Algunhas suxestións sobre a obra literaria de Valenzuela
Mario Pereira
Reúnenos aquí a Asociación Cultural Adellís para reivindicarmos a traxectoria de dous trasdezaos que, ben lonxe das súas intencións, se converteron en heroes de resistencia á barbarie que no 36 arramplou coas súas ilusións e coas ilusións de todo un país. Valenzuela e Alonso Ríos deixáronnos as súas cativadoras peripecias vitais que, malia non nos poderen seducir como “novelescas” aventuras de supervivencia persoal, non deben ocultarnos que a marcha dos tempos as converteu nun exemplo de fidelidade e compromiso cuns ideais e cunhas ideas -democracia, xustiza social, galeguismo...- que non só os puxeron aos pés dos cabalos nos tempos máis tenebrosos da nosa historia recente, senón que aínda hoxe levantan ronchas entre determinados círculos ideolóxicos. Se iso non fose así, se hoxe vivísemos en plena normalidade democrática e cultural, este acto, como acto reivindicativo, non tería lugar.
Correspondeume falarvos de Valenzuela desde un punto de vista literario e, a risco de que me chamedes “fungón”, voume seguir queixando desa falta de normalidade: a estas alturas a figura literaria de Valenzuela xa debería estar perfectamente cifrada e consolidada no noso sistema literario e, polo tanto, a miña presenza aquí non debería servir para reivindicar o excelente narrador que é Valenzuela, senón para expor os elementos centrais da obra de Ramón, resumindo, compartindo ou disentindo, aclarando ou matizando... os estudos que terían que estar feitos sobre a súa narrativa. Pero tales estudos son tan escasos como o son a difusión da súa obra e o recoñecemento literario que lle reservan as nosas historias e manuais. As razóns diso son múltiples e non as vou debullar agora. Lamentaría que, de facelo, tivésemos que chegar á conclusión de que algunhas delas radicasen en feitos e circunstancias tan pouco literarias coma a súa opción ideolóxica en relación cos conflitos internos que atravesou o nacionalismo durante a Ditadura e a Transición.
COMPROMISO SOCIAL E ARTÍSTICO
A cita de Camus que Blanco-Amor, tan amigo de Ramón e director d’As bágoas do demo\ a súa única peza teatral, inclúe ao inicio de Xente ao lonxe resume perfectamente o dobre compromiso (ideolóxico e artístico) do que informan a vida e a obra de Valenzuela: “No máis segredo do meu corazón non sinto homildade sinón frente ás vidas máis probes ou ás máis grandes aventuras do esprito. Entre ises dous estremos atópase hoxe unha sociedade que dá risa”.
Ese dobre compromiso maniféstase, por unha banda, na súa tripla militancia -non me atrevería a cualifícala de sucesiva-: agrarista, galeguista e comunista e, por outra, na súa expresión literaria; pero tamén na súa actitude: humildade. Unhas e outra son imprescindíbeis para comprendermos os perfís do Valenzuela escritor.
Cando os de 2° de BAC cheguedes ao tema da literatura galega do exilio (aos de 1° fáltavos algo máis) veredes que Valenzuela é despachado coa afirmación de que é el, con Non agardei por ninguén2, quen inaugura, na nosa literatura, a novela autobiográfica ambientada na Guerra Civil. Pouco máis que a ampliación desta idea ato- paredes na maior parte dos manuais de literatura. Non sei: é coma se o exilio fose unha anomalía -en vez dunha realidade- e a literatura producida no exilio (excepción feita de Blanco-Amor) se reducise a ser testemuña ou expresión cívico-política dun feito estraño ao noso sistema literario. A circunstancia convértese en categoría e o substantivo -literatura- subordínase ao modificador -do exilio-.
Ao mesmo tempo, o percorrido vital (tal e como volo acaba de expor o profesor Igrexas) é tan rico e “novelesco” que a propia historia do autor parece anular os méritos da obra. Ora ben, se queremos valorar debidamente a obra de Valenzuela debemos tratar de diferenciar a historia da literatura e a persoa histórica do personaxe literario. Valenzuela non fai autobiografía, escribe literatura. Ese deslinde que vos propoño non é fácil, cando menos por dúas razóns:
a) O eu narrador, protagonista das dúas novelas e en varios dos relatos breves (O Naranxo3, O carballo grande e O Ciclón) recollen experiencias da vida de Valenzuela. Ou dito doutro xeito, Valenzuela utiliza as súas peripecias biográficas como materia literaria.
b) O noso autor escribe desde unha compresión da existencia e desde unha ideoloxía ben definidas. A súa literatura faise desde o compromiso e desde a análise da realidade. Pero, de igual modo que non fai autobiografía, tampouco fai ensaio ou análise política.
Adóitase dicir que os protagonistas das súas novelas son unha transposición do propio autor. Con todo, ninguén afirma que o Naranxo, personaxe presente en todas as súas obras, é unha transposición de Manuel González Ferradás, o máis famoso dos tolos de Lalín, nado en Santiso en 1879 e finado na Xesta en 1945; nin que o Ciclón do relato que leva ese título sexa unha biografía do cabalo, tamén chamado Ciclón, propiedade da casa e co que o pai realizaba as súas visitas médicas polas terras de Trasdeza.
Deixádeme parar un momentiño neste conto. Se cadra así vou conseguindo explicar que a historia e a literatura son dúas realidades paralelas e non confundíbeis, aínda que, por veces, poida parecer que se encontran ou que unha é espello da outra.
O CICLÓN
O Ciclón narra a historia dunha amizade entre un cabalo e o narrador protagonista. Este comparte experiencias con Valenzuela (vai á escola a Manduas, estuda en Santiago, vive unha tempada no estranxeiro, está no cárcere de Ávila...). Pola súa banda, o cabalo ten o mesmo nome ca o do pai, aquel Ciclón co que Valenzuela paseaba diante do cárcere de Silleda para darlles ánimos aos republicanos presos, nos primeiros momentos do Alzamento e mentres non foi encarcerado el mesmo. Ora ben, do mesmo xeito que no relato se omite este feito (que sen dúbida sería relevante se Ramón quixese facer autobiografía) hai outro que non se corresponde co Ciclón “histórico” e que é fundamental no relato: o Ciclón “literario” é “grande, vermello e cunha estrela branca na testa”. No relato esta información atrásase todo o posible porque é a clave da interpretación simbólica de todo o conto e tamén da súa interpretación ideolóxica: o Ciclón é a “parábola” dunha xeración, dun país condenado ao desterro que precisa da permanencia na memoria para existir, e que debe “morrer” na casa para seguir vivindo e alimentando os valores que o unen ao protagonista: amizade, fidelidade, liberdade simbolizada na estrela vermella e compromiso coas ideoloxías liberadoras expresadas na súa color vermella. O escritor seleccionou elementos da realidade empírica, asociounos entre si e con outros “inventados” e, así, construíu un conto, no que uns e outros se relacionan para construír un relato de espléndida arquitectura.
