames y Pedro de Casa Longa a quien por dicho respeto se le regulan de utilidad al año sesenta reales de vellón y a Damiana Caramés como tal tabernera treinta y al espresado Domingo Betetes por tratante de vino y arrendatario de la Sisa cien reales vellón. Y al referido Francisco Riveyra como tratante en vino y arrendatario de la Sisa doce reales vellón... no ay tiendas ni mesones a excepción de una feria que se celebra todos los meses del año en el lugar de Casanoba lo que tienen arrendado los vecinos de la Jurisdiccion D. Francisco Núñez Rivera vecinos de Santa María de Frades en ciento siete reales y diez y siete maravedises de vellón, cuia cantidad sirve a los vecinos desta feligresía para pagar los Derechos Reales a S.M. y a dicho D. Francisco Nuñez se le considera de utilidad por el respecto de dicha feria cinquenta reales al año.
A las 30-31 -32 digeron que ay la costumbre de aiudarse los vecinos los unos a los otros en sus trabajos y labores del campo sin percibir jornal alguno mas que tan solamente la comida; y si se huviese de llevar jornal en dinero se le regulan en dos reales sin comida y con ella en real y medio.
A la trigésima octava (Quantos clérigos hay en el pueblo) digeron que en dicha feligresia ay quatro clérigos incluso el cura párrocho...
A la quadrigésima (S¡ el rey tiene en el pueblo alguna finca o renta...) digeron que no saben aiga en dicha feligresía fincas o rentas que no correspondan a S.M. y que el Rey Ntro. Sr. tiene la dehesa y vivero que va comprendida en dicha lista../'
Pascual Madoz, escribiu (1846-50): "Bea (San Andrés) feligresía en la provincia de Pontevedra (5 leg.) diocesis de Santiago (3) partido judicial de Tabeirós (1) y ayuntamiento de La Estrada (1). Situada a la falda oriental del Gesteiro y primeras augas del Bea, con clima templado y sano y combatida por los vientos N. y S., pero se padecen algunos reumas, comprende las aldeas de Caleirón, Calvelos, Cardelle, Constenla, Gondarey, Morgide, Paramá, Pazo, Remirán, Ribeira, Trazaris, Vera y las ruinas de un caserío propiedad del Conde de Gimonde que reunen 133 casas de pocas comodidades. La iglesia parroquial (San Andrés Apóstol) es bastante capaz y el curato de provisión ordinaria. El término confina por N. con San jorge de Bea, por S. con Santa Eulalia de Portela y por O. con Santa María de Frandes; abunda en fuentecillas de buen agua y le baña un riachuelo que nace en el monte Bragada, crúzanle algunos puentecillos y desagua en el Ulla. El terreno en el general quebrado si bien los montes son de poca elevación, escepto el Feans que es de los mas altos de Galicia. Además de algunos caminos transversales hay de carretera que dirije desde Santiago a Cuntis y Pontevedra.
El correo se recibe de Padrón. Produce: maiz, trigo, centeno, hortalizas, lino frutas, y vino, este de mala calidad, cria ganada vacuno, caballar y lanar, hay caza de perdices, conejos y liebres y se pescan algunas truchas.
Industria: la agrícola y varios molinos harineros. Comercio el sobrado de frutos y la compra y venta de ganado. Población 134 vecinos, 610 almas."
Nomenclátor Arz. de Santiago: "VEA (San Andrés): VeaPontevedraEstrada-Estrada. Ecco. Rl, Ascenso-134 vecinos, 674 almas, Estrada.
Persoal: Otero Mouriño D. Manuel, Parr. 43 años teol. 6 años".
No censo do ano 1924 tiña 577 veciños.
Álvarez Limeses (1936) dinos: "Dista 41 kilometros de Pontevedra y 7 de La Estrada y limita al N. Vea San Julian, con Portela, al E. con Matalobos, y al O. con Frades.
Entidades: Calvelo de Abajo con 18 habitantes, Calvelo de arriba 45, Cardel 39, Celeirón 35, Panamá 57, Pazo 53, Ramiráns 110, Ribeira 93, Trasaris 42, Vera 38 y diseminados 47, que suman en total 447, para los que tiene dos escuelas unitarias."
IGREXA: esta igrexa ten unha fachada tripartita; na do centro portada de arco, nas laterais, ventá rectangulares. Remata en volutas e campanario central dun corpo. Ten capelas laterais unha a cada lado da ábsida con tellados a unha vertente. Tellado a tres augas. Na ábsida consérvanse dous canzorros románicos e un gran contraforte. Ten tamén a ábsida máis alta cá nave con dous contrafortes no lado sur e sancristía chegada ao muro norte.
Di Varela "la iglesia puede contarse entre las regualres del pafs, de no mucha antigüedad; anteriormente hubo otra en Remirans punto del Pereiro donde se encuentran restos de cimientos. La rectoral ocupa una situación muy bonita... dentro de la misma hay la capilla de la Purisima Concepción, fundada por la familia Leira."
Pedro Gil Falcón, obispo de Trípoli tivo unha sobriña chamada dona María Falcón que foi señora do "Coto e Xurisdición" de Ximonde e polo tanto daquela casa señorial nas veiras da dereita do río Ulla fronte á parroquia de Couso, casou con D. Andrés de Cisneros e aportou ao matrimonio o "Coto" de Bea, Santa María de Frades e San Miguel de Barcala.
Dise que a igrexa estivo no Pereiro de Ramiráns ata 1700 que se trasladou a onde está hoxe. Foi reformado o altar maior, e quitando o barrotillo e o cal na bóveda, co cura Pedro Seoane Louzao.
Ten dúas capelas: a dos Dolores á esquerda e a de Leira, onde chama a atención o retablo pétreo con figuras talladas en pedra, de gran antigüidade.
