​É sabido que a represión económica, pola que persoas desafectas ao novo réxime faccioso pagaban o seu desleixo co patrimonio, regulamentouse co Decreto-Lei do 10/1/37 polo que se creou unha "Comisión Central Administrativa de Bienes Incautados por el Estado", encargada de incoar a nivel provincial os "Expedientes de Responsabilidades Civiles" que adoito remataron en multas ou expropiacións. Antes, confiscados xa os bens dos colectivos afectos á Fronte Popular por outro Decreto datado o 13/9/36, na Galiza o que imperou maiormente foi a ladroeira pola brava: co movemento consolidado, asaltos a domicilios e negocios nos que tiñan lugar roubos de pertenzas persoais ou ferramentas de traballo, estiveron á orde do día; tamén as multas impostas de xeito masivo por todo tipo de "autoridades" e por calquera motivo, amosaron unha alta eficacia na socialización do castigo.
    Daquela, entre agosto de 1936 e xaneiro de 1937, a bisbarra de Tabeirós-Montes foi escenario dunha sistemática morea de asaltos, secuestros, extorsións e aleivosas violacións de domicilios de antigos esquerdistas, cuxo planeamento apunta a mandos provinciais e locais da Falange. Diante do silencio dunha veciñanza atemorizada polos asasinatos cometidos na contorna, foi o xuíz de instrución da Estrada Fermín Bouza Brey quen desenguedellou o novelo nun sumario aberto o 1/12/36, días despois de se producir perto de Codeseda o derradeiro asalto, desta volta na casa dun antigo apoderado das dereitas. Así, o ideario afín á "Santa Causa" da vítima deu pé a Bouza para investigar e, ao cabo, focalizar a responsabilidade das agresións en dúas persoas, o xefe provincial de FE Manuel Castro Pena e o seu enlace Ramón Bao Lagares, antes de pasar a instrución aos tribunais militares. A fin de contas, a información da Causa 8/37 permite albiscar tanto a fosca metodoloxía das represalias, como formular a pregunta de se aquela puido ser aplicada polo país adiante. Velaí, en síntese, o "modus operandi".
   A desfeita comeza mediado agosto, cando o estradense Castro Pena convocou unha xuntanza de xefes locais da contorna (A Estrada, A Consolación, Cuntis, Cerdedo...) co obxectivo de recadar 1,5 millóns de pts. para, seica, rescatar a José Antonio e devolver uns préstamos. Aos poucos, confórmanse as partidas encargadas das requisas con milicianos do cuartel de FE da Consolación (Tabeirós) e tamén da escolta do xefe provincial: o referido Bao, matón de pésimos antecedentes aveciñado en Quireza (Cerdedo), Constantino Alonso, sarxento de Regulares natural de Castro (Cerdedo), Ricardo Menéndez "O Cubano", implicado en varios asasinatos e secuestros en Bouzas, o xefe de milicias da Consolación Alfonso Castro Pena, o xefe local de FE de Tabeirós Pelayo Bergueiro.... Tras eles, un fato de falanxistas, algúns moi novos.
    As requisas, realizadas tras ordes verbais de Castro Pena con violencia e nocturnidade, durarán máis de 4 meses (o mestre galeguista Manuel García Barros, foi unha das vítimas) e terán como centros loxísticos os cuarteis da Consolación e da Estrada, así como a taberna-cheka do Outeiro (Quireza) rexentada polos falanxistas Rogelio Gamallo e Paulina Bugallo. Nesta, moitos veciños incluídos en listas negras elaboradas por Bao, foron extorsionados baixo ameazas e malleiras para que entregaran fortes sumas de diñeiro, contando coa anuencia do crego e do concurso dos pedáneos. Mesmo utilizouse un documento apócrifo do General Cabanellas para xustificar as multas. Non foi a única lista de "roxos" que circulou naquela altura, pois o crego da Madalena (Soutelo de Montes) Aquilino López Picón, ideou outra de varóns esquerdistas comprendidos entre 18 e 40 anos, para envialos á fronte a cargo da Falange. Para iso contou cos padróns aportados polos párrocos de Castro, Tomonde e Quireza; logo, se eliminaban da listaxe aqueles que efectuaran o pago de certas cantidades, que Bao encargaríase de cobrar.
   Como quedou dito, tras a intervención de Bouza a trama ficou ao descuberto e, no albor de 1937, o "Delegado Territorial de 2ª Línea de Falange", Raúl Boo, iniciou un inquérito interno que ratificou o sumario e provocou a expulsión de Castro Pena, Bao, Alonso e outros da FE, así como a supresión da xefatura de Tabeirós. Mais a Causa 8/37, instruída contra unha trintena de falanxistas, ficou na gaveta en abril de 1938 xa que o Auditor de Guerra Martín Barbadillo só enxergou exceso de celo nos dirixentes e obediencia debida nos milicianos; todos eles, saíron á rúa tras poucos meses de cadea. Do diñeiro incautado, nunca máis se soubo; os delitos, pois, ficaron impunes. Unha impunidade que, insistimos, perdura mercé á Lei de Amnistía de 1977.