O narrador protagonista d’ O Naranxo e d’ O carballo grande e os narradores testemuñas d’ O meu tío Queitano e d’A esperanza de Resende tamén conteñen notas confundíbeis coa vida de Valenzuela. Ese “biografismo” non é máis ca unha estratexia narrativa á procura da verosimilitude ante uns feitos contados que, cando menos, poderían semellar estraños e pouco críbeis.
O NARANXO DA NARRATIVA ORAL
Mencionei antes o Naranxo, díxenvos o seu nome e as datas que enmarcaron a súa vida. Non vos dixen que, desde que gardo memoria, o Naranxo está presente na miña vida. Coma calquera lalinense, utilizo as expresións “cousas do Naranxo” ou “contas do Naranxo” para indicarlle a alguén que está esaxerando máis do que a miña medida das cousas é quen de aceptar. Tamén levo escoitado moitas historias do Naranxo; tantas que durante moito tempo pensei que o tal das botas non existira nunca, que era un personaxe dos contos. (Así de rica é a relación entre literatura e realidade!)
Non me resultaba críbel que puidese existir alguén coma o Naranxo, a quen sem- pre se lle apuña ser un pobre de pedir que, na súa tolemia, se consideraba multimillonario e andaba por aí repartindo millóns e “trillóns” (polo visto eran retallos de xornais). Tampouco cría parte das historias que se lle atribuían. A ver:
Unha vez o Naranxo comezou a correr e correr en Bergazos, seguiu correndo, correndo, e cruzou Santiso, pasou a toda mecha por Ois Pequeno sen atender a ninguén, chegou ao Vento e colleu cara a Bermés, sen responder a ningunha pregunta nin chamada. Por fin en Bermés, alas ando, respondeulle a unha velliña.
-Pero que apuro tes, Naranxo? A onde vas?,
-Cale, muller, cale, cale e non me enrede. Hai aí unha bala que me vén perseguindo desde Bergazos e, como eu pare, ela píllame.
A que non credes que sucedese? Eu tampouco. Pero o importante, pois falamos de literatura, é que as historias do Naranxo se foron transmitindo, modificando e ampliando de boca en boca para acabaren sendo literatura de transmisión oral. Anécdotas reais convertéronse en contos. Contos que inicialmente non tiñan nada que ver co Naranxo acabáronselle atribuíndo a el: o Naranxo, non tanto por tolo, senón como por tolo consolidado no sistema literario de transmisión oral, xa era quen de manter e darlle credibilidade a calquera feito incríbel. O “meu” Naranxo dos contos podía correr (ou, mellor dito, pensar que corría) quilómetros e quilómetros, diante dunha bala e iso si que era perfectamente aceptábel por min. Eu era neno, pero entendía, coma calquera, eses códigos da literatura distintos aos da “realidade”.
Podería contarvos máis historias destas, pero é mellor que o faga Valenzuela. En Non agardei por ninguén inclúese un episodio ao que lle poderiamos chamar “a voda do Naranxo”.
EU.- ¿Ti choraches algunha vez, Naranxo?
NARANXO.- Chorei e mais ben. Chorei soamente unha soia vez, pero foi longa, foi aceda... chorei deica que me recompuxen.
TODOS.- ¿Cómo foi, Naranxo?
NARANXO.- Foi en Lalín, hai tres ou catro anos. Un día ordenei de casar coa filla do Notario. Era un paso moi serio, porque a nena tiña dezaoito anos, e resultaba noviña para min. Penseino ben todo o día. Metinme no medio dunha leira de millo onde ninguén me vira, cavilando, cavilando, cavilando. A eso das dúas da mañá achegueime á igrexa de Donramiro, pegueille un afincón á porta pequena e rubín ó campanario. Agarrei os dous badalos e comecei a mallar nos sinos a canto máis podía. Toda a noite de Deza parecía un trono. Eu repenicaba arreo. Tiña preparado un foguete de lucería que me dera o fogueteiro de Bazar e logo boteime novamente ás campás. De alí a pouco empezou a chegar xente con lanternas e fachicos de palla, por todos os camiños que daban á igrexa. Eran os meus labregos que sabían que eu non os ía deixar sen convidar á voda. Cando coidei que xa non cabía máis xente no adro, deixei de tocar. Dende o alto da torre, díxenlle:
—Meus queridos amigos, homes das miñas labranzas; xente da terra de Deza e de todas as terras do mundo que me pertencen. Quíxenvos chamar para vos dicir eu mesmo que mañá caso coa filla do Notario.
Agarrei o outro foguete de lucería que me quedaba, prendinlle lume e esparexeuse nunha brillante luzada sobre daquel mundo de xente.
Baixei da torre para lle dar unha aperta a todos os meus veciños. Cando cheguei á porta estaban alí dous Gardas Civís en tricornio mouro. Un agarroume por atrás polos ombreiros e outro empezou comigo ás mascadas diante de todos. A xente toda deu volta para a casa, eu quedei sangrando pola boca e polas ventas.
DÍAZ.- Doeuche moito?
NARANXO.-Dor do corpo non tiven ningún. Doeume a ofensa, doeume o xeito, doeu- me a vergoña que tal pasei. Xa nin sequera lle fun dicir á rapaza que quería casar con ela. Fuxín de Deza e andei polos camiños, entre xente estraña, chorando como un meniño. Tardei preto de seis meses en me recompoñer, en sosegar o meu ánimo.
DÍAZ.- Agora terás ocasión de tomar vinga dos Gardas que che pegaron.
NARANXO.- Xa tomei vinga ben tomada. Tomeina sen querer, veu soa. Resulta que unha tarde, en que toda a xente estaba na rúa, aparecín por Lalín. Axiña se correu a voz de que eu voltara cando todos xa coidaran que morrera, e comezaron a me dar apertas e cartos e a me querer convidar. A filla do Notario xa casara con outro, e viñeron ela e mais o home para me convidar.
DÍAZ.- ¿E a vinga?
NARANXO.- Diante daquel recibimento eu estaba recomposto, sen xenreira, sen noxo,
fuxira o motivo da miña vergoña. Se os gardas eran homes tiña que lles remoer o pesadume.
DÍAZ.- Os Gardas Civís teñen o espírito curtido. As emocións regulamentadas.
