Cruz de mala morte de San Xurxo de Sacos.
Calros Solla
En 2022 faleceron na Unión Europea 20.600 persoas, vítimas de accidentes de tráfico. A media europea por millón de habitantes cifrouse en 46 falecidos. Os peores datos ofrecíaos Romanía, por riba dos 80 mortos por millón de habitantes (2.377 vítimas mortais). Grecia rozou os 60 mortos por millón. O país heleno evoluía dos 113 falecidos por millón en 2010 (1.258 vítimas mortais) aos 58 por millón en 2022. En 2022, Galiza sumou 89 vítimas mortais en sinistros automobilísticos. Pola súa banda, Grecia acadaba a cifra de 608 falecidos. A poboación da Galiza é duns 2’7 millóns de habitantes, mentres que a poboación grega rolda os 10’4 millóns.
En Grecia, os datos de sinistralidade viaria melloraron nos últimos tempos, porén, seguen a ser dos máis altos da UE. Das reiteradas imprudencias e inobservancia das normas de circulación nas estradas da Hélade dámos fe; da non utilización do cinto de seguranza e da condución baixo os efectos do alcol dan fe as estatísticas.
Investimos as pasadas semanas en percorrer os territorios do Peloponeso, Grecia Central, Tesalia e Macedonia a través das súas estradas principais e secundarias. Durante o noso periplo, de maneira recorrente, fomos testemuñas, por exemplo, do exceso de velocidade dos automobilistas gregos en tramos limitados a 30 ou 50 km/h, dos adiantamentos en vías de dobre carril demarcados por dobre liña continua e das ultrapasadas pola beiravía. A policía de tránsito ora miraba para outro lado, ora incorría nas mesmas irregularidades. Di o refrán: Cántaro que moitas veces vai á fonte ou deixa no camiño a asa ou a fronte.
Un dos 147 preceptos que os sabios da antigüidade mandaron labrar no pronaos do templo de Apolo en Delfos recomendaba: “Nada en exceso” (“Μηδέν άγαν”). Entre a restra dos humanos excesos, os máis tetricamente expeditivos son o exceso de confianza e o exceso de velocidade. Ai se os antigos gregos volvesen alentar!; eles, que fixeron por levantarnos das patas de diante.
Percorrendo Grecia en coche, alén da adusta beleza da paisaxe e das temeridades locomotivas, chamounos a atención a profusión de capelas en miniatura, dispostas á beira do asfalto. De Atenas a Epidauro, de Epidauro a Micenas, de Micenas a Olimpia, de Olimpia a Delfos, de Delfos a Kalambaka, de Kalambaka a Salónica..., foron centos as gloriñas escrutadas. Interrogados os naturais (viandantes, camareiros, recepcionistas de hotel...) sobre o particular, explicáronnos que, dende había décadas (anos sesenta, quizais), rexía en Grecia o costume de erixir unha “kandylakia” (candeeira) a rente da beiravía en lembranza de quen, naquel punto funesto, perdera a vida en accidente de circulación; mutatis mutandis, velaí as nosas cruces de mala morte, abondosas nos cantís da fatídica Costa da Morte (léase v. g.: Fernández de la Cigoña, 1990) e ao pé das nosas estradas. O fin das kandylakias sería, para a familia do finado, a perpetuación in situ da súa lembranza: unha tumba redundante; para o peón, unha estación de rezo ou pregaria; para os condutores, unha advertencia, un “memento mori”, un aprender na cabeza doutro.
A meirande parte dos enquisados ofreceunos a devandita versión, emporiso, uns poucos engadiron que as kandylakias tamén eran sufragadas por persoas que, milagrosamente, salvaran a vida tras un gravísimo percance ao volante ou ao guiador. Daquela, outra das funcións das kandylakias sería a de exvoto (agradecemento pola graza recibida), a semellanza das ofrendas con forma de barco, habituais nos nosos santuarios marítimos ou dos cadaleitos e mortallas, procesionantes en Ribarteme e na Pobra do Caramiñal.