* Publicado no Sermos Galiza, Afondo. 11 de agosto de 2016. Número 150

A “Asociación Irimia” e as asociacións “Capitán Gosende” e “Canón de Pau” comprácense en convidarte xunto cos demais membros da túa comunidade, parroquia, grupo, asociación, familiares e amigas/os a compartir con nós a ledicia de vivir e gozar dunha xornada de irmandade e convivencia en sintonía co compromiso social, dende a fe e a galeguidade, dende a mutua sintonía e respecto a tódalas verdades e razóns, dende a tolerancia a tódalas ideas. Co lema: “Romeiros do Alén”. esperámosvos no máxico e mítico monte Seixo, para celebrar, profeticamente reivindicar xustiza e gozar dun día entre amigas/os e afíns.

Como ben di Calros Solla: O monte Seixo é a máxima expresión da serra do Cando, espiñazo enfesto da provincia de Pontevedra, na altura -por riba dos 900 m,- acaróanse as estremas dos concellos de Cerdedo, Forcarei, Cotobade e a Lama. Dende o curuto do Seixo, o outeiro do Coto, cumio localizado a 1015 m. de altitude, dexérganse os mares de Arousa, Pontevedra, Vigo e o “mar alto”, cando zoa a nortada, o Seixo convértese en privilexiado miradoiro, e o país amosa garrido tódolos seus horizontes.

Non é casualidade que un caprichoso afloramento granítico neste engaiolante monte Seixo, leve por nome Porta do Alén (Portalén), a el vincúlanse antigas ritualidades que tiñan por obxecto a conexión coa ultratumba.

A nosa Celebración-festeira, anunciadora de fe e galeguidade e reivindicadora do que é xusto, pero tamén de esperanza e campestre xantar, será a-carón da actual capela de Santa Mariña. As tradicións míticas de Santa Mariña do Incio (Lugo), Antela e Augasantas (Ourense), converxen no máxico crisol de Santa Mariña do Seixo (Pontevedra).

Esperámosvos a todas e todos nesta telúrica paraxe, tan humana e socialmente representativa da loita pola sobre-vivencia e a súa conservación.

• Sabede que se chega ao lugar da Celebración tanto en coche como en autobús, (sen problemas).
• No lugar da Celebración atoparemos á venda os textos da mesma, para poder seguila; tamén medallóns de Sargadelos, conmemorativos desta Romaxe, ademais de outros materiais de Irimia
• Contarase cunha tenda e toldo para degustar o polbo
• A música dos amigos da Quenlla, xunto con outras músicas do lugar, encherán o espazo na Celebración e na festa.

Horario da romaxe:

• 11:00 Acollida de romeiros (cun petisco)
• 12:00 Celebración “Romeiros do Alén”
• 14:00 Xantar campestre e solidario 16:00 Festa
• 18:30 Oración da tardiña en San Xurxo de Sacos, (Preparan as compañeiras/os de Vigo)