NARANXO.- Probe xente logo.¿Aínda lle queres facer máis dano? (pp.75-76)
A min contáronmo ducias de veces e teño a certeza de que, este si, está baseado nunha anécdota real: unha noite o Naranxo espertou a toda a parroquia de Donramiro, batendo as campás da igrexa; os veciños acudiron á chamada das badaladas e alí atoparon o Naranxo que os informou de que decidira casar coa filla do notario e, malia que ela aínda non sabía nada, a noticia ben merecía un par de foguetes. Iso foi o que ocorreu. A partir de aí, Valenzuela constrúe un relato que pon en boca do propio protagonista (estratexia narrativa, arte e non vida) e engade a intervención violenta da Garda Civil, as lágrimas do Naranxo e a súa rehabilitación persoal e social. Todo iso sobraría se non estivese no contexto concreto que é Non agardei por ninguén. Se non estivese enmarcado pola discusión ideolóxica que o agrarista, o galeguista e o comunista (sóavos isto a algo que dixen antes) teñen na casa de Soutullo de Reboreda, un espazo no que se acolle a todo o mundo, nun tempo en que todo o mundo anda en retesía, cos falanxistas perseguindo os tres fuxidos. A bondade violentada, a inxustiza e a altura moral do tolo adquiren significación na rede de elementos que conforman a novela e, por extensión, toda a literatura de Valenzuela.
Xa vos comentei que o Naranxo é un personaxe presente en todas as obras do noso autor. Iso é un feito singular e debe ter algunha significación, non si?
O NARANXO, REI DO MUNDO: UTOPÍA E SÁTIRA
Poderiamos pensar que Valenzuela se sentiu tan cativado polo tolo que non deu evitado incluílo en todas as súas obras. Tamén poderiamos pensar que o mesmo lle sucedeu a Laxeiro -compañeiro de pensión de Ramón, cando estudantes en Pontevedra, e amigo de por vida- para pintalo polo menos tres veces, unha delas nesa obra mestra titulada O Naranxo, rei do mundo. Pero non sería unha explicación satisfactoria.
Sabemos que Valenzuela tomou anacos da súa propia vida para compor os protagonistas da súas novelas. Tamén poderiamos dicir que tomou anacos do seu ideario para compor o Naranxo da súa obra. Quen afirma que Gonzalo Ozores, por exemplo, é unha transposición de Ramón de Valenzuela á literatura, o mesmo podería afirmar do “seu” Naranxo. Se collemos a idea e o idealismo con que Valenzuela contempla o mundo e os conducimos -literariamente- á utopía, obtemos o Naranxo. Non sería, pois, un disparate afirmarmos que hai máis de Valenzuela no “seu” Naranxo ca nos seus protagonistas: naquel está a cerna do autor, nestes algunhas das súas peripecias.
Antes destacaba a humildade como actitude, a humildade e, engado, a xenerosidade. Coma noutros moitos, a ferocidade fascista cebouse en Valenzuela. A súa actividade pedagóxica e o seu activismo político a favor dos marxinados víronse esfarelados pola sublevación do 36. Aquel mozo emprendedor e activo pasou media vida escapándolles á represión e á morte. Non obstante, nas súas novelas non hai ran- cor, nin palabras especialmente amargas. Eu non creo que fose un santo e que non tivese momentos para a acritude, nin que sempre estivese seguro de que a súa vinganza (reparación da xustiza, debemos dicir) había ser coma a do Naranxo no fragmento que acabamos de ler (ou si?).
Ramón préstalles anacos de vida aos seus heroes, pero non os dota de amargura, nin rancor. Os seus heroes son carrexados pola corrente dos acontecementos coma unha casca de noz na enchente do río. Sobreviven pola súa firme vontade de facelo e porque teñen un horizonte nítido -a loita na que teñen fe, velaí unha expresión favorita de Valenzuela- que os mantén. E igual que carecen de resentimento, tamén evitan a exposición doutrinaria e a diferenciación maniquea entre bos e malos. Ata nos personaxes máis negativos, o heroe -ao tratalos de cerca- atopa algún trazo positivo ou algunha xustificación última.
Ora ben, ten Valenzuela unha visión tan inxenua e bondadosa do mundo? Estando, como están, a maior parte das súas páxinas ambientadas nos momentos máis bru- tais do século XX, poden evitar a condena da represión, a cadea e a morte? Poden evitar a condena da guerra e da explotación do home polo home?
Por suposto que non. Non poden e non o fan, e aí hai unha boa mostra do talento literario (ese que tantas veces se subordina á súa biografía) de Valenzuela. E aí intervén o Naranxo.
N’O Naranxo, relato que lle dá título ao libro enteiro e que xa aparecera en 1955, na Arxentina (Galicia Emigrante, n° 15), o narrador atópase co tolo e manteñen unha conversa sobre os límites da loucura. O Naranxo suscita o tema, pero a resposta élle indiferente (“A min non che me importa moito saber se estou ou non estou tolo. Impórtame soamente facer ben coas miñas riquezas”). E é que no mundo no que el é rei e cidadán soberano as cousas son ben diferentes e o sistema de valores non ten nada que ver co do mundo que coñecemos. Alí, en Utopía, o Naranxo é propietario de todas as terras, de todos os bancos e, mesmo, dunha estrela que don Ramón Aller atopa para el. El, o dono e soberano, distribúe esa riqueza e a cambio só pide o máis elemental sustento. Vexamos como nolo di:
Cando chegamos ó Pontillón inviteino cun aceno a que se sentara e sentámonos. Logo
dixo:
—Ti xa sabes que eu son o home máis rico do mundo.
—Sei o que me dixeron, pero véxote sempre co mesmo pantalón, coa mesma chaqueta remendada, co mesmo pucho de hai dez anos. ¿Que fas de tanta riqueza?
O Naranxo púxose a mirar para ningures un anaco de tempo. Un tempo que sobraba. Naquela deshora da noite non importa o reloxo. Mainamente falou:
—Tanto o Banco da Coruña como o Pastor son meus. Teño dous trillóns de pesos en cada un..., xa ves, coma se non tivera nada. Nos bancos non hai máis que números. ¿Ou pensas ti que andan decote a contar os cartos? Se cadra alí non hai máis que retratos de cartos. Teño medo de lle ir pedir un día cartos e que non teñan máis que firmas de que os teñen, e se hai xente por alí arredor poden perder a sona... e despois, se perden a sona, ¡cataplún!, alá se vai o banco. Un banco, que ten o creto do outro banco... e tamén se vai o outro banco e quedo sen eles.
—Xa falei o outro día cos xerentes —continuou medio enfadado—; os dous me dixeron que dos bancos terei todo canto precise, menos cartos, porque se lles quito os cartos, é coma se a un labrego lle quitan o arado e mais as sachas, que non pode rabuñar a terra cos dedos... e teñen razón. Sei que teñen razón, porque son boa xente. Nos dous bancos teño boa xente e non lles quero dar traballo.
—¿Tamén tes casas? —pregunteille.
—E casas ricas —contestoume—. Non vaias pensar que son calquera cousa. As casas de Lalín son todas miñas. Tamén son miñas as casas de Trasdeza e as da Ulla e as de Rodeiro...