Casa reitoral: ten planta rectangular con baixo e piso, ventás rectangulares, unha gran cheminea encostada á contrafachada da casa. Portalón de entrada e Pombal. Atópase en moi bo estado, restaurada, con calefacción e todas as comodidades.
Inscrición das campás da igrexa: campá grande: J.H.S. MARIA Y JOSE AÑO DE 1842. MADRE DE DIOS DEL ROSARIO SED NUESTRO AMPARO. Pequena: I.H.S. MARIA Y JOSE AÑO 1899 FUNDIDA POR J. LISTE EN ORAZO.
Jacobo Pecoul Montenegro Crespo fixo en 1805 a coroa e potencias para esta igrexa, en 1815 un incensario e unha naveta, en 1816 unha cruz, en 1817 unha cruz de pendón, 1810 un cáliz e unhas viñateiras, en 1800 un cáliz (Couselo Bouzas. Galicia Artística p. 502 a 504).
O Pazo que estivo no lugar do mesmo nome foi unha casa forte moi importante e pertenceu ao Conde Ximonde.
Tamén en Ramiráns a chamada casa dos Tatos da que xa non se ven restos foi moi importante. En 1875 A Estrada pagaba de contribución territorial 2.000 pesetas das que José Varela Cadaval primeiro Conde de Remiráns pagaba 810 ptas. anuais esta cantidade como contribuínte demóstranos a riqueza e poderío da casa.
Clásicos Agrarios: Aldeas, aldeanas... José Durán p. 32.
CASAS NOBRES: no lugar do Pazo houbo un pazo, o de Ximonde, xa destruído.
FESTAS: a do patrón Santo André o 30 de novembro e San Roque ao día seguinte.
Os Dolores o terceiro domingo de setembro e o Santo Antón o día seguinte; celébranse tamén a do Corpus e a da Virxe do Carme.
INDUSTRIA: ten un serradoiro de madeira en Ramiráns, e dous talleres de reparacións de coches no mesmo. Un xastre, unha carpintería, un serradoiro, tres empresas de construción, unha dedicada á recollida de leite, dúas grandes explotacións leiteiras, tres empresas de transporte e unha granxa de coellos.
Ten moitos muíños: no lugar de Ribeira o de Dorelle, o da aldea de Arriba, o de Couso e o de Besada. No regueiro de Bouza atópanse os muíños de Paramá: o muíño da Veiga, o da Laxe, a Porta Pintada (Muíños de Arriba). En Caíñas hai dous muíños: o de Arriba e o de Abaixo.
En Paramá hai tres e un no río de Matalobos. En Ramiráns o do Río e o de Entreveas. En Calvelo un, o muíño de Vieiro; no Pazo dous, en Constenla dous, e en Murxide un.
En Vera teñen dous, un é o de Carballo, e outros tantos en Gondarei e no Castro, o muíño do Castro, e un en Cardelle e Trazarís.
COMERCIO: existen unha panadería, tres bares, dous compradores de madeira e unha casa de turismo rural no Pazo.
DEPORTES: a pesca no río Vea e nos regueiros é importante, sempre tiveron sona as troitas de Vea, como tamén a tiñan os bois e as vacas de leite.
ENSINO: Ten a parroquia unha escola de "párvulos" ou de primeiras letras e despois van ao Colexio Villar Paramá de Souto de Vea, ademais dos institutos da Estrada.
ASOCIACIÓNS CULTURAIS: teñen un antigo teleclub, hoxe asociación cultural, onde se xuntan os da parroquia para discutir os seus asuntos e máis en ocasións dedicalo a actividades culturais.
CENTROS CULTURAIS: unha escola de uso social e un teleclub, a carón da casa reitoral. Hai un grupo de música tradicional.
SANIDADE: un médico e actualmente o centro de saúde do Souto de Vea cubre as necesidades das parroquias veciñas ademáis do correspondente servizo do ambulatorio da Estrada.
Polo que atinxe á ECONOMÍA, VIVENDA, etc. viven moito mellor, vivendas con luz e auga corrente é florecente a agricultura e a gandería de vacún, sendo importante a produción de leite.
PERSOA SOBRANCEIRA: Borrageros Taboada, Antonio: (1906-1980), mestre nacido en Ribela, exerceu nesta parroquia durante 33 anos, sacando adiante unha nutrida escola de nenos na que sempre destacou pola súa bondade e dedicación. Figura no libro de O Arca Caldas "Mestres Estradenses que fixeron escola”.
OUTROS DATOS: foron famosos nesta parroquia os chamados "bois mantidos" onde os veciños porfiaban por mantelos mellor, sendo un gran orgullo para quen presentaba o boi máis cebado. Dise que a casa Reitoral foi convento filial de San Martiño Pinario de Santiago.
Cando a invasión francesa no Pradiño do lugar de Ramiráns mataron a un veciño de San Xiao de Vea por ter tocado as campás a rebato para avisar que viñan os franceses. Case que no mesmo sitio mataron ao veciño de Santa Mariña Manuel Bodaño Cordel, poñéndolle unha cruz de ferro no sitio.
Nesta parroquia lindando con Portela de Cuntis onde lle chaman Cruz de Avoi mataron a un home dese apelido que viña da feira de Santiago polo chamado camiño real...matárono para roubalo.
Encargados de recoller as rendas da parroquia para entregar en Santiago foron D. Rosende e Rosende Correa.
"XENTE DE VEA, CAMPANA DE PAU", ignoramos se con elo quixeron dar un concepto, "pexorativo" dos veciños dos Veas. Se foi así polo que se ve hoxe enganáronse. Góstanos máis "Xente de Vea, Deus a dea" que o merecen, ou "Para Vea. Para Vea. Para Vea Corazón. Para outro lado non."
TOPONIMÍA MENOR: a Carballeira e o viveiro do Rei, a Laxiña, os Castros, A Torre, O Pereiro (onde estivo a igrexa), o Agonizal e outros son nomes a ter en conta.
