"O Cubano". A man dereita do xefe provincial de Falange, Manuel Castro Pena, e executor da represión nos primeiros meses do golpe franquista na Estrada
Xosé Álvarez Castro
Ricardo Menéndez Bustamante “O Cubano”
Na trama corrupta da Falanxe pontevedresa, autora de innumerábeis extorsións e actos de rapina tras o golpe de estado, destaca Ricardo Menéndez Bustamante “O Cubano”, xefe provincial de investigación de dita organización. Natural de Baños de Montemayor (Cáceres), tiña 30 anos, fora expulsado de Cuba tras militar como “elemento de acción” nun partido político extremista daquel país.
Ninguén mellor que os propios camaradas falanxistas para contarnos as súas andanzas: J. Ramón Criado, instrutor do expediente que se lle incoa dentro do proceso de depuración da Falanxe, considérao un individuo ao que rodea un ambiente de desprestixio e que fai unha vida ostentosa en contradición cos seus medios coñecidos de vida e coa austeridade falanxista. A relación de cargos inclúe o apoderarse de cheques, xestións para obter o indulto do médico Bustelo (implicado nas extorsións de San Simón), intervención en secuestros para obter diñeiro, irregularidades nas peticións de diñeiro para o suposto rescate de José Antonio, requisas irregulares, entre outros. Diversas fontes sinálano como un pistoleiro implicado en varios asasinatos.
O informe fai unha serie de consideracións nada favorables: “hombre dado a la fastuosidad, frecuentador de casas de mal vivir, con amantes, precisaba de grandes cantidades de dinero para su ostentosa vida de disipación y juerga y, no teniendo fortuna propia, trató de arbitrar medios, prevaliéndose de la privilegiada situación que le daba su cargo de Jefe Provincial de Investigación a cuyo amparo realizó numerosos delitos de estafa, de tentativa de estafa y otros”.
Nesta atribución de culpas (sen dúbida certas) non se menciona o feito de que Ricardo era só unha peza dun conglomerado delitivo no que estaban implicados destacados falanxistas, entre eles o seu xefe directo, Manuel Castro Pena, xefe provincial da organización.
Como medida exemplarizante, e pode que tamén para evitar unha testemuña incómoda, foi fusilado polos seus camaradas o tres de febreiro de 1937.
Ninguén mellor que os propios camaradas falanxistas para contarnos as súas andanzas: J. Ramón Criado, instrutor do expediente que se lle incoa dentro do proceso de depuración da Falanxe, considérao un individuo ao que rodea un ambiente de desprestixio e que fai unha vida ostentosa en contradición cos seus medios coñecidos de vida e coa austeridade falanxista. A relación de cargos inclúe o apoderarse de cheques, xestións para obter o indulto do médico Bustelo (implicado nas extorsións de San Simón), intervención en secuestros para obter diñeiro, irregularidades nas peticións de diñeiro para o suposto rescate de José Antonio, requisas irregulares, entre outros. Diversas fontes sinálano como un pistoleiro implicado en varios asasinatos.
O informe fai unha serie de consideracións nada favorables: “hombre dado a la fastuosidad, frecuentador de casas de mal vivir, con amantes, precisaba de grandes cantidades de dinero para su ostentosa vida de disipación y juerga y, no teniendo fortuna propia, trató de arbitrar medios, prevaliéndose de la privilegiada situación que le daba su cargo de Jefe Provincial de Investigación a cuyo amparo realizó numerosos delitos de estafa, de tentativa de estafa y otros”.
Nesta atribución de culpas (sen dúbida certas) non se menciona o feito de que Ricardo era só unha peza dun conglomerado delitivo no que estaban implicados destacados falanxistas, entre eles o seu xefe directo, Manuel Castro Pena, xefe provincial da organización.
Como medida exemplarizante, e pode que tamén para evitar unha testemuña incómoda, foi fusilado polos seus camaradas o tres de febreiro de 1937.
A igrexa e a represión na comarca de Tabeirós-Terra de montes
Xoán Carlos Garrido
Tenente Coronel Capitán Castrense Adolfo Constenla
Capitán Capelán Castrense Manuel López Constenla
A igrexa oficial non foi neutral diante do golpe militar franquista, participa activamente na súa preparación, financiamento e xustificación, e ademais é unha ferramenta fundamental da represión. Se ben isto é así de xeito xeneralizado compre modular e matizar por territorios, por ordes relixiosas e mesmo por casos particulares de xeito que a intensidade na que se aplica o castigo divino contra os disidentes deberan ser analizadas en detalle. Aquí só nos podemos limitar a apuntar trazos xerais e poñer algúns exemplos de mostra.
Unha das variábeis a ter en conta no caso galego sobre a intervención da igrexa na represión pode ser a falla de identificación co país das autoridades relixiosas, maioritariamente foráneas. Neste sentido ía a queixa de Otero Pedrayo dirixida ao Nuncio no ano 1934. Unha xerarquía eclesiástica allea que desde o primeiro día do levantamento fascista esporeaba nos cregos rurais e en toda a maquinaria do catolicismo institucional e social para poñerse ao servizo da “cruzada” contra os “sen deus”.
As diferentes achegas territoriais que están a publicarse nesta serie dá conta da multitude de cregos que interviron directamente nas matanzas informais. Mais aquí imos a centrarnos na contribución da igrexa tanto a nivel de xustificación doutrinal como colaborando no aparello de aniquilación oficial e extraoficial. Especializándose así o seu labor na desculpa dos crimes, na delación e no tráfico de influencias. Os casos individuais ilustran como actuar ao servizo da devandita función é eficaz mentres que en caso contrario aqueles que así o fan teñen escaso éxito.
Hai tamén multitude de relixiosos que empatizaban coa súa veciñanza e se poñían ao seu carón mais os bispados, a falanxe e as propias autoridades militares interviron para neutralizalos. No caso da diocese de Santiago de Compostela, co arcebispo onubense Tomás Muñiz de Pablos á cabeza, a presión era enorme sobre os sacerdotes para que prestaran o apoio necesario nas masacres. E sobre todo, para evitar que testemuñaran a favor dos perseguidos. Lémbrese as instrucións a ese respecto do arcebispo que emitiu o 8 de setembro do 1936 e que comeza dicindo “se han acercado a esta curia eclesiástica varias personas escandalizadas de la facilidad con que algunos parrocos extienden certificados de catolicismo y religión a favor de funcionarios que estuvieron afiliados al comunismo u otras entidades marxistas”, ou a do 11 de novembro na que da conta da petición que lle fan para que “reprimamos a las actividades de algunos párrocos y sacerdotes que bajo el pretesto de hacer favores andan de acá para allá recomendando o pidiendo recomendaciones”... “actividades siempre reprobables y hoy sumamente peligrosas” advertindo que o prelado non vai facer nada para evitar que os cregos insubmisos sexan punidos senón que, pola contra, el mesmo tamén os sancionará. O que se evidencia aquí é a desobediencia nalgúns casos dunhas ordes expresas a prol de colaborar no xenocidio. Envíaselle un formulario ás parroquias para esixirlles un inventario de “agravios” para poñer a disposición do novo réxime listaxes negras que servirían para orientar os labores coercitivos das bandas paramilitares existentes así como para os procesos militares en marcha. O curioso da linguaxe da máxima autoridade relixiosa na Galiza que asinaba estas ordes é que apelaba ao apoliticismo para pedir a obediencia ao fascismo, apoliticismo que non vía contraditorio con el ser membro do Consello Nacional do Movemento e procurador en Cortes do 1943 ao 1946.
Baixando máis ao concreto, por poñer un caso dunha comarca desta diocese compostelá, a de Tabeirós-Terra de Montes, imos profundar un pouco máis no xa abordado en colaboracións anteriores dedicadas a ese territorio e nas que xa se da conta da compenetración entre as milicias falanxistas e a igrexa citando o caso de Aquilino López Picón, crego da Madanela (Forcarei) e militante falanxista.
No imaxinario dos máis vellos de Soutelo queda a imaxe de Aquilino co seu látego ao cinto e abusando das mulleres do lugar. Pero é a documentación da causa instruída por Bouza Brey contra a cúpula da falanxe a finais do 36 -aproveitando as liortas internas- a que nos fornece dos datos precisos do funcionamento desta trama mafiosa. Esta causa 8/37 contra Bao Lagares achéganos por exemplo a confesión deste lembrando a implicación dos cregos na recadación de tributos de sangue. Aquí topamos acreditada a participación do ecónomo de Tabeirós Manuel López Costa na toma desta decisión que logo se encubriría como caritativa: “era preferible a pasear a las personas y dejarlas muertas en las cunetas”, como literalmente di o crego de Quireza dando conta da visita de falanxistas co sacerdote López Costa á cabeza para persuadilo da posta en marcha da maquinaria impositiva. Insistíndolle logo Aquilino en que “los curas debían facilitar relación de los individuos de cada una de las parroquias”, diante do que rematou por facer dita listaxe, cedendo ás súas presións.
Cando se destapa esta engrenaxe corrupta de lucrarse a conta de poñer de prezo á salvación, o que Dionisio Pereira dou en chamar o “imperio da roubacha”, sexa polas vidas perdoadas, sexa polo diñeiro raspiñado, son detidos moitos dos implicados. Entre eles Aquilino López Picón, quen tivera acochado na súa reitoral ao propio paseador Ramón Bao Lagares en busca e captura polos roubos. Compre dicir que el, xunto con outros encausados, deciden ir ao fronte por ver de librarse das acusacións de delincuentes comúns que recaía sobre eles, e incorpórase como capitán á 2ª Bandeira da F.E.T. en Guadalajara. Con todo, a pesares do seu breve paso polo cárcere e por ter probada a súa participación na banda de atracadores na que rematou por converterse aquela primeira camada de dirixentes falanxistas, non veu manchada a súa carreira como crego (rematará ao fronte da parroquia de Santa Cristina de Cobres en Vilaboa), nin como falanxista, ostentando diversos cargos sindicais e políticos.