Teño dous trillóns de casas. Estouche falando das casas que vexo, porque as que non vexo non as conto. Para cousas que son e que se non ven xa teño dabondo cos bancos.
—¿E logo ti onde vives?
—En todas e en ningunha —respondeume rañando na cabeza coma se estivera meditando—. As casas traen moitos gastos e teño feito trato cos que viven nelas: eles pagan tódalas contribucións e tódolos gastos e eu non lles cobro nada. Nestas casas de Lalín teño boa xente; moi boa xente; moi boa xente.
—¿E labranza?
—Moita, teño moitísima. Teño as terras de Donramiro, Donfreán e Donsión, xuntamente con tódalas terras que se ven e as que se adiviñan, pero ti xa sabes que eu coas que se adi- viñan non conto. Se fora día verías que cheadelísimas de leiras eu teño. Ese si que é un mundo —despois dunha pausa de meditación seguiu—: A verdade é que de todas cantas riquezas teño, o que máis estimo son as terras. Cada casa de cada labrador ten obriga de me dar unha cunca de caldo sempre que lla pida, aínda que sexa tódolos días, e cada vez que eu aparezo nunha casa, non soamente me dan caldo, senón que me porfían co compango e co viño... Teño xente moi boa nas miñas labranzas. É xente moi boa..., pero vive mal; case que lle non chega para pagar as contribucións. Traballan de sol a sol... , por eso foxe das terras e vaise para traballar noutros sitios. Os que quedan aquí envellecen novos. (pp.30-31)
Vistes algunha crítica mellor á inxusta distribución da terra e dos bens? Vistes algunha crítica tan eficaz do edificio do capitalismo financeiro?
Cada intervención do Naranxo nas obras de Valenzuela vai no mesmo sentido: da contraposición entre a utopía (a tolemia do personaxe) e a hostil e inxusta realidade social; é esta a que sae perdendo, a que resulta cuestionada e descualificada. Velaí o procedemento do autor satírico. Valenzuela non vilipendia, non degrada o mundo que lle tocou vivir; non o quere destruír, só o quere cambiar coa educación ou coa acción política. Por iso non o maltrata con procedementos de sarcasmo bruto. Critica e condena as estruturas da opresión, pero faino con sutileza e humor; ese humor que resulta do enfrontamento entre dous universos (o da cordura e o da tolemia) tan distintos e do noso sorriso cómplice co tolo (co parvo, co inxenuo...).
Porque á fin e ao cabo, onde está a loucura e onde a cordura? No mundo que describen as guerras (a do 36 e a II Guerra Mundial), residencia da represión, do cárcere e da morte? Nese mundo onde se persegue os ensinantes e os intelectuais comprometidos e se explota as masas agrarias e proletarias? É ese o mundo dos cor- dos? É un tolo o Naranxo? En que mundo é inconcibíbel un “amo” que distribúe a riqueza? En que mundo é inconcibíbel unha sociedade sen marxinados? Só na tolemia do Naranxo? Só nos soños galeguistas e igualitarios de Ramón de Valenzuela?
DE GONZALO DE OZORES AO AGRIMENSOR K
As chiscadelas literarias son frecuentes na obra do noso autor. Deixádeme que me fixe en dúas:
Gonzalo Ozores, o nome do protagonista de Non agardei por ninguén4, está tomado da novela de López Ferreiro, O castelo de Pambre. No segundo capítulo de Era tempo de apandar, o protagonista, preso en Ávila, fai un exercicio de autoironía declamando o Sexismundo de Calderón e imprecando a Kafka, ao que o autor segue homenaxeando no xogo que mantén con dúas cascudas (A metamorfose, ao fondo) e ao que utiliza para pór en evidencia a groseira formación e o talante túzaro do oficial da prisión.
Eses pontóns trázanos a variedade de lecturas de Valenzuela e a súa densa formación literaria. Se a iso lle sumamos a magnífica competencia lingüística que ten tanto no galego literario como no galego popular, e lle engadimos a extraordinaria experiencia vital, non debe estrañarnos que o resultado sexa unha obra tan breve como excelente.
Cómenos o tempo -a vós polas orellas e a min pola boca- e debo rematar un tanto precipitadamente:
Ramón de Valenzuela é un autor que sabe como contar (dispón dunha rica baga- xe literaria), ten instrumento con que contala (unha lingua que lle flúe rica e variada) e ten que contar (esas súas “novelescas” experiencias).
Os doce relatos d’ O Naranxo son mostras da súa habelencia como construtor de arquitecturas narrativas perfectas, tanto se os consideramos un e un, coma se -e iso é máis difícil- contemplamos o conxunto. Constitúen, ademais, o “elo perdido” entre a narrativa da Xeración Nós e a Nova Narrativa. Se a nosa crítica os analizase así, buscaríalle un mellor encaixe ao relato breve de Valenzuela no noso sistema literario.
Non agardei por ninguén, de igualmente perfecta arquitectura -esta vez de novela de aventuras- é moito máis ca unha novela inaugural. É unha novela con tal equilibrio de forma, contido e estilo que debería ser obxecto de análise demorada nas nosas escolas.
Sospeito que Era tempo de apandar é unha novela inconclusa. A miña sospeita baséase nunha circunstancia externa: sae en 1980, ano en que un cancro de pulmón leva o noso autor; podo pois imaxinar a Ramón rematándoa e dándoa ao prelo precipitadamente mentres as follas do calendario se apresuraban a caer. Pero é unha análise interna -que non podo facer aquí- a que mo confirma. Aínda que a estrutura de cada capítulo e de cada unidade narrativa en si está perfectamente articulada e calquera deles, individualmente, mantén un excelente ritmo narrativo, o conxunto total dá a sensación de non ser máis ca o preludio dunha gran novela. Aquela morte que con tanta insistencia o perseguira non lle permitiu redondear a novela na que Ramón ía confirmar o seu dominio -tamén- das novas técnicas narrativas.
As bágoas do demo é, en palabras de Luís Pérez Rodríguez, o seu editor, “unha peza significativa do teatro da emigración”. Eu engadiría que é unha síntese entre o teatro innovador de Blanco-Amor e o máis tradicional de Varela Buxán. Como tal, pódese considerar a obra que lle pon o ramo a esa época de ouro e ferro que durante un cuarto de século vive o teatro galego na Arxentina.
Finalmente deixádeme citar de novo o Naranxo, cando, nesta última obra lle responde ao Pirulé, un tolo conformista:
Eu estou certo de que teño unha estrela. E se ti estiveras dentro de min, como eu estou... ,
verías como non hai cousa que se vexa que eu non teña poder sobor dela. (pp.82-83)
Que a estrela do Naranxo, a estrela do Ciclón, a estrela de Valenzuela non deixe de escintilar! Grazas.