PLANTÍOS REAIS: seguindo ao marqués de la Ensenada sabemos de Santo André de Vea... "Dehesas de S.M. tiene una en la aldea de Ramiranes, su cavida 100 ferrados, Levante camino real. Poniente muro que divide las tierras de las de Ramiranes y Paramá. Norte territorio de D. Luis Ares y Sur camino". Aínda se conserva o marco da Devesa do Rei.
Vivero: uno nombrado de S.M., cavida un ferrado y 20 cuartillos en la aldea de Paramá, L.P.N. y M. monte."
TELEFONÍA: por cable salvo nos lugares do Pazo, Gondarei, Paramá e Calvelo.
RURALCENTRO: situado no local veciñal de ramiráns, os veciños teñen acceso libre e gratuíto a Internet. Lnstalado polo proxecto "aestradadixital".
* A Estrada rural.1990 Ed.. 2007.
Camiño real: viña de Cuntis chegando á parroquia pola Bragada seguindo a Ribeira, de alí por Ramiráns, Trazarís e Cardelle a San Xurxo de Vea camiño da Ponte Vea. Hoxe desaparecido e edificado.
HIDROGRAFÍA: o principal regueiro é o Bragada que nace no mesmo lugar, linda con Portela de Cuntis, trátase do comezo do río Vea afluente do Ulla, pasa polo lugar de Ribeira e divide Santo André de San Xiao.
O regato da Regueira, regueiro que vén de Matalobos ao mesmo lugar de Ribeira onde desauga sobre do Vea.
O regato Cardenande que vén de Paramá a Ramiráns ao Vea.
O regato da Rapeira que nace no lugar de Calvelo, pasa a Ramiráns e ao Tallo xa no Vea.
O regueiro da Fervenza nace no alto do monte de Feáns, onde presenta unha fervenza cando hai moita auga, divide Chaín de Pazo, pasa o Murxide, e Trazarís no Castro de Vea.
O de Gondarei nace neste lugar e deslinda San Xurxo de Santo André.
PONTES E PONTELLAS: a estrada Novás-Souto ten as seguintes pontes: a de Bragada, a de Cardenande na Ribeira, a de Chao no de Calvelo, a de Trazarís no regato da Fervenza, e tamén a de Cardelle.
Ten ademais os pontillóns de Paramá, o da Ribeira e outro en Ramiráns, que xa non existe, catro no regato da Fervenza, un na Fervenza, outro en Murxide, o terceiro onda a igrexa, o de Trazarís, e outro onda a escola.
FONTES: tiña esta parroquia moitas fontes e só teñen hoxe unha en Paramá, outra en Calvelo e outra no Celeirón, fronte á igrexa, con auga traída do saído da reitoral... as augas das fontes foron aproveitadas polos veciños para levar este servizo ás súas casas.
OROGRAFÍA: a parroquia de Santo André é o comezo polo sur do fermoso val dos Veas do que forma parte. Polo leste ten a fronteira dos montes de Matalobos nos Gondomares e polo oeste o de Feáns, cara a Frades, Requián e o Xesteiras. O val que aquí empeza encaixado ábrese de paso que discorre cara o norte.
CASTROS: entre esta parroquia e a de San Xiao está o castro de San Bartolomeu, que se describe con ela.
A PAISAXE: á fermosura do comezo do val de Vea polo sur engádese a súa vista incomparable se se olla dende as alturas dos Gondomares e monte de Matalobos, tendo tamén en conta a visibilidade paisaxística dende o monte de Feáns.
PEDRAS: ademais de pedras (marcos) con R, da devesa e o viveiro do Rei, aínda están en pé na parroquia uns fermosísimos cruceiros, que son:
1 Situación: a 350 m da estrada Cuntis-Santiago, á altura do km 10, dentro do cemiterio parroquial de Santo André de Vea; ten acceso por unha pista.
Descrición: pedestal formando por un chanzo e base cúbica, labrada, con catro caveiras nas esquinas e tibias, cobra, costelas e lagarto nas arestas laterais.
Columna octogonal con dous santos tallados nas dúas caras. Capitel sinxelo con volutas. Crucifixo unido á columna por unha fita de ferro. Cruz acanalada con follas nos remates. Cara interior, Cristo con brazos longos e en posición forzada, pegado á cruz; cara posterior, Dolorosa sostendo nos brazos ao seu fillo. Altura aproximada 3,5 metros.
Inscricións: nas caras laterais da base hai trazos que indican unha inscrición.
Conservación: boa.
Tradición: construído ao mesmo tempo que a igrexa parroquial, estivo situado uns 200 m máis afastado da parroquia, presidindo o antigo cimeterio. As procesións e as rogativas matutinas facían o percorrido ata el. Contan que unha portuguesa residente na comarca realizaba os seus exorcismos ás 12 da noite neste cruceiro.
2 Situación: a 150 m da estrada Cuntis-Santiago, á altura do km
10, parroquia de Santo André de Vea, lugar de Ramiráns.
Descrición: pedestal formado por tres chanzos e base cúbica.
Columna octogonal de elegante fuste e base cadrada ata os 60 cm No lateral relevo dun santo. Capitel saínte con profusión de volutas; na cara anterior e posterior un anxo, e nas laterais un santo distinto.
Cruz leñosa redonda semellando un tosco tronco de árbore. Anverso, Cristo ben labrado en posición inclinada; reverso, Virxe coroada en actitude de oración.
Inscrición: ningunha.
Conservación: moi descoidado, a vide con aramios tapa a súa visión.