Mais da cooperación coas milicias informais pásase á máis efectiva co aparello xurídico-militar encargado da limpeza da retagarda. O 2 de decembro do 36 foi fusilado en Pontevedra Manuel Vázquez Cruz, marido da dirixente do PG na Estrada e prima de Virxinia Pereira, María Pereira. No interior da súa chaqueta a súa muller atopou unha nota onde se dicía expresamente o nome dos seus asasinos. Citábase tres nomes entre os que se atopaba o crego Manuel López Constenla. Manolo Gaitas, tal como era coñecido popularmente, tiña claro quen eran os seus asasinos e non precisamente unha serie de soldados, xuíces, fiscais, militares, etc... que non o coñecían de nada, pero detrás dos que se ocultaban os auténticos responsábeis.
Se analizamos esta causa (694/36) atopamos que certamente as persoas que cita na nota testemuñaron na súa contra, pero había máis que estes tres, mesmo outros cregos. Mais a vítima sabía perfectamente quen inclinou a balanza cara a pena máxima. No seu favor conseguira mobilizar os testemuños do párroco estradense Nicolás Mato Varela, do xuíz Fermín Bouza Brey, e mesmo da empresaria e cuñada do xefe local da falanxe María Martínez. Pero pesou máis a atestación na súa contra do capelán castrense Manuel López Constenla. Compre lembrar que o seu tío é o tamén tenente coronel capelán castrense Adolfo Constenla Costa, quen tiña unha relación directa co Cardeal compostelá e coas novas autoridades militares, e era veciño da porta dos primeiros dirixentes da falanxe da comarca e da provincia, os Castro Pena. Non esquezamos tampouco que o inventor de “mellor roubarlles que matalos”, o crego Manuel López Costa, tamén é parente deste Adolfo Constenla e casualmente el non é molestado a diferenza do seu correlixionario e compañeiro do seminario, Aquilino.
Así pos non todos os testemuños valen igual aínda vindo de cregos. Mesmo os que son desfavorábeis á condena, como é o caso dos feitos por Nicolás Mato Varela, o único que consegue é que este sexa ameazado tanto polo Tribunal Militar como polo Bispado.
O que temos constatado na comarca a que estamos a referirnos é que os testemuños de cargo de cregos son moi útiles para acadar penas capitais. Véxase o caso do crego cerdedense Ventura Pérez Alvite, quen declarou profusamente contra Francisco Varela Garrido (fusilado o 27 de xullo de 1937); ou o do testemuño de Ramiro Moreira Filloy, párroco de Loimil, para a condena a morte de Manuel Puente Porto e José Rico Gaiteiro (fusilados o 14 de outubro do 36).
Agora ben, a cobertura ideolóxica da igrexa bendicindo os crimes ía máis aló da actuación particular dos seus membros. Profundemos neste último caso onde efectivamente se bota man da acusación de asalto á reitoral de Loimil para apoiarse no relato do seu ocupante para facer pasar unha simple e pacífica incautación de armas como un atentado violento. Quen articula isto con devandito material é o fiscal. Neste caso Ramón Rivero de Aguilar, coñecido por lograr a pena de morte para Alexandre Bóveda e sobre o cal a biografía realizada por Xosé Enrique Acuña nos ilumina para entender algunhas claves da mecánica dos xuízos nos que el intervén. O clasismo e o afervoado fascismo bebido directamente nas fontes mussolinianas deste persoeiro fai que exculpe a un acusado desta mesma causa por petición do patrón deste, amigo seu (así o recoñece no proceso) mentres que arremete contra un Puente Porto que tivo unha actuación menor, pero que ostentaba unha bandeira vermella na súa casa. Esta causa está moi relacionada con outros veciños desta zona da Ulla que se xulgara esa mesma mañá, nela lograra a pena de morte para José Gomez Rivas e José Cortés Fernández (fusilados o 15 de outubro do 36). Os feitos de que se lle acusan aos da tarde son os mesmos, participar no grupo da Ulla que desde o Concello se organizou para desarmar aos fascistas que puideran colaborar co golpe militar. Pero neste segundo caso o fiscal non atopou cregos que se lle prestaran para artellar a xustificación da pena máxima. Ao contrario, os encausados piden que deixen testemuñar no seu favor aos cregos das súas parroquias (Oca, Arnois e S. Miguel de Castro). Isto non foi obstáculo para que se centrara no mesmo argumentario para arremeter contra o mestre e escritor Cortés Fernández. Mesmo achega multitude de xornais nos que se subliña en vermello frases como “Consiste la ‘fé’ en creer lo que no vimos. Y creer es dar por cierto lo que nos han dicho que era verdad, sin tomarnos la molestia de averiguarlo nosotros mismos”.
O odio que se destila contra Cortés por parte dos que participan no proceso non se deduce da súa actuación práctica senón polo seu pensamento, que mesmo é calificado de “depravado”. Así, na sentencia recóllese como cargo principal ter colaborado “en periódicos como ‘El Emigrado’, de la Estrada, y el ‘Nuevo Heraldo’, de la Guardia, desde los cuáles, continuamente atacaba los fundamentos más sólidos de la sociedad española, principalmente los conceptos religiosos, básicos de la sociedad cristiana...”.
En definitiva, se analizamos como se instrúen os procesos que dan como resultado o asasinato institucional de milleiros de galegos, e vemos o uso instrumental que se fai da relixión para lexitimar os crimes, decatarémonos como vai máis alá das intencións e beneficios particulares, que os hai, que os relixiosos tiran desta oportunidade que se lle dá. Mesmo é independente das súas conviccións que nalgúns casos os levan precisamente a opoñerse a tarefa tan pouco piadosa como o xenocidio. O fundamental é a lectura que se fai do catolicismo como un ben superior consubstancial á identidade española que esixe o exterminio dos que considera que ameazan a súa pervivencia. Ao situar fóra do concurso da opinión pública a definición dese ben, adxudicándoo a unha autoridade divina, esquivan a contradición que supón beneficiarse como clase social e mesmo a título particular a través da corrupción, dunha concepción do que chaman o ben común para a que non se ten en conta a opinión da devandita comunidade. De feito, como vimos, nin sequera a opinión dos propios cregos a hora de usar a relixión como escusa.
Acúsaselle a Cortés como mestre de propagar as “ideas anti-españolas del comunismo” e de promover unha revolución “enemiga de España”. De igual xeito que nas acusacións de anti-deus coas que se funden estas da anti-españa tampouco precisan do parecer da devandita españa ao respecto. O propio Cortés alega neste sentido que si afirman que envelenaba aos nenos con esas ideas que se lle pregunte á Inspección se tivo algunha queixa neste sentido. Cousa que non só non fai o tribunal senón que na sentencia se propón actuar sobre tal Inspección. Isto é, Deus e a divinización da identidade española – coa complicidade da Conferencia Episcopal – propiciaría unha coartada perfecta para perpetrar toda clase de crimes, desde os niveis máis baixos até os máis elevados e desde o aparello oficial ao paralegal, que se desataron no noso país baixo o amparo do golpe militar franquista.
Unha das variábeis a ter en conta no caso galego sobre a intervención da igrexa na represión pode ser a falla de identificación co país das autoridades relixiosas, maioritariamente foráneas. Neste sentido ía a queixa de Otero Pedrayo dirixida ao Nuncio no ano 1934. Unha xerarquía eclesiástica allea que desde o primeiro día do levantamento fascista esporeaba nos cregos rurais e en toda a maquinaria do catolicismo institucional e social para poñerse ao servizo da “cruzada” contra os “sen deus”.
As diferentes achegas territoriais que están a publicarse nesta serie dá conta da multitude de cregos que interviron directamente nas matanzas informais. Mais aquí imos a centrarnos na contribución da igrexa tanto a nivel de xustificación doutrinal como colaborando no aparello de aniquilación oficial e extraoficial. Especializándose así o seu labor na desculpa dos crimes, na delación e no tráfico de influencias. Os casos individuais ilustran como actuar ao servizo da devandita función é eficaz mentres que en caso contrario aqueles que así o fan teñen escaso éxito.
Hai tamén multitude de relixiosos que empatizaban coa súa veciñanza e se poñían ao seu carón mais os bispados, a falanxe e as propias autoridades militares interviron para neutralizalos. No caso da diocese de Santiago de Compostela, co arcebispo onubense Tomás Muñiz de Pablos á cabeza, a presión era enorme sobre os sacerdotes para que prestaran o apoio necesario nas masacres. E sobre todo, para evitar que testemuñaran a favor dos perseguidos. Lémbrese as instrucións a ese respecto do arcebispo que emitiu o 8 de setembro do 1936 e que comeza dicindo “se han acercado a esta curia eclesiástica varias personas escandalizadas de la facilidad con que algunos parrocos extienden certificados de catolicismo y religión a favor de funcionarios que estuvieron afiliados al comunismo u otras entidades marxistas”, ou a do 11 de novembro na que da conta da petición que lle fan para que “reprimamos a las actividades de algunos párrocos y sacerdotes que bajo el pretesto de hacer favores andan de acá para allá recomendando o pidiendo recomendaciones”... “actividades siempre reprobables y hoy sumamente peligrosas” advertindo que o prelado non vai facer nada para evitar que os cregos insubmisos sexan punidos senón que, pola contra, el mesmo tamén os sancionará. O que se evidencia aquí é a desobediencia nalgúns casos dunhas ordes expresas a prol de colaborar no xenocidio. Envíaselle un formulario ás parroquias para esixirlles un inventario de “agravios” para poñer a disposición do novo réxime listaxes negras que servirían para orientar os labores coercitivos das bandas paramilitares existentes así como para os procesos militares en marcha. O curioso da linguaxe da máxima autoridade relixiosa na Galiza que asinaba estas ordes é que apelaba ao apoliticismo para pedir a obediencia ao fascismo, apoliticismo que non vía contraditorio con el ser membro do Consello Nacional do Movemento e procurador en Cortes do 1943 ao 1946.