NOTAS
Correspondeume falarvos de Valenzuela desde un punto de vista literario e, a risco de que me chamedes “fungón”, voume seguir queixando desa falta de normalidade: a estas alturas a figura literaria de Valenzuela xa debería estar perfectamente cifrada e consolidada no noso sistema literario e, polo tanto, a miña presenza aquí non debería servir para reivindicar o excelente narrador que é Valenzuela, senón para expor os elementos centrais da obra de Ramón, resumindo, compartindo ou disentindo, aclarando ou matizando... os estudos que terían que estar feitos sobre a súa narrativa. Pero tales estudos son tan escasos como o son a difusión da súa obra e o recoñecemento literario que lle reservan as nosas historias e manuais. As razóns diso son múltiples e non as vou debullar agora. Lamentaría que, de facelo, tivésemos que chegar á conclusión de que algunhas delas radicasen en feitos e circunstancias tan pouco literarias coma a súa opción ideolóxica en relación cos conflitos internos que atravesou o nacionalismo durante a Ditadura e a Transición.
COMPROMISO SOCIAL E ARTÍSTICO
A cita de Camus que Blanco-Amor, tan amigo de Ramón e director d’As bágoas do demo\ a súa única peza teatral, inclúe ao inicio de Xente ao lonxe resume perfectamente o dobre compromiso (ideolóxico e artístico) do que informan a vida e a obra de Valenzuela: “No máis segredo do meu corazón non sinto homildade sinón frente ás vidas máis probes ou ás máis grandes aventuras do esprito. Entre ises dous estremos atópase hoxe unha sociedade que dá risa”.
Ese dobre compromiso maniféstase, por unha banda, na súa tripla militancia -non me atrevería a cualifícala de sucesiva-: agrarista, galeguista e comunista e, por outra, na súa expresión literaria; pero tamén na súa actitude: humildade. Unhas e outra son imprescindíbeis para comprendermos os perfís do Valenzuela escritor.
Cando os de 2° de BAC cheguedes ao tema da literatura galega do exilio (aos de 1° fáltavos algo máis) veredes que Valenzuela é despachado coa afirmación de que é el, con Non agardei por ninguén2, quen inaugura, na nosa literatura, a novela autobiográfica ambientada na Guerra Civil. Pouco máis que a ampliación desta idea ato- paredes na maior parte dos manuais de literatura. Non sei: é coma se o exilio fose unha anomalía -en vez dunha realidade- e a literatura producida no exilio (excepción feita de Blanco-Amor) se reducise a ser testemuña ou expresión cívico-política dun feito estraño ao noso sistema literario. A circunstancia convértese en categoría e o substantivo -literatura- subordínase ao modificador -do exilio-.
Ao mesmo tempo, o percorrido vital (tal e como volo acaba de expor o profesor Igrexas) é tan rico e “novelesco” que a propia historia do autor parece anular os méritos da obra. Ora ben, se queremos valorar debidamente a obra de Valenzuela debemos tratar de diferenciar a historia da literatura e a persoa histórica do personaxe literario. Valenzuela non fai autobiografía, escribe literatura. Ese deslinde que vos propoño non é fácil, cando menos por dúas razóns:
a) O eu narrador, protagonista das dúas novelas e en varios dos relatos breves (O Naranxo3, O carballo grande e O Ciclón) recollen experiencias da vida de Valenzuela. Ou dito doutro xeito, Valenzuela utiliza as súas peripecias biográficas como materia literaria.
b) O noso autor escribe desde unha compresión da existencia e desde unha ideoloxía ben definidas. A súa literatura faise desde o compromiso e desde a análise da realidade. Pero, de igual modo que non fai autobiografía, tampouco fai ensaio ou análise política.
Adóitase dicir que os protagonistas das súas novelas son unha transposición do propio autor. Con todo, ninguén afirma que o Naranxo, personaxe presente en todas as súas obras, é unha transposición de Manuel González Ferradás, o máis famoso dos tolos de Lalín, nado en Santiso en 1879 e finado na Xesta en 1945; nin que o Ciclón do relato que leva ese título sexa unha biografía do cabalo, tamén chamado Ciclón, propiedade da casa e co que o pai realizaba as súas visitas médicas polas terras de Trasdeza.
Deixádeme parar un momentiño neste conto. Se cadra así vou conseguindo explicar que a historia e a literatura son dúas realidades paralelas e non confundíbeis, aínda que, por veces, poida parecer que se encontran ou que unha é espello da outra.
O CICLÓN
O Ciclón narra a historia dunha amizade entre un cabalo e o narrador protagonista. Este comparte experiencias con Valenzuela (vai á escola a Manduas, estuda en Santiago, vive unha tempada no estranxeiro, está no cárcere de Ávila...). Pola súa banda, o cabalo ten o mesmo nome ca o do pai, aquel Ciclón co que Valenzuela paseaba diante do cárcere de Silleda para darlles ánimos aos republicanos presos, nos primeiros momentos do Alzamento e mentres non foi encarcerado el mesmo. Ora ben, do mesmo xeito que no relato se omite este feito (que sen dúbida sería relevante se Ramón quixese facer autobiografía) hai outro que non se corresponde co Ciclón “histórico” e que é fundamental no relato: o Ciclón “literario” é “grande, vermello e cunha estrela branca na testa”. No relato esta información atrásase todo o posible porque é a clave da interpretación simbólica de todo o conto e tamén da súa interpretación ideolóxica: o Ciclón é a “parábola” dunha xeración, dun país condenado ao desterro que precisa da permanencia na memoria para existir, e que debe “morrer” na casa para seguir vivindo e alimentando os valores que o unen ao protagonista: amizade, fidelidade, liberdade simbolizada na estrela vermella e compromiso coas ideoloxías liberadoras expresadas na súa color vermella. O escritor seleccionou elementos da realidade empírica, asociounos entre si e con outros “inventados” e, así, construíu un conto, no que uns e outros se relacionan para construír un relato de espléndida arquitectura.
O narrador protagonista d’ O Naranxo e d’ O carballo grande e os narradores testemuñas d’ O meu tío Queitano e d’A esperanza de Resende tamén conteñen notas confundíbeis coa vida de Valenzuela. Ese “biografismo” non é máis ca unha estratexia narrativa á procura da verosimilitude ante uns feitos contados que, cando menos, poderían semellar estraños e pouco críbeis.
O NARANXO DA NARRATIVA ORAL
Mencionei antes o Naranxo, díxenvos o seu nome e as datas que enmarcaron a súa vida. Non vos dixen que, desde que gardo memoria, o Naranxo está presente na miña vida. Coma calquera lalinense, utilizo as expresións “cousas do Naranxo” ou “contas do Naranxo” para indicarlle a alguén que está esaxerando máis do que a miña medida das cousas é quen de aceptar. Tamén levo escoitado moitas historias do Naranxo; tantas que durante moito tempo pensei que o tal das botas non existira nunca, que era un personaxe dos contos. (Así de rica é a relación entre literatura e realidade!)
