No nome do pai
José Sanmartín Sobrino
As tres capitais do país -Partido Xudicial da Estrada- teñen por Santos Patróns ao xudeu San Juan; ao panonio San Martín e ao galego San Paio.
Tan só A Estrada púxose baixo a advocación do neno mártir de Tui, quen, ademais, no resto de Galicia é patrón de 42 parroquias.
O dumiense, nacido na Panonia, lugar no que hoxe é fronteira austro-húngara, galeguizouse como San Martiño, a Iglesia celébrao o día 11 de novembro e serve a súa festividade como data clave, case encrucillada, dentro do folclore galego: “Ou día de San Martirio, buxainas fora do camiño”, “A cada porco chégalle ou seu San Martiño”, “Antes de San Martiño, pan e viño; despois de San Martiño, fame e fritiu”, “Polo San Martiño mata teu porquiño e bebe ou teu viño”, e fai o oficio de carteiro levando ao Pai Eterno as oracións, dos seus fregueses forcarenses.
A representación celestial en Cerdedo tamén se fixo paisano co nome de San Xoán e, aínda máis, co “enxebrísimo” Seoane. Dálle nome ao mes en que a Iglesia festéxao, 24 de xuño, e a soma galega (quizais lembrándolle os anos mozos cando se entretiña polas beiras do Jordán) inclúeo nun refraneiro cargado do líquido elemento: “A auga por San Xoán tolle ou viño e non dá pan”, “Se San Xoán chora, a silveira non dá mouras”, “Entre San Xoán e Santiago, Deus líbrenos dun nubrado”...
Ao precursor de Cristo, o noso San Xoán, venérano, ademais, os fregueses de Liripio, Santeles e Meavía (esta coñecida precisamente por Seoane).
Ao fundador San Martiño festéxano, así mesmo, en Figueroa de Montes, Barbude, Callobre e Riobó.
A San Pelayo, en galego San Paio e San Pelagio, de apelido Acuña, como noutra parte verase, foi patrón de Figueroa e roubado por habilidade pola actual cabeza do Partido. A súa festa celébraa a Santa Nai Iglesia o día 26 de xuño.
Baixo a tutela da Virxe Santa María acolléronse o maior número de parroquias, quizais por aquilo de que o que a boa árbore arrímase, boa sombra acubíllalle, e son: Folgoso, Tomonde, Aciveiro, unha das Dúas Iglesias, Couso, Magdalena, Frades, Loimil, Nigoi, Olives e Rubín; sendo curioso que ao seu Divino Fillo, co nome de San Salvador, recibíseo como patrón, e en solitario, Baloira. Parece unha ironía; Jesús, como fillo de San José, carpinteiro este, debeu nos seus anos xuvenís seguir o paternal oficio. Baloira é palabra galega que vertida ao castelán significa “mal carpinteiro”.
Tres santas, ademais da Virxe María, bendín aos seus fieis fregueses:
Santa Mariña. Din que naceu preto de Ginzo de Limia (Ourense) e o seu nome en galego é Mariña; mais don Cesáreo Gil, no seu saboroso libro “Contrabando de Santos”, faia natural de Antioquía, Siria. Este intelixente sacerdote sabe o que di e aquí non ten maior importancia o que sexa siria ou ourensá, xa que do que se trata é que, sendo ou non galega, o seu culto está moi estendido e na Estrada (Partido) recíbeo nas igrexas de Cástrelo, Agar, Barcala -a súa-, Paradela, Ribeira e Ribela. Dela di o pobo: “Aí ven a Santa Mariña (18 de xullo) coa a súa regazadiña”, “Pola Santa Mariña sementa a nabiña; a vella que ou dicía ben ou sabía, que xa sementada a tinga”. Esquecida quedaba a de Presqueiras.
Santa Eulalia, tamén galeguizada como Santa Olalla e Santa Baga, en Castro de Montes, Matalobos e Pardemarín.
E Santa Cristina, no noso idioma Cristiña, no seu Vexa e en Vinseiro.
Baixo a espada de lume do Arcanxo San Miguel piden a protección divina Arca, Presqueiras, a outra Barcala, Castro de Deza, Cora, Curantes e Moreira. E din deste vello D’Artagnan: “Aí ven San Miguel (29 de setembro) co seu tonel”, “Polo San Miguel están as uvas ou mesmo que mel” e os máis confianzudos dinlle: “San Migueliño dás uvas maduras, que tarde nos vés e que pouco dúrasnos”.
Segue, en número de parroquias, a preferencia polo pescador e cérbero San Pedro; á súa barca soben Toedo, Quintillán, Ancorados, Orazo e, curiosamente, a dúas Parada: Parada de Montes e Parada de Tabeirós. E o pobo ri nas súas barbas e dille: “Aí ven San Pedro con seu xerro” e “Ata ou San Pedro, ou viño ten medo”.
San Andrés recibe homenaxe en Vexa, Somoza e Souto. E o refraneiro lémbrao: “Polo San Andrés hai Porcos gordos pra vender”, “Polo San Andrés (30 de novembro) neve nos pés”.
San Jorge, San Xurxo, preside o altar parroquial en Vexa, Cereixo e Codeseda, a vella San Jorge de Augas Santas.
San Julián, San Xulián, capitanea os seus exércitos noutra Vexa, Arnois e Guimarei.
San Esteban pecha a lista dos santos triparroquiais recibindo, como San Estebo, as oracións en edre, Lagartóns e a señorial Oca.
O Santo Patrón de Galicia e de España -das Españas- (a quen o humorista Rodríguez Castelao dividiu en dous: un, o malo, o matamouros, o guerreiro de implacable espada: o español; o outro, o bo, o pacificador, o evanxélico: o galego) Santiago intercede #ante o seu primo como apoderado da arciprestado Tabeirós e de Pardesoa. “Polo Santiago comeza na viña a pintar ou bago” din e “Aí ven ou mes de Santiago, co seu cañado”.
En galego rezan a Santo Tomás -en familia, San Tomé- en Quireza e Ancorados e lémbraselle: “Polo San Tomé (21 de decembro) dalle ó porco polo pé”
Biparroquial, tamén, é San Lourenzo: “Aí ven San Lorenzo, co seu caldeiriño pensou”, din en Ouzande e Sabucedo. E o pobo cántalle nos días de romaría:
San Lorenzo, San Lorenzo en que bo tempo viñeches: no tempo da sega que todos temos trigo.
E nunha soa parroquia, como San Pelayo, acollen as súplicas dos seus clientes os santos Verísimo -San Bréixome-, en Lamas; San Vicente -San Vicenzo- “Polo San Vicente (22 de xaneiro) toda auga e semente”, en Berres; San Nicolás -San Colás- en Ventoxo; San Bartolomé -San Bertolameu-, en Pereira; o, como aquí dise, descamburado polo pouco simpático Pablo VI, San Cristóbal, o excelente condutor que non pasou o exame do Vaticano, de quen di os seus súbditos de Remesar: “Aí ven San Cristobo, co seu cobo”.
