Diversas lecturas posíbeis
Xoán Carlos Garrido Couceiro
A chamada escura dos cavorcos foi no seu momento a descuberta de que as grandes historias non só lle pasaban aos “grandes homes”. Cando o autor lembraba como a inspiración lle chegara na taberna da súa parroquia na que estaban botando na televisión Yo Claudio, diante do estupor que as súas “depravadas” relacións causaban entre un público sorprendido e ao mesmo tempo comprensivo cunhas elites políticas de vida tan licenciosa; unha paisana exclamou “iso non é nada”. E logo soltou como se calquera cousa algúns exemplos de feitos coñecidos de parentes e veciños que non tiñan nada que envexar dos do propio Calígula, dando conta de que as traxedias e as comedias, en definitiva, os clásicos que recollían os acontecementos dos grandes imperios seguramente non contaban o que sucedía nos pobos sen historia, mais non é tanto porque non tiveran unha historia que contar senón simplemente porque cumpría aclarar que era universal e que era particular desde a perspectiva de deixar fixada na conciencia, unhas relacións de poder dunha determinada sociedade..
Os clásicos, en definitiva, as obras universais, que trataban temas que ían máis alá do relato apegado a un tempo e a un espazo específico senón que abordaban asuntos que lle son propios a todo ser humano en toda época e lugar, parecía que só podían ser narrados desde unha localización na que quedara claro ao que se referían por “ser humano” que evidentemente non abranguía aos colectivos excluídos do protagonismo destes feitos. Isto non quer dicir que non saíran nas súas creacións máis ninguén que aqueles que cumpría ás clases dominantes. Un tópico marxista que dito así parece un insulto porque parte do suposto que os dominados, ademais disto, son parvos, pois reproducían os relatos que contraviñan os seus intereses. Mais o certo é que a ficción sempre tivo que ver moito coa realidade e hai probas de abondo desa pertinencia porque como logo se verá, despois de todo, que é a realidade senón un produto da nosa imaxinación. Tampouco se pode afirmar que a realidade sexa un invento a partir da nada, senón simplemente que resulta real aquilo que logramos percibilo porque nos ten algún significado e algún valor. Isto non quer dicir que o obxecto non exista, mais que é un obxecto sen un suxeito que o perciba ou un suxeito que non perciba obxectos. Non se trata de repetir argumentos da fenomenoloxía ou do marxismo, mais simplemente lembrar que filosofías a parte, a literatura que Pessoa dicía que era o xeito mais fermoso de ignorar a vida, tamén é unha parte relevante da nosa vida en sociedade aínda que non debemos limitarnos só a facer socioloxía deste feito creativo, o que non é mais que o xeito máis horroroso de ignorar a literatura.
Cando no horizonte do Caurel ou dos Ancares (segundo sexa na novela de Martínez Oca ou na súa experiencia vital), logo de ter pasado pola conversa de taberna que vimos de referir, atopamos os lectores, coma o autor, a paisaxe rural tan mansa e tranquila das súas xentes que outrora se nos presentaban nun escenario no que descansar a nosa conciencia axitada vilega ou cidadán, en definitiva metropolitán. Agora en cambio un empeza a dubidar se baixo a súa relativa insignificancia global e sosegada calma, se acochan dramas inmensos e profundos; entón un xa non mira cos mesmos ollos ao seu redor. Se é que algunha vez nos paramos a mirar ao noso redor. Despois de todo pasamos mais tempo vendo a televisión que a paisaxe e que a paisanaxe, até que punto do mesmo xeito que a tv nos achega outros universos paralelos, nós tamén nos desprazamos e deslocalizamos lonxe do propio. Mesmo poderiamos cuestionarnos cal é o propio mundo senón for que alguén nos fai baixar das nubes cunha chamada inoportuna para lembrarnos unha cita para ir apañar nas patacas. Certo que pouco a pouco imos desprendéndonos deste tipo de compromisos a medida que imos mercando o noso desarraigo a través dun supermercado que parece poñer en cada produto unha etiqueta co seguinte texto: “non se luxe as mans”; e qué dicir da cada vez máis desagradable “matanza”, parece lerse nos chourizos da carnizaría: “non se luxe a conciencia”. Mais ese mundo popular e o rural é o auténtico e o urbano é o falso? Que fácil sería