Tradición: colocado á entrada da horta dunha casa hoxe moi transformada, segundo manifestan os seus donos actuais que a mercaron. A casa pertenceu nas súas orixes a unha rica familia coñecida en todo o val pola súa bondade e xenerosidade; era chamada "casa do pan" porque os transeúntes sempre atopaban nela cea e leito. O cruceiro realizárono para conmemorar a primeira misa dun seu fillo. A súa escultura é distinta ás dos outros cruceiros da zona. Contan que ao paso dos franceses, o crego de Xinzo, de Cuntis, que comandaba as guerrillas, levou aos paisanos a rezaren diante deste cruceiro antes do encontro coas tropas napoleónicas. (Tomado de "Cruceiros de Souto" por alumnos da escola; director Olimpio Arca Caldas.)
3 Situación: a 60 m da estrada Cuntis-Santiago, á altura do km
11, parroquia de Santo André de Vea, dentro dun predio particular.
Descrición: pedestal formado por catro chanzos cadrados, base
ovoide semellando un croio. Columna redonda sen base. Capitel moi basto con dúas franxas circulares. Na metade da columna imaxe dun home cun copón.
Cruz treboada. Na súa parte anterior Cristo basto, totalmente apoiado na cruz; na posterior unha Dolorosa. Na base dúas caveiras en esquinas opostas, tibias cruzadas, año, costelas e lagarto.
Inscricións: aprécianse sinais de ter inscricións, que deberon de ser picadas en parte cando se reedificou, en 1784.
Conservación: en bo estado.
Tradición: ata hai uns trinta anos estaba en terreo abandonado, que fora carballeira comunal. A súa construción foi costeada polo vecindario por mor dun andazo no gando e animais domésticos. Pola súa simplicidade debe de ser un dos máis antigos da zona (tomando de "Cruceiros de Couso" por alumnos desa escola; director Olimpio Arca Caldas).
Hórreos: ten moitos hórreos antigos, poida que o máis vello sexa o da casa de Rosende do lugar de Calvelo. Chama a atención o de Miranda, coa representación dos apóstolos.
LENDAS: no castro de San Bartolomeu, como dixemos linde coa de San Xiao, din estes veciños de Santo André que había unha trabe de ouro e outra de alcatrán, que hai moito tempo os veciños cavaron e atoparon a de alcatrán morrendo moitísimos queimados.
Na fonte Porqueira, onde nace o río Cardenande, xuntábanse as meigas a noite de San Xoan e non saben que facían.
No Espiño, preto do grupo escolar facían acampada os xitanos... a xente tíñalles medo...
HISTORIA: sobre esta parroquia dinos Jerónimo del Hoyo no ano 1607:
"San Andrés de Vea (Cabeza).
Hay en esta feligresía de San Andrés de Vea sesenta feligreses. El retor lleva todos los fructos que con los de anexo valdrán ducientas cargas de todo pan. Presentación del monasterio de San Martín. La fábrica tiene de renta doce ferrados y medio de centeno y dos y medio de mijo y dos reales y medio en dinero y tres cavegas de vacas.
En esta iglesia dexó Esteban de Castro, retor que fué della, teinta cargas de pan de renta para que se repartan entre los pobres (fol. 454 r). Desta feligrasía y de la de San Giao y de la de San Jorge de Vea y Santa María de Frades; dexó mas cient cargas de pan para una arca de misericordia; las sesenta se presentan en esta iglesia y su anexo y las quarenta en San Jurjo y Santa María de Frades. Parte de las treinta que se reparten entre pobres se reduxo a dinero en cengo; danse al visitador del Argobispado de Santiago por visitar esta obra treinta reales y veintiquatro por quatro misas que se dicen el día que murió el dicho esteban de Castro, dos en esta iglesia y dos en la San Jurjo. Hay en esta feligresia unha hermita de Sant Bartolomé"
No ano 1797 a xurisdición de Vea tiña 1194 veciños.
Descripción Económica del Reino de Galicia de Lucas Labrada.
Catastro de Ensenada: "A la primera pregunta digeron unámimes y conformes que dicha feligresia de San Andrés y su territorio en que se hace esta operación es muy bien conocida por todo el Reyno con el nombre ya citado de San Andres de Vea la que es parte de las mas sugetas a la Jurisdición de Vea.
A la segunda pregunta (Si es de Realengo o Señorío...) digeron que dicha feligresia es del Señorío de los muy Reverendos Arzobispos de la ciudad de Santiago y asi lo tienen entendido por público y notorio y a maior abundamiento se remiten a los títulos...
A la tercera (Que territorio ocupa el término...) digeron que el territorio y término que ocupa la citada feligresía es de Norte a Sur poco menos de media legua y de Levante a Poniente quarto de legua y de circunferencia tendrá poco mas de legua y media y se tardará de andar alrededor tres oras por ser porción della... confronta con...
A la quarta pregunta (Que especie de tierra se hallan en el término) digeron que en la citada feligresia se halla y ay las siguientes especies de tierras. Labradío y regadio y secano, pastos, herbales, viñas, parrales, castaños, hortalizas, frutales, tojales, arestares, matorrales, sauces, robles y montes... y en dichas tierras se siembran por lo regular las semillas de trigo, centeno, mixo maix, mixo menudo, lino, habas interpoladas con el maiz, calabazas de olla y nabos...
A la quinta pregunta (De quantas calidades de tierra hay en cada especie) digeron que comunmente las especies que ay en las tierras de dicha feligresia son de buena, mediana e inferior calidad a excepción de los sauces y montes...
A la nona pregunta (De que medidas se usa en aquel pueblo...) digeron que se usa de la medida de tierra que llaman ferrado el que tiene de circunferencia quarenta y ocho varas de diez palmos cada una que corresponden a ciento y veinte Castellanas de quatro quartas cada una y de estas corresponden treinta a cada quatro. Dicho ferrado de tierra se siembra con otro tal de centeno, siendo
de trigo lleva tres quartas partes de un ferrado y de maiz dos concas y media de diez y seis que componen un ferrado. De esta especie por ser diversa de las del zenteno y trigo, que la de estas dos semillas tiene solamente doce concas y veinte y quatro quartillos.