Pecha a lista o Santo Patrón de Millarada, San Mamede, Gallego para os galegos, quen atende igualmente polos nomes de Mamede, Nomedio, Mames, Mámete, Mamas, Mamercio, Mamerto, Mamáns e Mamante. En vista desta extraordinaria duplicidade nominal, non é de estrañar o que di o mencionado Pai Gil: “É natural de Cesarea de Capadocia”. Un santo, en fin, que entrou de contrabando no santoral galaico.
Queira Divos que ningún santo quedase entre as teclas da máquina!
Ademais de San Cristóbal, o decreto papal de 1969 permite tan só veneración local de San Nicolás -por aquilo de Santa Claus- e de San Xorge -porque loitaba contra os dragóns e estes non existiron xamais.
HAXIONIMIA e os seus ARREDORES
Xa que dos poboadores do ceo falábase é oportuno non esquecer aos seus outros moradores, non cabezas de parroquias, nin aos seus pasos mundanos, nin aos lugares que do celestial algo nos lembren. Eses santos de segunda categoría que en bastantes oportunidades son máis implorados que os patróns de parroquias. Sempre, está claro, para pedirlles un imposible a cambio dunha vela ou da promesa da asistencia á súa romaría. Nomes de aldeas que dalgún modo ou outro están ligados ao divino e nomes que, aínda que parecese que nada teñen que ver con este artigo, están, con todo, enteiramente dentro del.
Englobar aquí, téntase, todo o que concirne ao ceo, aos seus embaixadores e o que se relacione co clero, igrexa, santos...
Algúns paisanos gozan da paz celestial e, toponímicamente, non son lembrados. Tal é o caso de dous estradenses que, como mínimo, gozan da permanente presenza do Sumo Creador e nas súas terras pasan case desapercibidos: Santa Paterna ou Padema e San Gonzalo dás Penas. A San Gonzalo algunha copla festiva tráeo de cando en vez a améntelas dos seus achegados veciños; pero á humilde monxiña, que deixou fortuna e marido, non se pide colaboración nin como remedio. E puidese ser boa! xa que nunca molesta ao Pai Celestial nin coas impertinencias das solteironas nin cos afogos dos alegres asinantes de xiros comerciais.
Santiña, Santa Paderna,
nai de bispos e abadesa,
que brilas máis cunha reina
sendo tan só condesa.
O 6 de xuño, a Terra de Montes lembra ao santo abade:
San Gonzalo de Aciveiro,
casamenteiro de meniñas.
Casa as vellas meu santiño!
cás novas cásanse elas.
Quizais fose oportuno e nobre o incluír entre estes santos non santificados ao bendito San (?) Nicolás Mato Varela.
San Martín, para vencer as vellas crenzas célticas, tivo que pactar con elas. Moitos dos nomes dos lugares, tal como hoxe coñecémolos, tiñan na antigüidade outra denominación, hoxe ignorada. Poden ser os casos como:
Vilacristi (Cora), mansión dun cristián (suponse na época arriana) ou vila dedicada a Cristo. Está regada por un regato homónimo e posúe unha fonte de augas minerais sulfurosas.
Todos os bens que en Villa Christi —así se escribía— posuía en 1032 Sisnando Giliáriz, quen era capitán dunha banda de salteadores, foron confiscados por Bermudo III e doados á Igrexa de Santiago. Anos despois, pasado o lugar de man a man, o casal foi doado por Don Nuño González de Bendaña ao Cabildo compostelán, por testamento outorgado en 1348.
A palabra igrexa, un dos topónimos máis frecuentes en Galicia, podería ser incluída dentro do capítulo dedicado aos lugares xa que algúns a definen como “lugar central da parroquia”. Pero como a parroquia fíxose ao redor da igrexa, é preferible incluíla aquí. Dentro da súa función especificamente espiritual. Que é o que fixo. Foi centro e unión.
As igrexas eran construídas polos señores feudais que as cedían, vendían ou deixaban en herdanza, como unha leira ou calquera outra propiedade. O sacerdote era unha especie de traballador ao servizo do señor terreal. Por iso, a reforma eclesiástica baseouse, entre outras cousas, na loita contra a simonía, é dicir, a compra e venda de dignidades e cargos eclesiásticos; pola mellora da moral do clero e contra o nicolaismo, ou sexa, a unión dun representante do clero cunha muller (ben for a súa esposa ou concubina).
Igrexa (Baloira) (Barcala, Santa Mariña) (Arnois) (Loimil) —con fonte de augas ferruxinosas carbonatadas— houbo aquí unha capela dedicada á Concepción fundada en 1690, modificada e ampliada en 1860 pasou a ser a da Saleta, famosa en todo o país; (Guimarei) (Berres) (Cereixo) (Liripio) (Matalobos) (Toedo) (Rubín) -contan os vellos que aquí, nunha carballeira próxima, óense de noite, cando hai tormenta, berros estraños que fan tremer ao máis valente. Din as xentes que “berra a cabra”. Uns explican que é 1111 animal estraño (dragón) e outros que son almas en pena- (Ribela) -a igrexa hase de ir de voluntá; a guerra de Becesidá; e ou convite, nin de necesidá nin de voluntá- (San Andrés de Vexa) -ben vella é a igrexa, é máis ten quen a queira- (Meavía) -pedra de igrexa, caitos gotexa- (San Xulián de Vexa) (Vinseiro) -quen moito vai a igrexa algunha ten feita- (Oca) (Orazo) -Foi nativo deste lugar Don Juan de la Vega Grove, xuíz de Lalín por 1820, a quen os franceses lle incendiaron a súa casa señorial. Autor dunha estupenda obra sobre Dereito Civil- (Paradela) e a dúplex Dúas Igrexas, que é unha soa (Santa María), construída en 1786, porque a do copatronato foi demolida. Estaba dedicada a San Vicente.
Despois de 1811 foi Concello Constitucional do que dependían as freguesías de Aciveiro, Cástrelo, Forcarei, Meavía, Millarada, Pereira e Quintillán. O seu primeiro alcalde foi Don Juan Varela, ata 1814 en que Femando VII anulou a Constitución e pasa a depender esta parroquia de Forcarei.
Aquí naceu o mestre de cantería e escultura Daniel Filloy, quen fixo, cara a 1778, tres emees de pedra para Padrón (A Coruña). Tamén o autor do retablo da igrexa de Aciveiro é nativo desta parroquia, o tallista Romay, fillo do cura Don Antonio Pereira de Romay.
Por 1830 era párroco Don José María Zepedano Camero, que morreu de Cóengo en Santiago.
Celebran como principais festas o Rosario, o primeiro domingo de outubro; Santa Lucía, Corpus e a Asunción, o 15 de agosto.
Hai un castro en Coto do Castro e un dolmen en monte Pinide.
Iglesario (Lagartóns), indica o lugar onde antigamente o cura cobraba diezmos e hoxe coñécese, tamén, como o grupo de edificios que rodea a igrexa.
Freguensa (Frades), pola parroquia onde nace, é un arroio que vai ao Requián, parece significar freiguesía.
Frades (Santa María), de frates, irmáns, frades ou comunidade relixiosa que aquí viviu; en Galicia é máis común freires.
Don Ordoño II, rei de Galicia, ratifica o 27 de xuño do ano 912 a doazón que o Arcebispo Sisnando fixera ao Mosteiro de San Martín da igrexa de Santa María de Fratribus, e Sandino Alfonso, séculos despois, fixo unha cesión a Xelmírez “in Frarensi pago”, lugar.