caer nese maniqueísmo. Ese non é o problema. Tampouco é que aqueles que viven no mundo urbano sexan mais alienados que os do rural porque a alienación así simplificada non é mais que outro insulto que non axuda a comprender nada. O certo é que existe unha xerarquía de valores que a xente ten sobre un e outro ámbito e hai quen desde un e outro espazo reproducen un certo xeito interesado de desprezar o que temos a man para estar dispoñibles para acoller o alleo, sexa isto que nos rodea rural ou urbano, e sobre todo, a falla dunha total fixación illada de ningún dos dos ámbitos. Claro que responde a intereses este xeito de ver as cousas e claro que as veces a xente reproduce isto en contra dos seus intereses comúns, mais quen non acredita nas solucións colectivas, sabe que unha vez que lle toca a desgraza de pertencer a un determinado grupo infravalorado, tamén sabe que individualmente a solución que se lle ofrece para mellorar a súa situación é traballar para os dominantes, estar ben visto por estes, satisfacer as súas expectativas de como debemos ser, mesmo que estes representantes do poder hexemónico se autoproclamen “internacional” de dominados do mundo (“proletarios de todos os países do mundo, unídevos”) que actúa obxectivamente como unha “multinacional” máis na medida en que reparte franquicias entre as sucursais no contexto nacional, reforzando as os presupostos nos que se sostén o dominante (subordinación a obediencia estranxeira, lingua allea, ámbito de decisión foráneo...)
Por moito que un odie o que é, iso só engadirá odio ao seu ser, ou mellor dito, auto-odio, mais non é tan doado ser outra cousa. Se caemos niso atopámonos no baleiro de abandonar quen somos sen chegar a ser totalmente quen aspiramos ser. O chan desaparece baixo os nosos pés, nada do que nos rodea ten importancia, ignoramos todo o que aconteceu por onde transcorre a nosa existencia de tal xeito que un insípido, incoloro e inodoro contorno rebota sobre nós unha soidade incomunicable que nos fai doadamente asustadizos. O obxectivo é que nos sintamos tan abandonados e desconfiados que sexamos incapaces de incorporármonos a ningunha acción colectiva.
Ese desprezo superficial co que nos achegamos ao propio como fotocopia descolorida do alleo vólvese agresivamente contra nós ao golpearnos con crónicas que nos ruborizan pola nosa ignorancia do inmediato. Emocionámonos coa Decisión de Sophie e descoñecemos que a 5 quilómetros, nas Quintas, en Codeseda (A Estrada), a Señora Pepa, tivo a opción de elixir cal dos seus tres fillos podía salvar do fusilamento fascista no 1936, e ela non foi quen de escoller que Ventín Rivas se libraría do paredón, e matáronllos todos. Historias desas que nos din que é mellor non remexer, os mesmos que nos contan relatos parecidos pero que lle pasan a outros, aos xudeus que quizais sexan nestes momentos os oprimidos cos que nos debemos identificar todos, agora precisamente que se converteron en opresores. Di Zizek “son aqueles que evocan o Holocausto quen efectivamente o manipulan, converténdoo nun instrumento dos usos políticos de hoxe. A propia necesidade de evocar o Holocausto en defensa das accións de Israel implica que os seus crimes son tan horríbeis que só o comodín absoluto do Holocausto pode redimilos”
O espazo non é inocente. De feito Martínez Oca explora as diferentes dimensións do espazo, non só a parroquia, a vila (Beiramar), a emigración, o exilio e mesmo a aventura como a viaxe pola África na procura do Dr. Livingstone, na que un expedición galega patrocinada pola Gaceta Agraria de Verín atopou primeiro a quen logo faría celebre a Stanley. A pesares da epopea, a sorte estaba botada, e por moito que Tucho Carracedo, tratou de facer saber ao mundo o que sucedera no centro de África, a versión oficial foi a que trunfou. O caso e que logo de contar a súa historia en Madrid, Londres e París, volveron a súa Terra conscientes que a gloria sempre lle ha sorrir aos do centro por moitos méritos que fagan os da periferia, mais, ninguén lles quitará contar na taberna de gozar da conversa de quen tantas peripecias padeceu polo mundo adiante como foron milleiros de galegos e galegas que anonimamente esmorecen sen que se aproveite a riqueza de historias que aínda lles quedan por narrar.