Baixando máis ao concreto, por poñer un caso dunha comarca desta diocese compostelá, a de Tabeirós-Terra de Montes, imos profundar un pouco máis no xa abordado en colaboracións anteriores dedicadas a ese territorio e nas que xa se da conta da compenetración entre as milicias falanxistas e a igrexa citando o caso de Aquilino López Picón, crego da Madanela (Forcarei) e militante falanxista.
No imaxinario dos máis vellos de Soutelo queda a imaxe de Aquilino co seu látego ao cinto e abusando das mulleres do lugar. Pero é a documentación da causa instruída por Bouza Brey contra a cúpula da falanxe a finais do 36 -aproveitando as liortas internas- a que nos fornece dos datos precisos do funcionamento desta trama mafiosa. Esta causa 8/37 contra Bao Lagares achéganos por exemplo a confesión deste lembrando a implicación dos cregos na recadación de tributos de sangue. Aquí topamos acreditada a participación do ecónomo de Tabeirós Manuel López Costa na toma desta decisión que logo se encubriría como caritativa: “era preferible a pasear a las personas y dejarlas muertas en las cunetas”, como literalmente di o crego de Quireza dando conta da visita de falanxistas co sacerdote López Costa á cabeza para persuadilo da posta en marcha da maquinaria impositiva. Insistíndolle logo Aquilino en que “los curas debían facilitar relación de los individuos de cada una de las parroquias”, diante do que rematou por facer dita listaxe, cedendo ás súas presións.
Cando se destapa esta engrenaxe corrupta de lucrarse a conta de poñer de prezo á salvación, o que Dionisio Pereira dou en chamar o “imperio da roubacha”, sexa polas vidas perdoadas, sexa polo diñeiro raspiñado, son detidos moitos dos implicados. Entre eles Aquilino López Picón, quen tivera acochado na súa reitoral ao propio paseador Ramón Bao Lagares en busca e captura polos roubos. Compre dicir que el, xunto con outros encausados, deciden ir ao fronte por ver de librarse das acusacións de delincuentes comúns que recaía sobre eles, e incorpórase como capitán á 2ª Bandeira da F.E.T. en Guadalajara. Con todo, a pesares do seu breve paso polo cárcere e por ter probada a súa participación na banda de atracadores na que rematou por converterse aquela primeira camada de dirixentes falanxistas, non veu manchada a súa carreira como crego (rematará ao fronte da parroquia de Santa Cristina de Cobres en Vilaboa), nin como falanxista, ostentando diversos cargos sindicais e políticos.
Mais da cooperación coas milicias informais pásase á máis efectiva co aparello xurídico-militar encargado da limpeza da retagarda. O 2 de decembro do 36 foi fusilado en Pontevedra Manuel Vázquez Cruz, marido da dirixente do PG na Estrada e prima de Virxinia Pereira, María Pereira. No interior da súa chaqueta a súa muller atopou unha nota onde se dicía expresamente o nome dos seus asasinos. Citábase tres nomes entre os que se atopaba o crego Manuel López Constenla. Manolo Gaitas, tal como era coñecido popularmente, tiña claro quen eran os seus asasinos e non precisamente unha serie de soldados, xuíces, fiscais, militares, etc... que non o coñecían de nada, pero detrás dos que se ocultaban os auténticos responsábeis.
Se analizamos esta causa (694/36) atopamos que certamente as persoas que cita na nota testemuñaron na súa contra, pero había máis que estes tres, mesmo outros cregos. Mais a vítima sabía perfectamente quen inclinou a balanza cara a pena máxima. No seu favor conseguira mobilizar os testemuños do párroco estradense Nicolás Mato Varela, do xuíz Fermín Bouza Brey, e mesmo da empresaria e cuñada do xefe local da falanxe María Martínez. Pero pesou máis a atestación na súa contra do capelán castrense Manuel López Constenla. Compre lembrar que o seu tío é o tamén tenente coronel capelán castrense Adolfo Constenla Costa, quen tiña unha relación directa co Cardeal compostelá e coas novas autoridades militares, e era veciño da porta dos primeiros dirixentes da falanxe da comarca e da provincia, os Castro Pena. Non esquezamos tampouco que o inventor de “mellor roubarlles que matalos”, o crego Manuel López Costa, tamén é parente deste Adolfo Constenla e casualmente el non é molestado a diferenza do seu correlixionario e compañeiro do seminario, Aquilino.
Así pos non todos os testemuños valen igual aínda vindo de cregos. Mesmo os que son desfavorábeis á condena, como é o caso dos feitos por Nicolás Mato Varela, o único que consegue é que este sexa ameazado tanto polo Tribunal Militar como polo Bispado.
O que temos constatado na comarca a que estamos a referirnos é que os testemuños de cargo de cregos son moi útiles para acadar penas capitais. Véxase o caso do crego cerdedense Ventura Pérez Alvite, quen declarou profusamente contra Francisco Varela Garrido (fusilado o 27 de xullo de 1937); ou o do testemuño de Ramiro Moreira Filloy, párroco de Loimil, para a condena a morte de Manuel Puente Porto e José Rico Gaiteiro (fusilados o 14 de outubro do 36).
Agora ben, a cobertura ideolóxica da igrexa bendicindo os crimes ía máis aló da actuación particular dos seus membros. Profundemos neste último caso onde efectivamente se bota man da acusación de asalto á reitoral de Loimil para apoiarse no relato do seu ocupante para facer pasar unha simple e pacífica incautación de armas como un atentado violento. Quen articula isto con devandito material é o fiscal. Neste caso Ramón Rivero de Aguilar, coñecido por lograr a pena de morte para Alexandre Bóveda e sobre o cal a biografía realizada por Xosé Enrique Acuña nos ilumina para entender algunhas claves da mecánica dos xuízos nos que el intervén. O clasismo e o afervoado fascismo bebido directamente nas fontes mussolinianas deste persoeiro fai que exculpe a un acusado desta mesma causa por petición do patrón deste, amigo seu (así o recoñece no proceso) mentres que arremete contra un Puente Porto que tivo unha actuación menor, pero que ostentaba unha bandeira vermella na súa casa. Esta causa está moi relacionada con outros veciños desta zona da Ulla que se xulgara esa mesma mañá, nela lograra a pena de morte para José Gomez Rivas e José Cortés Fernández (fusilados o 15 de outubro do 36). Os feitos de que se lle acusan aos da tarde son os mesmos, participar no grupo da Ulla que desde o Concello se organizou para desarmar aos fascistas que puideran colaborar co golpe militar. Pero neste segundo caso o fiscal non atopou cregos que se lle prestaran para artellar a xustificación da pena máxima. Ao contrario, os encausados piden que deixen testemuñar no seu favor aos cregos das súas parroquias (Oca, Arnois e S. Miguel de Castro). Isto non foi obstáculo para que se centrara no mesmo argumentario para arremeter contra o mestre e escritor Cortés Fernández. Mesmo achega multitude de xornais nos que se subliña en vermello frases como “Consiste la ‘fé’ en creer lo que no vimos. Y creer es dar por cierto lo que nos han dicho que era verdad, sin tomarnos la molestia de averiguarlo nosotros mismos”.
O odio que se destila contra Cortés por parte dos que participan no proceso non se deduce da súa actuación práctica senón polo seu pensamento, que mesmo é calificado de “depravado”. Así, na sentencia recóllese como cargo principal ter colaborado “en periódicos como ‘El Emigrado’, de la Estrada, y el ‘Nuevo Heraldo’, de la Guardia, desde los cuáles, continuamente atacaba los fundamentos más sólidos de la sociedad española, principalmente los conceptos religiosos, básicos de la sociedad cristiana...”.
En definitiva, se analizamos como se instrúen os procesos que dan como resultado o asasinato institucional de milleiros de galegos, e vemos o uso instrumental que se fai da relixión para lexitimar os crimes, decatarémonos como vai máis alá das intencións e beneficios particulares, que os hai, que os relixiosos tiran desta oportunidade que se lle dá. Mesmo é independente das súas conviccións que nalgúns casos os levan precisamente a opoñerse a tarefa tan pouco piadosa como o xenocidio. O fundamental é a lectura que se fai do catolicismo como un ben superior consubstancial á identidade española que esixe o exterminio dos que considera que ameazan a súa pervivencia. Ao situar fóra do concurso da opinión pública a definición dese ben, adxudicándoo a unha autoridade divina, esquivan a contradición que supón beneficiarse como clase social e mesmo a título particular a través da corrupción, dunha concepción do que chaman o ben común para a que non se ten en conta a opinión da devandita comunidade. De feito, como vimos, nin sequera a opinión dos propios cregos a hora de usar a relixión como escusa.
Acúsaselle a Cortés como mestre de propagar as “ideas anti-españolas del comunismo” e de promover unha revolución “enemiga de España”. De igual xeito que nas acusacións de anti-deus coas que se funden estas da anti-españa tampouco precisan do parecer da devandita españa ao respecto. O propio Cortés alega neste sentido que si afirman que envelenaba aos nenos con esas ideas que se lle pregunte á Inspección se tivo algunha queixa neste sentido. Cousa que non só non fai o tribunal senón que na sentencia se propón actuar sobre tal Inspección. Isto é, Deus e a divinización da identidade española – coa complicidade da Conferencia Episcopal – propiciaría unha coartada perfecta para perpetrar toda clase de crimes, desde os niveis máis baixos até os máis elevados e desde o aparello oficial ao paralegal, que se desataron no noso país baixo o amparo do golpe militar franquista.
A Coruña, 1936. Adolfo Constenla na Misa e consagración de bandeiras.
Adolfo Constenla Costa, na esquerda xunto con outros militares no 1942
1936: un verán de inferno na Terra de Montes pontevedresa
Dionisio Pereira
Manuel Gutiérrez Torres, xefe local de Falange e alcalde de Cerdedo en 1950
|
Francisco Filgueiras, á dereita do Cardenal Quiroga Palacios. Aciveiro 1950. Foi alcalde de Forcarei entre 1949 e 1974.
|
Para referirnos aos represores nesta bisbarra, compre atender ao devalar das dereitas. Tras Outubro de 1934 e logo da vitoria da Fronte Popular, este espazo político encetou un acelerado proceso de radicalización. En Cerdedo, esgotado o tempo do goberno municipal do Partido Radical (1934-35) herdeiro do vello caciquismo “riestrista”, todo o capital político daquel e tamén dos carlistas será fagocitado por Renovación Española (RE), mercé ao influxo de Víctor Lis Quibéni.