As kandylakias máis antigas –tamén as máis pequenas e menos ostentosas–, elaboráronse con chapa metálica. Son pois artesanía de ferreiros ou latoeiros, máis ou menos retorneadas dependendo do gusto do artesán ou do poder adquisitivo dos oferentes. Érguense un metro do chan sobre unha vareta metálica que lles confire a fasquía das caixas do correo americanas. Non todas manteñen hoxe a verticalidade orixinal. O receptáculo é cúbico ou prismático, con portiña frontal acristalada. Nalgún caso, as placas de vidro provén a maiores a diafanidade das paredes laterais. Neste formato cúbico tamén as atopamos confeccionadas en mármore branco –máis modernas e aparentes e de maior cabida– e alzadas sobre pedestais consistentes. Metálicas ou marmóreas, todas elas se coroan cunha cruz latina e algunha reserva espazo para engadir un texto funerario ou epitáfico, pintado ou inscrito.
No contedor explícito guarécense candeas, candeeiros e candelexas de avelaíña (“mariposas”); estampas ou repuxados de estaño con motivos relixiosos –son frecuentes os “theotokos”–; fotografías do defunto, obxectos persoais, escritos... Así mesmo: caixas de mistos, acendedores, botellos de aceite...; é dicir, a intendencia.
Estes modelos primitivos –cubos ou prismas metálicos– foron evolucionando, complementándose cunha cuberta a dúas augas –tamén de metal– rematada cunha cruz cimeira, arrequecendo así o aspecto de capeliñas. Este formato, andado o tempo, outorgaríalles lexitimidade ás kandylakias que copian en pequena escala os templos ortodoxos gregos. Feitas con cemento moldeado, abundan as pintadas de cor branca, intercalando a vermella e a azul nas cúpulas, no zócolo, no arco frontal, nas cornixas e nas fornelas cegas. Amais da porteliña frontal acristalada, estas kandylakias poden abrir nos laterais fornelas vidradas ou sen vidrar. Véndense gran variedade de trazas e tamaños –algúns monumentais– nas tendas de xardinaría ou de materiais de construción.
O catálogo de kandylakias complétano aquelas que, polas súas dimensións e feitura, achéganse á categoría de oratorios, esmoleiros ou petos de ánimas. As pompas fúnebres prolongan o clasismo, mais, así e todo, non plus ultra.
Alomenos con periodicidade cadaneira –cadrando co cabodano do pasamento–, as kandylakias son ornadas con ramos de flores. Amais dos enfeites florais, anóvanse os cirios e as avelaíñas, poñendoas a arder. Ao pé dalgunha kandylakia vimos pousadas botellas de champaña ou licor, refugallo de brindes póstumos.
Moitas das kandylakias máis vedrañas presentan un estado avanzado de abandono e deterioro. Algunha das recentes loce, pola contra, en todo o seu esplendor. Xa saben aquilo de que ninguén morre definitivamente mentres permaneza no recordo de alguén.
Nas curvas pechadas, no bordo das barroncas, nos cruzamentos de escasa visibilidade..., amoréanse as kandylakias de toda época e condición. Nalgún caso chegamos a contar até unha ducia de elementos, considerando os dous sentidos do tráfico. Xaora, non hai xeito máis contundente de advertir a existencia dun “punto negro”. Secasí, en Grecia –e non só–, coma quen oe chover.
Se todas as kandylakias tremelocesen, circular de noite polas estradas gregas depararíanos ser raudos espectadores dunha interminábel e estarrecedora Santa Compaña. Arroubados polo espectáculo, probabelmente acabariamos protagonizando un accidente de circulación. Macabro.