O tempo en ningunha parte é dalgún xeito o cumio da reflexión sobre o espazo e como este garda acochado o subconsciente colectivo, no substrato da comunidade, as claves que explican o presente. Precisamente, coa desmemoria a realidade parece ahistorica, a conciencia perde de vista o mundo como proceso e o título da novela deberá entón inverterse: “O espazo en ningún tempo” Os acontecementos que compre esquecer son realmente os que explican o estado de cousas, a organización da realidade, a estrutura social, as reaccións evasivas e atomizadas da paisaxe humana. Mais o problema é que hai persoas que están tan desfeitas que precisan por orde no mundo para reconstruírse. É mais, tratan de explicar o exterior para entenderse a si propios. Buscan destecer o ocorrido para volver coller o fío, empezar de novo onde se torceu a cousa para ver se é posible cambiar o pasado para mellorar o presente. Cambiar o pasado? Si, iso é o que se fai cando se lembra. Un ten un pasado baleiro e de súpeto trócase por unha memoria que lle indica ao amnésico que é o que amaba e o que odiaba, ou mais ben, cal é razón pola ama o que ama e odia o que odia.
A literatura vai diso, das emocións. Non é cousa de destripar o percorrido sentimental de quen vai folla a folla imbuíndose nunha vida que non é súa pois impediría o exercicio ximnástico que nos fornecera de folgos para afrontar a propia existencia. Con todo tamén é certo que non todas as emocións son iguais, hai quen enfraquece cada palabra que le, perdendo enerxía en cada liña até que a súa superficial sensibilidade queda incapacitada para saborear os bocados da realidade cotiá na que se insire. Hai que comer de todo, por suposto, mais dunha dieta pobre en produtos de ciclo curto, de temporada, frescos e naturais, non podemos esperar espíritos o suficientemente sans e vigorosos para atreverse a ser orixinais e creativos. Os ingredientes son fundamentais para cociñar boas e nutritivas novelas.
Tampouco é de agardar que a literatura sirva para salvar a humanidade, con todo, compre lembrar, que si que foi a escusa para condenala (a verdade é que para iso non se precisa grande cousa) e aínda se castiga a algún escritor e mesmo algún lector. Quizais sexa porque a ficción ten a súa pertinencia e repercusión nun contorno onde todo o que se faga concirne a alguén, mesmo a fantasía pode ser subversiva e xa que logo, o poder trata de reprimir, reorientar ou silenciar a escrita dos excluídos. As veces, como lle acontecía ao protagonista de As florestas do mañuema simplemente desacreditan calquera posibilidade de que alguén que non encaixa nos parámetros do centro poida ter algo que aportar, como ía un galego atopar a David Livingstone. Así conseguen que se presenten diante do panorama mundial unha serie de nacións “sen historia” polo feito de que non queren oír o que lles poidan contar.
Os clásicos, en definitiva, as obras universais, que trataban temas que ían máis alá do relato apegado a un tempo e a un espazo específico senón que abordaban asuntos que lle son propios a todo ser humano en toda época e lugar, parecía que só podían ser narrados desde unha localización na que quedara claro ao que se referían por “ser humano” que evidentemente non abranguía aos colectivos excluídos do protagonismo destes feitos. Isto non quer dicir que non saíran nas súas creacións máis ninguén que aqueles que cumpría ás clases dominantes. Un tópico marxista que dito así parece un insulto porque parte do suposto que os dominados, ademais disto, son parvos, pois reproducían os relatos que contraviñan os seus intereses. Mais o certo é que a ficción sempre tivo que ver moito coa realidade e hai probas de abondo desa pertinencia porque como logo se verá, despois de todo, que é a realidade senón un produto da nosa imaxinación. Tampouco se pode afirmar que a realidade sexa un invento a partir da nada, senón simplemente que resulta real aquilo que logramos percibilo porque nos ten algún significado e algún valor. Isto non quer dicir que o obxecto non exista, mais que é un obxecto sen un suxeito que o perciba ou un suxeito que non perciba obxectos. Non se trata de repetir argumentos da fenomenoloxía ou do marxismo, mais simplemente lembrar que filosofías a parte, a literatura que Pessoa dicía que era o xeito mais fermoso de ignorar a vida, tamén é unha parte relevante da nosa vida en sociedade aínda que non debemos limitarnos só a facer socioloxía deste feito creativo, o que non é mais que o xeito máis horroroso de ignorar a literatura.