Non me resultaba críbel que puidese existir alguén coma o Naranxo, a quen sem- pre se lle apuña ser un pobre de pedir que, na súa tolemia, se consideraba multimillonario e andaba por aí repartindo millóns e “trillóns” (polo visto eran retallos de xornais). Tampouco cría parte das historias que se lle atribuían. A ver:
Unha vez o Naranxo comezou a correr e correr en Bergazos, seguiu correndo, correndo, e cruzou Santiso, pasou a toda mecha por Ois Pequeno sen atender a ninguén, chegou ao Vento e colleu cara a Bermés, sen responder a ningunha pregunta nin chamada. Por fin en Bermés, alas ando, respondeulle a unha velliña.
-Pero que apuro tes, Naranxo? A onde vas?,
-Cale, muller, cale, cale e non me enrede. Hai aí unha bala que me vén perseguindo desde Bergazos e, como eu pare, ela píllame.
A que non credes que sucedese? Eu tampouco. Pero o importante, pois falamos de literatura, é que as historias do Naranxo se foron transmitindo, modificando e ampliando de boca en boca para acabaren sendo literatura de transmisión oral. Anécdotas reais convertéronse en contos. Contos que inicialmente non tiñan nada que ver co Naranxo acabáronselle atribuíndo a el: o Naranxo, non tanto por tolo, senón como por tolo consolidado no sistema literario de transmisión oral, xa era quen de manter e darlle credibilidade a calquera feito incríbel. O “meu” Naranxo dos contos podía correr (ou, mellor dito, pensar que corría) quilómetros e quilómetros, diante dunha bala e iso si que era perfectamente aceptábel por min. Eu era neno, pero entendía, coma calquera, eses códigos da literatura distintos aos da “realidade”.
Podería contarvos máis historias destas, pero é mellor que o faga Valenzuela. En Non agardei por ninguén inclúese un episodio ao que lle poderiamos chamar “a voda do Naranxo”.
EU.- ¿Ti choraches algunha vez, Naranxo?
NARANXO.- Chorei e mais ben. Chorei soamente unha soia vez, pero foi longa, foi aceda... chorei deica que me recompuxen.
TODOS.- ¿Cómo foi, Naranxo?
NARANXO.- Foi en Lalín, hai tres ou catro anos. Un día ordenei de casar coa filla do Notario. Era un paso moi serio, porque a nena tiña dezaoito anos, e resultaba noviña para min. Penseino ben todo o día. Metinme no medio dunha leira de millo onde ninguén me vira, cavilando, cavilando, cavilando. A eso das dúas da mañá achegueime á igrexa de Donramiro, pegueille un afincón á porta pequena e rubín ó campanario. Agarrei os dous badalos e comecei a mallar nos sinos a canto máis podía. Toda a noite de Deza parecía un trono. Eu repenicaba arreo. Tiña preparado un foguete de lucería que me dera o fogueteiro de Bazar e logo boteime novamente ás campás. De alí a pouco empezou a chegar xente con lanternas e fachicos de palla, por todos os camiños que daban á igrexa. Eran os meus labregos que sabían que eu non os ía deixar sen convidar á voda. Cando coidei que xa non cabía máis xente no adro, deixei de tocar. Dende o alto da torre, díxenlle:
—Meus queridos amigos, homes das miñas labranzas; xente da terra de Deza e de todas as terras do mundo que me pertencen. Quíxenvos chamar para vos dicir eu mesmo que mañá caso coa filla do Notario.
Agarrei o outro foguete de lucería que me quedaba, prendinlle lume e esparexeuse nunha brillante luzada sobre daquel mundo de xente.
Baixei da torre para lle dar unha aperta a todos os meus veciños. Cando cheguei á porta estaban alí dous Gardas Civís en tricornio mouro. Un agarroume por atrás polos ombreiros e outro empezou comigo ás mascadas diante de todos. A xente toda deu volta para a casa, eu quedei sangrando pola boca e polas ventas.
DÍAZ.- Doeuche moito?
NARANXO.-Dor do corpo non tiven ningún. Doeume a ofensa, doeume o xeito, doeu- me a vergoña que tal pasei. Xa nin sequera lle fun dicir á rapaza que quería casar con ela. Fuxín de Deza e andei polos camiños, entre xente estraña, chorando como un meniño. Tardei preto de seis meses en me recompoñer, en sosegar o meu ánimo.
DÍAZ.- Agora terás ocasión de tomar vinga dos Gardas que che pegaron.
NARANXO.- Xa tomei vinga ben tomada. Tomeina sen querer, veu soa. Resulta que unha tarde, en que toda a xente estaba na rúa, aparecín por Lalín. Axiña se correu a voz de que eu voltara cando todos xa coidaran que morrera, e comezaron a me dar apertas e cartos e a me querer convidar. A filla do Notario xa casara con outro, e viñeron ela e mais o home para me convidar.
DÍAZ.- ¿E a vinga?
NARANXO.- Diante daquel recibimento eu estaba recomposto, sen xenreira, sen noxo,
fuxira o motivo da miña vergoña. Se os gardas eran homes tiña que lles remoer o pesadume.
DÍAZ.- Os Gardas Civís teñen o espírito curtido. As emocións regulamentadas.
NARANXO.- Probe xente logo.¿Aínda lle queres facer máis dano? (pp.75-76)
A min contáronmo ducias de veces e teño a certeza de que, este si, está baseado nunha anécdota real: unha noite o Naranxo espertou a toda a parroquia de Donramiro, batendo as campás da igrexa; os veciños acudiron á chamada das badaladas e alí atoparon o Naranxo que os informou de que decidira casar coa filla do notario e, malia que ela aínda non sabía nada, a noticia ben merecía un par de foguetes. Iso foi o que ocorreu. A partir de aí, Valenzuela constrúe un relato que pon en boca do propio protagonista (estratexia narrativa, arte e non vida) e engade a intervención violenta da Garda Civil, as lágrimas do Naranxo e a súa rehabilitación persoal e social. Todo iso sobraría se non estivese no contexto concreto que é Non agardei por ninguén. Se non estivese enmarcado pola discusión ideolóxica que o agrarista, o galeguista e o comunista (sóavos isto a algo que dixen antes) teñen na casa de Soutullo de Reboreda, un espazo no que se acolle a todo o mundo, nun tempo en que todo o mundo anda en retesía, cos falanxistas perseguindo os tres fuxidos. A bondade violentada, a inxustiza e a altura moral do tolo adquiren significación na rede de elementos que conforman a novela e, por extensión, toda a literatura de Valenzuela.