O domingo 16 de febreiro de 1936, celebráronse as terceiras eleccións xerais do período republicano. En Cerdedo, os electores acudiron ás urnas baixo unha intensa chuvia. A Fronte Popular obtivo a maioría nestes comicios. En Cerdedo o triúnfo foi rotundo. A dereita só colleitou apoios na capital municipal, “coveira da canalla” (Cabanillas dixit). O pobo cerdedense, homes e mulleres, volven referendar a República, confiándolles de novo o goberno ás forzas políticas de esquerda.
En marzo, o Goberno Civil de Pontevedra nomeará unha Corporación interina en Cerdedo. A misión que se lle encomenda á Xestora é a de dirixir o concello de Cerdedo até a celebración, en breve prazo, de novas eleccións municipais.
En sesión extraordinaria celebrada na casa do Concello de Cerdedo o día 20 de febreiro de 1936, figura como alcalde-presidente Antonio Sueiro Cadavide (dirixente local de Izquierda Republicana). Ao seu carón, os concelleiros Luciano García Ventín (dirixente de IR, tenente de alcalde), Severino Bugallo Valiñas (PSOE), Xosé Souto Penelas, Xesús Bugallo Merza, Teófilo Otero Valiñas e Manuel Gamallo Bugallo (IR).
En xuño de 1935, o xuíz da Estrada Fermín Bouza Brey abríralle un proceso penal ao alcalde Antonio Sueiro Cadavide por presunta falsidade en documento público. A controvertida acusación obrigou a Antonio do Lagharto a cesar nas súas funcións.
Aínda así, en Cerdedo, algunhas das decisións tomadas pola nova autoridade da Fronte Popular na sesión do día 20 foron a de encomendarlle a Francisco Varela Garrido (Pancho Varela) (IR) o posto de secretario do Concello e nomear o mestre Francisco Varela Buela (don Paco) (PSOE) “asesor técnico” da Secretaría, depoñendo a Secundino Bugallo Sieiro (ex-alcalde riestrista; secretario), a Xosé Perfecto Sieiro Varela (oficial primeiro), a Luís Giadás Nieto (alguacil-porteiro) e a Francisco González Caramés Majito (recadador-depositario) dos seus cargos na Corporación. Na sesión do día 22, cesan a Xosé Caramés Gamallo como practicante. Todos catro, dereitistas.
O xornal El Pueblo Gallego do venres 13 de marzo informa que, días despois das eleccións, como mostra de agradecemento, acoden a Cerdedo os deputados electos Castelao (PG), Celestino Poza (UR) e Guiance Pampín (PSOE), sendo recibidos con entusiasmo por unha multitude. Os deputados, canda o mestre de Cerdedo, Francisco Varela Buela (PSOE), pronuncian afervoados discursos. Os oradores son, a cada pouco, interrompidos por vítores e aplausos.
A celebración do 1º de Maio trouxo ás tribunas de Cerdedo ao deputado comunista por Pontevedra Adriano Romero Cachinero e ao devandito avogado e deputado socialista pontevedrés Amando Guiance Pampín.
O 10 de maio, consonte o establecido na Constitución, unha asemblea formada polos deputados electos e un número semellante de compromisarios votan e nomean a Manuel Azaña presidente da República. Azaña encárgalle o goberno ao galego Santiago Casares Quiroga (IR). Ignorante da conspiración militar que se urde en silencio, o pobo de Cerdedo enxerga a data do referendo do Estatuto de Autonomía (28 de xuño). A Corporación cerdedense achega 150 pesetas para gastos da campaña.
O domingo 28 de xuño Galiza vota a favor do Estatuto. A porcentaxe de participación atinxiu o 74’52% do censo electoral. Dos 1.000.963 votos emitidos, 993.351 (o 99’24%) expresaron o seu apoio ao autonomismo. O pobo galego conquistaba para Galiza a categoría de nación. O golpe de Estado fascista demorou a aprobación do Estatuto de Autonomía, mais, grazas ao heroico empeño de Castelao, en 1945, no exilio mexicano, as Cortes republicanas outorgaríanlle finalmente a súa conformidade.
Os días 17 e 18 de xullo de 1936 ten lugar a sublevación militar contra o Goberno da II República que fora lexitimado polas urnas en febreiro dese mesmo ano. En Cerdedo, o día 20 de xullo, un comité de emerxencia dirixido por Pancho Varela e Francisco Varela Buela tratará en van de salvagardar a orde constitucional. O frustrado golpe de Estado abocaríanos a unha guerra civil (1936-1939) e, derrotadas as forzas leais á República, a un réxime totalitario baixo a caudillaxe de Francisco Franco (1939-1975).