Si se siembra de lino lleva ferrado y medio de linaza, si de nabos la quarta parte de una conca, que es medio quartillo. De coles o berzas lo mismo que dichos nabos. De mixo menudo una conca...
A la undécima digeron que las especies de frutos que se cogen en esta feligresia son: trigo, zenteno, maiz, mijo menudo, vino, lino, habas, etc.
A la décima quinta (Que derechos se hallan impuestos sobre las tierras del término...) digeron que se hallan impuestos sobre las tierras de dicha feligresia el Diezmo que se entiende de diez uno de los frutos de trigo, centeno, mixo, maiz, mixo menudo, lino, lana, corderos y vino el que se paga enteramente al cura parrocho de ella y además de lo referido tambien se le paga Primicia que se entiende cada vecinos de dicha feligresía (aunque no tenga labranza) tres ferrados de zenteno y mixo menudo que se entiende de por metad. Igualmente se paga a dicho cura Oblata de esta manera: todo casado un ferrado de centeno, el viudo, viuda, soltero o soltera de casa avierta medio de dicho fruto y por razón de Luctuosa diezmo de pollos y pollas; dichos casados un capon o gallina cebada las viudas una gallina y los viudos y solteros nada.
Asimismo paga cada vecino de dicha feligresía por razón de Voto al Apóstol Santiago ocho quartillos de centeno cada año y siendo pobre que no tenga labranza no contribuie con dicho voto...
A la vigésima pregunta (De que especie de ganados hay en el pueblo y término...) digeron que son muy reducidas las especies de ganados que ay y se reducen a bueyes, Bacas, Carneros, Ovexas, Cabras, Machos cabrios, Zerdos, Juvencos, Juvencas e yeguas y no ay Cabaña...
A la vigésima primera pregunta (De que número de vecinos se compone la población...) digeron que el numero de vecinos que ay en dicha feligresia será de ciento quarenta y ocho, sobre un número fijo se remiten a la certificación del cura y en quanto a las casas de campo y alquerias que se refiere la pregunta digeron no ay ninguna.
A la vigésima segunda (Quantas casas habrá en el pueblo, quantas inhabitables...) digeron que habrá tantas casas como vecinos y en orden a las arruinadas se allan las siguientes: una en la aldea de Cuspiñeyra propia de Feliciana de Cyra, otra de Francisco de Olveyra, otra de Alonso Calvelo, otra propia de Bentura Ferrín, otra de Francisco Datorre y otra de Gregorio Muxica...
A la vigésima tercia (Que propios tiene el común y a que ascienden...) digeron que solo tiene y disfruta el común de dicha feligresia siete reales y un maradi de vellón cuia cantidad procede del pesillo de Lino que se vende en las ferias de Carvia y Casanova zelebradas en esta Jurisdicción de Vea, que tienen arrendado los vecinos de ella a Juan Barcala de Santa Cristina de Vea en setenta y cinco reales de vellon cada año...cantidad que tienen destinada a pagar las Ordenes que se les remiten de la Ciudad de Santiago como caveza de Provincia...
A la vigésima nona pregunta (Quantas tabernas, mesones, tiendas... puentes, barcas...) digeron que en esta feligresía existen dos tabernas en las que por arriendo que hicieron los vecinos a dichos Domingo Bextetes y Francisco Ribeyra las surten de vino vendiendolo atabernado Damiana Carames y Pedro de Casa Longa a quien por dicho respeto se le regulan de utilidad al año sesenta reales de vellón y a Damiana Caramés como tal tabernera treinta y al espresado Domingo Betetes por tratante de vino y arrendatario de la Sisa cien reales vellón. Y al referido Francisco Riveyra como tratante en vino y arrendatario de la Sisa doce reales vellón... no ay tiendas ni mesones a excepción de una feria que se celebra todos los meses del año en el lugar de Casanoba lo que tienen arrendado los vecinos de la Jurisdiccion D. Francisco Núñez Rivera vecinos de Santa María de Frades en ciento siete reales y diez y siete maravedises de vellón, cuia cantidad sirve a los vecinos desta feligresía para pagar los Derechos Reales a S.M. y a dicho D. Francisco Nuñez se le considera de utilidad por el respecto de dicha feria cinquenta reales al año.
A las 30-31 -32 digeron que ay la costumbre de aiudarse los vecinos los unos a los otros en sus trabajos y labores del campo sin percibir jornal alguno mas que tan solamente la comida; y si se huviese de llevar jornal en dinero se le regulan en dos reales sin comida y con ella en real y medio.
A la trigésima octava (Quantos clérigos hay en el pueblo) digeron que en dicha feligresia ay quatro clérigos incluso el cura párrocho...
A la quadrigésima (S¡ el rey tiene en el pueblo alguna finca o renta...) digeron que no saben aiga en dicha feligresía fincas o rentas que no correspondan a S.M. y que el Rey Ntro. Sr. tiene la dehesa y vivero que va comprendida en dicha lista../'
Pascual Madoz, escribiu (1846-50): "Bea (San Andrés) feligresía en la provincia de Pontevedra (5 leg.) diocesis de Santiago (3) partido judicial de Tabeirós (1) y ayuntamiento de La Estrada (1). Situada a la falda oriental del Gesteiro y primeras augas del Bea, con clima templado y sano y combatida por los vientos N. y S., pero se padecen algunos reumas, comprende las aldeas de Caleirón, Calvelos, Cardelle, Constenla, Gondarey, Morgide, Paramá, Pazo, Remirán, Ribeira, Trazaris, Vera y las ruinas de un caserío propiedad del Conde de Gimonde que reunen 133 casas de pocas comodidades. La iglesia parroquial (San Andrés Apóstol) es bastante capaz y el curato de provisión ordinaria. El término confina por N. con San jorge de Bea, por S. con Santa Eulalia de Portela y por O. con Santa María de Frandes; abunda en fuentecillas de buen agua y le baña un riachuelo que nace en el monte Bragada, crúzanle algunos puentecillos y desagua en el Ulla. El terreno en el general quebrado si bien los montes son de poca elevación, escepto el Feans que es de los mas altos de Galicia. Además de algunos caminos transversales hay de carretera que dirije desde Santiago a Cuntis y Pontevedra.