Na nosa terra, a N-541 ou estrada de Ourense, en concreto o tramo Pontevedra-Cerdedo, é, de vello, unha desas vías devezosas de sangue. A cada pouco, os 30 quilómetros que separan a vila do Lérez da aldea do Lérez reclaman, coma dragón medieval, o seu tributo de carne viva, sexa humana ou de calquera outro animal. Aqueles que por fas ou por nefas nos aventuramos a transitar polo seu firme en mal estado e a trazar as súas perigosas voltas e revoltas retemos na acordanza algún sobresalto –por fortuna, venial– e, así mesmo, o nome de moitos parentes, amigos e coñecidos que nesta estrada perderon a vida, ás veces ben perto da súa casa. Sen ir máis lonxe, na Noiteboa de 2022, un autobús descontrolado derrubou as proteccións da ponte de Vichocuntín e precipitouse ao leito do río Lérez. Morreron sete dos ocupantes; puido ser un masacre. A controvertida reforma do acceso ao Serrapio, non só eliminou a barreira vexetal que amenizaba o tesouro etnográfico da aldea vella de Vichocuntín, senón que converteu aquel punto nunha trampa mortal. U-los responsábeis?
Días pasados, transitamos de novo pola N-541, deténdonos con curiosidade antropolóxica nos lugares sinalados de xeito perdurábel pola traxedia. Ao longo do traxecto Pontevedra-Cerdedo testemuñamos a existencia de exvotos florais pendurados das biondas, un deles na referida e aínda non reparada ponte de Vichocuntín. Amais dos ramos de flores, espallados aquí e acolá, rexistramos tres fitos fúnebres –as nosas kandylakias–. No quilómetro 81 (beira esquerda), localidade de Viascón, atopamos o primeiro deles: pranto pola morte dunha muller, sinistro acaecido no ano 1989: “Falleció de accidente”. O segundo, na localidade de San Xurxo de Sacos, quilómetro 76 (beira dereita): pranto pola morte de desgraza dun home. Ambos moimentos reproducen en pedra do país o trazo da cruz latina con inscricións. O terceiro, no lugar do Coteliño, ás portas de Cerdedo, quilómetro 65 (beira dereita): pranto pola perda doutro home, motociclista. O seu casco colgouse –engalanado en cintas– nun dos pés do depósito de sal: o que lle segou a vida.
En Delfos, un barman –tan sensato coma falangueiro– trouxo a colación algo que lle oía dicir ao seu mestre: “Cada ano, nas estradas de Grecia desaparece unha vila enteira”. Sendo eu rapaz, nunha gran pancarta voandeira que atravesaba a estrada de Ourense á altura da curva das pontes de Bora líase: “Xa van vinte mortos, o próximo podes ser ti”. Sentidiño e boa sorte.
En Grecia, os datos de sinistralidade viaria melloraron nos últimos tempos, porén, seguen a ser dos máis altos da UE. Das reiteradas imprudencias e inobservancia das normas de circulación nas estradas da Hélade dámos fe; da non utilización do cinto de seguranza e da condución baixo os efectos do alcol dan fe as estatísticas.
Investimos as pasadas semanas en percorrer os territorios do Peloponeso, Grecia Central, Tesalia e Macedonia a través das súas estradas principais e secundarias. Durante o noso periplo, de maneira recorrente, fomos testemuñas, por exemplo, do exceso de velocidade dos automobilistas gregos en tramos limitados a 30 ou 50 km/h, dos adiantamentos en vías de dobre carril demarcados por dobre liña continua e das ultrapasadas pola beiravía. A policía de tránsito ora miraba para outro lado, ora incorría nas mesmas irregularidades. Di o refrán: Cántaro que moitas veces vai á fonte ou deixa no camiño a asa ou a fronte.
Un dos 147 preceptos que os sabios da antigüidade mandaron labrar no pronaos do templo de Apolo en Delfos recomendaba: “Nada en exceso” (“Μηδέν άγαν”). Entre a restra dos humanos excesos, os máis tetricamente expeditivos son o exceso de confianza e o exceso de velocidade. Ai se os antigos gregos volvesen alentar!; eles, que fixeron por levantarnos das patas de diante.
