En Cernados e na Cavadosa recollemos testemuños do chamado “pan das ánimas”, un antigo e desaparecido costume peditorio que, por Defuntos, protagonizaba a rapazada.
Calros Solla
Participantes no 2º Roteiro da Pantalla (Cerdedo, ano 2013).
Coa sa intención de apontoar no xabre da tradición a faceta pagá e xoldreira da festividade galega dos Defuntos, traio a estas páxinas o recollido hai anos nos lugares da Cavadosa e Cernados (parroquia de Cerdedo), verbo do costume –hoxe perdido– dos nenos e raparigos de entre dous séculos por roldar no mes de Santos as casas aldeás na procura das “chuches” doutrora.
Faláronme para a ocasión o señor Benicio Fortes (oriúndo de Caroi) e unhas mulleres coñecidas polas Mariñas de Cernados, que na gloria estean.
Do primeiro de Santos en diante, aproveitando calquera vagar, xuntábase un fatado de nenas e nenos, ataviados con colares e goleiras de castañas crúas enfiadas con liñol. Levaban nas mans, como complemento, cadanseu pan de sapo (cogomelos do xénero Macrolepiota) e/ou cabazas, cabaciñas e calacueiras, baleiradas e talladas (ollos, nariz e boca). Algúns rillotes cubríanse con carapuchos de xunco. Un deles –o máis “responsábel”– portaba un fardeliño para recadar as esmolas.
Atraendo a atención dos moradores, aquela turma pedía polo “pan das ánimas”, empregando as expresións: “Dádenos o pan, que as ánimas volo pagharán” ou “Por Defuntos, o mel e os untos”, ou tamén “Por Defuntos, o mel ou os untos”.
Coidamos que o retrouso “Por Defuntos, o mel e/ou os untos” ten dupla interpretación. Vexamos:
Consonte a dualidade “mel e untos”, os pedintes non restrinxían o agasallo do pan das ánimas a un chusco de boroa ou –enfornados para a ocasión– a uns cornechos amasados con fariña de mestura, senón que, arrequecendo quizais unha frugalidade primitiva, os pícaros demandaban ofrendas máis sabedeiras e proteicas. O mel e os untos aluden ao xarope dos favos acabados de castrar ou as ensullas dos marráns recén sacrificados. Di o refraneiro: No mes dos mortos mata os teus porcos; No mes de Santos e Defuntos mata os teus porcos e fai bo caldo cos untos; Unto de porco, viño quente e mel da abelleira, prá moqueira.
Pola outra banda, a disxuntiva “o mel ou os untos”, semella unha ameaza pueril equivalente a “a bolsa ou a vida”: a bolsa é metonimia do diñeiro; os untos, tropo das miudallas vitais. O home do unto, tamén chamado Sacaúntos, é, como saben, un coñecido asustanenos.
Ben é certo que, ao remate, cadaquén daba o que podía e o pan das ánimas, o mel e os untos solicitados acababan concretándose nunhas codelas de pan, unhas presadas de castañas asadas ou cocidas con loureiro ou fiúncho ou, se a casa era forte ou pródiga, “ás veces caía un chourizo ou un anaco de touciño; raro era que che desen un pataco”.
As ofrendas íanse gardando todas na saquetiña que, unha vez chea ou mediada, daba para unha merenda de bóbilis bóbilis.
Se o galano for de mérito, despedíanse as crianzas da casa farturenta coa expresión “De hoxe nun ano”, coa que se agradecía a xenerosidade dispensada e se lles desexaba saúde, prorrogadora da vida.
A expresión “De hoxe nun ano” evócanos a propia etimoloxía da palabra aguinaldo (Hoc in anno: “neste ano”). Ao longo do ciclo anual, a seiva nova da tribo tamén solicitaría “aguinaldos” ou doazóns –mormente, en especies– polo Aninovo ou Reis, no Entroido e cadrando coas lumeiras do San Xoán.
Daquela, para festexarmos conforme a nosa tradición, cómpre non confundir os prodixios da noite das ánimas ou de defuntos (a noite do 31 de outubro para o primeiro de novembro) cos costumes que lle son (ou lle eran) propios á epoca do ano na que andamos, nomeada Magosto, Defuntos (“por Defuntos”) e, modernamente, Samaín –tras o afán recuperador do mestre cedeirés López Loureiro.