Cando no horizonte do Caurel ou dos Ancares (segundo sexa na novela de Martínez Oca ou na súa experiencia vital), logo de ter pasado pola conversa de taberna que vimos de referir, atopamos os lectores, coma o autor, a paisaxe rural tan mansa e tranquila das súas xentes que outrora se nos presentaban nun escenario no que descansar a nosa conciencia axitada vilega ou cidadán, en definitiva metropolitán. Agora en cambio un empeza a dubidar se baixo a súa relativa insignificancia global e sosegada calma, se acochan dramas inmensos e profundos; entón un xa non mira cos mesmos ollos ao seu redor. Se é que algunha vez nos paramos a mirar ao noso redor. Despois de todo pasamos mais tempo vendo a televisión que a paisaxe e que a paisanaxe, até que punto do mesmo xeito que a tv nos achega outros universos paralelos, nós tamén nos desprazamos e deslocalizamos lonxe do propio. Mesmo poderiamos cuestionarnos cal é o propio mundo senón for que alguén nos fai baixar das nubes cunha chamada inoportuna para lembrarnos unha cita para ir apañar nas patacas. Certo que pouco a pouco imos desprendéndonos deste tipo de compromisos a medida que imos mercando o noso desarraigo a través dun supermercado que parece poñer en cada produto unha etiqueta co seguinte texto: “non se luxe as mans”; e qué dicir da cada vez máis desagradable “matanza”, parece lerse nos chourizos da carnizaría: “non se luxe a conciencia”. Mais ese mundo popular e o rural é o auténtico e o urbano é o falso? Que fácil sería caer nese maniqueísmo. Ese non é o problema. Tampouco é que aqueles que viven no mundo urbano sexan mais alienados que os do rural porque a alienación así simplificada non é mais que outro insulto que non axuda a comprender nada. O certo é que existe unha xerarquía de valores que a xente ten sobre un e outro ámbito e hai quen desde un e outro espazo reproducen un certo xeito interesado de desprezar o que temos a man para estar dispoñibles para acoller o alleo, sexa isto que nos rodea rural ou urbano, e sobre todo, a falla dunha total fixación illada de ningún dos dos ámbitos. Claro que responde a intereses este xeito de ver as cousas e claro que as veces a xente reproduce isto en contra dos seus intereses comúns, mais quen non acredita nas solucións colectivas, sabe que unha vez que lle toca a desgraza de pertencer a un determinado grupo infravalorado, tamén sabe que individualmente a solución que se lle ofrece para mellorar a súa situación é traballar para os dominantes, estar ben visto por estes, satisfacer as súas expectativas de como debemos ser, mesmo que estes representantes do poder hexemónico se autoproclamen “internacional” de dominados do mundo (“proletarios de todos os países do mundo, unídevos”) que actúa obxectivamente como unha “multinacional” máis na medida en que reparte franquicias entre as sucursais no contexto nacional, reforzando as os presupostos nos que se sostén o dominante (subordinación a obediencia estranxeira, lingua allea, ámbito de decisión foráneo...)
Por moito que un odie o que é, iso só engadirá odio ao seu ser, ou mellor dito, auto-odio, mais non é tan doado ser outra cousa. Se caemos niso atopámonos no baleiro de abandonar quen somos sen chegar a ser totalmente quen aspiramos ser. O chan desaparece baixo os nosos pés, nada do que nos rodea ten importancia, ignoramos todo o que aconteceu por onde transcorre a nosa existencia de tal xeito que un insípido, incoloro e inodoro contorno rebota sobre nós unha soidade incomunicable que nos fai doadamente asustadizos. O obxectivo é que nos sintamos tan abandonados e desconfiados que sexamos incapaces de incorporármonos a ningunha acción colectiva.
