Salvador Antonio Rodríguez Fraiz, un crego do noso pobo
XESÚS ACUÑA GARRIDO
• Tomonde-Cerdedo (Terra de Montes): 1912.
• Seminario de Santiago. Sacerdote: 1937.
• Moaña. San Tomé de Vilariño (Teo), 1940. Cervás (Ares), 1940. Campañó (Pontevedra), 1950.
• América: Buenos Aires, Ecuador, Colombia, Venezuela, Puerto Rico: 1960-68.
• Instituto Padre Sarmiento. Cofundador do Museo do Pobo Galego. Membro do Pedrón de Ouro. Comisión diocesana da Arte. Cofundador do Instituto de Cultura de Corozal (Puerto Rico). Cronista oficial da Terra de Montes.
• Obras. Numerosas, tanto en xornais e revistas coma en libros. Destacan nestes últimos os dedicados ós oficios humildes da Terra de Montes e ribeiras do Lérez, en especial os canteiros. Tamén os referidos á cultura, obras e costumes populares: petróglifos, pontes, cruceiros, mosteiros, santuarios e freguesías. Non podían falta-los estudios de personaxes de fondo calado galego, en especial o dedicado ós ascendentes galegos do padre Sarmiento en Cerdedo ou a Castelao na alma dos escritores galegos. Sería longo enumerar toda a súa obra.
Detrás deste esquema de densa biografía atópase o nome dun home sinxelo: “don Antonio”, o crego de Campañó. Don Antonio percorre unha pequena babel de linguas: galego nativo, castelán duro no seminario, teoloxía e liturxia en latín, volta desta última ó castelán e galego e mesmo pequenas incursións no inglés americano. Mais de todas elas será o galego quen marque dende sempre a súa traxectoria. É máis que un pioneiro nestas lides; é un home coherente coa lingua que aprendeu de pequeno na Terra de Montes e coa galeguidade que tentou de espallar por onde pasou. O fío da conversa con don Antonio percorre o camiño de onte a hoxe.
Os comezos
— No principio foi a Terra de Montes. E xa, de seguido, a escola do pobo e o seminario. ¿Como andaban as cousas da fala naqueles tempos?
— No principio foi a Terra de Montes. Logo, a pasantía do Dr. Fernando García Leiro, crego doctísimo e apaixonado pola cultura do pobo. A escola fora máis elemental, cunha escolante que ensinaba a sesenta ou setenta rapaces e rapazas, nun inmundo local e cunha soa fiestra. Por suposto que todo o pobo falaba, e fala, en galego, aínda que, debido á emigración ancestral ás terras e mosteiros de Castela, os canteiros empregaban con frecuencia verbas en castelán e mesmamente adoitaban o verbo ou latín dos canteiros ou Arxinas.
Ingresei no seminario. Denantes ca min xa o fixeran dez rapaces máis, veciños de Tomonde, freguesía de sesenta veciños. Todos saímos cregos.
A fala no seminario foi para min un verdadeiro trauma. Eu non tiña outra lingua -e coma min os da Terra de Montes- cá galega, que no seminario era unha lingua proscrita: a lingua dos aldeáns e atrasados. O encargado principal da defensa do castelán era un carromateiro, repartidor de mercadorías en Buenos Aires. Metérase a crego e velaquí que por aquelo de que fora guiador de carros de cabalos, elixírano para chofer do automóbil -carro- que adquirira o arcebispo Lago González. Morto este, para tristura de toda Galicia, non sabían que facer con aquel chofer do arcebispo (para entón xa fixera a carreira breve) e nomeárono director do seminario, nada menos; e polo intre, defensor do pouco castelán que aprendera nos arrabaldes de Buenos Aires.
Na década do 20 ó 30 os moitos alumnos do seminario dividíanse en catro grupos ben diferenciados:
— O ensino, pola década devandita, nos primeiros anos era pésimo. Só unha excepción: don Benito Espiño Arceo, excelente mestre. Os que cursaron con el aprenderon ben o latín e demais materias que ensinaba; os outros, moi pouco. Eu cursei con el cuarto de Latín, Arte Poética e algo máis. Gardo unha lediciosa lembranza deste mestre coma profesor, boa persoa e bo superior. Quero destacar que, aínda que falaba en castelán, empregaba con moita frecuencia o galego e, sobre todo, que podiamos usa-lo galego nas tarefas literarias que nos encomendaba.
Toda unha liberación, esa cátedra de don Benito; o demais, polo menos nos primeiros anos, todo escuridade e autoritarismo.
— A ditadura de Primo de Rivera, as loitas campesiñas polos foros, ¿ en que medida afectaron á galeguidade?
— Da ditadura de Primo de Rivera lémbrome que polos estamentos da Igrexa, segundo a miña capacidade, foi recibida coma a salvadora da relixión e da patria.
As loitas contra os foros foron a morte. O crego Basilio Alvarez percorría toda a Galicia campesiña predicando a liberación dos foros, ó principio pola redención: pagando. Logo, entre outros, xurdiu un capador da Terra de Montes, aveciñado en San Xoán de Poio, Dionisio Quintillán, que espallaba sen repouso a abolición dos foros sen pagar ren, seguindo esta loita os demais. Como Dionisio Quintanilla a penas sabía falar castelán, empregaba o galego nas súas prédicas. Daquela era un grande espallador da galeguidade, xuntamente cos próceres Otero Pedrayo, Risco, Castelao, etc. Morto o ditador, a oración fúnebre correu a cargo do reitor do seminario no templo de San Francisco.
— En plena Xeración Nós, o papel da Igrexa ¿percibíase coma distante ou próximo á xente?
— Non se incorporou á mesma. Simplemente, ignorouna, exceptuando certos cregos eruditos: Pedret Casado, Carro Otero, Portela Pazos, Cabada Vázquez, Quiroga Palacios, Gómez Ledo, etc. O arcebispo, padre Zacarías Martínez, era un monárquico integrista. Nunha intervención no Teatro Principal de Santiago pronunciou a célebre frase: “La Monarquía es en España consubstancial con la Religión”. Así sentían case que tódolos demais cregos. O escritor, coido que no intre aínda estudante, don Xosé Mª Castroviejo respondeu poñendo unha pequena bomba debaixo do arco do Pazo de Xelmírez. Logo foi represaliado.
Despois da Ditadura a xente desexaba un cambio radical na vida sociopolítica e o papel da Igrexa percibíase moi distante a este desexo, polo que o anticlericalismo aumentou moito. Os próceres da Xeración Nós eran todos crentes, e algúns deles, coma Castelao, incluso místicos.
—- As relacións Igrexa-Estado na República foron máis ca tensas. ¿Como se vivía no seminario esta situación?