Portas dentro, é propio da noite das ánimas ou de defuntos non levantar a mesa tras a cea, posto que, as almiñas dos seres queridos acudirán a alimentarse dos sobexos, así que nós vaiamos para ao leito. Asemellando as ánimas cos paxariños, convén que lles xuntemos as farangullas en moreas e lle fagamos dobras ao mantel para axudalas no seu pouso. Moito se respectan as avelaíñas, velairiñas ou matacandís (bolboretas noitevas) que, brancas ou negras, entran polas portas ou ventás abertas, atraídas pola luz. Vense nelas os espíritos saudadores dos nosos devanceiros. A cor branca testemuña que están en graza de Deus; as de cor escura requiren algunha intercesión dos vivos para mellorar o seu estado (misas, candeas, esmola...), revoando insistentemente arredor da chama dos candís ou bourando de xeito compulsivo contra as lámpadas. Óese que nesas noites longas e escuras, os parentes retratados en vellas fotografías sorrínche ou séguente coa mirada; de súpeto, ábrense ou péchanse as portas dos cuartos, dos armarios ou dos aparadores; tanxen os reloxos fóra da hora; e se á luz dunha candea, contemplas o teu reflexo no espello, tras o teu ombreiro dereito asomará o rostro do defunto que vela por ti, mentres que polo esquerdo, a face do que te praguea decontino; ambas as dúas visións, estarrecedoras.
Porta fóra, tamén se lles empresta cautelosa atención ás extemporáneas nubes de insectos que, desnortados, aboian nas poleiras altas das árbores núas; ao retumbar no chan da froita serodia; ao grallar dos corvos venteados; ao ouleo frío das rapinas da noite (de xeito especial, o da avelaiona); ao cantar do paxaro Piú, coñecido noutros lugares pola cabra da noite. Na madrugada, Deus te libre de abrir a porta se escoitas petar nela unha ou tres veces.
Inaugurado o mes de Santos, no alto Seixo, Portalén franquea o acceso ao Outro Mundo, que disque se manterá expedito –data non confirmada– até ás portas do Nadal. Mes en diante, se cadra, o agoiro da Pantalla chímpase ás corredoiras, ou alguén sorprende o gato Niquitates asexar de lonxe; chantóns, visións e aparicións fanse fenómeno recorrente.
O limiar de Defuntos despide a tempada da colleita ao tempo que nos sitúa na antesala do solsticio de inverno (Nadal), na que o sol, vencedor das tebras, volverá facerse, paseniño, cos dominios do ceo. Entremedias, a horta de outono, as castañas, o mel, o viño novo e os engumiños do porco axudarannos a andar o camiño.
Tendo en consideración as moitas analoxías que entretecen os acervos celtoatlánticos, non me parece desaxeitada a denominación Samaín (adaptación do gaélico Samahin “fin do verán”), sobre todo porque, cociñado o rito no mesmo prebe, foi recuperado hai máis de tres décadas por un docente e investigador galego como alternativa á groseira mercadotecnia do Halloween, tan artificial para os de aquí coma para os norteamericanos. De nós depende que non se deturpe a efeméride pondo a desfilar por rúas e camiños momias, vampiros e zombis. Para os que refugan o retrouso do “truco ou trato”, a tradición cerdedesa ofrecelles a alternativa do “pan das ánimas”. De hoxe nun ano.
Faláronme para a ocasión o señor Benicio Fortes (oriúndo de Caroi) e unhas mulleres coñecidas polas Mariñas de Cernados, que na gloria estean.
Do primeiro de Santos en diante, aproveitando calquera vagar, xuntábase un fatado de nenas e nenos, ataviados con colares e goleiras de castañas crúas enfiadas con liñol. Levaban nas mans, como complemento, cadanseu pan de sapo (cogomelos do xénero Macrolepiota) e/ou cabazas, cabaciñas e calacueiras, baleiradas e talladas (ollos, nariz e boca). Algúns rillotes cubríanse con carapuchos de xunco. Un deles –o máis “responsábel”– portaba un fardeliño para recadar as esmolas.
Atraendo a atención dos moradores, aquela turma pedía polo “pan das ánimas”, empregando as expresións: “Dádenos o pan, que as ánimas volo pagharán” ou “Por Defuntos, o mel e os untos”, ou tamén “Por Defuntos, o mel ou os untos”.
Coidamos que o retrouso “Por Defuntos, o mel e/ou os untos” ten dupla interpretación. Vexamos:
Consonte a dualidade “mel e untos”, os pedintes non restrinxían o agasallo do pan das ánimas a un chusco de boroa ou –enfornados para a ocasión– a uns cornechos amasados con fariña de mestura, senón que, arrequecendo quizais unha frugalidade primitiva, os pícaros demandaban ofrendas máis sabedeiras e proteicas. O mel e os untos aluden ao xarope dos favos acabados de castrar ou as ensullas dos marráns recén sacrificados. Di o refraneiro: No mes dos mortos mata os teus porcos; No mes de Santos e Defuntos mata os teus porcos e fai bo caldo cos untos; Unto de porco, viño quente e mel da abelleira, prá moqueira.
Pola outra banda, a disxuntiva “o mel ou os untos”, semella unha ameaza pueril equivalente a “a bolsa ou a vida”: a bolsa é metonimia do diñeiro; os untos, tropo das miudallas vitais. O home do unto, tamén chamado Sacaúntos, é, como saben, un coñecido asustanenos.