Os “camisas viejas” falanxistas agromarán tanto en Cerdedo como en Soutelo de Montes en acomodadas familias dereitistas, vinculadas en distinto grao ao poder municipal da Restauración: os irmáns Manuel, Luis, Francisco e Ángel Gutiérrez Torres, emparentados con Carmen Díaz, viúva do alcalde (1920-23) Serafín Sieiro Moreira; Jesús Taboada Cachafeiro, fillo do rexedor (1927-28) José Taboada Mouteira; Antonio Sieiro Giadás, neto do ex secretario do concello José Giadás Otero; Julio Bugallo Cachafeiro, alicerce dos Flechas y Pelayos en Quireza, familiar directo de Secundino Bugallo Sieiro, secretario municipal até a Fronte Popular….Como contrapunto, nesta Falange (FE) primixenia tamén houbo afiliados de orixe humilde, caso do construtor da Ínsua Gerardo Cadavid ou do xornaleiro radicado en Quireza Ramón Bao, persoa de pésimos antecedentes.ii
En Soutelo seguiuse o mesmo patrón: os primeiros falanxistas foron, xunto co crego da Madalena Aquilino López Picón, os irmáns Ángel e César Ballesteros Gutiérrez, curmáns dos Gutiérrez de Cerdedo e pertencentes a unha abastada familia, así como os transportistas José e Vicente García Dapena, xunto co mestre José Couceiro Taboada. Mentres, en Forcarei os pioneiros foron o canteiro José Vilaboa Escudero e o mestre Francisco Filgueiras Gulías.
No devalo republicano, este fato de fascistas contará coa colaboración a cada máis estreita de mozos dereitistas procedentes das JAP en accións que comezaban a ter un aquel violento, caso da tentativa de asalto á Casa do Pobo de Castro, a rotura de pasquíns do Estatuto en Cerdedo ou un incidente con esquerdistas de Figueiroa en Baloutas. Daquela, unha vez que a Guardia Civil domina Cerdedo o 21 de xullo, algúns deles vanse incorporar de contado á FE, caso de Nilo Sieiro de Castro, Manuel Camba de Pedre ou do cerdedense José Caramés Giadás, fillo do ex alcalde Caramés. Ademais, durante os primeiros tempos da guerra a FE cerdedense continuou a recibir achegas procedentes de RE; pola súa significación posterior nas tropelías, citaremos á tendeira de Outeiro-Quireza, Paulina Bugallo e a Bernardino Torres “O Ferrador”. Naquel ano, pois, FE contaba con 60 afiliados en Cerdedo, 52 en Forcarei e 54 en Soutelo, aos que se deberían sumar a Sección Femenina e os Flechas.
Canto á Guardia Cívica ou Somatén, ficou conformada en Forcarei a partir do 22 de xullo e na capital cerdedense poucos días despois; no primeiro concello, o delegado de Orden Público Sabino Mariño alentou a súa creación e armamento por parte da Guardia Civil, contando coas armas requisadas aos esquerdistasiii. Na súa composición tamén albiscamos, quer persoas de procedencia social acomodada, quer xente sen oficio estable: “homes do aire”, acaída expresión que definía aos cerdedenses Laurentino Barros, Secundino Horta “Lapote” ou “Chan da Vela”, implicados nas accións punitivas. Porén, as actividades dos “cívicos” estiveron intervenidas polos falanxistas, que ocuparon os postos de responsabilidade da milicia: eis, Paco Filgueiras e José Pérez, en Forcarei; o mestre Secundino Jorge e o comerciante Antonio Troitiño, en Cerdedo; José Couceiro e José García Dapena en Soutelo.
Detencións e sacas
Tras o golpe, falanxistas cerdedenses armados aseguraron xunto coa Guardia Civil o control da vila, requisando armas, vehículos e radios. Logo, foron destinados pola Comandancia da Guardia Civil de Pontevedra á limpeza de Tui e contorna, retornando a fins de xullo á capital, onde o naquel entón xefe provincial de FE Felipe Bárcena, tomou a iniciativa de concentrar a militancia no seu Cuartel de Milicias sito na antiga Normal de Maxisterio, como fase previa á organización da rama pontevedresa da Bandera Legionaria Gallega de Falange. A comezos de agosto, pois, estaban alí falanxistas cerdedenses e souteláns, como Manuel e Luis Gutiérrez Torres, Antonio Sieiro, José Caramés Giadás, Gerardo Cadavid ou Venancio Otero, entre outros. Dende entón e até a partida da Bandera para a fronte o 19 de agosto, ían e viñan aos seus lugares de orixe, colaborando coa Guardia Civil nas represalias. Velaí, descrita por un miliciano acuartelado, unha “razzia” realizada o 2 de agosto en Folgoso:
…Allí me pasé el resto de los días hasta que vinieron los de C. [Cerdedo] y nos llevaron por la parroquia a registrar las casas y buscar armas…[Referíndose agora a un veciño de Folgoso alcumado “O Xipas”, continúa]: …recibió una paliza de las terribles el día que vinieron a recoger las armas de todos los sospechosos y cuando (venía un G.C. y varios jóvenes)…le llevaron a C. y le calentaron las costillas de una manera que a mí me impresionó desagradabilísimamente.iv
Malleiras, por certo, nas que se distinguiron os gardas Jesús Maceiras e Desiderio Carbajo, de Cerdedo e Forcarei, respectivamente, a carón do “cura trabucaire” Picón armado de pistolón e fusta, empregada a eito en ambos cuarteis e nunha “checa” a modo de cuarteliño que os falanxistas souteláns argallaron na Plaza de los Jueces Merinos, diante da pasividade das novas autoridades. Algo que, por certo, se repetirá en Quireza, onde os falanxistas requisaron unha casa para tal cometido.
Durante a primeira metade de agosto e arroupada por un afervoado clima bélico levouse a cabo unha sistemática xeira de detencións, dirixida aos resistentes dos días 19 e 20 de xullo e a certos cargos políticos republicanos. Nese tempo, foron recluídos quer no Cuartel de Cerdedo, quer na “checa” de Soutelo, Severino Bugallo, José Torres, José Cortizo, Manuel Garrido, José Taberneiro, Jesús González, Francisco Arca, Secundino Bugallo Iglesias, etc…Nas redadas, tomaron parte a Guardia Civil, “camisas viejas” e “cívicos”, tal que Manuel Gutiérrez, Antonio Sieiro, “Ferrador” ou “Lapote”, de Cerdedo, Barreiro “O Mengo” e os irmáns Ballesteros de Soutelo, Paco Filgueiras ou Camilo Dapena, de Forcarei, entre outros, obviándose ás veces a xurisdición territorial das respectivas falanxes locais.
O procedemento adoitaba ser: detención pola “fuerza” mixta; ingreso no “cuartelillo”, atestado e interrogatorio conxunto por parte da Guardia Civil e dos “cívicos”; posta a disposición do Delegado de Orden Público ou Comandancia Militar; reclamación por orde verbal ou escrita da superioridade (Delegación Orden Público, Comandancia Guardia Civil, mando militar)….Mais ás veces a cadea crebaba e os milicianos actuaban ceibos. Tal aconteceu a fins de xullo, cando Picón ao mando “de varios guardias civiles y voluntarios” asaltou a casa do líder do PSOE forcareicense Alfredo Iglesias, para facerse á brava con diversas probas de cargo. De feito, é “vox populi” a ascendencia daquel crego sobre a garda civil, tanto de Soutelo como de Cerdedo.
Na segunda semana de agosto, todo mudará. Sen que nada semelle casual, a “superioridade” (segundo fontes orais, a Comandancia de la Guardia Civil de Pontevedra, encabezada polo comandante Joaquín Velarde y Velarde) decidiu facer un escarmento e o día 11 ordenou a un fato de destacados falanxistas cerdedenses e souteláns (escollidos, se acaso, entre a militancia máis probada) o traslado dos seis primeiros presos ata o Cuartel de Milicias da FE de Pontevedra. Ao día seguinte, catro deles aparecerán mortos nunha gabia da estrada de Pontevedra a Santiago, na altura de Alba. Velaí o relato de J.C.C.:
…Otro día a las 6 de la mañana…, entraron seis o siete hombres conducidos por unos falangistas. Cuando me fijo veo a Severino, a Cortizo de Barro y algún otro que me parecía cara conocida. Aquello lo tomé como una detención corriente…los que los fueron a buscar no puedo recordarme, pero creo que andaba por medio el cabo aquel de regulares v….Creo que los metieron en el calabozo que había enfrente de la entrada…Al final del día estuvimos con Pablo Redondo vi para pedirle permiso…y lo encontramos irritadísimo, pero como estaba D. Aquilino vii accedió. Allí según parece estaba el tira y afloja de si se salvan o mueren o si queda alguno o mueren todos. Yo ni por asomo me pasaba por la cabeza lo que se iba a realizar...aquellos 6...era demasiado. Al día siguiente fui a Folgoso y allí me dijeron que los fusilaran…Lo de los 6 anteriores no pude saber nada…no sé si fueron de Cerdedo, algún falangista, pero creo que sí por rumores y porque había nerviosismo en algunos viii.…También me enteré que habían librado a Severino, que tuvo que ser por gestiones de su cuñado Vicente ix, con D. Aquilino por medio. Que uno de los que iban en el grupo no murió x y que después de marcharse los fusiladores se levantó y se fue hasta su casa a través de las montañas guardándolo la mujer.….