El correo se recibe de Padrón. Produce: maiz, trigo, centeno, hortalizas, lino frutas, y vino, este de mala calidad, cria ganada vacuno, caballar y lanar, hay caza de perdices, conejos y liebres y se pescan algunas truchas.
Industria: la agrícola y varios molinos harineros. Comercio el sobrado de frutos y la compra y venta de ganado. Población 134 vecinos, 610 almas."
Nomenclátor Arz. de Santiago: "VEA (San Andrés): VeaPontevedraEstrada-Estrada. Ecco. Rl, Ascenso-134 vecinos, 674 almas, Estrada.
Persoal: Otero Mouriño D. Manuel, Parr. 43 años teol. 6 años".
No censo do ano 1924 tiña 577 veciños.
Álvarez Limeses (1936) dinos: "Dista 41 kilometros de Pontevedra y 7 de La Estrada y limita al N. Vea San Julian, con Portela, al E. con Matalobos, y al O. con Frades.
Entidades: Calvelo de Abajo con 18 habitantes, Calvelo de arriba 45, Cardel 39, Celeirón 35, Panamá 57, Pazo 53, Ramiráns 110, Ribeira 93, Trasaris 42, Vera 38 y diseminados 47, que suman en total 447, para los que tiene dos escuelas unitarias."
IGREXA: esta igrexa ten unha fachada tripartita; na do centro portada de arco, nas laterais, ventá rectangulares. Remata en volutas e campanario central dun corpo. Ten capelas laterais unha a cada lado da ábsida con tellados a unha vertente. Tellado a tres augas. Na ábsida consérvanse dous canzorros románicos e un gran contraforte. Ten tamén a ábsida máis alta cá nave con dous contrafortes no lado sur e sancristía chegada ao muro norte.
Di Varela "la iglesia puede contarse entre las regualres del pafs, de no mucha antigüedad; anteriormente hubo otra en Remirans punto del Pereiro donde se encuentran restos de cimientos. La rectoral ocupa una situación muy bonita... dentro de la misma hay la capilla de la Purisima Concepción, fundada por la familia Leira."
Pedro Gil Falcón, obispo de Trípoli tivo unha sobriña chamada dona María Falcón que foi señora do "Coto e Xurisdición" de Ximonde e polo tanto daquela casa señorial nas veiras da dereita do río Ulla fronte á parroquia de Couso, casou con D. Andrés de Cisneros e aportou ao matrimonio o "Coto" de Bea, Santa María de Frades e San Miguel de Barcala.
Dise que a igrexa estivo no Pereiro de Ramiráns ata 1700 que se trasladou a onde está hoxe. Foi reformado o altar maior, e quitando o barrotillo e o cal na bóveda, co cura Pedro Seoane Louzao.
Ten dúas capelas: a dos Dolores á esquerda e a de Leira, onde chama a atención o retablo pétreo con figuras talladas en pedra, de gran antigüidade.
Casa reitoral: ten planta rectangular con baixo e piso, ventás rectangulares, unha gran cheminea encostada á contrafachada da casa. Portalón de entrada e Pombal. Atópase en moi bo estado, restaurada, con calefacción e todas as comodidades.
Inscrición das campás da igrexa: campá grande: J.H.S. MARIA Y JOSE AÑO DE 1842. MADRE DE DIOS DEL ROSARIO SED NUESTRO AMPARO. Pequena: I.H.S. MARIA Y JOSE AÑO 1899 FUNDIDA POR J. LISTE EN ORAZO.
Jacobo Pecoul Montenegro Crespo fixo en 1805 a coroa e potencias para esta igrexa, en 1815 un incensario e unha naveta, en 1816 unha cruz, en 1817 unha cruz de pendón, 1810 un cáliz e unhas viñateiras, en 1800 un cáliz (Couselo Bouzas. Galicia Artística p. 502 a 504).
O Pazo que estivo no lugar do mesmo nome foi unha casa forte moi importante e pertenceu ao Conde Ximonde.
Tamén en Ramiráns a chamada casa dos Tatos da que xa non se ven restos foi moi importante. En 1875 A Estrada pagaba de contribución territorial 2.000 pesetas das que José Varela Cadaval primeiro Conde de Remiráns pagaba 810 ptas. anuais esta cantidade como contribuínte demóstranos a riqueza e poderío da casa.
Clásicos Agrarios: Aldeas, aldeanas... José Durán p. 32.
CASAS NOBRES: no lugar do Pazo houbo un pazo, o de Ximonde, xa destruído.
FESTAS: a do patrón Santo André o 30 de novembro e San Roque ao día seguinte.
Os Dolores o terceiro domingo de setembro e o Santo Antón o día seguinte; celébranse tamén a do Corpus e a da Virxe do Carme.
INDUSTRIA: ten un serradoiro de madeira en Ramiráns, e dous talleres de reparacións de coches no mesmo. Un xastre, unha carpintería, un serradoiro, tres empresas de construción, unha dedicada á recollida de leite, dúas grandes explotacións leiteiras, tres empresas de transporte e unha granxa de coellos.
Ten moitos muíños: no lugar de Ribeira o de Dorelle, o da aldea de Arriba, o de Couso e o de Besada. No regueiro de Bouza atópanse os muíños de Paramá: o muíño da Veiga, o da Laxe, a Porta Pintada (Muíños de Arriba). En Caíñas hai dous muíños: o de Arriba e o de Abaixo.