Ben é certo que, ao remate, cadaquén daba o que podía e o pan das ánimas, o mel e os untos solicitados acababan concretándose nunhas codelas de pan, unhas presadas de castañas asadas ou cocidas con loureiro ou fiúncho ou, se a casa era forte ou pródiga, “ás veces caía un chourizo ou un anaco de touciño; raro era que che desen un pataco”.
As ofrendas íanse gardando todas na saquetiña que, unha vez chea ou mediada, daba para unha merenda de bóbilis bóbilis.
Se o galano for de mérito, despedíanse as crianzas da casa farturenta coa expresión “De hoxe nun ano”, coa que se agradecía a xenerosidade dispensada e se lles desexaba saúde, prorrogadora da vida.
A expresión “De hoxe nun ano” evócanos a propia etimoloxía da palabra aguinaldo (Hoc in anno: “neste ano”). Ao longo do ciclo anual, a seiva nova da tribo tamén solicitaría “aguinaldos” ou doazóns –mormente, en especies– polo Aninovo ou Reis, no Entroido e cadrando coas lumeiras do San Xoán.
Daquela, para festexarmos conforme a nosa tradición, cómpre non confundir os prodixios da noite das ánimas ou de defuntos (a noite do 31 de outubro para o primeiro de novembro) cos costumes que lle son (ou lle eran) propios á epoca do ano na que andamos, nomeada Magosto, Defuntos (“por Defuntos”) e, modernamente, Samaín –tras o afán recuperador do mestre cedeirés López Loureiro.
Portas dentro, é propio da noite das ánimas ou de defuntos non levantar a mesa tras a cea, posto que, as almiñas dos seres queridos acudirán a alimentarse dos sobexos, así que nós vaiamos para ao leito. Asemellando as ánimas cos paxariños, convén que lles xuntemos as farangullas en moreas e lle fagamos dobras ao mantel para axudalas no seu pouso. Moito se respectan as avelaíñas, velairiñas ou matacandís (bolboretas noitevas) que, brancas ou negras, entran polas portas ou ventás abertas, atraídas pola luz. Vense nelas os espíritos saudadores dos nosos devanceiros. A cor branca testemuña que están en graza de Deus; as de cor escura requiren algunha intercesión dos vivos para mellorar o seu estado (misas, candeas, esmola...), revoando insistentemente arredor da chama dos candís ou bourando de xeito compulsivo contra as lámpadas. Óese que nesas noites longas e escuras, os parentes retratados en vellas fotografías sorrínche ou séguente coa mirada; de súpeto, ábrense ou péchanse as portas dos cuartos, dos armarios ou dos aparadores; tanxen os reloxos fóra da hora; e se á luz dunha candea, contemplas o teu reflexo no espello, tras o teu ombreiro dereito asomará o rostro do defunto que vela por ti, mentres que polo esquerdo, a face do que te praguea decontino; ambas as dúas visións, estarrecedoras.
Porta fóra, tamén se lles empresta cautelosa atención ás extemporáneas nubes de insectos que, desnortados, aboian nas poleiras altas das árbores núas; ao retumbar no chan da froita serodia; ao grallar dos corvos venteados; ao ouleo frío das rapinas da noite (de xeito especial, o da avelaiona); ao cantar do paxaro Piú, coñecido noutros lugares pola cabra da noite. Na madrugada, Deus te libre de abrir a porta se escoitas petar nela unha ou tres veces.
Inaugurado o mes de Santos, no alto Seixo, Portalén franquea o acceso ao Outro Mundo, que disque se manterá expedito –data non confirmada– até ás portas do Nadal. Mes en diante, se cadra, o agoiro da Pantalla chímpase ás corredoiras, ou alguén sorprende o gato Niquitates asexar de lonxe; chantóns, visións e aparicións fanse fenómeno recorrente.
O limiar de Defuntos despide a tempada da colleita ao tempo que nos sitúa na antesala do solsticio de inverno (Nadal), na que o sol, vencedor das tebras, volverá facerse, paseniño, cos dominios do ceo. Entremedias, a horta de outono, as castañas, o mel, o viño novo e os engumiños do porco axudarannos a andar o camiño.
Tendo en consideración as moitas analoxías que entretecen os acervos celtoatlánticos, non me parece desaxeitada a denominación Samaín (adaptación do gaélico Samahin “fin do verán”), sobre todo porque, cociñado o rito no mesmo prebe, foi recuperado hai máis de tres décadas por un docente e investigador galego como alternativa á groseira mercadotecnia do Halloween, tan artificial para os de aquí coma para os norteamericanos. De nós depende que non se deturpe a efeméride pondo a desfilar por rúas e camiños momias, vampiros e zombis. Para os que refugan o retrouso do “truco ou trato”, a tradición cerdedesa ofrecelles a alternativa do “pan das ánimas”. De hoxe nun ano.
Feed RSS