Percorrendo Grecia en coche, alén da adusta beleza da paisaxe e das temeridades locomotivas, chamounos a atención a profusión de capelas en miniatura, dispostas á beira do asfalto. De Atenas a Epidauro, de Epidauro a Micenas, de Micenas a Olimpia, de Olimpia a Delfos, de Delfos a Kalambaka, de Kalambaka a Salónica..., foron centos as gloriñas escrutadas. Interrogados os naturais (viandantes, camareiros, recepcionistas de hotel...) sobre o particular, explicáronnos que, dende había décadas (anos sesenta, quizais), rexía en Grecia o costume de erixir unha “kandylakia” (candeeira) a rente da beiravía en lembranza de quen, naquel punto funesto, perdera a vida en accidente de circulación; mutatis mutandis, velaí as nosas cruces de mala morte, abondosas nos cantís da fatídica Costa da Morte (léase v. g.: Fernández de la Cigoña, 1990) e ao pé das nosas estradas. O fin das kandylakias sería, para a familia do finado, a perpetuación in situ da súa lembranza: unha tumba redundante; para o peón, unha estación de rezo ou pregaria; para os condutores, unha advertencia, un “memento mori”, un aprender na cabeza doutro.
A meirande parte dos enquisados ofreceunos a devandita versión, emporiso, uns poucos engadiron que as kandylakias tamén eran sufragadas por persoas que, milagrosamente, salvaran a vida tras un gravísimo percance ao volante ou ao guiador. Daquela, outra das funcións das kandylakias sería a de exvoto (agradecemento pola graza recibida), a semellanza das ofrendas con forma de barco, habituais nos nosos santuarios marítimos ou dos cadaleitos e mortallas, procesionantes en Ribarteme e na Pobra do Caramiñal.
As kandylakias máis antigas –tamén as máis pequenas e menos ostentosas–, elaboráronse con chapa metálica. Son pois artesanía de ferreiros ou latoeiros, máis ou menos retorneadas dependendo do gusto do artesán ou do poder adquisitivo dos oferentes. Érguense un metro do chan sobre unha vareta metálica que lles confire a fasquía das caixas do correo americanas. Non todas manteñen hoxe a verticalidade orixinal. O receptáculo é cúbico ou prismático, con portiña frontal acristalada. Nalgún caso, as placas de vidro provén a maiores a diafanidade das paredes laterais. Neste formato cúbico tamén as atopamos confeccionadas en mármore branco –máis modernas e aparentes e de maior cabida– e alzadas sobre pedestais consistentes. Metálicas ou marmóreas, todas elas se coroan cunha cruz latina e algunha reserva espazo para engadir un texto funerario ou epitáfico, pintado ou inscrito.
No contedor explícito guarécense candeas, candeeiros e candelexas de avelaíña (“mariposas”); estampas ou repuxados de estaño con motivos relixiosos –son frecuentes os “theotokos”–; fotografías do defunto, obxectos persoais, escritos... Así mesmo: caixas de mistos, acendedores, botellos de aceite...; é dicir, a intendencia.
Estes modelos primitivos –cubos ou prismas metálicos– foron evolucionando, complementándose cunha cuberta a dúas augas –tamén de metal– rematada cunha cruz cimeira, arrequecendo así o aspecto de capeliñas. Este formato, andado o tempo, outorgaríalles lexitimidade ás kandylakias que copian en pequena escala os templos ortodoxos gregos. Feitas con cemento moldeado, abundan as pintadas de cor branca, intercalando a vermella e a azul nas cúpulas, no zócolo, no arco frontal, nas cornixas e nas fornelas cegas. Amais da porteliña frontal acristalada, estas kandylakias poden abrir nos laterais fornelas vidradas ou sen vidrar. Véndense gran variedade de trazas e tamaños –algúns monumentais– nas tendas de xardinaría ou de materiais de construción.
O catálogo de kandylakias complétano aquelas que, polas súas dimensións e feitura, achéganse á categoría de oratorios, esmoleiros ou petos de ánimas. As pompas fúnebres prolongan o clasismo, mais, así e todo, non plus ultra.