En Paramá hai tres e un no río de Matalobos. En Ramiráns o do Río e o de Entreveas. En Calvelo un, o muíño de Vieiro; no Pazo dous, en Constenla dous, e en Murxide un.
En Vera teñen dous, un é o de Carballo, e outros tantos en Gondarei e no Castro, o muíño do Castro, e un en Cardelle e Trazarís.
COMERCIO: existen unha panadería, tres bares, dous compradores de madeira e unha casa de turismo rural no Pazo.
DEPORTES: a pesca no río Vea e nos regueiros é importante, sempre tiveron sona as troitas de Vea, como tamén a tiñan os bois e as vacas de leite.
ENSINO: Ten a parroquia unha escola de "párvulos" ou de primeiras letras e despois van ao Colexio Villar Paramá de Souto de Vea, ademais dos institutos da Estrada.
ASOCIACIÓNS CULTURAIS: teñen un antigo teleclub, hoxe asociación cultural, onde se xuntan os da parroquia para discutir os seus asuntos e máis en ocasións dedicalo a actividades culturais.
CENTROS CULTURAIS: unha escola de uso social e un teleclub, a carón da casa reitoral. Hai un grupo de música tradicional.
SANIDADE: un médico e actualmente o centro de saúde do Souto de Vea cubre as necesidades das parroquias veciñas ademáis do correspondente servizo do ambulatorio da Estrada.
Polo que atinxe á ECONOMÍA, VIVENDA, etc. viven moito mellor, vivendas con luz e auga corrente é florecente a agricultura e a gandería de vacún, sendo importante a produción de leite.
PERSOA SOBRANCEIRA: Borrageros Taboada, Antonio: (1906-1980), mestre nacido en Ribela, exerceu nesta parroquia durante 33 anos, sacando adiante unha nutrida escola de nenos na que sempre destacou pola súa bondade e dedicación. Figura no libro de O Arca Caldas "Mestres Estradenses que fixeron escola”.
OUTROS DATOS: foron famosos nesta parroquia os chamados "bois mantidos" onde os veciños porfiaban por mantelos mellor, sendo un gran orgullo para quen presentaba o boi máis cebado. Dise que a casa Reitoral foi convento filial de San Martiño Pinario de Santiago.
Cando a invasión francesa no Pradiño do lugar de Ramiráns mataron a un veciño de San Xiao de Vea por ter tocado as campás a rebato para avisar que viñan os franceses. Case que no mesmo sitio mataron ao veciño de Santa Mariña Manuel Bodaño Cordel, poñéndolle unha cruz de ferro no sitio.
Nesta parroquia lindando con Portela de Cuntis onde lle chaman Cruz de Avoi mataron a un home dese apelido que viña da feira de Santiago polo chamado camiño real...matárono para roubalo.
Encargados de recoller as rendas da parroquia para entregar en Santiago foron D. Rosende e Rosende Correa.
"XENTE DE VEA, CAMPANA DE PAU", ignoramos se con elo quixeron dar un concepto, "pexorativo" dos veciños dos Veas. Se foi así polo que se ve hoxe enganáronse. Góstanos máis "Xente de Vea, Deus a dea" que o merecen, ou "Para Vea. Para Vea. Para Vea Corazón. Para outro lado non."
TOPONIMÍA MENOR: a Carballeira e o viveiro do Rei, a Laxiña, os Castros, A Torre, O Pereiro (onde estivo a igrexa), o Agonizal e outros son nomes a ter en conta.
PLANTÍOS REAIS: seguindo ao marqués de la Ensenada sabemos de Santo André de Vea... "Dehesas de S.M. tiene una en la aldea de Ramiranes, su cavida 100 ferrados, Levante camino real. Poniente muro que divide las tierras de las de Ramiranes y Paramá. Norte territorio de D. Luis Ares y Sur camino". Aínda se conserva o marco da Devesa do Rei.
Vivero: uno nombrado de S.M., cavida un ferrado y 20 cuartillos en la aldea de Paramá, L.P.N. y M. monte."
TELEFONÍA: por cable salvo nos lugares do Pazo, Gondarei, Paramá e Calvelo.
RURALCENTRO: situado no local veciñal de ramiráns, os veciños teñen acceso libre e gratuíto a Internet. Lnstalado polo proxecto "aestradadixital".
* A Estrada rural.1990 Ed.. 2007.
Vea (Santo André)*
Pedro Varela
Parroquia situada na aba oriental do monte Xesteiras, que se compón de 109 cabezas de familia e 539 habitantes, distando da Estrada uns 10 quilómetros.
Lugares: Paramá, A Ribeira, Ramiráns, Calvelo de Arriba, Calvelo de Abaixo, O Pazo, Constenla, Murxide, Celeirón, Vera, Gondarei, Cardelle, Trazarís.
Discorrendo en canto á orixe ou etimoloxía dos nomes destes casaríos, atopámonos con que Paramá, é dicir, páramo, vén de estar situado na altura do monte, en punto frío e desamparado dos ventos. A Ribeira, por ser ribeira do regato que baixa da Bragada. Ramiráns vén dos Ramiros que dominaron en Galiza, un deles Ramiro I, fillo de Bermudo, vencedor dos normandos que fixeran un desembarco na Coruña; e o outro, fillo de Sancho I, durante cuxo reinado tamén entraron os normandos na nosa rexión. Calvelo vén de calvo, “lugar pelado ou ermo”. Murxide é o mesmo que morgade e equivale en grego a “sebe” ou “cerca”. En canto a Celeiróns, véxase o que dixemos ao tratar dun lugar do mesmo nome pertencente a Berres. Pénsase que Gondarei vén de Gundemaro, rei de Galiza. Cardelle, de cardar ou cardador. Trazarís significa “alá detrás, na revolta”, como sucede neste caso.