Xa vos comentei que o Naranxo é un personaxe presente en todas as obras do noso autor. Iso é un feito singular e debe ter algunha significación, non si?
O NARANXO, REI DO MUNDO: UTOPÍA E SÁTIRA
Poderiamos pensar que Valenzuela se sentiu tan cativado polo tolo que non deu evitado incluílo en todas as súas obras. Tamén poderiamos pensar que o mesmo lle sucedeu a Laxeiro -compañeiro de pensión de Ramón, cando estudantes en Pontevedra, e amigo de por vida- para pintalo polo menos tres veces, unha delas nesa obra mestra titulada O Naranxo, rei do mundo. Pero non sería unha explicación satisfactoria.
Sabemos que Valenzuela tomou anacos da súa propia vida para compor os protagonistas da súas novelas. Tamén poderiamos dicir que tomou anacos do seu ideario para compor o Naranxo da súa obra. Quen afirma que Gonzalo Ozores, por exemplo, é unha transposición de Ramón de Valenzuela á literatura, o mesmo podería afirmar do “seu” Naranxo. Se collemos a idea e o idealismo con que Valenzuela contempla o mundo e os conducimos -literariamente- á utopía, obtemos o Naranxo. Non sería, pois, un disparate afirmarmos que hai máis de Valenzuela no “seu” Naranxo ca nos seus protagonistas: naquel está a cerna do autor, nestes algunhas das súas peripecias.
Antes destacaba a humildade como actitude, a humildade e, engado, a xenerosidade. Coma noutros moitos, a ferocidade fascista cebouse en Valenzuela. A súa actividade pedagóxica e o seu activismo político a favor dos marxinados víronse esfarelados pola sublevación do 36. Aquel mozo emprendedor e activo pasou media vida escapándolles á represión e á morte. Non obstante, nas súas novelas non hai ran- cor, nin palabras especialmente amargas. Eu non creo que fose un santo e que non tivese momentos para a acritude, nin que sempre estivese seguro de que a súa vinganza (reparación da xustiza, debemos dicir) había ser coma a do Naranxo no fragmento que acabamos de ler (ou si?).
Ramón préstalles anacos de vida aos seus heroes, pero non os dota de amargura, nin rancor. Os seus heroes son carrexados pola corrente dos acontecementos coma unha casca de noz na enchente do río. Sobreviven pola súa firme vontade de facelo e porque teñen un horizonte nítido -a loita na que teñen fe, velaí unha expresión favorita de Valenzuela- que os mantén. E igual que carecen de resentimento, tamén evitan a exposición doutrinaria e a diferenciación maniquea entre bos e malos. Ata nos personaxes máis negativos, o heroe -ao tratalos de cerca- atopa algún trazo positivo ou algunha xustificación última.
Ora ben, ten Valenzuela unha visión tan inxenua e bondadosa do mundo? Estando, como están, a maior parte das súas páxinas ambientadas nos momentos máis bru- tais do século XX, poden evitar a condena da represión, a cadea e a morte? Poden evitar a condena da guerra e da explotación do home polo home?
Por suposto que non. Non poden e non o fan, e aí hai unha boa mostra do talento literario (ese que tantas veces se subordina á súa biografía) de Valenzuela. E aí intervén o Naranxo.
N’O Naranxo, relato que lle dá título ao libro enteiro e que xa aparecera en 1955, na Arxentina (Galicia Emigrante, n° 15), o narrador atópase co tolo e manteñen unha conversa sobre os límites da loucura. O Naranxo suscita o tema, pero a resposta élle indiferente (“A min non che me importa moito saber se estou ou non estou tolo. Impórtame soamente facer ben coas miñas riquezas”). E é que no mundo no que el é rei e cidadán soberano as cousas son ben diferentes e o sistema de valores non ten nada que ver co do mundo que coñecemos. Alí, en Utopía, o Naranxo é propietario de todas as terras, de todos os bancos e, mesmo, dunha estrela que don Ramón Aller atopa para el. El, o dono e soberano, distribúe esa riqueza e a cambio só pide o máis elemental sustento. Vexamos como nolo di:
Cando chegamos ó Pontillón inviteino cun aceno a que se sentara e sentámonos. Logo
dixo:
—Ti xa sabes que eu son o home máis rico do mundo.
—Sei o que me dixeron, pero véxote sempre co mesmo pantalón, coa mesma chaqueta remendada, co mesmo pucho de hai dez anos. ¿Que fas de tanta riqueza?
O Naranxo púxose a mirar para ningures un anaco de tempo. Un tempo que sobraba. Naquela deshora da noite non importa o reloxo. Mainamente falou:
—Tanto o Banco da Coruña como o Pastor son meus. Teño dous trillóns de pesos en cada un..., xa ves, coma se non tivera nada. Nos bancos non hai máis que números. ¿Ou pensas ti que andan decote a contar os cartos? Se cadra alí non hai máis que retratos de cartos. Teño medo de lle ir pedir un día cartos e que non teñan máis que firmas de que os teñen, e se hai xente por alí arredor poden perder a sona... e despois, se perden a sona, ¡cataplún!, alá se vai o banco. Un banco, que ten o creto do outro banco... e tamén se vai o outro banco e quedo sen eles.
—Xa falei o outro día cos xerentes —continuou medio enfadado—; os dous me dixeron que dos bancos terei todo canto precise, menos cartos, porque se lles quito os cartos, é coma se a un labrego lle quitan o arado e mais as sachas, que non pode rabuñar a terra cos dedos... e teñen razón. Sei que teñen razón, porque son boa xente. Nos dous bancos teño boa xente e non lles quero dar traballo.
—¿Tamén tes casas? —pregunteille.
—E casas ricas —contestoume—. Non vaias pensar que son calquera cousa. As casas de Lalín son todas miñas. Tamén son miñas as casas de Trasdeza e as da Ulla e as de Rodeiro...
Teño dous trillóns de casas. Estouche falando das casas que vexo, porque as que non vexo non as conto. Para cousas que son e que se non ven xa teño dabondo cos bancos.
—¿E logo ti onde vives?
—En todas e en ningunha —respondeume rañando na cabeza coma se estivera meditando—. As casas traen moitos gastos e teño feito trato cos que viven nelas: eles pagan tódalas contribucións e tódolos gastos e eu non lles cobro nada. Nestas casas de Lalín teño boa xente; moi boa xente; moi boa xente.
—¿E labranza?