Hai unha inscrición no tímpano da porta setentrional:
E. I. CC. VIIII Era milésima docentísima nona (1171)
Para esta igrexa fixo, en 1592, unha cruz de prata Alberto Cotarino. E Mateo de Prado, no século XVII, imaxes de San Juan, Santiago, Cristo e a Virxe. O retablo foi realizado por Xácome da Flor Vaamonde en 1642. Outro retablo foi feito por Xacobo Rei en 1770.
As máis senlleiras datas que aquí se festexan son: Santa María, o 15 de agosto; a Presentación, o 21 de novembro; os Milagres, o 28 de agosto; e a Piedade ao seguinte día.
Beasque (Santeles), beata, muller que viches hábito ou lugar cun convento feminino.
Deán (Figueroa), máis galeguizado como daián, é terra pertencente ao Cabildo compostelán.
Reitoral (San Xorxe de Vexa), é o lugar que ocupa a casa que habita o párroco e que é propiedade da igrexa. É dos chamados terreos de abadengo.
Sacra (Codeseda), terreo dedicado a Deus e ao culto divino, porque alí existiu un mosteiro de bieitos. Celebrábase en pasados tempos feira mensual.
Preguecido (Aguións), lugar de rezo. Con palacio dos condes de Ramiráns e capela do Carme. Hai un castro.
O Señorío de Ramiráns foi concedido por Alfonso XII en 1875.
Orazo (San Pedro), lugar de oración. A igrexa é do século XII, ampliouse en 1648; en 1794 fóronlle roubadas todas as alfaias, entrando os ladróns pola subida da torre. Venérase na igrexa unha imaxe de San Paio a cal, segundo crenza popular, apareceu nunha fonte chamada San Paio. A igrexa foi doada a Santiago por Pega rabilonga en 1115. Do primitivo templo conserváronse 6 perpiaños con inscricións. Un di:
IN HONOREM: SCI: SLBTORIS: S MARIE...
PTRI ET PLI E OMIV SCM RODERIC...
En honra de San Salvador, Santa María, Pedro, Pablo e todos os santos Rodericus
Outro: APIM FECIT
Fixo Apimius Outro: Era MCLIIII Kalendas Martinus Outro: ERA CXXIII OBI— FAM DEI FER...
• KLS DMBR ...?
Era centesima vixésima tertia obliit famulas dei Femandus... calendas decembris... VII Rodericus fecit (1185)
e ...RIS: SCM: PTRI: ET: PLI: ET: OMIV:
Salbatoris? Sanctorum Petri et Pauli et omnium
No atrio da igrexa, ao abrir unha fosa, apareceron anacos de vello ladrillo vermello, basto, que ostentaban letras antigas. O anticuario seflor Bouza Brey, axustou os epigráficos anacos así: ...equie ...D(e)i Go...teaes ...Kalen ...ser... E interpretou a inscrición como: (Hic) requievit (famula) Dei Gotina? ...teaes ...(obiit)... Kalendas...
Trátase, di, dunha inscrición sepulcral cristiá da serva de Deus Gotina (ou Pinga ou outro nome) e cre que é do século XI.
Atopouse unha sístula, fragmentada, da época romana.
Inscrición do ladrillo de Orazo
Hai anos, Orazo tivo banda de música e industria de fundición de campás. Unha delas atópase en Bastabales -substituíndo ás que cantou Rosalía- e outra, ao parecer, é a chamada “maior” da catedral de Badaxoz.
A finais do século XIX celebrábase feira o día 7 de cada mes.
Festéxase a San Pedro, o 29 de xuño; San Antonio, o 30 do mesmo mes; Corpus, o domingo seguinte; o Carmen, o domingo seguinte; Santa Lucía, en maio, igual que as Flores; Santa Mariña, en xuño; o Santísimo, sen día fixo.
Milladoiro (Parada de Montes), humilladeiro, montículos de pedra que a través dos séculos fóronse formando nos lugares devotos. É o chamado altar do camiño.
Capela do Santo -Capela do Santo-, monte de 600 m. límite entre Forcarei e Cerdedo.
Pía e Pica (Moreira), un só lugar con dous nomes. En 1836 sesionaba aquí o concello da Estrada. Existiu unha mámoa e ao desfacela apareceron dúas machadas pulimentadas.
“Porque neste arcebispado -lese en vello códice- hai mili e unha freguesías ou pilas”, pía, en galego^ pila bautismal. Pica é especie de lanza, longa. E os dous nomes, conxuntamente, significan o lugar de reunión dos homes, alá polo século XVI, que ían servir ao Rei, os chamados “soldados pilones”, os que posiblemente puxeron “unha pica en Flandes”.
Calvario (Arnois), debe o seu nome a unha misión dirixida por Frei Francisco Antonio Colmeneiro quen, como recordo, deixou 14 cruces de madeira duns tres metros de altura. Foi en 1760.
Hai un regacho de igual nome que nace no lugar de Cruz.
Vieites (Arnois), bendicido. Vén do nome propio Benedictas.
Pablo VI retirou dos seus peanas moitos santos. Roma locuta, causa finita. Anteriormente o Papa Urbano VIII prohibiu que os Bispos canonizaran. Foi o 13 de marzo de 1635.
E é que afeitos como estaban os galegos para adorar os montes, os bosques, as fontes... facíaselles moi pina a costa de adorar a un só Deus. E inventábanse santos. Ou se santificaba a calquera fundador dunha igrexa ou convento, xeralmente máis homes de espadas que de oracións. Eran cristiáns cunha substancia espiritual moi próxima ao paganismo e mesmo á relixiosidade máxica.
Iso explica a prohibición, tan singular, de idear novos anxos descoñecidos, debido a que só estaban permitidos os arcanxos Gabriel, Rafael e Miguel.
Non se tenta aquí dicir que os nosos santos non teñan valor. Non é corta a lista, dentro do que cabe, dos que están incluídos nos devotos corazóns estradenses.
Para lembrar:
Unha patroa, Magdalena (Santa María), con ermidas de Bo Xesús Tras o Monte e San Roque -co seu can. Festexan a patronal o 22 de xullo e a San Roque o 16 de agosto. E Consolación (Tabeirós), con ermida dedicada á nosa Señora, construída xunto a unha fonte taumatúrxica. Celebran a súa festa os días 8 e 9 de setembro. A capela data de 1680.
Cantáballe o Gaiteiro de Soutelo:
Virxe dá Consolación,
tí que levantas altares,
levanta ou meu corazón
que está mecho de pesares.
E entre os homes, tres regachos para comezar:
San Verísimo (Lamas), San Bréixome no fala do país, vai ao Curantes.
San Miguel (Castro de Deza), nace en Adoufe -polo San Miguel xa vos coellos ven ben-.
San Antonio (Cerdedo), regacho que vai ao Lérez -San Antonio bendito válame, pra darme un home aínda que sexa de palla-.
Un monte San Sebastián (Curantes), 748 m., Bastián, chamado da Cabada, onde aprisionaron ao Cardeal Gorostidi. Era coñecido na antigüidade como Monte Aucto.