24 horas despois, Arca e Bugallo serán entregados a unha partida no cuartel de Cerdedo e asasinados na Ponte do Barco, en posible corrixenda das eivas da saca anterior. Un anaco do texto de J.C.C. co relato deste criminal episodio, xa foi publicado xi. Polo tanto, tan só unhas precisións sobre os vitimarios: un deles foi, supostamente, Julio López de Santiago, falanxista e cívico de Pontevedra, o que acreditaría a versión popular da participación de xente de Víctor Lis Quibén xii; outro, un militante de FE sen identificar de Vilagarcía de Arousa, certificando as actividades de falanxistas do Salnés en Tabeirós-Montes. Ambas sacas evidencian, pois, o papel executor das Milicias de FE e o rol colaborador da Guardia Civil.
A impresión que causou esta carnicería en toda a contorna, foi enorme. Semella que iso levou ao alcalde cerdedense Gerardo Lorenzo a visitar ao Gobernador Civil e Delegado de Orden Público, tenente coronel da Guardia Civil Ricardo Macarrón Piúdo, para que puxera couto á barbarie. En Soutelo, a masacre tamén tivo consecuencias: o alcalde Gumersindo Espiña e o comandante de posto da “Benemérita”, chamaron a “capítulo” aos falanxistas que rexentaban a “checa”, dándolles orde de pechala e cesar os malos tratos. Mesmo “O Mengo” foi preso varios días por desacato.
A partir destes episodios sanguentos, se primou a intervención de milicianos doutras contornas para os traballos sucios.
Os “camisas viejas” falanxistas agromarán tanto en Cerdedo como en Soutelo de Montes en acomodadas familias dereitistas, vinculadas en distinto grao ao poder municipal da Restauración: os irmáns Manuel, Luis, Francisco e Ángel Gutiérrez Torres, emparentados con Carmen Díaz, viúva do alcalde (1920-23) Serafín Sieiro Moreira; Jesús Taboada Cachafeiro, fillo do rexedor (1927-28) José Taboada Mouteira; Antonio Sieiro Giadás, neto do ex secretario do concello José Giadás Otero; Julio Bugallo Cachafeiro, alicerce dos Flechas y Pelayos en Quireza, familiar directo de Secundino Bugallo Sieiro, secretario municipal até a Fronte Popular….Como contrapunto, nesta Falange (FE) primixenia tamén houbo afiliados de orixe humilde, caso do construtor da Ínsua Gerardo Cadavid ou do xornaleiro radicado en Quireza Ramón Bao, persoa de pésimos antecedentes.ii
En Soutelo seguiuse o mesmo patrón: os primeiros falanxistas foron, xunto co crego da Madalena Aquilino López Picón, os irmáns Ángel e César Ballesteros Gutiérrez, curmáns dos Gutiérrez de Cerdedo e pertencentes a unha abastada familia, así como os transportistas José e Vicente García Dapena, xunto co mestre José Couceiro Taboada. Mentres, en Forcarei os pioneiros foron o canteiro José Vilaboa Escudero e o mestre Francisco Filgueiras Gulías.
No devalo republicano, este fato de fascistas contará coa colaboración a cada máis estreita de mozos dereitistas procedentes das JAP en accións que comezaban a ter un aquel violento, caso da tentativa de asalto á Casa do Pobo de Castro, a rotura de pasquíns do Estatuto en Cerdedo ou un incidente con esquerdistas de Figueiroa en Baloutas. Daquela, unha vez que a Guardia Civil domina Cerdedo o 21 de xullo, algúns deles vanse incorporar de contado á FE, caso de Nilo Sieiro de Castro, Manuel Camba de Pedre ou do cerdedense José Caramés Giadás, fillo do ex alcalde Caramés. Ademais, durante os primeiros tempos da guerra a FE cerdedense continuou a recibir achegas procedentes de RE; pola súa significación posterior nas tropelías, citaremos á tendeira de Outeiro-Quireza, Paulina Bugallo e a Bernardino Torres “O Ferrador”. Naquel ano, pois, FE contaba con 60 afiliados en Cerdedo, 52 en Forcarei e 54 en Soutelo, aos que se deberían sumar a Sección Femenina e os Flechas.
Canto á Guardia Cívica ou Somatén, ficou conformada en Forcarei a partir do 22 de xullo e na capital cerdedense poucos días despois; no primeiro concello, o delegado de Orden Público Sabino Mariño alentou a súa creación e armamento por parte da Guardia Civil, contando coas armas requisadas aos esquerdistasiii. Na súa composición tamén albiscamos, quer persoas de procedencia social acomodada, quer xente sen oficio estable: “homes do aire”, acaída expresión que definía aos cerdedenses Laurentino Barros, Secundino Horta “Lapote” ou “Chan da Vela”, implicados nas accións punitivas. Porén, as actividades dos “cívicos” estiveron intervenidas polos falanxistas, que ocuparon os postos de responsabilidade da milicia: eis, Paco Filgueiras e José Pérez, en Forcarei; o mestre Secundino Jorge e o comerciante Antonio Troitiño, en Cerdedo; José Couceiro e José García Dapena en Soutelo.
Detencións e sacas
Tras o golpe, falanxistas cerdedenses armados aseguraron xunto coa Guardia Civil o control da vila, requisando armas, vehículos e radios. Logo, foron destinados pola Comandancia da Guardia Civil de Pontevedra á limpeza de Tui e contorna, retornando a fins de xullo á capital, onde o naquel entón xefe provincial de FE Felipe Bárcena, tomou a iniciativa de concentrar a militancia no seu Cuartel de Milicias sito na antiga Normal de Maxisterio, como fase previa á organización da rama pontevedresa da Bandera Legionaria Gallega de Falange. A comezos de agosto, pois, estaban alí falanxistas cerdedenses e souteláns, como Manuel e Luis Gutiérrez Torres, Antonio Sieiro, José Caramés Giadás, Gerardo Cadavid ou Venancio Otero, entre outros. Dende entón e até a partida da Bandera para a fronte o 19 de agosto, ían e viñan aos seus lugares de orixe, colaborando coa Guardia Civil nas represalias. Velaí, descrita por un miliciano acuartelado, unha “razzia” realizada o 2 de agosto en Folgoso:
…Allí me pasé el resto de los días hasta que vinieron los de C. [Cerdedo] y nos llevaron por la parroquia a registrar las casas y buscar armas…[Referíndose agora a un veciño de Folgoso alcumado “O Xipas”, continúa]: …recibió una paliza de las terribles el día que vinieron a recoger las armas de todos los sospechosos y cuando (venía un G.C. y varios jóvenes)…le llevaron a C. y le calentaron las costillas de una manera que a mí me impresionó desagradabilísimamente.iv
Malleiras, por certo, nas que se distinguiron os gardas Jesús Maceiras e Desiderio Carbajo, de Cerdedo e Forcarei, respectivamente, a carón do “cura trabucaire” Picón armado de pistolón e fusta, empregada a eito en ambos cuarteis e nunha “checa” a modo de cuarteliño que os falanxistas souteláns argallaron na Plaza de los Jueces Merinos, diante da pasividade das novas autoridades. Algo que, por certo, se repetirá en Quireza, onde os falanxistas requisaron unha casa para tal cometido.
Durante a primeira metade de agosto e arroupada por un afervoado clima bélico levouse a cabo unha sistemática xeira de detencións, dirixida aos resistentes dos días 19 e 20 de xullo e a certos cargos políticos republicanos. Nese tempo, foron recluídos quer no Cuartel de Cerdedo, quer na “checa” de Soutelo, Severino Bugallo, José Torres, José Cortizo, Manuel Garrido, José Taberneiro, Jesús González, Francisco Arca, Secundino Bugallo Iglesias, etc…Nas redadas, tomaron parte a Guardia Civil, “camisas viejas” e “cívicos”, tal que Manuel Gutiérrez, Antonio Sieiro, “Ferrador” ou “Lapote”, de Cerdedo, Barreiro “O Mengo” e os irmáns Ballesteros de Soutelo, Paco Filgueiras ou Camilo Dapena, de Forcarei, entre outros, obviándose ás veces a xurisdición territorial das respectivas falanxes locais.
O procedemento adoitaba ser: detención pola “fuerza” mixta; ingreso no “cuartelillo”, atestado e interrogatorio conxunto por parte da Guardia Civil e dos “cívicos”; posta a disposición do Delegado de Orden Público ou Comandancia Militar; reclamación por orde verbal ou escrita da superioridade (Delegación Orden Público, Comandancia Guardia Civil, mando militar)….Mais ás veces a cadea crebaba e os milicianos actuaban ceibos. Tal aconteceu a fins de xullo, cando Picón ao mando “de varios guardias civiles y voluntarios” asaltou a casa do líder do PSOE forcareicense Alfredo Iglesias, para facerse á brava con diversas probas de cargo. De feito, é “vox populi” a ascendencia daquel crego sobre a garda civil, tanto de Soutelo como de Cerdedo.
Na segunda semana de agosto, todo mudará. Sen que nada semelle casual, a “superioridade” (segundo fontes orais, a Comandancia de la Guardia Civil de Pontevedra, encabezada polo comandante Joaquín Velarde y Velarde) decidiu facer un escarmento e o día 11 ordenou a un fato de destacados falanxistas cerdedenses e souteláns (escollidos, se acaso, entre a militancia máis probada) o traslado dos seis primeiros presos ata o Cuartel de Milicias da FE de Pontevedra. Ao día seguinte, catro deles aparecerán mortos nunha gabia da estrada de Pontevedra a Santiago, na altura de Alba. Velaí o relato de J.C.C.:
…Otro día a las 6 de la mañana…, entraron seis o siete hombres conducidos por unos falangistas. Cuando me fijo veo a Severino, a Cortizo de Barro y algún otro que me parecía cara conocida. Aquello lo tomé como una detención corriente…los que los fueron a buscar no puedo recordarme, pero creo que andaba por medio el cabo aquel de regulares v….Creo que los metieron en el calabozo que había enfrente de la entrada…Al final del día estuvimos con Pablo Redondo vi para pedirle permiso…y lo encontramos irritadísimo, pero como estaba D. Aquilino vii accedió. Allí según parece estaba el tira y afloja de si se salvan o mueren o si queda alguno o mueren todos. Yo ni por asomo me pasaba por la cabeza lo que se iba a realizar...aquellos 6...era demasiado. Al día siguiente fui a Folgoso y allí me dijeron que los fusilaran…Lo de los 6 anteriores no pude saber nada…no sé si fueron de Cerdedo, algún falangista, pero creo que sí por rumores y porque había nerviosismo en algunos viii.…También me enteré que habían librado a Severino, que tuvo que ser por gestiones de su cuñado Vicente ix, con D. Aquilino por medio. Que uno de los que iban en el grupo no murió x y que después de marcharse los fusiladores se levantó y se fue hasta su casa a través de las montañas guardándolo la mujer.….