Ese desprezo superficial co que nos achegamos ao propio como fotocopia descolorida do alleo vólvese agresivamente contra nós ao golpearnos con crónicas que nos ruborizan pola nosa ignorancia do inmediato. Emocionámonos coa Decisión de Sophie e descoñecemos que a 5 quilómetros, nas Quintas, en Codeseda (A Estrada), a Señora Pepa, tivo a opción de elixir cal dos seus tres fillos podía salvar do fusilamento fascista no 1936, e ela non foi quen de escoller que Ventín Rivas se libraría do paredón, e matáronllos todos. Historias desas que nos din que é mellor non remexer, os mesmos que nos contan relatos parecidos pero que lle pasan a outros, aos xudeus que quizais sexan nestes momentos os oprimidos cos que nos debemos identificar todos, agora precisamente que se converteron en opresores. Di Zizek “son aqueles que evocan o Holocausto quen efectivamente o manipulan, converténdoo nun instrumento dos usos políticos de hoxe. A propia necesidade de evocar o Holocausto en defensa das accións de Israel implica que os seus crimes son tan horríbeis que só o comodín absoluto do Holocausto pode redimilos”
O espazo non é inocente. De feito Martínez Oca explora as diferentes dimensións do espazo, non só a parroquia, a vila (Beiramar), a emigración, o exilio e mesmo a aventura como a viaxe pola África na procura do Dr. Livingstone, na que un expedición galega patrocinada pola Gaceta Agraria de Verín atopou primeiro a quen logo faría celebre a Stanley. A pesares da epopea, a sorte estaba botada, e por moito que Tucho Carracedo, tratou de facer saber ao mundo o que sucedera no centro de África, a versión oficial foi a que trunfou. O caso e que logo de contar a súa historia en Madrid, Londres e París, volveron a súa Terra conscientes que a gloria sempre lle ha sorrir aos do centro por moitos méritos que fagan os da periferia, mais, ninguén lles quitará contar na taberna de gozar da conversa de quen tantas peripecias padeceu polo mundo adiante como foron milleiros de galegos e galegas que anonimamente esmorecen sen que se aproveite a riqueza de historias que aínda lles quedan por narrar.
O tempo en ningunha parte é dalgún xeito o cumio da reflexión sobre o espazo e como este garda acochado o subconsciente colectivo, no substrato da comunidade, as claves que explican o presente. Precisamente, coa desmemoria a realidade parece ahistorica, a conciencia perde de vista o mundo como proceso e o título da novela deberá entón inverterse: “O espazo en ningún tempo” Os acontecementos que compre esquecer son realmente os que explican o estado de cousas, a organización da realidade, a estrutura social, as reaccións evasivas e atomizadas da paisaxe humana. Mais o problema é que hai persoas que están tan desfeitas que precisan por orde no mundo para reconstruírse. É mais, tratan de explicar o exterior para entenderse a si propios. Buscan destecer o ocorrido para volver coller o fío, empezar de novo onde se torceu a cousa para ver se é posible cambiar o pasado para mellorar o presente. Cambiar o pasado? Si, iso é o que se fai cando se lembra. Un ten un pasado baleiro e de súpeto trócase por unha memoria que lle indica ao amnésico que é o que amaba e o que odiaba, ou mais ben, cal é razón pola ama o que ama e odia o que odia.
A literatura vai diso, das emocións. Non é cousa de destripar o percorrido sentimental de quen vai folla a folla imbuíndose nunha vida que non é súa pois impediría o exercicio ximnástico que nos fornecera de folgos para afrontar a propia existencia. Con todo tamén é certo que non todas as emocións son iguais, hai quen enfraquece cada palabra que le, perdendo enerxía en cada liña até que a súa superficial sensibilidade queda incapacitada para saborear os bocados da realidade cotiá na que se insire. Hai que comer de todo, por suposto, mais dunha dieta pobre en produtos de ciclo curto, de temporada, frescos e naturais, non podemos esperar espíritos o suficientemente sans e vigorosos para atreverse a ser orixinais e creativos. Os ingredientes son fundamentais para cociñar boas e nutritivas novelas.
Tampouco é de agardar que a literatura sirva para salvar a humanidade, con todo, compre lembrar, que si que foi a escusa para condenala (a verdade é que para iso non se precisa grande cousa) e aínda se castiga a algún escritor e mesmo algún lector. Quizais sexa porque a ficción ten a súa pertinencia e repercusión nun contorno onde todo o que se faga concirne a alguén, mesmo a fantasía pode ser subversiva e xa que logo, o poder trata de reprimir, reorientar ou silenciar a escrita dos excluídos. As veces, como lle acontecía ao protagonista de As florestas do mañuema simplemente desacreditan calquera posibilidade de que alguén que non encaixa nos parámetros do centro poida ter algo que aportar, como ía un galego atopar a David Livingstone. Así conseguen que se presenten diante do panorama mundial unha serie de nacións “sen historia” polo feito de que non queren oír o que lles poidan contar.
Feed RSS