Sangiao (Guinarei), que é a forma galeguizada do nome do patrón, San Xulián ou San Xiao. O Coto de Sam Giaao pertencía en 1365 a Alfonso Gómez Galinato.
Santeles (San Juan), antigamente San Tellez. Posiblemente sexa San Juan, pues se de Santillana dá Santa Xuliana, Santeles pode vir do nome do patrón.
A cuarta parte desta igrexa cos seus accesorios e criazón foi doada ao Arcebispo Xelmírez por Gundesindo Cidiz.
Celebran as súas principais festas en San Juan, 24 de xuño; Corpus, o 25; o domingo seguinte, Santa Bárbara; San Sebastián, o 20 de xaneiro; a Candelaria, o 2 de febreiro; o Carme, o 16 de xullo.
San Bartolomé (San Xulián de Vexa), en galego Bentoto, Bertolaméu ou Bértolo -cun castro.
San Vicente (Ribeira), San Vicenzo, cunha ermida dedicada ao santo, do ano 1778; e regato homónimo que nace en Berres -polo San Vicente perde o inverno un dente-
Sandán (Tabeirós), Santiago, a través de Didacus, Diego, Díaz, San Díaz, Sandán, con augas ferruxinosas carbonatadas.
San Marcos (Pardesoa), con ermida ao santo, do século XVII.
San Luís (Orazo), san Lois, do latín aloisius, con ermida.
San Xusto (Magdalena), San Xusto.
San Benito, monte de 1014 m., unión dos concellos de Cerdedo, Forcarei e Lalín.
San Martín (Curantes) (Barbude) (Riobó), San Martiño -despois de San Martiño, deixa a i-auga e bebe viño.
San Torcuato (Souto), san Trócate, pero din os aldeáns que non é tal santo, que está “trocado”, cambiado, e de aí o nome; que o santo non é outro que San Benito que debese estar en Montillón, lugar veciño.
San Louzáns (Lamas), santo lozano, bonito. Aquí naceu o escritor Manuel Daniel Varela Buxán.
Ancorados (San Pedro) (Santo Tomás), covas, refuxios orádados onde retirábanse os eremitas para facer oración. Puidese vir do nome propio céltico Antius.
Da primeira di Do Hoyo “hai memoria de cando residían e vivían aquí os frades terceiros dependentes do mosteiro de Santa Clara”. Houbo unha capela baixo a advocación de dita santa. A igrexa é do século XII e foi restaurada en 1756.
Festéxanse nesta freguesía os seguintes días: O patrón, 29 de xuño; A nosa Señora dos Remedios, o día seguinte; o primeiro domingo vindeiro, A nosa Señora do Perpetuo Socorro; Corpus Christi, no seu día propio; A nosa Señora das Dores, o terceiro domingo de setembro; o domingo seguinte, A nosa Señora do Carme; e o domingo seguinte da Pascua do Espírito Santo, o Santo Cristo da Louza.
En Santo Tomás houbo un muíño fariñeiro e tecíase liño, estopa e la.
A igrexa, de finais do século XII, é de estilo románico; a cruz procesional é de prata, con imaxes de Cristo, María e os catro evanxelistas.
Tabeirós (Santiago), terra de Cristo. Si, sen escandalizarse.
O profesor Moralejo di que é nome prerromano étnico ou tribal.
Son de aquí, segundo testemuñan Oviedo e Arce e Murguía, os irmáns trobadores Pai Soárez de Caaberós e Pero Velho de Tabeirós. O primeiro cántalle a Dona María Pais, coñecida como “A Ribeiriña”, que “foi muía d’o rei de Portugal”, Don Sancho I:
Ou meu amigo que me dicía
que nunca mais migo vivería,
por Deus, doas, aquí é xa!
Que muito mo habia xurado
que non víseme; mais a Deus grao,
por Deus, doas, aqui é xa!
Ou que xuraba que me non vise,
por non ser todo canto o dise,
Por Deus, doas, aquí é xa!
Mellor ou fez ca ou non dise
por Deus, doas, aquí é xa!
En Letrán, o 21 de abril de 1110, o Papa Pascual II entrega á igrexa de Compostela a terra de Tabeirós. En 1126 Xelmírez cambia ao Rei o Castelo do Faro (Torre de Hércules da Coruña e a terra que lle rodea) polo territorio de Tabeirós, por considerar a esta máis beneficiosa para os seus intereses.
A igrexa conserva unha ábsida do século XIII, pero o resto dela é moderno.
No século XV era señor desta terra Soro Gómez de Soutomaior.
Este territorio era chamado, ata o terceiro decenio de 1800, o coto ou xurisdición de Tabeirós, que estaba formado polas parroquias de Remesar, Agar, Riobó, San Pedro e Santo Tomás de Ancorados, Curantes, Olives, Rubín, Lamas, Pardemarín, Ribela, Souto, Arca, Nigoi, Parada, Vinseiro, Cereijo, parte de Guimarei, Callobre, Moreira, Barbude, Paradela, Ribeira, Berres, Orazo e Arrabaldes.
A xurisdición de Tabeirós tiña en 1797, segundo Lucas Labrada, 1744 veciños.
O 30 de novembro de 1833 deixa de pertencer á provincia de Santiago e pasa a depender de Vigo.
Tabeirós é un nome cheo de incógnitas. Ningún dicionario dálle unha definición clara da mesma. Os historiadores escapan de buscar a súa orixe; os lingüistas non queren aseverar nada en firme.
Por que, entón, introdúcese aquí, dentro da parte relixiosa? Pois, por lanzar unha teoría que puidese ter visos de verdade.
Vexamos: Os celtas mesturaban o druismo coas relixións que pobos comerciantes amigos traíanlles. Entre estes pobos, está historicamente demostrado, os fenicios chegaron en varias expedicións a Galicia en busca de estaño. O cabirismo era a relixión deste pobo buscador de metais. Celebraban o seu culto nas cavernas, alí organizaban as súas cerimonias, pués amaban a escuridade. Tiñan entre as súas divindades o deus dos ferreiros, conforme se desprende dunha moeda tesalónica na que se representa a un home cun martelo na man esquerda e na dereita unha chave. A inscrición é KABEIROC. A redución é fácil.
Pero hai algo máis:-o deus Neith dos cabiros irlandeses lembra ao Neton dos españois e ao Netaci dos galegos Sera Metaci e de aí Metacios ou deus das minas?
Triunfante por Santiago a religióndel Crucificado, Caabeiro ou Kalavarius, como tamén se lembran os cabiros nos antigos documentos, transfórmase —lémbrense os irmáns xograres— en Taueirolos, onde Tau, letra grega que co peixe son as dúas representacións gráficas de Xesús, converten, como noutros moitos casos, o pagán en nome cristianizado. É dicir, dun divos ferreiro ou mineiro, sen desprezalo, buscouse o Deus da Verdade.
Tau = Cristo; eirón = terra. Terra de Cristo.
Amable Veiga supón que Tabeirós é un diminutivo de Tavares ou Tabares. Cousas que algúns chaman onomatoloxía.
Tabeirós, cargada de historia, segue sendo, aínda hoxe, detentora dun dos arciprestados da terra en estudo. Antigamente deu nome ao municipio. Hoxe tan só é unha simple parroquia. Menciónase por primeira vez como arciprestado no século V, cando Miro convocou Concilio en Lugo.