— Máis ou menos coma nas rúas. Unha boa bandada de seminaristas deixaron o seminario. Daquela caeu coma unha lousa o feito dalgún crego que se secularizou. O poeta Cabada Vázquez, que era diácono, tamén se secularizou con permiso de Roma. Non nos falaban doutra cousa máis que de que eran herexes vitandos, sobre todo os que casaban. Lémbrome de que unhas noites houbo unhas zafarranchadas en contra do da carreira breve, que seguía de director, con repercusión na prensa republicana de Santiago.
Como nas rúas estaba a espallarse a lingua galega, así coma a idea do Estatuto e a identidade de Galicia, isto tamén se sentía no seminario. A reacción en contra fíxose entón máis dura. O status mellorou un pouco ó ser nomeado coma director don Augusto Gamallo Simal, crego da Terra de Montes, pero pronto o botaron fóra e mandárono coma abade de Quión (Touro), el que era entón o mellor matemático da diocese, se excluímos a don Ramón María Aller, que era de Lalín.
Percorrendo o camiño
— Vostede ordénase de sacerdote en plena Guerra Civil, no 37. O seu primeiro cargo é en Moaña. A tensión civil ¿percibíase nesta freguesía?
— Cando cheguei alí aquela xente estaba atemorizada. Mataran -pasearan- a moitos pobres mariñeiros, outros estaban fuxidos ou emparedados nas súas casas ou nas dos parentes. A igrexa estaba chea de xente que dicían que foran denantes roxos. Os rapaces e mociños metíanse falanxistas; outros, quizais menos medorentos pero que necesitaban un carné de certa identidade para a fronte ou os barcos de guerra, metíanse na Acción Católica. Eu cansei de facer deses carnés de Acción Católica, pois dicíanme que lles servían nas diversas frontes de loita.
O que máis me impresionou foi a chegada a Vigo dos barcos alemáns. Dicían que eran portadores de armamento e aviadores para axuda-lo Caudillo libertador. Logo bombardearon barbaramente Guernica. Pouco despois chegaron á ría de Vigo-Rande, segundo dixeron, un montón de cregos vascos que endexamais volveron á súa terra, ficando na ría viguesa coma unha noite o fixeran os galeóns cheos de tesouros roubados ós pobres indios americanos.
—Algunha experiencia ou vivencia da posguerra.
— Eu estiven uns meses na fronte de Madrid. Como era diácono, mandáronme a Pontevedra ata recibi-lo presbiterado, que me mandou a Moaña. Cando chegou o que dicían a paz e o imperio mandáronme de cura a Vilariño e Lucí, en Teo. A xentiña, coma en Moaña, estaba traumatizada. En Vilariño tiña unha boa granxa o que fora alcalde da República en Santiago, don Raimundo López Pol, home excelente, culto, caritativo, todo un cabaleiro íntegro, republicano convencido e aliadófilo non menos con- vencido. Vivín moitas horas falando con el; era un galeguista convencido; alí, case que desterrado, multado e perseguido polo franquismo, adiviñaba a tremenda noite escura para Galicia e a súa cultura durante moitos anos. Foi unha lumieira don Raimundo, naqueles días, para min.
Logo o Dr. Muñiz de Pablos convocou concurso xeral de curatos e fun de párroco a Cervás, en Ferrol. Alí atopeime cun cuartel de Artillería na parroquia, familias enloitadas polos homes paseados, a guerrilla e os guerrilleiros. Téñoos encontrado de noite nas rúas e endexamais me fixeron mal ningún.
Penso que a primeira conferencia que se deu en galego, e para máis en Ferrol, debeu de ser polo ano 42 ou 43. Entre varios organizamos unha conferencia que daría Otero Pedrayo, home sen medo, no Casino ferrolán. Foi un éxito rotundo. Empezou falando en castelán, como prescribira o gobernador de A Coruña, e pasou logo ó galego. Aquelo foi unha apoteose, unha loucura; Carballo Calero incluso chorou. Ó día seguinte xantamos un caldiño na reitoral de Cervás. Eu era pobriño de todo e tampouco había moito que comer. Só tiñamos pan de millo e uns chuscos de trigo que me daban no cuartel, do que era capelán. Comeron con verdadeiro degoiro case que pan soamente. Don Ramón deixoume a Guía de Galicia e unhas lembranzas de Rosalía das obras completas que adquirira. Visitámo-la ermida de Chanteiro, firmou don Ramón no libro de visitas e logo pedinlle un traballiño para unha publicación que facía tódolos anos polas festas da Mercé. Mandoume dous preciosos traballos que foron publicados: un en galego e outro en castelán.
-—A desfeita dos galeguistas na posguerra deixou un pequeno xermolo que mantiña o alento no medio da represión. ¿Que pode dicir daquelas experiencias?
— A desfeita foi tremenda. Vivíase daquela por todos a esperanza de que, ó remata-la Guerra Mundial, coa caída do nazismo remataría tamén o franquismo. Pero non foi así. E xurdiu a editorial Galaxia. O poeta Manuel María publicou o primeiro libro de poemas en galego. Foron aparecendo novas publicacións, xuntanzas ó redor dos próceres, sobre todo Otero Pedrayo, que acudía a todas partes onde o chamaban: festas en Padrón, na Franqueira, etc. Logo xurdiron as xuntanzas ó redor de Álvaro Cunqueiro e Xosé Ma Castroviejo; aparecen poetas e escritores mozos; agroman o Instituto Padre Sarmiento, o Pedrón de Ouro, o Museo do Pobo Galego, etc.
Todos estes movementos sen a comprensión da Igrexa galega, se ben o cardeal Quiroga, no fondo, sentía ó pobo galego e a súa cultura. Endexamais me dixo a mínima verba sobre a miña actitude.
— Vostede foi asiduo colaborador en xornais e publicacións diversas. ¿Axudoulle esta actividade a mante-lo facho da galeguidade en ponte coa súa condición de cristián?
— Fun colaborador en xornais e publicacións diversas, entre elas a gran publicación Vieiros, que, por certo, foi loada polo cardeal Quiroga por escrito.
Entendín que a miña condición de cristián e de crego da igrexa de Galicia e na Galicia tiña que sentir co pobo no que se acha inmersa e que ten que evanxelizar, e teno que facer en galego e dende a cultura e raizame galegas. Celebrei moitas misas en galego en Padrón, San Domingos de Bonaval, e denantes xa o fixera en Buenos Aires, cando aínda só se podía utiliza-lo castelán. Matinaba que se o podían face-los casteláns, cataláns e vascos, ¿por que non o podiamos face-los galegos na nosa fala, tan de Deus coma a deles?
— ¿ Chegou a relacionarse cos animadores da revista Logos ?
Coñecín a revista Logos a través do meu crego, don Casimiro Cubela García, poeta bo en latín e máis ca mediano en galego; polo poeta Manuel Cabada Vázquez, o padre Gumersindo Placer, etc. Grandes amantes de Galicia e da nosa cultura.