Lembremos brevemente o acontecido en Cerdedo aquel fatídico verán de 1936. Coñecida pola radio a nova do levantamento militar e co alcalde Antonio Sueiro Cadavide inhabilitado por criterio do xuíz Bouza Brey, o domingo día 19 de xullo de 1936 Pancho Varela entrevístase en Fondós (Quireza) con Luciano García Ventín, tenente de alcalde. O alcalde en funcións deixa nas mans de Pancho o control da situación.
O luns 20 de xullo os franquistas declaran o estado de guerra en Pontevedra. De mañá, Francisco Varela Garrido, secretario interino do Concello de Cerdedo, baixa á capital na procura de noticias e instrucións. Na Deputación, o gobernador civil de Pontevedra Gonzalo Acosta Pan (ou Alexandre Bóveda) desígnao delegado gobernativo en Cerdedo.
Ás tres da tarde, de volta en Cerdedo, Francisco Varela Garrido preséntase no cuartel da Garda Civil e, en virtude da autoridade conferida, transmítelle ao cabo Avelino Sánchez Vázquez a directriz de “pórse ás súas ordes”. Sen demora, solicítalle ao mestre Francisco Varela Buela que redacte un bando co propósito de xuntar voluntarios armados para acudir á capital en defensa da República (“concurran a la Casa-Ayuntamiento todos los vecinos con las armas que posea cada uno”), implicándose, canda Secundino Bugallo Iglesias, Severino Bugallo Valiñas, Xosé Torres Paz e outros, na requisa de armas porta a porta. Desarmar os dereitistas convértese nunha prioridade.
No transcorrer da xornada, Pancho Varela ordena a detención dun exaltado (Antonio Sieiro Giadás), requisa algún vehículo de transporte e pídelle ao mestre Luís Toimil Ferrer que poña o seu aparato de radio a disposición da causa, para estar ao tanto dos acontecementos (en Cerdedo non había teléfono). O mesmo día 20, xunta da noite, a requirimento de Xosé Mª Lavandeira Durán (alguacil-porteiro do Concello), David Paz Cachafeiro a toque de trompeta, corneta ou tambor pregoa o dito bando.
Atendendo as instrucións recibidas e firme nas súas conviccións, Pancho Varela tentou conxugar, na súa xurisdición, o restablecemento da legalidade democrática co mantemento da orde pública.
Pontevedra cae en poder dos sublevados. O martes día 21, un comité de emerxencia, presidido polo alcalde accidental Luciano García Ventín (IR) e secundado, entre outros, por Francisco Varela Garrido (IR), Sabino Bugallo Valiñas (presidente local de IR), Xosé Torres Paz (presidente local do PSOE), Francisco Varela Buela (vicepresidente local do PSOE), Secundino Bugallo Iglesias (IR) e Manuel Gamallo Bugallo (IR) permanecen na casa do Concello ao pé do canón.
O mesmo día, un destacamento da Garda Civil de Pontevedra, ao mando do sarxento Anselmo Sánchez, dirixiuse a Cerdedo con ordes de prender as autoridades republicanas.
Apostados na ponte Valoutas, os gardas impediranlles o paso aos veciños que, provenientes da lindeira parroquia de Figueiroa (chamada “a pequena Rusia”), responderan á chamada do delegado gobernativo. O continxente é desarmado e, aqueles que non puideron ou non quixeron fuxir, serán confinados no cuartel (entre eles, Francisco Arca Valiñas e Secundino Bugallo Iglesias). A boticaria Carme Camiña, nai de Anxo Bugallo Camiña (secretario de IR en Cerdedo), tamén figura entre as persoas detidas. Anxo Bugallo, estudante de Farmacia, fora recluído en Forcarei.
En retirada, frustrados pola impotencia, os valedores da República derruban o cruceiro de Antas.
Perdida toda esperanza e refusando un inútil derramamento de sangue, Pancho Varela depón as armas e foxe. O escondedoiro do Outeiro das Aveas (no monte do Seixo) proporciónalle agocho durante uns días. Comparte acubillo con Sabino Bugallo Valiñas e Xosé Torres Paz. Días despois, un falanxista ao axexo detectou a Torres no interior da súa vivenda, sendo prendido ao instante e confinado no cuartel da Garda Civil. Sabino Bugallo consegue embarcar, exiliándose en Arxentina, de onde non retornará. O 2 de setembro Pancho Varela é detido en Monleras (Salamanca) e en abril de 1937, tras xuízo sumarísimo, condenado a morte. A sentenza cosumouse o 27 de xullo dese mesmo ano en Pontevedra. No mesmo xuízo, condenouse o mestre Francisco Varela Buela a cadea perpetua.