* Tradución de "Un país chamado A Estrada"
Tan só A Estrada púxose baixo a advocación do neno mártir de Tui, quen, ademais, no resto de Galicia é patrón de 42 parroquias.
O dumiense, nacido na Panonia, lugar no que hoxe é fronteira austro-húngara, galeguizouse como San Martiño, a Iglesia celébrao o día 11 de novembro e serve a súa festividade como data clave, case encrucillada, dentro do folclore galego: “Ou día de San Martirio, buxainas fora do camiño”, “A cada porco chégalle ou seu San Martiño”, “Antes de San Martiño, pan e viño; despois de San Martiño, fame e fritiu”, “Polo San Martiño mata teu porquiño e bebe ou teu viño”, e fai o oficio de carteiro levando ao Pai Eterno as oracións, dos seus fregueses forcarenses.
A representación celestial en Cerdedo tamén se fixo paisano co nome de San Xoán e, aínda máis, co “enxebrísimo” Seoane. Dálle nome ao mes en que a Iglesia festéxao, 24 de xuño, e a soma galega (quizais lembrándolle os anos mozos cando se entretiña polas beiras do Jordán) inclúeo nun refraneiro cargado do líquido elemento: “A auga por San Xoán tolle ou viño e non dá pan”, “Se San Xoán chora, a silveira non dá mouras”, “Entre San Xoán e Santiago, Deus líbrenos dun nubrado”...
Ao precursor de Cristo, o noso San Xoán, venérano, ademais, os fregueses de Liripio, Santeles e Meavía (esta coñecida precisamente por Seoane).
Ao fundador San Martiño festéxano, así mesmo, en Figueroa de Montes, Barbude, Callobre e Riobó.
A San Pelayo, en galego San Paio e San Pelagio, de apelido Acuña, como noutra parte verase, foi patrón de Figueroa e roubado por habilidade pola actual cabeza do Partido. A súa festa celébraa a Santa Nai Iglesia o día 26 de xuño.
Baixo a tutela da Virxe Santa María acolléronse o maior número de parroquias, quizais por aquilo de que o que a boa árbore arrímase, boa sombra acubíllalle, e son: Folgoso, Tomonde, Aciveiro, unha das Dúas Iglesias, Couso, Magdalena, Frades, Loimil, Nigoi, Olives e Rubín; sendo curioso que ao seu Divino Fillo, co nome de San Salvador, recibíseo como patrón, e en solitario, Baloira. Parece unha ironía; Jesús, como fillo de San José, carpinteiro este, debeu nos seus anos xuvenís seguir o paternal oficio. Baloira é palabra galega que vertida ao castelán significa “mal carpinteiro”.
Tres santas, ademais da Virxe María, bendín aos seus fieis fregueses:
Santa Mariña. Din que naceu preto de Ginzo de Limia (Ourense) e o seu nome en galego é Mariña; mais don Cesáreo Gil, no seu saboroso libro “Contrabando de Santos”, faia natural de Antioquía, Siria. Este intelixente sacerdote sabe o que di e aquí non ten maior importancia o que sexa siria ou ourensá, xa que do que se trata é que, sendo ou non galega, o seu culto está moi estendido e na Estrada (Partido) recíbeo nas igrexas de Cástrelo, Agar, Barcala -a súa-, Paradela, Ribeira e Ribela. Dela di o pobo: “Aí ven a Santa Mariña (18 de xullo) coa a súa regazadiña”, “Pola Santa Mariña sementa a nabiña; a vella que ou dicía ben ou sabía, que xa sementada a tinga”. Esquecida quedaba a de Presqueiras.
Santa Eulalia, tamén galeguizada como Santa Olalla e Santa Baga, en Castro de Montes, Matalobos e Pardemarín.
E Santa Cristina, no noso idioma Cristiña, no seu Vexa e en Vinseiro.
Baixo a espada de lume do Arcanxo San Miguel piden a protección divina Arca, Presqueiras, a outra Barcala, Castro de Deza, Cora, Curantes e Moreira. E din deste vello D’Artagnan: “Aí ven San Miguel (29 de setembro) co seu tonel”, “Polo San Miguel están as uvas ou mesmo que mel” e os máis confianzudos dinlle: “San Migueliño dás uvas maduras, que tarde nos vés e que pouco dúrasnos”.
Segue, en número de parroquias, a preferencia polo pescador e cérbero San Pedro; á súa barca soben Toedo, Quintillán, Ancorados, Orazo e, curiosamente, a dúas Parada: Parada de Montes e Parada de Tabeirós. E o pobo ri nas súas barbas e dille: “Aí ven San Pedro con seu xerro” e “Ata ou San Pedro, ou viño ten medo”.
San Andrés recibe homenaxe en Vexa, Somoza e Souto. E o refraneiro lémbrao: “Polo San Andrés hai Porcos gordos pra vender”, “Polo San Andrés (30 de novembro) neve nos pés”.
San Jorge, San Xurxo, preside o altar parroquial en Vexa, Cereixo e Codeseda, a vella San Jorge de Augas Santas.
San Julián, San Xulián, capitanea os seus exércitos noutra Vexa, Arnois e Guimarei.
San Esteban pecha a lista dos santos triparroquiais recibindo, como San Estebo, as oracións en edre, Lagartóns e a señorial Oca.
O Santo Patrón de Galicia e de España -das Españas- (a quen o humorista Rodríguez Castelao dividiu en dous: un, o malo, o matamouros, o guerreiro de implacable espada: o español; o outro, o bo, o pacificador, o evanxélico: o galego) Santiago intercede #ante o seu primo como apoderado da arciprestado Tabeirós e de Pardesoa. “Polo Santiago comeza na viña a pintar ou bago” din e “Aí ven ou mes de Santiago, co seu cañado”.
En galego rezan a Santo Tomás -en familia, San Tomé- en Quireza e Ancorados e lémbraselle: “Polo San Tomé (21 de decembro) dalle ó porco polo pé”
Biparroquial, tamén, é San Lourenzo: “Aí ven San Lorenzo, co seu caldeiriño pensou”, din en Ouzande e Sabucedo. E o pobo cántalle nos días de romaría:
San Lorenzo, San Lorenzo en que bo tempo viñeches: no tempo da sega que todos temos trigo.
E nunha soa parroquia, como San Pelayo, acollen as súplicas dos seus clientes os santos Verísimo -San Bréixome-, en Lamas; San Vicente -San Vicenzo- “Polo San Vicente (22 de xaneiro) toda auga e semente”, en Berres; San Nicolás -San Colás- en Ventoxo; San Bartolomé -San Bertolameu-, en Pereira; o, como aquí dise, descamburado polo pouco simpático Pablo VI, San Cristóbal, o excelente condutor que non pasou o exame do Vaticano, de quen di os seus súbditos de Remesar: “Aí ven San Cristobo, co seu cobo”.
Pecha a lista o Santo Patrón de Millarada, San Mamede, Gallego para os galegos, quen atende igualmente polos nomes de Mamede, Nomedio, Mames, Mámete, Mamas, Mamercio, Mamerto, Mamáns e Mamante. En vista desta extraordinaria duplicidade nominal, non é de estrañar o que di o mencionado Pai Gil: “É natural de Cesarea de Capadocia”. Un santo, en fin, que entrou de contrabando no santoral galaico.