24 horas despois, Arca e Bugallo serán entregados a unha partida no cuartel de Cerdedo e asasinados na Ponte do Barco, en posible corrixenda das eivas da saca anterior. Un anaco do texto de J.C.C. co relato deste criminal episodio, xa foi publicado xi. Polo tanto, tan só unhas precisións sobre os vitimarios: un deles foi, supostamente, Julio López de Santiago, falanxista e cívico de Pontevedra, o que acreditaría a versión popular da participación de xente de Víctor Lis Quibén xii; outro, un militante de FE sen identificar de Vilagarcía de Arousa, certificando as actividades de falanxistas do Salnés en Tabeirós-Montes. Ambas sacas evidencian, pois, o papel executor das Milicias de FE e o rol colaborador da Guardia Civil.
A impresión que causou esta carnicería en toda a contorna, foi enorme. Semella que iso levou ao alcalde cerdedense Gerardo Lorenzo a visitar ao Gobernador Civil e Delegado de Orden Público, tenente coronel da Guardia Civil Ricardo Macarrón Piúdo, para que puxera couto á barbarie. En Soutelo, a masacre tamén tivo consecuencias: o alcalde Gumersindo Espiña e o comandante de posto da “Benemérita”, chamaron a “capítulo” aos falanxistas que rexentaban a “checa”, dándolles orde de pechala e cesar os malos tratos. Mesmo “O Mengo” foi preso varios días por desacato.
A partir destes episodios sanguentos, se primou a intervención de milicianos doutras contornas para os traballos sucios.
Xefe Provincial de Falanxe Manuel Castro Pena
i As fontes deste traballo, pódense consultar en Pereira, D. “1936: dinámicas represivas na Terra de Montes pontevedresa” in AAVV Os nomes do terror. Galiza 1936: os verdugos que nunca existiron, Santiago: Sermos Galiza, 2017. A elas, compre engadir as Causas 807/37 e 224/51 do AIMN e o testemuño de Jesús López Varela, Cachafeiro-Forcarei.
ii Manuel Gutiérrez Torres, estudante de Farmacia en Santiago, fixérase falanxista durante o Bienio Negro e, mesmo, exerceu como delegado do SEU na súa facultade.
iii En Forcarei a Guardia Cívica contaba daquela cuns 40 milicianos, 16 deles con carné falanxista.
iv Manuscrito de J.C.C., falanxista de Folgoso de servizo no Cuartel.
v Presuntamente o falanxista de Castro Constantino Alonso, que estivo enrolado no 7º Tabor de Regulares de Larache.
vi Delegado Regional de Milicias de Falange.
vii Aquilino López Picón.
viii Diversas fontes implican, supostamente, a dous coñecidos “camisas viejas” da FE cerdedense e soutelá.
ix Vicente García Dapena, Vicente “da Carteira”, mando da FE de Soutelo e cuñado de Severino Bugallo.
x Manuel Garrido, socialista de Fondós-Quireza.
xi Amoedo López, G. A memoria e o esquecemento. O franquismo da provincia de Pontevedra, Vigo: Xerais, 2010.
xii Segundo fontes orais, o automóbil era dos “civicos” pontevedreses. Ademais, o “modus operandi” (simular unha avaría e alegar intento de fuga das vítimas) deste crime foi idéntico ao doutros nos que interviron gardas civís e “cívicos” de Lis Quibén.
ii Manuel Gutiérrez Torres, estudante de Farmacia en Santiago, fixérase falanxista durante o Bienio Negro e, mesmo, exerceu como delegado do SEU na súa facultade.
iii En Forcarei a Guardia Cívica contaba daquela cuns 40 milicianos, 16 deles con carné falanxista.
iv Manuscrito de J.C.C., falanxista de Folgoso de servizo no Cuartel.
v Presuntamente o falanxista de Castro Constantino Alonso, que estivo enrolado no 7º Tabor de Regulares de Larache.
vi Delegado Regional de Milicias de Falange.
vii Aquilino López Picón.
viii Diversas fontes implican, supostamente, a dous coñecidos “camisas viejas” da FE cerdedense e soutelá.
ix Vicente García Dapena, Vicente “da Carteira”, mando da FE de Soutelo e cuñado de Severino Bugallo.
x Manuel Garrido, socialista de Fondós-Quireza.
xi Amoedo López, G. A memoria e o esquecemento. O franquismo da provincia de Pontevedra, Vigo: Xerais, 2010.
xii Segundo fontes orais, o automóbil era dos “civicos” pontevedreses. Ademais, o “modus operandi” (simular unha avaría e alegar intento de fuga das vítimas) deste crime foi idéntico ao doutros nos que interviron gardas civís e “cívicos” de Lis Quibén.
“Eran malos de raza e de inclinación”. 1936: o imperio da delación e da roubacha en Tabeirós-Montes (e II)
Carme Díaz Gutierrez
|
Mulleres falanxistas de Quireza, agosto de 1936.
|
Dionisio Pereira
Nesta bisbarra, os abusos de toda caste tiveron na delación un soporte necesario que, a maiores, contribuíu a acadar outro obxectivo dos franquistas: desartellar mediante a desconfianza, unha sociedade na que as diferenzas políticas non impedían o acontecer comunitario. A memoria popular retivo arquetipos de “especialistas” na delación e con maior intensidade canto máis visibles se facían na súa función de fisgar e controlar a vida diaria.i
En primeira instancia, transcendeu a figura de tres mulleres, Ramona Gutiérrez, de Soutelo; Carmen Díaz, de Cerdedo; Paulina Bugallo, de Outeiro-Quireza. As tres, de posición económica acomodada, eran propietarias de establecementos públicos (estanco-taberna, ferraxería, taberna-tenda, respectivamente) onde podían exercer con facilidade aquel cometido; no caso de Paulina, o seu local mesmo serviu de “checa” para latrocinios, malleiras e cortes de pelo a veciñas, nos que ela mesma participaba ataviada, ás veces, coa farda masculina de falanxistaii. As dúas primeiras, mulleres de intenso activismo relixiosoiii, estaban emparentadas entre si e cos Gutiérrez e Ballesteros cerdedenses e souteláns; segundo fontes orais, exerceron supostamente tanto de delatoras como de instigadoras dos atropelos dos milicianos da FE, de xeito que a lembranza popular do seu papel perpetuouse no tempo. Así, en 1949 a Guardia Civil de Soutelo incautou aos guerrilleiros que pasaron polas armas ao falanxista José Couceiro e á súa dona, unha relación de presuntos represores locais na que figuraba Ramona co seguinte apuntamento: “hizo tanto daño con la lengua como su hijo con la pistola”. iv
Ao cabo, denunciar por calquera motivo foi propio das delatoras, que contribuíron a unha extensa socialización do castigo: así, un veciño de Figueiroa foi sinalado pola fundadora da Sección Femenina cerdedense, Carolina Bugallo, por zafar dun peditorio. Como resultado, o delegado gobernativo impúxolle unha multa de 250 pts.; para pagala, debeu vender dúas vacas. Pola súa banda, Paulina mesmo denunciou a unha veciña do Outeiro porque o seu carro a penas rozara o vehículo co que os facciosos facían as súas correrías.
Noutro ámbito, en Cerdedo houbo un feixe de cidadáns “de orden”, todos eles patriarcais cabezas de familia noutrora partidarios de RE, que exerceron como testemuñas de cargo contra veciños sometidos a Consejos de Guerra ou Expedientes de Depuración. Os nomes de Ramón Cortizo, Perfecto Sieiro, Aurelio Varela ou Gervasio Bugallo, entre outros, aparecen nos sumarios; neles, acusaron a xente coa que tiñan trato cotiá de militar nas esquerdas e participar na resistencia contra o golpe, con nefastas consecuencias para os afectados v. Porén, neste concello a pirámide delatora, cimentada nos preceptivos certificados de conduta solicitados a cregos, alcaldes e Guardia Civil, estivo representada polo párroco da vila Ventura Pérez e polo garda Maceiras, destacados pola virulencia dos seus partes que determinaron tanto as conclusións dos fiscais ou instrutores dos expedientes, como as duras resolucións aplicadasvi. En Soutelo, o activismo delator do crego Picón tamén foi notorio, pois no albor de agosto acusou a Alfredo Iglesias de masón, da clausura da igrexa de Santa Mariña de Presqueiras e de propagar o comunismo no municipio. vii
Porén, o talante acusador dalgúns cregos non se limitou á emisión de informes para os sumarios xudiciais, senón que fixeron directamente as acusacións aos delegados gobernativos: está documentada a paranoica denuncia duns 80 veciños e veciñas de Castro por parte do párroco Jesús Rodríguez Anllo que, mesmo, non tivo reparo en incluír na listaxe datada o 29/05/1938 ao cabo da Guardia Civil Avelino Sánchez e a persoeiros da dereita cerdedense, tal que o ex alcalde Caramés ou o médico Perfecto Lois.