—Moita, teño moitísima. Teño as terras de Donramiro, Donfreán e Donsión, xuntamente con tódalas terras que se ven e as que se adiviñan, pero ti xa sabes que eu coas que se adi- viñan non conto. Se fora día verías que cheadelísimas de leiras eu teño. Ese si que é un mundo —despois dunha pausa de meditación seguiu—: A verdade é que de todas cantas riquezas teño, o que máis estimo son as terras. Cada casa de cada labrador ten obriga de me dar unha cunca de caldo sempre que lla pida, aínda que sexa tódolos días, e cada vez que eu aparezo nunha casa, non soamente me dan caldo, senón que me porfían co compango e co viño... Teño xente moi boa nas miñas labranzas. É xente moi boa..., pero vive mal; case que lle non chega para pagar as contribucións. Traballan de sol a sol... , por eso foxe das terras e vaise para traballar noutros sitios. Os que quedan aquí envellecen novos. (pp.30-31)
Vistes algunha crítica mellor á inxusta distribución da terra e dos bens? Vistes algunha crítica tan eficaz do edificio do capitalismo financeiro?
Cada intervención do Naranxo nas obras de Valenzuela vai no mesmo sentido: da contraposición entre a utopía (a tolemia do personaxe) e a hostil e inxusta realidade social; é esta a que sae perdendo, a que resulta cuestionada e descualificada. Velaí o procedemento do autor satírico. Valenzuela non vilipendia, non degrada o mundo que lle tocou vivir; non o quere destruír, só o quere cambiar coa educación ou coa acción política. Por iso non o maltrata con procedementos de sarcasmo bruto. Critica e condena as estruturas da opresión, pero faino con sutileza e humor; ese humor que resulta do enfrontamento entre dous universos (o da cordura e o da tolemia) tan distintos e do noso sorriso cómplice co tolo (co parvo, co inxenuo...).
Porque á fin e ao cabo, onde está a loucura e onde a cordura? No mundo que describen as guerras (a do 36 e a II Guerra Mundial), residencia da represión, do cárcere e da morte? Nese mundo onde se persegue os ensinantes e os intelectuais comprometidos e se explota as masas agrarias e proletarias? É ese o mundo dos cor- dos? É un tolo o Naranxo? En que mundo é inconcibíbel un “amo” que distribúe a riqueza? En que mundo é inconcibíbel unha sociedade sen marxinados? Só na tolemia do Naranxo? Só nos soños galeguistas e igualitarios de Ramón de Valenzuela?
DE GONZALO DE OZORES AO AGRIMENSOR K
As chiscadelas literarias son frecuentes na obra do noso autor. Deixádeme que me fixe en dúas:
Gonzalo Ozores, o nome do protagonista de Non agardei por ninguén4, está tomado da novela de López Ferreiro, O castelo de Pambre. No segundo capítulo de Era tempo de apandar, o protagonista, preso en Ávila, fai un exercicio de autoironía declamando o Sexismundo de Calderón e imprecando a Kafka, ao que o autor segue homenaxeando no xogo que mantén con dúas cascudas (A metamorfose, ao fondo) e ao que utiliza para pór en evidencia a groseira formación e o talante túzaro do oficial da prisión.
Eses pontóns trázanos a variedade de lecturas de Valenzuela e a súa densa formación literaria. Se a iso lle sumamos a magnífica competencia lingüística que ten tanto no galego literario como no galego popular, e lle engadimos a extraordinaria experiencia vital, non debe estrañarnos que o resultado sexa unha obra tan breve como excelente.
Cómenos o tempo -a vós polas orellas e a min pola boca- e debo rematar un tanto precipitadamente:
Ramón de Valenzuela é un autor que sabe como contar (dispón dunha rica baga- xe literaria), ten instrumento con que contala (unha lingua que lle flúe rica e variada) e ten que contar (esas súas “novelescas” experiencias).
Os doce relatos d’ O Naranxo son mostras da súa habelencia como construtor de arquitecturas narrativas perfectas, tanto se os consideramos un e un, coma se -e iso é máis difícil- contemplamos o conxunto. Constitúen, ademais, o “elo perdido” entre a narrativa da Xeración Nós e a Nova Narrativa. Se a nosa crítica os analizase así, buscaríalle un mellor encaixe ao relato breve de Valenzuela no noso sistema literario.
Non agardei por ninguén, de igualmente perfecta arquitectura -esta vez de novela de aventuras- é moito máis ca unha novela inaugural. É unha novela con tal equilibrio de forma, contido e estilo que debería ser obxecto de análise demorada nas nosas escolas.
Sospeito que Era tempo de apandar é unha novela inconclusa. A miña sospeita baséase nunha circunstancia externa: sae en 1980, ano en que un cancro de pulmón leva o noso autor; podo pois imaxinar a Ramón rematándoa e dándoa ao prelo precipitadamente mentres as follas do calendario se apresuraban a caer. Pero é unha análise interna -que non podo facer aquí- a que mo confirma. Aínda que a estrutura de cada capítulo e de cada unidade narrativa en si está perfectamente articulada e calquera deles, individualmente, mantén un excelente ritmo narrativo, o conxunto total dá a sensación de non ser máis ca o preludio dunha gran novela. Aquela morte que con tanta insistencia o perseguira non lle permitiu redondear a novela na que Ramón ía confirmar o seu dominio -tamén- das novas técnicas narrativas.
As bágoas do demo é, en palabras de Luís Pérez Rodríguez, o seu editor, “unha peza significativa do teatro da emigración”. Eu engadiría que é unha síntese entre o teatro innovador de Blanco-Amor e o máis tradicional de Varela Buxán. Como tal, pódese considerar a obra que lle pon o ramo a esa época de ouro e ferro que durante un cuarto de século vive o teatro galego na Arxentina.
Finalmente deixádeme citar de novo o Naranxo, cando, nesta última obra lle responde ao Pirulé, un tolo conformista:
Eu estou certo de que teño unha estrela. E se ti estiveras dentro de min, como eu estou... ,
verías como non hai cousa que se vexa que eu non teña poder sobor dela. (pp.82-83)
Que a estrela do Naranxo, a estrela do Ciclón, a estrela de Valenzuela non deixe de escintilar! Grazas.
NOTAS
- VALENZUELA, Ramón de: As bágoas do demo. Ediciós do Castro, 1996. O Castro-Sada. Edición de Luís Pérez Rodríguez.
- VALENZUELA, Ramón de: Era tempo de apandar. Akal, 1980. Madrid. / Era tempo de apandar. A Nosa Terra, 1997. Vigo. Sempre citarei pola máis recente.
- VALENZUELA, Ramón de: O Naranxo. Brais Pinto, 1974. Con ilustracións de Xaquín Marín / O Naranxo. Asociación Cultural O Naranxo, 2002. Lalín. Edición de Manuel Igrexas e Mario Pereira.
- VALENZUELA, Ramón de: Era tempo de apandar. Citania, 1957. Bos Aires / Era tempo de apandar. Akal, 1976. Madrid / Era tempo de apandar. Xerais, 1989. Vigo. Edición de Modesto Hermida.