Queira Divos que ningún santo quedase entre as teclas da máquina!
Ademais de San Cristóbal, o decreto papal de 1969 permite tan só veneración local de San Nicolás -por aquilo de Santa Claus- e de San Xorge -porque loitaba contra os dragóns e estes non existiron xamais.
HAXIONIMIA e os seus ARREDORES
Xa que dos poboadores do ceo falábase é oportuno non esquecer aos seus outros moradores, non cabezas de parroquias, nin aos seus pasos mundanos, nin aos lugares que do celestial algo nos lembren. Eses santos de segunda categoría que en bastantes oportunidades son máis implorados que os patróns de parroquias. Sempre, está claro, para pedirlles un imposible a cambio dunha vela ou da promesa da asistencia á súa romaría. Nomes de aldeas que dalgún modo ou outro están ligados ao divino e nomes que, aínda que parecese que nada teñen que ver con este artigo, están, con todo, enteiramente dentro del.
Englobar aquí, téntase, todo o que concirne ao ceo, aos seus embaixadores e o que se relacione co clero, igrexa, santos...
Algúns paisanos gozan da paz celestial e, toponímicamente, non son lembrados. Tal é o caso de dous estradenses que, como mínimo, gozan da permanente presenza do Sumo Creador e nas súas terras pasan case desapercibidos: Santa Paterna ou Padema e San Gonzalo dás Penas. A San Gonzalo algunha copla festiva tráeo de cando en vez a améntelas dos seus achegados veciños; pero á humilde monxiña, que deixou fortuna e marido, non se pide colaboración nin como remedio. E puidese ser boa! xa que nunca molesta ao Pai Celestial nin coas impertinencias das solteironas nin cos afogos dos alegres asinantes de xiros comerciais.
Santiña, Santa Paderna,
nai de bispos e abadesa,
que brilas máis cunha reina
sendo tan só condesa.
O 6 de xuño, a Terra de Montes lembra ao santo abade:
San Gonzalo de Aciveiro,
casamenteiro de meniñas.
Casa as vellas meu santiño!
cás novas cásanse elas.
Quizais fose oportuno e nobre o incluír entre estes santos non santificados ao bendito San (?) Nicolás Mato Varela.
San Martín, para vencer as vellas crenzas célticas, tivo que pactar con elas. Moitos dos nomes dos lugares, tal como hoxe coñecémolos, tiñan na antigüidade outra denominación, hoxe ignorada. Poden ser os casos como:
Vilacristi (Cora), mansión dun cristián (suponse na época arriana) ou vila dedicada a Cristo. Está regada por un regato homónimo e posúe unha fonte de augas minerais sulfurosas.
Todos os bens que en Villa Christi —así se escribía— posuía en 1032 Sisnando Giliáriz, quen era capitán dunha banda de salteadores, foron confiscados por Bermudo III e doados á Igrexa de Santiago. Anos despois, pasado o lugar de man a man, o casal foi doado por Don Nuño González de Bendaña ao Cabildo compostelán, por testamento outorgado en 1348.
A palabra igrexa, un dos topónimos máis frecuentes en Galicia, podería ser incluída dentro do capítulo dedicado aos lugares xa que algúns a definen como “lugar central da parroquia”. Pero como a parroquia fíxose ao redor da igrexa, é preferible incluíla aquí. Dentro da súa función especificamente espiritual. Que é o que fixo. Foi centro e unión.
As igrexas eran construídas polos señores feudais que as cedían, vendían ou deixaban en herdanza, como unha leira ou calquera outra propiedade. O sacerdote era unha especie de traballador ao servizo do señor terreal. Por iso, a reforma eclesiástica baseouse, entre outras cousas, na loita contra a simonía, é dicir, a compra e venda de dignidades e cargos eclesiásticos; pola mellora da moral do clero e contra o nicolaismo, ou sexa, a unión dun representante do clero cunha muller (ben for a súa esposa ou concubina).
Igrexa (Baloira) (Barcala, Santa Mariña) (Arnois) (Loimil) —con fonte de augas ferruxinosas carbonatadas— houbo aquí unha capela dedicada á Concepción fundada en 1690, modificada e ampliada en 1860 pasou a ser a da Saleta, famosa en todo o país; (Guimarei) (Berres) (Cereixo) (Liripio) (Matalobos) (Toedo) (Rubín) -contan os vellos que aquí, nunha carballeira próxima, óense de noite, cando hai tormenta, berros estraños que fan tremer ao máis valente. Din as xentes que “berra a cabra”. Uns explican que é 1111 animal estraño (dragón) e outros que son almas en pena- (Ribela) -a igrexa hase de ir de voluntá; a guerra de Becesidá; e ou convite, nin de necesidá nin de voluntá- (San Andrés de Vexa) -ben vella é a igrexa, é máis ten quen a queira- (Meavía) -pedra de igrexa, caitos gotexa- (San Xulián de Vexa) (Vinseiro) -quen moito vai a igrexa algunha ten feita- (Oca) (Orazo) -Foi nativo deste lugar Don Juan de la Vega Grove, xuíz de Lalín por 1820, a quen os franceses lle incendiaron a súa casa señorial. Autor dunha estupenda obra sobre Dereito Civil- (Paradela) e a dúplex Dúas Igrexas, que é unha soa (Santa María), construída en 1786, porque a do copatronato foi demolida. Estaba dedicada a San Vicente.
Despois de 1811 foi Concello Constitucional do que dependían as freguesías de Aciveiro, Cástrelo, Forcarei, Meavía, Millarada, Pereira e Quintillán. O seu primeiro alcalde foi Don Juan Varela, ata 1814 en que Femando VII anulou a Constitución e pasa a depender esta parroquia de Forcarei.
Aquí naceu o mestre de cantería e escultura Daniel Filloy, quen fixo, cara a 1778, tres emees de pedra para Padrón (A Coruña). Tamén o autor do retablo da igrexa de Aciveiro é nativo desta parroquia, o tallista Romay, fillo do cura Don Antonio Pereira de Romay.
Por 1830 era párroco Don José María Zepedano Camero, que morreu de Cóengo en Santiago.
Celebran como principais festas o Rosario, o primeiro domingo de outubro; Santa Lucía, Corpus e a Asunción, o 15 de agosto.
Hai un castro en Coto do Castro e un dolmen en monte Pinide.
Iglesario (Lagartóns), indica o lugar onde antigamente o cura cobraba diezmos e hoxe coñécese, tamén, como o grupo de edificios que rodea a igrexa.
Freguensa (Frades), pola parroquia onde nace, é un arroio que vai ao Requián, parece significar freiguesía.
Frades (Santa María), de frates, irmáns, frades ou comunidade relixiosa que aquí viviu; en Galicia é máis común freires.
Don Ordoño II, rei de Galicia, ratifica o 27 de xuño do ano 912 a doazón que o Arcebispo Sisnando fixera ao Mosteiro de San Martín da igrexa de Santa María de Fratribus, e Sandino Alfonso, séculos despois, fixo unha cesión a Xelmírez “in Frarensi pago”, lugar.