— O latín era a lingua imprescindible na liturxia. Era impensable outra cousa. Pero a xente non só non o entendía, senón que facía burla dos goris-goris dos cregos. Como se suplía esa falta de comunicación?
— Suplíase esta carencia coa catequese que se aprendía ó pé da letra no Astete, do que Cavada Vázquez fixera a tradución ó galego, que coido que os familiares conservan os orixinais. Don Anxel Amor Ruibal, segundo el dicía, encomendáralle esta tarefa. Don Casimiro Cubela utilizaba con moita frecuencia o galego na homilía, pero eran excepcións. O rutineirismo das nosas xentes e os descoñecementos dos mesmos fundamentos da fe coma fonte liberadora foron e son a consecuencia daqueles tempos e dos de hoxe.
— Estivo nos primeiros momentos defundacións tan entrañables coma a do Instituto Padre Sarmiento, o Museo do Pobo Galego, o Pedrón de Ouro, etc. ¿Que pintaba un crego galeguista no medio de tanta inquietude?
— Son membro da Sección de Historia e Xeografía do Instituto Padre Sarmiento. Non sei aínda hoxe quen me presentou para o ingreso; penso que foi o profesor Femando Acuña Castroviejo, ou Carlos García Martínez. Son membro fundador, con outros moitos compañeiros, do Museo do Pobo Galego e do Patronato do Pedrón de Ouro. ¿Que qué pintei e pinto no medio de xente de tanta inquietude? Coido que non estou deixando mal a ninguén. Quérenme e quérolles moi ben a todos. Únenos o amor sincero e sen fisuras a Galicia e ó pobo galego e loitamos pola nosa redención, personalidade, cultura e vida coma tal pobo e nación. Eu, dende o punto e compromiso cristián e fe liberadora, comparto isto con moitos deles. A todos, a dita de ser membros dunha nación tan fermosa, falar nunha lingua tan garimosa coma o galego, danos unha razón de ser.
América
— E chegou o Concilio. Un aire novo e fresco para a Igrexa. Vostede está en América. ¿Como se vivía naquelas terras o influxo conciliar?
— As xentiñas de América (todas elas) son fondamente relixiosas. Ben é certo que esa relixiosidade está mesturada con costumes e vellas crenzas que configuraron as súas vidas e costumes quebrados violentamente por uns homes violentos e predicadores ó seu servizo, que lles falaban dunha fe nova e liberadora ó mesmo tempo que fisicamente os escravizaban. Os predicadores que entenderon a mensaxe liberadora do Concilio trataron de que fose recoñecida polo pobo, que a entendeu ben, matinando non soamente na orde da fe senón da liberación que lles traería ou axudaría fronte ós ditadores, o gran capitalismo, a incultura e mesmo a fame. Non foi así, aínda que dos bos e xenerosos xurdiu a teoloxía da liberación, e os movementos de loita militar, social e política en case que tódolos países. Matino que non acontecería isto se non fose realidade, a pesar de tódolos atrancos, o Concilio.
— En boa parte da América na que estivo tería relación cos centros galegos. ¿Como estaban daquela?
— Foi a primeira cousa que fixen. Poñerme en relación cos centros galegos. Levei cartos de don Ramón Otero Pedrayo para algúns galeguistas e loitadores de Buenos Aires. Don Rodolfo Prada, o Dr. Baltar, Suárez Picallo, dona Virxinia, viúva de Castelao, tódolos de Pontevedra e moitos fregueses de Campañó que alí vivían, e algúns aínda viven; outros descansan a eterna morriña pola terra amada no inmenso camposanto da Chacarita, unha boa parte deles baixo o pórtico que Asorei enxergou, alumeados pola Alba de Castelao. En Buenos Aires coñecín a Laxeiro, a Seoane, a Blanco Amor, que se xuntaban no Centro Galego de Ourense, onde Castelao tiña o seu obradoiro, e no Centro Lugués, no que don Ramón Suárez Picallo ensinaba lingua e literatura galegas e falaba tan ben o galego das Rías Altas, coma o mesmos anxos.
Como nos achamos no centenario do gran galeguista don Ramón Suárez Picallo, quero dicir que o 25 de xullo, Día de Galicia, do 1961, en Buenos Aires, na Chacarita, ante o sartego de Castelao, celebrei a primeira misa en galego; é dicir, todo menos o canon, que foi en latín de tódolos tempos. Logo seguiron outros que celebraron, un sobriño do cardeal Quiroga, da parroquia de Santa Rita, moi pretiño do Centro Galego, ó que él atendía o que podía, e outros cregos, coido que da diocese de Lugo.
Planeouse celebrar misa en galego no Centro lucense co representante de Galicia, presidente da Academia Galega, don Sebastián Martínez-Risco e Macías. Cando se tratou de traducir ó galego a epístola e o evanxeo do día do Apóstolo, díxome don Ramón Suárez Picallo: “Crego, deixa que faga eu as traducións da epístola e o evanxeo, porque eu, aínda que por alá din que son herexe, de herexe non teño nada”. Así se fixo e así se leron. En Buenos Aires, neste tempo, fixen a promesa diante desta xente tan boa e distinguida, que tanto querían e se sacrificaban pola patria, de que todo o que eu escribise sería sempre en lingua galega. Coido que cumprín esta promesa feita en Buenos Aires no 1961.
De Buenos Aires, coma membro do equipo misioneiro para América fundado por Pío XII, pasamos a Chile, Perú e Colombia. Nestes países non coñecín a moitos galegos nin visitei centros galegos, se é que existían.
— En Puerto Rico, no Corozal, impulsou un Instituto de Cultura ó que lle adicou ilusións e un libro. ¿Marcouno tanto a influencia latinoamerica- na?
— Volvín á parroquia de Campañó e logo marchei a Puerto Rico. O cardeal Quiroga púxome algúns reparos. Había cregos que lle dicían que eu gañaba moitos cartos na América mentres aquí me gardaba a parroquia, e que iso non era xusto. Pobriño de min e desgraciado quen vaia coma misioneiro a América matinando nos cartos. O egrexio cardeal non deu creto a tales cregos nin me dixo quen foran os censuradores. Deume tódalas bendicións para que puidese seguir no equipo misioneiro; soamente me puxo unha condición: que lle escribise unha carta ó mes. Cumprín co mandado e el tamén me contestaba.
En Puerto Rico visitei a don Sebastián González Paz, galeguista de corazón, represaliado e exiliado polo franquismo, decano da Facultade de Latín e Grego da Universidade de Río Piedras de Puerto Rico. Tamén coñecín a don Ramón Martínez López. Había unha colonia de galegos moi interesante e benfeitores da terra nai, sobre todo da comarca do Val Miñor -Baiona, A Guarda, etc.-. Tiñamos xuntanzas con moita frecuencia e sempre saía a cultura, as necesidades e a liberdade de Galicia, sobre todo os temas da lingua, que alí se falaba entre nós soamente.