Lindeiros: norte, San Xurxo; sur, Portela de Cuntis; leste, San Xiao; e oeste, Frades.
Vías de comunicación: a estrada de Santiago a Cuntis; camiños veciñais antigos e as pontes e pontiñas de Cardenande, Ramiráns, Trazarís, Cano n.° 8 e Cardelle, todas na estrada; outra sobre o regato de Bragada; a do lugar de Ribeira; a do Tallo en Ramiráns, que comunica con San Xiao, e mais o de San Bartolomé.
Baña os termos desta parroquia o regato da Bragada, que ten orixe alá no monte, entre Santo André e Portela: aflúen a ese regato algúns arroios de pouca consideración.
O ensino primario consiste nunha escola nacional servida por un mestre. Foi creada en sesión do Concello de data 14 xuño de 1856. Os labradores contan cunha asociación, que ten seguro de gandos.
No eclesiástico: o curato é de ascenso e pertence á Coroa. A igrexa pode contarse entre as regulares do país, de non moita antigüidade. Anteriormente houbo outra en Ramiráns, no punto coñecido por Pereiro, onde se atopan restos dos alicerces. A casa reitoral ocupa unha situación moi bonita e enxérgase desde as fiestras un espléndido territorio. Dentro de dita igrexa está a capela da Purísima Concepción, fundada pola familia de Leira.
Festas anuais: Santo André, o 30 de novembro, o Rosario, o día seguinte; o domingo seguinte, San Roque; o Carme, o 16 de xullo; as Dores, o terceiro domingo de setembro; o día seguinte, San Antonio e o Corazón de Xesús.
Outras particularidades: En termos de Santo André existen unhas ruínas dunha casa señorial que pertenceu ao conde de Ximonde.
Entre esta parroquia e San Xiao álzase o castro de San Bartolomeu, que debeu ser unha importante fortaleza na antigüidade, pois aínda conserva sinais evidentes de fosos e contrafosos. Cóntase que a credulidade daqueles veciños os levou, hai xa bastante tempo, a realizar escavacións en busca dun tesouro imaxinario e que varios dos traballadores pereceron por derrubamento dunha mina.
No ano 1860, un espantoso andazo de varíola fixo estragos na parroquia.
* A Estrada, 1923. Ed. 2017
Lugares: Paramá, A Ribeira, Ramiráns, Calvelo de Arriba, Calvelo de Abaixo, O Pazo, Constenla, Murxide, Celeirón, Vera, Gondarei, Cardelle, Trazarís.
Discorrendo en canto á orixe ou etimoloxía dos nomes destes casaríos, atopámonos con que Paramá, é dicir, páramo, vén de estar situado na altura do monte, en punto frío e desamparado dos ventos. A Ribeira, por ser ribeira do regato que baixa da Bragada. Ramiráns vén dos Ramiros que dominaron en Galiza, un deles Ramiro I, fillo de Bermudo, vencedor dos normandos que fixeran un desembarco na Coruña; e o outro, fillo de Sancho I, durante cuxo reinado tamén entraron os normandos na nosa rexión. Calvelo vén de calvo, “lugar pelado ou ermo”. Murxide é o mesmo que morgade e equivale en grego a “sebe” ou “cerca”. En canto a Celeiróns, véxase o que dixemos ao tratar dun lugar do mesmo nome pertencente a Berres. Pénsase que Gondarei vén de Gundemaro, rei de Galiza. Cardelle, de cardar ou cardador. Trazarís significa “alá detrás, na revolta”, como sucede neste caso.
Lindeiros: norte, San Xurxo; sur, Portela de Cuntis; leste, San Xiao; e oeste, Frades.
Vías de comunicación: a estrada de Santiago a Cuntis; camiños veciñais antigos e as pontes e pontiñas de Cardenande, Ramiráns, Trazarís, Cano n.° 8 e Cardelle, todas na estrada; outra sobre o regato de Bragada; a do lugar de Ribeira; a do Tallo en Ramiráns, que comunica con San Xiao, e mais o de San Bartolomé.
Baña os termos desta parroquia o regato da Bragada, que ten orixe alá no monte, entre Santo André e Portela: aflúen a ese regato algúns arroios de pouca consideración.
O ensino primario consiste nunha escola nacional servida por un mestre. Foi creada en sesión do Concello de data 14 xuño de 1856. Os labradores contan cunha asociación, que ten seguro de gandos.
No eclesiástico: o curato é de ascenso e pertence á Coroa. A igrexa pode contarse entre as regulares do país, de non moita antigüidade. Anteriormente houbo outra en Ramiráns, no punto coñecido por Pereiro, onde se atopan restos dos alicerces. A casa reitoral ocupa unha situación moi bonita e enxérgase desde as fiestras un espléndido territorio. Dentro de dita igrexa está a capela da Purísima Concepción, fundada pola familia de Leira.
Festas anuais: Santo André, o 30 de novembro, o Rosario, o día seguinte; o domingo seguinte, San Roque; o Carme, o 16 de xullo; as Dores, o terceiro domingo de setembro; o día seguinte, San Antonio e o Corazón de Xesús.
Outras particularidades: En termos de Santo André existen unhas ruínas dunha casa señorial que pertenceu ao conde de Ximonde.
Entre esta parroquia e San Xiao álzase o castro de San Bartolomeu, que debeu ser unha importante fortaleza na antigüidade, pois aínda conserva sinais evidentes de fosos e contrafosos. Cóntase que a credulidade daqueles veciños os levou, hai xa bastante tempo, a realizar escavacións en busca dun tesouro imaxinario e que varios dos traballadores pereceron por derrubamento dunha mina.
No ano 1860, un espantoso andazo de varíola fixo estragos na parroquia.
* A Estrada, 1923. Ed. 2017