Hai unha inscrición no tímpano da porta setentrional:
E. I. CC. VIIII Era milésima docentísima nona (1171)
Para esta igrexa fixo, en 1592, unha cruz de prata Alberto Cotarino. E Mateo de Prado, no século XVII, imaxes de San Juan, Santiago, Cristo e a Virxe. O retablo foi realizado por Xácome da Flor Vaamonde en 1642. Outro retablo foi feito por Xacobo Rei en 1770.
As máis senlleiras datas que aquí se festexan son: Santa María, o 15 de agosto; a Presentación, o 21 de novembro; os Milagres, o 28 de agosto; e a Piedade ao seguinte día.
Beasque (Santeles), beata, muller que viches hábito ou lugar cun convento feminino.
Deán (Figueroa), máis galeguizado como daián, é terra pertencente ao Cabildo compostelán.
Reitoral (San Xorxe de Vexa), é o lugar que ocupa a casa que habita o párroco e que é propiedade da igrexa. É dos chamados terreos de abadengo.
Sacra (Codeseda), terreo dedicado a Deus e ao culto divino, porque alí existiu un mosteiro de bieitos. Celebrábase en pasados tempos feira mensual.
Preguecido (Aguións), lugar de rezo. Con palacio dos condes de Ramiráns e capela do Carme. Hai un castro.
O Señorío de Ramiráns foi concedido por Alfonso XII en 1875.
Orazo (San Pedro), lugar de oración. A igrexa é do século XII, ampliouse en 1648; en 1794 fóronlle roubadas todas as alfaias, entrando os ladróns pola subida da torre. Venérase na igrexa unha imaxe de San Paio a cal, segundo crenza popular, apareceu nunha fonte chamada San Paio. A igrexa foi doada a Santiago por Pega rabilonga en 1115. Do primitivo templo conserváronse 6 perpiaños con inscricións. Un di:
IN HONOREM: SCI: SLBTORIS: S MARIE...
PTRI ET PLI E OMIV SCM RODERIC...
En honra de San Salvador, Santa María, Pedro, Pablo e todos os santos Rodericus
Outro: APIM FECIT
Fixo Apimius Outro: Era MCLIIII Kalendas Martinus Outro: ERA CXXIII OBI— FAM DEI FER...
• KLS DMBR ...?
Era centesima vixésima tertia obliit famulas dei Femandus... calendas decembris... VII Rodericus fecit (1185)
e ...RIS: SCM: PTRI: ET: PLI: ET: OMIV:
Salbatoris? Sanctorum Petri et Pauli et omnium
No atrio da igrexa, ao abrir unha fosa, apareceron anacos de vello ladrillo vermello, basto, que ostentaban letras antigas. O anticuario seflor Bouza Brey, axustou os epigráficos anacos así: ...equie ...D(e)i Go...teaes ...Kalen ...ser... E interpretou a inscrición como: (Hic) requievit (famula) Dei Gotina? ...teaes ...(obiit)... Kalendas...
Trátase, di, dunha inscrición sepulcral cristiá da serva de Deus Gotina (ou Pinga ou outro nome) e cre que é do século XI.
Atopouse unha sístula, fragmentada, da época romana.
Inscrición do ladrillo de Orazo
Hai anos, Orazo tivo banda de música e industria de fundición de campás. Unha delas atópase en Bastabales -substituíndo ás que cantou Rosalía- e outra, ao parecer, é a chamada “maior” da catedral de Badaxoz.
A finais do século XIX celebrábase feira o día 7 de cada mes.
Festéxase a San Pedro, o 29 de xuño; San Antonio, o 30 do mesmo mes; Corpus, o domingo seguinte; o Carmen, o domingo seguinte; Santa Lucía, en maio, igual que as Flores; Santa Mariña, en xuño; o Santísimo, sen día fixo.
Milladoiro (Parada de Montes), humilladeiro, montículos de pedra que a través dos séculos fóronse formando nos lugares devotos. É o chamado altar do camiño.
Capela do Santo -Capela do Santo-, monte de 600 m. límite entre Forcarei e Cerdedo.
Pía e Pica (Moreira), un só lugar con dous nomes. En 1836 sesionaba aquí o concello da Estrada. Existiu unha mámoa e ao desfacela apareceron dúas machadas pulimentadas.
“Porque neste arcebispado -lese en vello códice- hai mili e unha freguesías ou pilas”, pía, en galego^ pila bautismal. Pica é especie de lanza, longa. E os dous nomes, conxuntamente, significan o lugar de reunión dos homes, alá polo século XVI, que ían servir ao Rei, os chamados “soldados pilones”, os que posiblemente puxeron “unha pica en Flandes”.
Calvario (Arnois), debe o seu nome a unha misión dirixida por Frei Francisco Antonio Colmeneiro quen, como recordo, deixou 14 cruces de madeira duns tres metros de altura. Foi en 1760.
Hai un regacho de igual nome que nace no lugar de Cruz.
Vieites (Arnois), bendicido. Vén do nome propio Benedictas.
Pablo VI retirou dos seus peanas moitos santos. Roma locuta, causa finita. Anteriormente o Papa Urbano VIII prohibiu que os Bispos canonizaran. Foi o 13 de marzo de 1635.
E é que afeitos como estaban os galegos para adorar os montes, os bosques, as fontes... facíaselles moi pina a costa de adorar a un só Deus. E inventábanse santos. Ou se santificaba a calquera fundador dunha igrexa ou convento, xeralmente máis homes de espadas que de oracións. Eran cristiáns cunha substancia espiritual moi próxima ao paganismo e mesmo á relixiosidade máxica.
Iso explica a prohibición, tan singular, de idear novos anxos descoñecidos, debido a que só estaban permitidos os arcanxos Gabriel, Rafael e Miguel.
Non se tenta aquí dicir que os nosos santos non teñan valor. Non é corta a lista, dentro do que cabe, dos que están incluídos nos devotos corazóns estradenses.
Para lembrar:
Unha patroa, Magdalena (Santa María), con ermidas de Bo Xesús Tras o Monte e San Roque -co seu can. Festexan a patronal o 22 de xullo e a San Roque o 16 de agosto. E Consolación (Tabeirós), con ermida dedicada á nosa Señora, construída xunto a unha fonte taumatúrxica. Celebran a súa festa os días 8 e 9 de setembro. A capela data de 1680.
Cantáballe o Gaiteiro de Soutelo:
Virxe dá Consolación,
tí que levantas altares,
levanta ou meu corazón
que está mecho de pesares.
E entre os homes, tres regachos para comezar:
San Verísimo (Lamas), San Bréixome no fala do país, vai ao Curantes.
San Miguel (Castro de Deza), nace en Adoufe -polo San Miguel xa vos coellos ven ben-.
San Antonio (Cerdedo), regacho que vai ao Lérez -San Antonio bendito válame, pra darme un home aínda que sexa de palla-.
Un monte San Sebastián (Curantes), 748 m., Bastián, chamado da Cabada, onde aprisionaron ao Cardeal Gorostidi. Era coñecido na antigüidade como Monte Aucto.
Sangiao (Guinarei), que é a forma galeguizada do nome do patrón, San Xulián ou San Xiao. O Coto de Sam Giaao pertencía en 1365 a Alfonso Gómez Galinato.