Coma misioneiro, percorrín a illa caribeña en boa parte. O arcebispo de Puerto Rico pregounos a un crego segoviano e a min que ficásemos na illa, e a min tocoume a vila de Corozal, que este ano celebra o 200 aniversario da súa constitución coma parroquia e concello. Aquela xente marcoume porque defendían fortemente o castelán fronte ó inglés-americano, que estudaban por imposición dos Estados Unidos. Ademais sentíame alí coma un veciño máis, na súa cultura, sen ningunha distinción. No despacho parroquial os alumnos mandados polos mestres preguntábanme cousas sobre a vila: historia, costumes, contos, etc. No principio dicíalles que saberían máis eles ca min do seu pobo, e non ían contentos. Entón empecei a coñecer e investigar no arquivo parroquial, invitábanme ós rosarios cantados polas casas, ás liturxias funerarias de sabor precolombiano, cantos de Nadal e Pascua; chegáronme restos prehistóricos e de armamentos dos soldados españois que deixaron nos campos de batalla cando a ocupación polos Estados Unidos, no 1898. Con todo o que reunín ollei que podía saír un libro; animáronme no concello corozaleño e, coa súa subvención, imprentouse en Vigo a Historia de Corozal, atopándose esgotada a edición de 3.000 exemplares. Por todo iso, pola loita pola fe, a lingua e a cultura herdadas dos antergos versus a anglosaxona, poderosa e rica, fixeron de min un namorado das xentes latinoamericanas.
— Xa de volta na terra, o Concilio potenciara as linguas vernáculas. ¿ Que atrancos atopou tanto nos fregueses coma na institución pola súa teima co galego na liturxia?
— Nos comezos do uso das linguas vernáculas o galego quedaba atrás, unha vez máis, dos vascos e cataláns. Iso arrepiábame e, sen pensalo máis, despois de facer unhas traducións indispensables, empecei a facer toda a liturxia en galego.
A xente respondía marabillosamente ben, participando toda ela en tódalas partes da liturxia. Lembro soamente dous casos de novos ricos que casaban fillas e, ó viren moitos invitados da vila -Pontevedra-, querían o casamento en castelán; díxenlles que na parroquia celebrabamos toda a liturxia en galego, seguiron coa teima e acabou a cousa dándolles permiso para que o fixesen noutro sitio. Hoxe, coido que en San Salvador de Poio e en Campañó a xente séntese máis contenta que nas parroquias que seguen castelanizando.
Nin o Sr. Cardeal nin a xerarquía diocesana me dixeron ren en contra do que me pareceu. Os cregos, xa foi outro cantar. Algún deixou de asistir ás funcións parroquiais, dicindo que non entendían o galego; outro foi máis lonxe e dixo que me estaba “xogando un pecado mortal” (sic). Non lembro moito o que lle dixen.
No posconcilio
— No posconcilio as movidas de renovación eclesial foron abundantes en Galicia. ¿Que recordos garda destes tempos?
— Foi marabilloso todo aquel movemento de centos de cregos das cinco dioceses galegas cun só espírito e afán de que a Igrexa-institución se encarnase no pobo máis pobre -mariñeiro e labrego-, marxinado e sen voz. Eran ó mesmo tempo liberadores do franquismo na orde cultural, social e política das culturas e pobos da Península. Penso que debido a aquelas
158/58
Antonio Rodríguez Fraiz, un crego do noso pobo
movidas posconciliares xurdiu coa forza que tivo en Galicia a Asemblea de cregos-bispos e logo o Concilio Galego e Enrucillada.
— ¿Pagou a pena todo aquel esforzo da Asemblea cregos-bispos, que logo foi tan teimudamente desmantelada?
— Matino que a pesar de ser teimudamente desmantelada, aquel esforzo valeu para a vida persoal e pastoral, polo menos dos que participamos tan apaixonadamente naquela famosa Asemblea. Coido que dende centos de anos atrás endexamais se celebrara na vida da Igrexa cousa semellante.
— O Concilio Galego, que veu despois, ¿foi unha oportunidade perdida?
— Ó meu entender non foi unha oportunidade totalmente perdida. O que se perdeu foi o monolítico integrismo clerical. Os cregos, en xeral, sentíronse máis persoas e máis libres no seu labor; as relacións persoais coa xerarquía volvéronse máis respectuosas e menos servís. Todo isto redunda nunha vida pastoral máis sincera.
— Pasaron moitos anos dende a súa primeira ilusión xuvenil. Coa distancia do tempo, ¿que paralelismo pode facer entre a Igrexa daquela e a de hoxe?
— Certo, amigo meu, que pasaron moitos anos dende a miña saída do seminario, cheo de ilusións. Aquela Igrexa, e a vida parroquial, estaba chea de prohibicións; todo tan ordenado que non quedaba case nada de liberdade e iniciativa persoal. Hoxe, certamente, un móvese con máis liberdade pastoral e sacerdotal. Os cregos inmobilistas ocupaban tódolos postos de responsabilidade. Os arciprestes, por exemplo, para faceren un informe, ían denantes a algún superior a preguntar como quería que o fixesen; hoxe coido que non é así. Estamos máis atentos ás necesidades dos fieis.
— Diante das novas realidades, televisión, prensa, publicacións, que hoxe están aí, ¿é máis doado mantelos novos desafíos polos que vostede loitou sempre?
— Para nós, os cregos galegos, é a nosa fe en Cristo Xesús, que viviu cos pobres e falou o arameo (a lingua dos pobres), o noso compromiso pola galeguidade e a loita, cadaquén no seu eido, pola fe e a Igrexa encarnada no noso pobo. Polo intre, manter arestora os novos desafíos non é cuestión de que as novas realidades nos sexan máis propicias ou con máis atrancos; é cuestión de seguir con fe o exemplo que nos dan na loita por Galicia moitos que non teñen a nosa fe, ou parece que non a teñen.
— E para rematar, algo así coma un manifesto da súa posición diante destes dous retos do espírito de Encrucillada; a fe cristiá e a galeguidade.
— A fe comprometida e fonda é un facho que ten que alumea-los vieiros que nos leven a un compromiso diario na loita pola galeguidade. Fago miña a pregaria cunqueiriana: “Que a nosa lingua dure mil primaveras” e Encrucillada, polo menos, cen primaveras.
* Encrucillada en 1995
• Seminario de Santiago. Sacerdote: 1937.
• Moaña. San Tomé de Vilariño (Teo), 1940. Cervás (Ares), 1940. Campañó (Pontevedra), 1950.
• América: Buenos Aires, Ecuador, Colombia, Venezuela, Puerto Rico: 1960-68.