Imperio da roubacha
A represión económica, pola que @s desafect@s ao novo réxime pagaban o seu desleixo co patrimonio, regulamentouse co Decreto-Ley do 10/01/37 polo que se creou a Comisión Central Administrativa de Bienes Incautados por el Estado, encargada de incoar a nivel provincial os Expedientes de Responsabilidades Civiles que, adoito, remataron en multas ou expropiacións. Antes, o que imperou foi a ladroeira pola brava: co golpe consolidado, abundaron os asaltos a domicilios e negocios que derivaron en roubos de pertenzas persoais ou ferramentas de traballo. A título de exemplo, en Figueiroa e no transcurso dos múltiples rexistros levados a cabo no inicio do verano, os falanxistas esnaquizaron na casa de Carmen Monteagudo unha insólita colección de vinilos enviados dende EEUU polo seu home, desaparecendo tamén un dos poucos gramófonos que había no concello. Así mesmo, no lugar de Fondós (Quireza) os falanxistas requisaron as mellores vacas de moitas casas, mesmo as dos pobres que estaban “de medias” e houbo que pagar aos donos…
Daquela, entre agosto de 1936 e xaneiro de 1937, Tabeirós-Montes foi escenario dunha sistemática morea de asaltos, secuestros, extorsións e aleivosas violacións de domicilios de antigos esquerdistas, cuxo planeamento apunta a mandos provinciais e locais da FE. Diante do silencio dunha veciñanza atemorizada e da notoria incomodidade doutros falanxistas, caso dos de Sabucedo, foi o xuíz de instrución de A Estrada Fermín Bouza Brey quen desenguedellou o novelo nun sumario aberto o 1/12/36, días despois de se producir perto de Codeseda o derradeiro asalto, desta volta na casa dun antigo apoderado das dereitas. Así, o ideario afín á "Santa Causa" da vítima deu pé a Bouza para investigar e, ao cabo, focalizar a responsabilidade das agresións en dúas persoas: o xefe provincial de FE o mestre Manuel Castro Pena e o seu enlace Ramón Bao, antes de pasar a instrución ao tribunal militar. A fin de contas, o sumario da Causa 8/37 permite albiscar tanto a ríspeta metodoloxía das represalias, como formular a pregunta de se aquela puido ser aplicada país adiante, tal e como puideran facer pensar os contactos da trama noutras zonas.
A desfeita comeza mediado agosto, coincidindo cos “paseos” de cerdedenses e souteláns, cando o estradense Castro Pena deu en convocar unha xuntanza de xefes locais da contorna co gallo de recadar 1,5 millóns de pts. para, seica, rescatar a José Antonio e devolver préstamos. Aos poucos, confórmanse as partidas encargadas dos asaltos con milicianos do Cuartel de FE da Consolación (Tabeirós) e tamén da escolta do xefe provincial. Velaí: dous matóns de moura traxectoria, Bao e José Filloy; Constantino Alonso, aspirante á xefatura dunha “non nata” FE de Quireza, para a que xa tiñan confiscado un edificio; Ricardo Menéndez "O Cubano", implicado en varios asasinatos e secuestros en Bouzas; o xefe de Milicias da Consolación, Alfonso Castro Pena; o xefe da FE de Tabeirós, Pelayo Bergueiro....
As requisas, en diñeiro ou en especie, realizadas tras ordes verbais de Castro Pena con violencia e nocturnidade, durarán máis de catro meses e terán como centros loxísticos os cuarteis falanxistas da Consolación e da Estrada, así como a mencionada “checa” do Outeiro. Nesta, moitos veciños de Quireza incluídos en listas negras elaboradas por Bao coa axuda do mestre do Serrapio (e antigo esquerdista) David Fernández, foron extorsionados con ameazas e malleiras, contando coa tépeda reticencia do crego José Rey e o concurso dos pedáneos. Ademais, as requisas se intensificaron a fins de setembro tras o enterro en Cerdedo de Luís Gutiérrez Torres, finado en combate; nelas, salientou o vingativo bulir de Alonso e Bao. Este último, encheu a súa adega de xamóns que non dubidaba en exhibir.
Non foi a única lista operativa naquela altura, pois Aquilino Picón ideou outra de esquerdistas comprendidos entre 18 e 40 anos, para envialos á fronte. Daquela, contou cos padróns aportados polos párrocos de Castro, Tomonde e Quireza e cunha relación de veciños elaborada polos “cívicos” de Pedre; logo, se eliminaban da listaxe aqueles que efectuaran o pago de certas cantidades, que Bao cobraba.
Outro método de espolio foi o emprego abusivo da “prestación voluntaria” (obrigatoria, naquel entón) para a construción de camiños, ocupándose asemade propiedades que, no caso dos desafectos, se lles expropiaban sen indemnización. En agosto de 1936, o propio Bao non foi alleo a estas prácticas porque Manuel Castro Pena empregouno nos traballos dunha pista que transcorría entre as localidades estradenses do Arnado e Rivela (onde, casualmente, residía o xerarca falanxista), dándolle carta branca para eliminar resistencias veciñais. Daquela, na Causa 8/37, Bao declarou que Castro Pena:
“…le dijo que iba a construir una carretera en la parroquia de Parada hasta su casa en la que iban a trabajar los rojos y que, el dicente, tenía que delinearle y estar al frente del personal como capataz….Que en dichas obras trabajaron gratuitamente, por haberlo impuesto así el Jefe Provincial Castro Pena, todos los vecinos de las parroquias limítrofes, fuesen rojos o de derechas, pues el único que mandaba y les hacía trabajar a la fuerza, era dicho Jefe Provincial y que los terrenos que cogía para la carretera eran de propiedad particular, y de cuyos terrenos se apropió Castro Pena, sin autorización ni consentimiento de sus dueños, los cuales lo mismo que los que trabajaban, no protestaban porque tenían miedo de dicho individuo”.
Tras a intervención de Bouza o contubernio ficou ao descuberto e, no abrente de 1937, o Delegado Territorial de 2ª Línea de FE, Raúl Boo, iniciou unha investigación interna que provocou a expulsión de Castro Pena, Bao, Alonso e outros, así como a supresión da xefatura de Tabeirós e a cancelación do proxectado deslinde entre a FE de Cerdedo e a de Quireza. Mais a instrución da devandita Causa contra unha trintena de falanxistas da Estrada e Cerdedo, levantou unha sospeitosa vaga de complicidade co atracador Bao entre a piadosa dereita da capital cerdedense e, ao cabo, o mando militar decidiu arrombala na gabeta. Así, en abril de 1938, o sanguinario Auditor de Guerra Martín Barbadillo só enxergou exceso de celo nos dirixentes e obediencia debida nos milicianos; todos eles, saíron á rúa tras poucos meses de cadea. Do diñeiro incautado, nada se sabe; os delitos, pois, ficaron impunes.
Unha impunidade que, insistimos, perdura mercé á Lei de Amnistía de 1977.
En primeira instancia, transcendeu a figura de tres mulleres, Ramona Gutiérrez, de Soutelo; Carmen Díaz, de Cerdedo; Paulina Bugallo, de Outeiro-Quireza. As tres, de posición económica acomodada, eran propietarias de establecementos públicos (estanco-taberna, ferraxería, taberna-tenda, respectivamente) onde podían exercer con facilidade aquel cometido; no caso de Paulina, o seu local mesmo serviu de “checa” para latrocinios, malleiras e cortes de pelo a veciñas, nos que ela mesma participaba ataviada, ás veces, coa farda masculina de falanxistaii. As dúas primeiras, mulleres de intenso activismo relixiosoiii, estaban emparentadas entre si e cos Gutiérrez e Ballesteros cerdedenses e souteláns; segundo fontes orais, exerceron supostamente tanto de delatoras como de instigadoras dos atropelos dos milicianos da FE, de xeito que a lembranza popular do seu papel perpetuouse no tempo. Así, en 1949 a Guardia Civil de Soutelo incautou aos guerrilleiros que pasaron polas armas ao falanxista José Couceiro e á súa dona, unha relación de presuntos represores locais na que figuraba Ramona co seguinte apuntamento: “hizo tanto daño con la lengua como su hijo con la pistola”. iv
Ao cabo, denunciar por calquera motivo foi propio das delatoras, que contribuíron a unha extensa socialización do castigo: así, un veciño de Figueiroa foi sinalado pola fundadora da Sección Femenina cerdedense, Carolina Bugallo, por zafar dun peditorio. Como resultado, o delegado gobernativo impúxolle unha multa de 250 pts.; para pagala, debeu vender dúas vacas. Pola súa banda, Paulina mesmo denunciou a unha veciña do Outeiro porque o seu carro a penas rozara o vehículo co que os facciosos facían as súas correrías.
Noutro ámbito, en Cerdedo houbo un feixe de cidadáns “de orden”, todos eles patriarcais cabezas de familia noutrora partidarios de RE, que exerceron como testemuñas de cargo contra veciños sometidos a Consejos de Guerra ou Expedientes de Depuración. Os nomes de Ramón Cortizo, Perfecto Sieiro, Aurelio Varela ou Gervasio Bugallo, entre outros, aparecen nos sumarios; neles, acusaron a xente coa que tiñan trato cotiá de militar nas esquerdas e participar na resistencia contra o golpe, con nefastas consecuencias para os afectados v. Porén, neste concello a pirámide delatora, cimentada nos preceptivos certificados de conduta solicitados a cregos, alcaldes e Guardia Civil, estivo representada polo párroco da vila Ventura Pérez e polo garda Maceiras, destacados pola virulencia dos seus partes que determinaron tanto as conclusións dos fiscais ou instrutores dos expedientes, como as duras resolucións aplicadasvi. En Soutelo, o activismo delator do crego Picón tamén foi notorio, pois no albor de agosto acusou a Alfredo Iglesias de masón, da clausura da igrexa de Santa Mariña de Presqueiras e de propagar o comunismo no municipio. vii
Porén, o talante acusador dalgúns cregos non se limitou á emisión de informes para os sumarios xudiciais, senón que fixeron directamente as acusacións aos delegados gobernativos: está documentada a paranoica denuncia duns 80 veciños e veciñas de Castro por parte do párroco Jesús Rodríguez Anllo que, mesmo, non tivo reparo en incluír na listaxe datada o 29/05/1938 ao cabo da Guardia Civil Avelino Sánchez e a persoeiros da dereita cerdedense, tal que o ex alcalde Caramés ou o médico Perfecto Lois.