Santeles (San Juan), antigamente San Tellez. Posiblemente sexa San Juan, pues se de Santillana dá Santa Xuliana, Santeles pode vir do nome do patrón.
A cuarta parte desta igrexa cos seus accesorios e criazón foi doada ao Arcebispo Xelmírez por Gundesindo Cidiz.
Celebran as súas principais festas en San Juan, 24 de xuño; Corpus, o 25; o domingo seguinte, Santa Bárbara; San Sebastián, o 20 de xaneiro; a Candelaria, o 2 de febreiro; o Carme, o 16 de xullo.
San Bartolomé (San Xulián de Vexa), en galego Bentoto, Bertolaméu ou Bértolo -cun castro.
San Vicente (Ribeira), San Vicenzo, cunha ermida dedicada ao santo, do ano 1778; e regato homónimo que nace en Berres -polo San Vicente perde o inverno un dente-
Sandán (Tabeirós), Santiago, a través de Didacus, Diego, Díaz, San Díaz, Sandán, con augas ferruxinosas carbonatadas.
San Marcos (Pardesoa), con ermida ao santo, do século XVII.
San Luís (Orazo), san Lois, do latín aloisius, con ermida.
San Xusto (Magdalena), San Xusto.
San Benito, monte de 1014 m., unión dos concellos de Cerdedo, Forcarei e Lalín.
San Martín (Curantes) (Barbude) (Riobó), San Martiño -despois de San Martiño, deixa a i-auga e bebe viño.
San Torcuato (Souto), san Trócate, pero din os aldeáns que non é tal santo, que está “trocado”, cambiado, e de aí o nome; que o santo non é outro que San Benito que debese estar en Montillón, lugar veciño.
San Louzáns (Lamas), santo lozano, bonito. Aquí naceu o escritor Manuel Daniel Varela Buxán.
Ancorados (San Pedro) (Santo Tomás), covas, refuxios orádados onde retirábanse os eremitas para facer oración. Puidese vir do nome propio céltico Antius.
Da primeira di Do Hoyo “hai memoria de cando residían e vivían aquí os frades terceiros dependentes do mosteiro de Santa Clara”. Houbo unha capela baixo a advocación de dita santa. A igrexa é do século XII e foi restaurada en 1756.
Festéxanse nesta freguesía os seguintes días: O patrón, 29 de xuño; A nosa Señora dos Remedios, o día seguinte; o primeiro domingo vindeiro, A nosa Señora do Perpetuo Socorro; Corpus Christi, no seu día propio; A nosa Señora das Dores, o terceiro domingo de setembro; o domingo seguinte, A nosa Señora do Carme; e o domingo seguinte da Pascua do Espírito Santo, o Santo Cristo da Louza.
En Santo Tomás houbo un muíño fariñeiro e tecíase liño, estopa e la.
A igrexa, de finais do século XII, é de estilo románico; a cruz procesional é de prata, con imaxes de Cristo, María e os catro evanxelistas.
Tabeirós (Santiago), terra de Cristo. Si, sen escandalizarse.
O profesor Moralejo di que é nome prerromano étnico ou tribal.
Son de aquí, segundo testemuñan Oviedo e Arce e Murguía, os irmáns trobadores Pai Soárez de Caaberós e Pero Velho de Tabeirós. O primeiro cántalle a Dona María Pais, coñecida como “A Ribeiriña”, que “foi muía d’o rei de Portugal”, Don Sancho I:
Ou meu amigo que me dicía
que nunca mais migo vivería,
por Deus, doas, aquí é xa!
Que muito mo habia xurado
que non víseme; mais a Deus grao,
por Deus, doas, aqui é xa!
Ou que xuraba que me non vise,
por non ser todo canto o dise,
Por Deus, doas, aquí é xa!
Mellor ou fez ca ou non dise
por Deus, doas, aquí é xa!
En Letrán, o 21 de abril de 1110, o Papa Pascual II entrega á igrexa de Compostela a terra de Tabeirós. En 1126 Xelmírez cambia ao Rei o Castelo do Faro (Torre de Hércules da Coruña e a terra que lle rodea) polo territorio de Tabeirós, por considerar a esta máis beneficiosa para os seus intereses.
A igrexa conserva unha ábsida do século XIII, pero o resto dela é moderno.
No século XV era señor desta terra Soro Gómez de Soutomaior.
Este territorio era chamado, ata o terceiro decenio de 1800, o coto ou xurisdición de Tabeirós, que estaba formado polas parroquias de Remesar, Agar, Riobó, San Pedro e Santo Tomás de Ancorados, Curantes, Olives, Rubín, Lamas, Pardemarín, Ribela, Souto, Arca, Nigoi, Parada, Vinseiro, Cereijo, parte de Guimarei, Callobre, Moreira, Barbude, Paradela, Ribeira, Berres, Orazo e Arrabaldes.
A xurisdición de Tabeirós tiña en 1797, segundo Lucas Labrada, 1744 veciños.
O 30 de novembro de 1833 deixa de pertencer á provincia de Santiago e pasa a depender de Vigo.
Tabeirós é un nome cheo de incógnitas. Ningún dicionario dálle unha definición clara da mesma. Os historiadores escapan de buscar a súa orixe; os lingüistas non queren aseverar nada en firme.
Por que, entón, introdúcese aquí, dentro da parte relixiosa? Pois, por lanzar unha teoría que puidese ter visos de verdade.
Vexamos: Os celtas mesturaban o druismo coas relixións que pobos comerciantes amigos traíanlles. Entre estes pobos, está historicamente demostrado, os fenicios chegaron en varias expedicións a Galicia en busca de estaño. O cabirismo era a relixión deste pobo buscador de metais. Celebraban o seu culto nas cavernas, alí organizaban as súas cerimonias, pués amaban a escuridade. Tiñan entre as súas divindades o deus dos ferreiros, conforme se desprende dunha moeda tesalónica na que se representa a un home cun martelo na man esquerda e na dereita unha chave. A inscrición é KABEIROC. A redución é fácil.
Pero hai algo máis:-o deus Neith dos cabiros irlandeses lembra ao Neton dos españois e ao Netaci dos galegos Sera Metaci e de aí Metacios ou deus das minas?
Triunfante por Santiago a religióndel Crucificado, Caabeiro ou Kalavarius, como tamén se lembran os cabiros nos antigos documentos, transfórmase —lémbrense os irmáns xograres— en Taueirolos, onde Tau, letra grega que co peixe son as dúas representacións gráficas de Xesús, converten, como noutros moitos casos, o pagán en nome cristianizado. É dicir, dun divos ferreiro ou mineiro, sen desprezalo, buscouse o Deus da Verdade.
Tau = Cristo; eirón = terra. Terra de Cristo.
Amable Veiga supón que Tabeirós é un diminutivo de Tavares ou Tabares. Cousas que algúns chaman onomatoloxía.
Tabeirós, cargada de historia, segue sendo, aínda hoxe, detentora dun dos arciprestados da terra en estudo. Antigamente deu nome ao municipio. Hoxe tan só é unha simple parroquia. Menciónase por primeira vez como arciprestado no século V, cando Miro convocou Concilio en Lugo.
* Tradución de "Un país chamado A Estrada"