• Instituto Padre Sarmiento. Cofundador do Museo do Pobo Galego. Membro do Pedrón de Ouro. Comisión diocesana da Arte. Cofundador do Instituto de Cultura de Corozal (Puerto Rico). Cronista oficial da Terra de Montes.
• Obras. Numerosas, tanto en xornais e revistas coma en libros. Destacan nestes últimos os dedicados ós oficios humildes da Terra de Montes e ribeiras do Lérez, en especial os canteiros. Tamén os referidos á cultura, obras e costumes populares: petróglifos, pontes, cruceiros, mosteiros, santuarios e freguesías. Non podían falta-los estudios de personaxes de fondo calado galego, en especial o dedicado ós ascendentes galegos do padre Sarmiento en Cerdedo ou a Castelao na alma dos escritores galegos. Sería longo enumerar toda a súa obra.
Detrás deste esquema de densa biografía atópase o nome dun home sinxelo: “don Antonio”, o crego de Campañó. Don Antonio percorre unha pequena babel de linguas: galego nativo, castelán duro no seminario, teoloxía e liturxia en latín, volta desta última ó castelán e galego e mesmo pequenas incursións no inglés americano. Mais de todas elas será o galego quen marque dende sempre a súa traxectoria. É máis que un pioneiro nestas lides; é un home coherente coa lingua que aprendeu de pequeno na Terra de Montes e coa galeguidade que tentou de espallar por onde pasou. O fío da conversa con don Antonio percorre o camiño de onte a hoxe.
Os comezos
— No principio foi a Terra de Montes. E xa, de seguido, a escola do pobo e o seminario. ¿Como andaban as cousas da fala naqueles tempos?
— No principio foi a Terra de Montes. Logo, a pasantía do Dr. Fernando García Leiro, crego doctísimo e apaixonado pola cultura do pobo. A escola fora máis elemental, cunha escolante que ensinaba a sesenta ou setenta rapaces e rapazas, nun inmundo local e cunha soa fiestra. Por suposto que todo o pobo falaba, e fala, en galego, aínda que, debido á emigración ancestral ás terras e mosteiros de Castela, os canteiros empregaban con frecuencia verbas en castelán e mesmamente adoitaban o verbo ou latín dos canteiros ou Arxinas.
Ingresei no seminario. Denantes ca min xa o fixeran dez rapaces máis, veciños de Tomonde, freguesía de sesenta veciños. Todos saímos cregos.
A fala no seminario foi para min un verdadeiro trauma. Eu non tiña outra lingua -e coma min os da Terra de Montes- cá galega, que no seminario era unha lingua proscrita: a lingua dos aldeáns e atrasados. O encargado principal da defensa do castelán era un carromateiro, repartidor de mercadorías en Buenos Aires. Metérase a crego e velaquí que por aquelo de que fora guiador de carros de cabalos, elixírano para chofer do automóbil -carro- que adquirira o arcebispo Lago González. Morto este, para tristura de toda Galicia, non sabían que facer con aquel chofer do arcebispo (para entón xa fixera a carreira breve) e nomeárono director do seminario, nada menos; e polo intre, defensor do pouco castelán que aprendera nos arrabaldes de Buenos Aires.
Na década do 20 ó 30 os moitos alumnos do seminario dividíanse en catro grupos ben diferenciados:
- Os procedentes da cidade de A Coruña e a súa bisbarra. Estes asistiran a escolas medianamente boas nas que, coma en todas, o ensino era en castelán. Falaban e empregaban, en xeral, o castelán.
- Os das bisbarras de Noia e Muros, tamén de escolas medianas. Entre si falaban sempre o galego da súa procedencia; cos superiores, profesores e demais persoal usaban o castelán.
- Os procedentes da pasantía de Sofán (Terras de Bergantiños) falaban soamente en galego.
- Os que procediamos da Terra de Montes, de fala exclusivamente galega, e nula ou case nula escola, fómo-los que padecemos máis aquel status inquisitivo e discriminatorio, case que soamente pola lingua.
— O ensino, pola década devandita, nos primeiros anos era pésimo. Só unha excepción: don Benito Espiño Arceo, excelente mestre. Os que cursaron con el aprenderon ben o latín e demais materias que ensinaba; os outros, moi pouco. Eu cursei con el cuarto de Latín, Arte Poética e algo máis. Gardo unha lediciosa lembranza deste mestre coma profesor, boa persoa e bo superior. Quero destacar que, aínda que falaba en castelán, empregaba con moita frecuencia o galego e, sobre todo, que podiamos usa-lo galego nas tarefas literarias que nos encomendaba.
Toda unha liberación, esa cátedra de don Benito; o demais, polo menos nos primeiros anos, todo escuridade e autoritarismo.
— A ditadura de Primo de Rivera, as loitas campesiñas polos foros, ¿ en que medida afectaron á galeguidade?
— Da ditadura de Primo de Rivera lémbrome que polos estamentos da Igrexa, segundo a miña capacidade, foi recibida coma a salvadora da relixión e da patria.
As loitas contra os foros foron a morte. O crego Basilio Alvarez percorría toda a Galicia campesiña predicando a liberación dos foros, ó principio pola redención: pagando. Logo, entre outros, xurdiu un capador da Terra de Montes, aveciñado en San Xoán de Poio, Dionisio Quintillán, que espallaba sen repouso a abolición dos foros sen pagar ren, seguindo esta loita os demais. Como Dionisio Quintanilla a penas sabía falar castelán, empregaba o galego nas súas prédicas. Daquela era un grande espallador da galeguidade, xuntamente cos próceres Otero Pedrayo, Risco, Castelao, etc. Morto o ditador, a oración fúnebre correu a cargo do reitor do seminario no templo de San Francisco.
— En plena Xeración Nós, o papel da Igrexa ¿percibíase coma distante ou próximo á xente?
— Non se incorporou á mesma. Simplemente, ignorouna, exceptuando certos cregos eruditos: Pedret Casado, Carro Otero, Portela Pazos, Cabada Vázquez, Quiroga Palacios, Gómez Ledo, etc. O arcebispo, padre Zacarías Martínez, era un monárquico integrista. Nunha intervención no Teatro Principal de Santiago pronunciou a célebre frase: “La Monarquía es en España consubstancial con la Religión”. Así sentían case que tódolos demais cregos. O escritor, coido que no intre aínda estudante, don Xosé Mª Castroviejo respondeu poñendo unha pequena bomba debaixo do arco do Pazo de Xelmírez. Logo foi represaliado.
Despois da Ditadura a xente desexaba un cambio radical na vida sociopolítica e o papel da Igrexa percibíase moi distante a este desexo, polo que o anticlericalismo aumentou moito. Os próceres da Xeración Nós eran todos crentes, e algúns deles, coma Castelao, incluso místicos.