Imperio da roubacha
A represión económica, pola que @s desafect@s ao novo réxime pagaban o seu desleixo co patrimonio, regulamentouse co Decreto-Ley do 10/01/37 polo que se creou a Comisión Central Administrativa de Bienes Incautados por el Estado, encargada de incoar a nivel provincial os Expedientes de Responsabilidades Civiles que, adoito, remataron en multas ou expropiacións. Antes, o que imperou foi a ladroeira pola brava: co golpe consolidado, abundaron os asaltos a domicilios e negocios que derivaron en roubos de pertenzas persoais ou ferramentas de traballo. A título de exemplo, en Figueiroa e no transcurso dos múltiples rexistros levados a cabo no inicio do verano, os falanxistas esnaquizaron na casa de Carmen Monteagudo unha insólita colección de vinilos enviados dende EEUU polo seu home, desaparecendo tamén un dos poucos gramófonos que había no concello. Así mesmo, no lugar de Fondós (Quireza) os falanxistas requisaron as mellores vacas de moitas casas, mesmo as dos pobres que estaban “de medias” e houbo que pagar aos donos…
Daquela, entre agosto de 1936 e xaneiro de 1937, Tabeirós-Montes foi escenario dunha sistemática morea de asaltos, secuestros, extorsións e aleivosas violacións de domicilios de antigos esquerdistas, cuxo planeamento apunta a mandos provinciais e locais da FE. Diante do silencio dunha veciñanza atemorizada e da notoria incomodidade doutros falanxistas, caso dos de Sabucedo, foi o xuíz de instrución de A Estrada Fermín Bouza Brey quen desenguedellou o novelo nun sumario aberto o 1/12/36, días despois de se producir perto de Codeseda o derradeiro asalto, desta volta na casa dun antigo apoderado das dereitas. Así, o ideario afín á "Santa Causa" da vítima deu pé a Bouza para investigar e, ao cabo, focalizar a responsabilidade das agresións en dúas persoas: o xefe provincial de FE o mestre Manuel Castro Pena e o seu enlace Ramón Bao, antes de pasar a instrución ao tribunal militar. A fin de contas, o sumario da Causa 8/37 permite albiscar tanto a ríspeta metodoloxía das represalias, como formular a pregunta de se aquela puido ser aplicada país adiante, tal e como puideran facer pensar os contactos da trama noutras zonas.
A desfeita comeza mediado agosto, coincidindo cos “paseos” de cerdedenses e souteláns, cando o estradense Castro Pena deu en convocar unha xuntanza de xefes locais da contorna co gallo de recadar 1,5 millóns de pts. para, seica, rescatar a José Antonio e devolver préstamos. Aos poucos, confórmanse as partidas encargadas dos asaltos con milicianos do Cuartel de FE da Consolación (Tabeirós) e tamén da escolta do xefe provincial. Velaí: dous matóns de moura traxectoria, Bao e José Filloy; Constantino Alonso, aspirante á xefatura dunha “non nata” FE de Quireza, para a que xa tiñan confiscado un edificio; Ricardo Menéndez "O Cubano", implicado en varios asasinatos e secuestros en Bouzas; o xefe de Milicias da Consolación, Alfonso Castro Pena; o xefe da FE de Tabeirós, Pelayo Bergueiro....
As requisas, en diñeiro ou en especie, realizadas tras ordes verbais de Castro Pena con violencia e nocturnidade, durarán máis de catro meses e terán como centros loxísticos os cuarteis falanxistas da Consolación e da Estrada, así como a mencionada “checa” do Outeiro. Nesta, moitos veciños de Quireza incluídos en listas negras elaboradas por Bao coa axuda do mestre do Serrapio (e antigo esquerdista) David Fernández, foron extorsionados con ameazas e malleiras, contando coa tépeda reticencia do crego José Rey e o concurso dos pedáneos. Ademais, as requisas se intensificaron a fins de setembro tras o enterro en Cerdedo de Luís Gutiérrez Torres, finado en combate; nelas, salientou o vingativo bulir de Alonso e Bao. Este último, encheu a súa adega de xamóns que non dubidaba en exhibir.
Non foi a única lista operativa naquela altura, pois Aquilino Picón ideou outra de esquerdistas comprendidos entre 18 e 40 anos, para envialos á fronte. Daquela, contou cos padróns aportados polos párrocos de Castro, Tomonde e Quireza e cunha relación de veciños elaborada polos “cívicos” de Pedre; logo, se eliminaban da listaxe aqueles que efectuaran o pago de certas cantidades, que Bao cobraba.
Outro método de espolio foi o emprego abusivo da “prestación voluntaria” (obrigatoria, naquel entón) para a construción de camiños, ocupándose asemade propiedades que, no caso dos desafectos, se lles expropiaban sen indemnización. En agosto de 1936, o propio Bao non foi alleo a estas prácticas porque Manuel Castro Pena empregouno nos traballos dunha pista que transcorría entre as localidades estradenses do Arnado e Rivela (onde, casualmente, residía o xerarca falanxista), dándolle carta branca para eliminar resistencias veciñais. Daquela, na Causa 8/37, Bao declarou que Castro Pena:
“…le dijo que iba a construir una carretera en la parroquia de Parada hasta su casa en la que iban a trabajar los rojos y que, el dicente, tenía que delinearle y estar al frente del personal como capataz….Que en dichas obras trabajaron gratuitamente, por haberlo impuesto así el Jefe Provincial Castro Pena, todos los vecinos de las parroquias limítrofes, fuesen rojos o de derechas, pues el único que mandaba y les hacía trabajar a la fuerza, era dicho Jefe Provincial y que los terrenos que cogía para la carretera eran de propiedad particular, y de cuyos terrenos se apropió Castro Pena, sin autorización ni consentimiento de sus dueños, los cuales lo mismo que los que trabajaban, no protestaban porque tenían miedo de dicho individuo”.
Tras a intervención de Bouza o contubernio ficou ao descuberto e, no abrente de 1937, o Delegado Territorial de 2ª Línea de FE, Raúl Boo, iniciou unha investigación interna que provocou a expulsión de Castro Pena, Bao, Alonso e outros, así como a supresión da xefatura de Tabeirós e a cancelación do proxectado deslinde entre a FE de Cerdedo e a de Quireza. Mais a instrución da devandita Causa contra unha trintena de falanxistas da Estrada e Cerdedo, levantou unha sospeitosa vaga de complicidade co atracador Bao entre a piadosa dereita da capital cerdedense e, ao cabo, o mando militar decidiu arrombala na gabeta. Así, en abril de 1938, o sanguinario Auditor de Guerra Martín Barbadillo só enxergou exceso de celo nos dirixentes e obediencia debida nos milicianos; todos eles, saíron á rúa tras poucos meses de cadea. Do diñeiro incautado, nada se sabe; os delitos, pois, ficaron impunes.
Unha impunidade que, insistimos, perdura mercé á Lei de Amnistía de 1977.
O mestre Alfonso Castro Pena, xefe de Milicias do Cuartel de Falange da Consolación.
Relación de presuntos vitimarios de Soutelo de Montes, incautada aos guerrilleiros. Causa 224-51
i As fontes deste traballo, pódense consultar en Pereira, D. “1936: dinámicas represivas na Terra de Montes pontevedresa” in AAVV Os nomes do terror. Galiza 1936: os verdugos que nunca existiron, Santiago: Sermos Galiza, 2017. Compre engadir a Causa 224/51, Cabada Castro, M. “Lembranza de Francisco Sanmartín Muras (1905-1993), un sobranceiro veciño da parroquia de Sabucedo (A Estrada). Cun apéndice inédito”, in Metacios. Anuario Cultural de Forcarei, nº II / 2013, pp. 20-36 e testemuño de Montserrat Fernández Arén.
ii Paulina contou, a maiores, cunha pequena malla de mulleres informantes en distintos lugares de Quireza.
iii Carmen Díaz fundou dúas asociacións católicas en Cerdedo: a Sociedad de San José e a Sociedad del Ecce Homo. A súa relixiosidade era ostentosa tanto na súa vestimenta, inzada de cruces e escapularios, como polo feito de ir baixo palio nas procesións do Ecce Homo durante a posguerra.
iv Causa 224/51. O fillo de Ramona Gutiérrez era Ángel Ballesteros “O Xordo”.
v Causa 1306/36 contra o mestre socialista Francisco Varela Buela e o secretario do Concello na Fronte Popular, Francisco Varela Garrido; o primeiro, foi condenado a perpetuidade; o segundo, fusilado. Tamén, Expediente de Depuración contra Varela Buela, resolto coa definitiva separación do servizo.
vi Eis, o Expediente de Depuración contra o mestre de Pedre, Claudino Vidal, suspendido de emprego e paga ate 1940.
vii Alfredo librou da morte mercé os testemuños favorables do alcalde ex republicano Mariño e, sobre todo, do párroco de Santa Mariña, Manuel Fraíz.
ii Paulina contou, a maiores, cunha pequena malla de mulleres informantes en distintos lugares de Quireza.
iii Carmen Díaz fundou dúas asociacións católicas en Cerdedo: a Sociedad de San José e a Sociedad del Ecce Homo. A súa relixiosidade era ostentosa tanto na súa vestimenta, inzada de cruces e escapularios, como polo feito de ir baixo palio nas procesións do Ecce Homo durante a posguerra.
iv Causa 224/51. O fillo de Ramona Gutiérrez era Ángel Ballesteros “O Xordo”.
v Causa 1306/36 contra o mestre socialista Francisco Varela Buela e o secretario do Concello na Fronte Popular, Francisco Varela Garrido; o primeiro, foi condenado a perpetuidade; o segundo, fusilado. Tamén, Expediente de Depuración contra Varela Buela, resolto coa definitiva separación do servizo.
vi Eis, o Expediente de Depuración contra o mestre de Pedre, Claudino Vidal, suspendido de emprego e paga ate 1940.
vii Alfredo librou da morte mercé os testemuños favorables do alcalde ex republicano Mariño e, sobre todo, do párroco de Santa Mariña, Manuel Fraíz.