Alomenos con periodicidade cadaneira –cadrando co cabodano do pasamento–, as kandylakias son ornadas con ramos de flores. Amais dos enfeites florais, anóvanse os cirios e as avelaíñas, poñendoas a arder. Ao pé dalgunha kandylakia vimos pousadas botellas de champaña ou licor, refugallo de brindes póstumos.
Moitas das kandylakias máis vedrañas presentan un estado avanzado de abandono e deterioro. Algunha das recentes loce, pola contra, en todo o seu esplendor. Xa saben aquilo de que ninguén morre definitivamente mentres permaneza no recordo de alguén.
Nas curvas pechadas, no bordo das barroncas, nos cruzamentos de escasa visibilidade..., amoréanse as kandylakias de toda época e condición. Nalgún caso chegamos a contar até unha ducia de elementos, considerando os dous sentidos do tráfico. Xaora, non hai xeito máis contundente de advertir a existencia dun “punto negro”. Secasí, en Grecia –e non só–, coma quen oe chover.
Se todas as kandylakias tremelocesen, circular de noite polas estradas gregas depararíanos ser raudos espectadores dunha interminábel e estarrecedora Santa Compaña. Arroubados polo espectáculo, probabelmente acabariamos protagonizando un accidente de circulación. Macabro.
Na nosa terra, a N-541 ou estrada de Ourense, en concreto o tramo Pontevedra-Cerdedo, é, de vello, unha desas vías devezosas de sangue. A cada pouco, os 30 quilómetros que separan a vila do Lérez da aldea do Lérez reclaman, coma dragón medieval, o seu tributo de carne viva, sexa humana ou de calquera outro animal. Aqueles que por fas ou por nefas nos aventuramos a transitar polo seu firme en mal estado e a trazar as súas perigosas voltas e revoltas retemos na acordanza algún sobresalto –por fortuna, venial– e, así mesmo, o nome de moitos parentes, amigos e coñecidos que nesta estrada perderon a vida, ás veces ben perto da súa casa. Sen ir máis lonxe, na Noiteboa de 2022, un autobús descontrolado derrubou as proteccións da ponte de Vichocuntín e precipitouse ao leito do río Lérez. Morreron sete dos ocupantes; puido ser un masacre. A controvertida reforma do acceso ao Serrapio, non só eliminou a barreira vexetal que amenizaba o tesouro etnográfico da aldea vella de Vichocuntín, senón que converteu aquel punto nunha trampa mortal. U-los responsábeis?
Días pasados, transitamos de novo pola N-541, deténdonos con curiosidade antropolóxica nos lugares sinalados de xeito perdurábel pola traxedia. Ao longo do traxecto Pontevedra-Cerdedo testemuñamos a existencia de exvotos florais pendurados das biondas, un deles na referida e aínda non reparada ponte de Vichocuntín. Amais dos ramos de flores, espallados aquí e acolá, rexistramos tres fitos fúnebres –as nosas kandylakias–. No quilómetro 81 (beira esquerda), localidade de Viascón, atopamos o primeiro deles: pranto pola morte dunha muller, sinistro acaecido no ano 1989: “Falleció de accidente”. O segundo, na localidade de San Xurxo de Sacos, quilómetro 76 (beira dereita): pranto pola morte de desgraza dun home. Ambos moimentos reproducen en pedra do país o trazo da cruz latina con inscricións. O terceiro, no lugar do Coteliño, ás portas de Cerdedo, quilómetro 65 (beira dereita): pranto pola perda doutro home, motociclista. O seu casco colgouse –engalanado en cintas– nun dos pés do depósito de sal: o que lle segou a vida.
En Delfos, un barman –tan sensato coma falangueiro– trouxo a colación algo que lle oía dicir ao seu mestre: “Cada ano, nas estradas de Grecia desaparece unha vila enteira”. Sendo eu rapaz, nunha gran pancarta voandeira que atravesaba a estrada de Ourense á altura da curva das pontes de Bora líase: “Xa van vinte mortos, o próximo podes ser ti”. Sentidiño e boa sorte.
Feed RSS