—- As relacións Igrexa-Estado na República foron máis ca tensas. ¿Como se vivía no seminario esta situación?
— Máis ou menos coma nas rúas. Unha boa bandada de seminaristas deixaron o seminario. Daquela caeu coma unha lousa o feito dalgún crego que se secularizou. O poeta Cabada Vázquez, que era diácono, tamén se secularizou con permiso de Roma. Non nos falaban doutra cousa máis que de que eran herexes vitandos, sobre todo os que casaban. Lémbrome de que unhas noites houbo unhas zafarranchadas en contra do da carreira breve, que seguía de director, con repercusión na prensa republicana de Santiago.
Como nas rúas estaba a espallarse a lingua galega, así coma a idea do Estatuto e a identidade de Galicia, isto tamén se sentía no seminario. A reacción en contra fíxose entón máis dura. O status mellorou un pouco ó ser nomeado coma director don Augusto Gamallo Simal, crego da Terra de Montes, pero pronto o botaron fóra e mandárono coma abade de Quión (Touro), el que era entón o mellor matemático da diocese, se excluímos a don Ramón María Aller, que era de Lalín.
Percorrendo o camiño
— Vostede ordénase de sacerdote en plena Guerra Civil, no 37. O seu primeiro cargo é en Moaña. A tensión civil ¿percibíase nesta freguesía?
— Cando cheguei alí aquela xente estaba atemorizada. Mataran -pasearan- a moitos pobres mariñeiros, outros estaban fuxidos ou emparedados nas súas casas ou nas dos parentes. A igrexa estaba chea de xente que dicían que foran denantes roxos. Os rapaces e mociños metíanse falanxistas; outros, quizais menos medorentos pero que necesitaban un carné de certa identidade para a fronte ou os barcos de guerra, metíanse na Acción Católica. Eu cansei de facer deses carnés de Acción Católica, pois dicíanme que lles servían nas diversas frontes de loita.
O que máis me impresionou foi a chegada a Vigo dos barcos alemáns. Dicían que eran portadores de armamento e aviadores para axuda-lo Caudillo libertador. Logo bombardearon barbaramente Guernica. Pouco despois chegaron á ría de Vigo-Rande, segundo dixeron, un montón de cregos vascos que endexamais volveron á súa terra, ficando na ría viguesa coma unha noite o fixeran os galeóns cheos de tesouros roubados ós pobres indios americanos.
—Algunha experiencia ou vivencia da posguerra.
— Eu estiven uns meses na fronte de Madrid. Como era diácono, mandáronme a Pontevedra ata recibi-lo presbiterado, que me mandou a Moaña. Cando chegou o que dicían a paz e o imperio mandáronme de cura a Vilariño e Lucí, en Teo. A xentiña, coma en Moaña, estaba traumatizada. En Vilariño tiña unha boa granxa o que fora alcalde da República en Santiago, don Raimundo López Pol, home excelente, culto, caritativo, todo un cabaleiro íntegro, republicano convencido e aliadófilo non menos con- vencido. Vivín moitas horas falando con el; era un galeguista convencido; alí, case que desterrado, multado e perseguido polo franquismo, adiviñaba a tremenda noite escura para Galicia e a súa cultura durante moitos anos. Foi unha lumieira don Raimundo, naqueles días, para min.
Logo o Dr. Muñiz de Pablos convocou concurso xeral de curatos e fun de párroco a Cervás, en Ferrol. Alí atopeime cun cuartel de Artillería na parroquia, familias enloitadas polos homes paseados, a guerrilla e os guerrilleiros. Téñoos encontrado de noite nas rúas e endexamais me fixeron mal ningún.
Penso que a primeira conferencia que se deu en galego, e para máis en Ferrol, debeu de ser polo ano 42 ou 43. Entre varios organizamos unha conferencia que daría Otero Pedrayo, home sen medo, no Casino ferrolán. Foi un éxito rotundo. Empezou falando en castelán, como prescribira o gobernador de A Coruña, e pasou logo ó galego. Aquelo foi unha apoteose, unha loucura; Carballo Calero incluso chorou. Ó día seguinte xantamos un caldiño na reitoral de Cervás. Eu era pobriño de todo e tampouco había moito que comer. Só tiñamos pan de millo e uns chuscos de trigo que me daban no cuartel, do que era capelán. Comeron con verdadeiro degoiro case que pan soamente. Don Ramón deixoume a Guía de Galicia e unhas lembranzas de Rosalía das obras completas que adquirira. Visitámo-la ermida de Chanteiro, firmou don Ramón no libro de visitas e logo pedinlle un traballiño para unha publicación que facía tódolos anos polas festas da Mercé. Mandoume dous preciosos traballos que foron publicados: un en galego e outro en castelán.
-—A desfeita dos galeguistas na posguerra deixou un pequeno xermolo que mantiña o alento no medio da represión. ¿Que pode dicir daquelas experiencias?
— A desfeita foi tremenda. Vivíase daquela por todos a esperanza de que, ó remata-la Guerra Mundial, coa caída do nazismo remataría tamén o franquismo. Pero non foi así. E xurdiu a editorial Galaxia. O poeta Manuel María publicou o primeiro libro de poemas en galego. Foron aparecendo novas publicacións, xuntanzas ó redor dos próceres, sobre todo Otero Pedrayo, que acudía a todas partes onde o chamaban: festas en Padrón, na Franqueira, etc. Logo xurdiron as xuntanzas ó redor de Álvaro Cunqueiro e Xosé Ma Castroviejo; aparecen poetas e escritores mozos; agroman o Instituto Padre Sarmiento, o Pedrón de Ouro, o Museo do Pobo Galego, etc.
Todos estes movementos sen a comprensión da Igrexa galega, se ben o cardeal Quiroga, no fondo, sentía ó pobo galego e a súa cultura. Endexamais me dixo a mínima verba sobre a miña actitude.
— Vostede foi asiduo colaborador en xornais e publicacións diversas. ¿Axudoulle esta actividade a mante-lo facho da galeguidade en ponte coa súa condición de cristián?
— Fun colaborador en xornais e publicacións diversas, entre elas a gran publicación Vieiros, que, por certo, foi loada polo cardeal Quiroga por escrito.
Entendín que a miña condición de cristián e de crego da igrexa de Galicia e na Galicia tiña que sentir co pobo no que se acha inmersa e que ten que evanxelizar, e teno que facer en galego e dende a cultura e raizame galegas. Celebrei moitas misas en galego en Padrón, San Domingos de Bonaval, e denantes xa o fixera en Buenos Aires, cando aínda só se podía utiliza-lo castelán. Matinaba que se o podían face-los casteláns, cataláns e vascos, ¿por que non o podiamos face-los galegos na nosa fala, tan de Deus coma a deles?
— ¿ Chegou a relacionarse cos animadores da revista Logos ?
Coñecín a revista Logos a través do meu crego, don Casimiro Cubela García, poeta bo en latín e máis ca mediano en galego; polo poeta Manuel Cabada Vázquez, o padre Gumersindo Placer, etc. Grandes amantes de Galicia e da nosa cultura.
— O latín era a lingua imprescindible na liturxia. Era impensable outra cousa. Pero a xente non só non o entendía, senón que facía burla dos goris-goris dos cregos. Como se suplía esa falta de comunicación?
— Suplíase esta carencia coa catequese que se aprendía ó pé da letra no Astete, do que Cavada Vázquez fixera a tradución ó galego, que coido que os familiares conservan os orixinais. Don Anxel Amor Ruibal, segundo el dicía, encomendáralle esta tarefa. Don Casimiro Cubela utilizaba con moita frecuencia o galego na homilía, pero eran excepcións. O rutineirismo das nosas xentes e os descoñecementos dos mesmos fundamentos da fe coma fonte liberadora foron e son a consecuencia daqueles tempos e dos de hoxe.
— Estivo nos primeiros momentos defundacións tan entrañables coma a do Instituto Padre Sarmiento, o Museo do Pobo Galego, o Pedrón de Ouro, etc. ¿Que pintaba un crego galeguista no medio de tanta inquietude?
— Son membro da Sección de Historia e Xeografía do Instituto Padre Sarmiento. Non sei aínda hoxe quen me presentou para o ingreso; penso que foi o profesor Femando Acuña Castroviejo, ou Carlos García Martínez. Son membro fundador, con outros moitos compañeiros, do Museo do Pobo Galego e do Patronato do Pedrón de Ouro. ¿Que qué pintei e pinto no medio de xente de tanta inquietude? Coido que non estou deixando mal a ninguén. Quérenme e quérolles moi ben a todos. Únenos o amor sincero e sen fisuras a Galicia e ó pobo galego e loitamos pola nosa redención, personalidade, cultura e vida coma tal pobo e nación. Eu, dende o punto e compromiso cristián e fe liberadora, comparto isto con moitos deles. A todos, a dita de ser membros dunha nación tan fermosa, falar nunha lingua tan garimosa coma o galego, danos unha razón de ser.
América
— E chegou o Concilio. Un aire novo e fresco para a Igrexa. Vostede está en América. ¿Como se vivía naquelas terras o influxo conciliar?
— As xentiñas de América (todas elas) son fondamente relixiosas. Ben é certo que esa relixiosidade está mesturada con costumes e vellas crenzas que configuraron as súas vidas e costumes quebrados violentamente por uns homes violentos e predicadores ó seu servizo, que lles falaban dunha fe nova e liberadora ó mesmo tempo que fisicamente os escravizaban. Os predicadores que entenderon a mensaxe liberadora do Concilio trataron de que fose recoñecida polo pobo, que a entendeu ben, matinando non soamente na orde da fe senón da liberación que lles traería ou axudaría fronte ós ditadores, o gran capitalismo, a incultura e mesmo a fame. Non foi así, aínda que dos bos e xenerosos xurdiu a teoloxía da liberación, e os movementos de loita militar, social e política en case que tódolos países. Matino que non acontecería isto se non fose realidade, a pesar de tódolos atrancos, o Concilio.
— En boa parte da América na que estivo tería relación cos centros galegos. ¿Como estaban daquela?
— Foi a primeira cousa que fixen. Poñerme en relación cos centros galegos. Levei cartos de don Ramón Otero Pedrayo para algúns galeguistas e loitadores de Buenos Aires. Don Rodolfo Prada, o Dr. Baltar, Suárez Picallo, dona Virxinia, viúva de Castelao, tódolos de Pontevedra e moitos fregueses de Campañó que alí vivían, e algúns aínda viven; outros descansan a eterna morriña pola terra amada no inmenso camposanto da Chacarita, unha boa parte deles baixo o pórtico que Asorei enxergou, alumeados pola Alba de Castelao. En Buenos Aires coñecín a Laxeiro, a Seoane, a Blanco Amor, que se xuntaban no Centro Galego de Ourense, onde Castelao tiña o seu obradoiro, e no Centro Lugués, no que don Ramón Suárez Picallo ensinaba lingua e literatura galegas e falaba tan ben o galego das Rías Altas, coma o mesmos anxos.
Como nos achamos no centenario do gran galeguista don Ramón Suárez Picallo, quero dicir que o 25 de xullo, Día de Galicia, do 1961, en Buenos Aires, na Chacarita, ante o sartego de Castelao, celebrei a primeira misa en galego; é dicir, todo menos o canon, que foi en latín de tódolos tempos. Logo seguiron outros que celebraron, un sobriño do cardeal Quiroga, da parroquia de Santa Rita, moi pretiño do Centro Galego, ó que él atendía o que podía, e outros cregos, coido que da diocese de Lugo.
Planeouse celebrar misa en galego no Centro lucense co representante de Galicia, presidente da Academia Galega, don Sebastián Martínez-Risco e Macías. Cando se tratou de traducir ó galego a epístola e o evanxeo do día do Apóstolo, díxome don Ramón Suárez Picallo: “Crego, deixa que faga eu as traducións da epístola e o evanxeo, porque eu, aínda que por alá din que son herexe, de herexe non teño nada”. Así se fixo e así se leron. En Buenos Aires, neste tempo, fixen a promesa diante desta xente tan boa e distinguida, que tanto querían e se sacrificaban pola patria, de que todo o que eu escribise sería sempre en lingua galega. Coido que cumprín esta promesa feita en Buenos Aires no 1961.
De Buenos Aires, coma membro do equipo misioneiro para América fundado por Pío XII, pasamos a Chile, Perú e Colombia. Nestes países non coñecín a moitos galegos nin visitei centros galegos, se é que existían.
— En Puerto Rico, no Corozal, impulsou un Instituto de Cultura ó que lle adicou ilusións e un libro. ¿Marcouno tanto a influencia latinoamerica- na?
— Volvín á parroquia de Campañó e logo marchei a Puerto Rico. O cardeal Quiroga púxome algúns reparos. Había cregos que lle dicían que eu gañaba moitos cartos na América mentres aquí me gardaba a parroquia, e que iso non era xusto. Pobriño de min e desgraciado quen vaia coma misioneiro a América matinando nos cartos. O egrexio cardeal non deu creto a tales cregos nin me dixo quen foran os censuradores. Deume tódalas bendicións para que puidese seguir no equipo misioneiro; soamente me puxo unha condición: que lle escribise unha carta ó mes. Cumprín co mandado e el tamén me contestaba.
En Puerto Rico visitei a don Sebastián González Paz, galeguista de corazón, represaliado e exiliado polo franquismo, decano da Facultade de Latín e Grego da Universidade de Río Piedras de Puerto Rico. Tamén coñecín a don Ramón Martínez López. Había unha colonia de galegos moi interesante e benfeitores da terra nai, sobre todo da comarca do Val Miñor -Baiona, A Guarda, etc.-. Tiñamos xuntanzas con moita frecuencia e sempre saía a cultura, as necesidades e a liberdade de Galicia, sobre todo os temas da lingua, que alí se falaba entre nós soamente.
Coma misioneiro, percorrín a illa caribeña en boa parte. O arcebispo de Puerto Rico pregounos a un crego segoviano e a min que ficásemos na illa, e a min tocoume a vila de Corozal, que este ano celebra o 200 aniversario da súa constitución coma parroquia e concello. Aquela xente marcoume porque defendían fortemente o castelán fronte ó inglés-americano, que estudaban por imposición dos Estados Unidos. Ademais sentíame alí coma un veciño máis, na súa cultura, sen ningunha distinción. No despacho parroquial os alumnos mandados polos mestres preguntábanme cousas sobre a vila: historia, costumes, contos, etc. No principio dicíalles que saberían máis eles ca min do seu pobo, e non ían contentos. Entón empecei a coñecer e investigar no arquivo parroquial, invitábanme ós rosarios cantados polas casas, ás liturxias funerarias de sabor precolombiano, cantos de Nadal e Pascua; chegáronme restos prehistóricos e de armamentos dos soldados españois que deixaron nos campos de batalla cando a ocupación polos Estados Unidos, no 1898. Con todo o que reunín ollei que podía saír un libro; animáronme no concello corozaleño e, coa súa subvención, imprentouse en Vigo a Historia de Corozal, atopándose esgotada a edición de 3.000 exemplares. Por todo iso, pola loita pola fe, a lingua e a cultura herdadas dos antergos versus a anglosaxona, poderosa e rica, fixeron de min un namorado das xentes latinoamericanas.
— Xa de volta na terra, o Concilio potenciara as linguas vernáculas. ¿ Que atrancos atopou tanto nos fregueses coma na institución pola súa teima co galego na liturxia?
— Nos comezos do uso das linguas vernáculas o galego quedaba atrás, unha vez máis, dos vascos e cataláns. Iso arrepiábame e, sen pensalo máis, despois de facer unhas traducións indispensables, empecei a facer toda a liturxia en galego.
A xente respondía marabillosamente ben, participando toda ela en tódalas partes da liturxia. Lembro soamente dous casos de novos ricos que casaban fillas e, ó viren moitos invitados da vila -Pontevedra-, querían o casamento en castelán; díxenlles que na parroquia celebrabamos toda a liturxia en galego, seguiron coa teima e acabou a cousa dándolles permiso para que o fixesen noutro sitio. Hoxe, coido que en San Salvador de Poio e en Campañó a xente séntese máis contenta que nas parroquias que seguen castelanizando.
Nin o Sr. Cardeal nin a xerarquía diocesana me dixeron ren en contra do que me pareceu. Os cregos, xa foi outro cantar. Algún deixou de asistir ás funcións parroquiais, dicindo que non entendían o galego; outro foi máis lonxe e dixo que me estaba “xogando un pecado mortal” (sic). Non lembro moito o que lle dixen.
No posconcilio
— No posconcilio as movidas de renovación eclesial foron abundantes en Galicia. ¿Que recordos garda destes tempos?
— Foi marabilloso todo aquel movemento de centos de cregos das cinco dioceses galegas cun só espírito e afán de que a Igrexa-institución se encarnase no pobo máis pobre -mariñeiro e labrego-, marxinado e sen voz. Eran ó mesmo tempo liberadores do franquismo na orde cultural, social e política das culturas e pobos da Península. Penso que debido a aquelas
158/58
Antonio Rodríguez Fraiz, un crego do noso pobo
movidas posconciliares xurdiu coa forza que tivo en Galicia a Asemblea de cregos-bispos e logo o Concilio Galego e Enrucillada.
— ¿Pagou a pena todo aquel esforzo da Asemblea cregos-bispos, que logo foi tan teimudamente desmantelada?
— Matino que a pesar de ser teimudamente desmantelada, aquel esforzo valeu para a vida persoal e pastoral, polo menos dos que participamos tan apaixonadamente naquela famosa Asemblea. Coido que dende centos de anos atrás endexamais se celebrara na vida da Igrexa cousa semellante.
— O Concilio Galego, que veu despois, ¿foi unha oportunidade perdida?
— Ó meu entender non foi unha oportunidade totalmente perdida. O que se perdeu foi o monolítico integrismo clerical. Os cregos, en xeral, sentíronse máis persoas e máis libres no seu labor; as relacións persoais coa xerarquía volvéronse máis respectuosas e menos servís. Todo isto redunda nunha vida pastoral máis sincera.
— Pasaron moitos anos dende a súa primeira ilusión xuvenil. Coa distancia do tempo, ¿que paralelismo pode facer entre a Igrexa daquela e a de hoxe?
— Certo, amigo meu, que pasaron moitos anos dende a miña saída do seminario, cheo de ilusións. Aquela Igrexa, e a vida parroquial, estaba chea de prohibicións; todo tan ordenado que non quedaba case nada de liberdade e iniciativa persoal. Hoxe, certamente, un móvese con máis liberdade pastoral e sacerdotal. Os cregos inmobilistas ocupaban tódolos postos de responsabilidade. Os arciprestes, por exemplo, para faceren un informe, ían denantes a algún superior a preguntar como quería que o fixesen; hoxe coido que non é así. Estamos máis atentos ás necesidades dos fieis.
— Diante das novas realidades, televisión, prensa, publicacións, que hoxe están aí, ¿é máis doado mantelos novos desafíos polos que vostede loitou sempre?
— Para nós, os cregos galegos, é a nosa fe en Cristo Xesús, que viviu cos pobres e falou o arameo (a lingua dos pobres), o noso compromiso pola galeguidade e a loita, cadaquén no seu eido, pola fe e a Igrexa encarnada no noso pobo. Polo intre, manter arestora os novos desafíos non é cuestión de que as novas realidades nos sexan máis propicias ou con máis atrancos; é cuestión de seguir con fe o exemplo que nos dan na loita por Galicia moitos que non teñen a nosa fe, ou parece que non a teñen.
— E para rematar, algo así coma un manifesto da súa posición diante destes dous retos do espírito de Encrucillada; a fe cristiá e a galeguidade.
— A fe comprometida e fonda é un facho que ten que alumea-los vieiros que nos leven a un compromiso diario na loita pola galeguidade. Fago miña a pregaria cunqueiriana: “Que a nosa lingua dure mil primaveras” e Encrucillada, polo menos, cen primaveras.
* Encrucillada en 1995