Xornal de Tabeirós-Terra de Montes

Capitán Gosende descobre un petróglifo en Cuíña (Quireza)

24/9/2019

Calros Solla

O domingo 22 de setembro, os exploradores do Capitán Gosende despregámonos polo monte de Cuíña, na parroquia cerdedense de Quireza, para seguir predicando co exemplo. Unha vez na aldea, eliximos coma sempre o camiño retorto para atinxir o coto, démoslle un chopo á cantimplora, collemos alento e encomendámonos ás pernas de cadaquén.
Ao pouco de principiar a ascensión, no cimo do primeiro outarelo, fóisenos a vista para o lascaredo que, in illo tempore, os fundadores do poboado empregaron como canteira. As dentadas de cuñas e guillos esparexíanse polo pedregal. Unha cuña de ferro, ben enferruxada, seguía incrustada na entalla á espera da marra. O intenso labor extractivo deixou no lombeiro granítico unha restreba de rebos e cachotes. Aquela cuíña de Cuíña desmontárase en bruto para, punteiro e cicel, elaborar na valga as chouzas nas que nascemos, copulamos e morremos. Costa abaixo todos os santos axudan.
Unha providencial raiola outoniza fixo que reparásemos nunhas concavidades case esvaecidas talladas na parte superior dunha das laxas do curuto. Contamos até nove coviñas, cuxos diámetros van dos 2’5 aos 4 cm de lonxitude. Unha greta natural divide o panel en dous. Canto non se derramaría¡?
Nomeamos o achado “petróglifo dos Caveiriños” (coordenadas: X: 544.193; Y: 4.711.000; alt. 470 m). O sitio arqueolóxico sitúase a escasos 90 m, cara ao oeste, do casarío de Cuíña e a uns 525, cara ao nordés, do coto dos Caveiriños (588 m). O topónimo “Caveiriño” (diminutivo de “caveiro”, do latín calvarium) nomearía un terreo ermo, maniño, improdutivo ou tamén unha paisaxe pedrosa ou corgueira. Acáelle calquera das acepcións. O predio dos Caveiriños padeceu hai pouco a fera acometida do lume que abrasou inclemente a tona dos granitos aflorados. En sentido figurado, agardemos que onde houbo lume siga quedando o rescaldo.

0 Comments

Escritores cerdedenses na Arxentina: Santiago Gómez Tato ( I )

22/9/2019

0 Comments

Calros Solla

Retrato do escritor Santiago Gómez Tato (ano 1924). COP

Retrato do escritor Santiago Gómez Tato (ano 1924).

A primeira noticia que tiven de Santiago Gómez Tato atopeina no artigo “Cerdedo, San Xoán de” que Antonio Rodríguez Fraiz elaborou para a Gran Enciclopedia Gallega (1974, vol. VI, páx. 125). O de Tomonde engadía a Gómez Tato nun elenco de “fillos ilustres” da parroquia de Cerdedo (o Padre Sarmiento, Pedro de Arén, os Caamiña...). A existencia deste persoeiro cerdedense quedou consignada no meu Inventario xeral da freguesía de Cerdedo (2002) á espera dun vagar que propiciase o afondamento na súa biografía. O tempo deu chegado por fin.

Santiago Gómez Tato era fillo do notario Xesús Gómez Veiga e irmán de Ramona (Moncha), Rosario (Rosarito) e Carmiña Gómez Tato. Descoñecemos o nome da proxenitora. O notario Gómez Veiga foi destinado a Cerdedo en febreiro de 1908, mais, xa exercera no concello ourensán de Gomesende (en 1904) e no lugués de Chantada (até 1908). Despois da súa estadía en Cerdedo, desenvolverá o seu cargo en Santa Comba (até 1920) e Pontedeume (até 1922) (A Coruña), en Lora del Río (Sevilla) e en Monforte (dende 1930) (Lugo).
Catro anos despois da chegada da familia a Cerdedo, o correspondente do xornal pontevedrés Progreso (23-1-1912), co gallo da celebración do Ecce Homo de inverno, testemuña a boa integración dos Gómez-Tato na sociedade cerdedense:
En casa del notario D. Jesús Gómez Veiga, distinguido aficionado al arte musical, han dado comienzo los ensayos, para la novena del Ecce-Homo, del coro que componen varios entusiastas jóvenes de esta localidad. Estos cultos habrán de revestir sin duda la brillantez de años anteriores, dado los preparativos que con entusiasmo vienen haciéndose.
Pola mesma fonte sabemos que, no ano 1914, a familia Gómez-Tato seguía residindo en Cerdedo:
Prometen resultar animadísimos los festejos que anualmente se celebran en este pueblo en honor a Cristo Redentor bajo la advocación especial del Ecce-Homo. El sábado 7 del próximo febrero dará comienzo la novena en la cual interpretará escogidos motetes una muy bien afinada orquesta formada por entusiastas jóvenes de esta localidad bajo la batuta del competentísimo músico e ilustrado notario de esta localidad D. Jesús Gómez Veiga... (Progreso, 6-2-1914).
Santiago Gómez Tato, nado cara ao ano 1900, pasou a súa mocidade en Cerdedo (aquí gañou o alcume de o Señorito). Cara a 1918, a familia trasladaría a súa residencia ao concello coruñés de Santa Comba. Dende alí, Gómez Tato colle a dilixencia e embarca cara á Arxentina, arribando á capital bonaerense no ano 1920. Intúese, tras o labor de pescuda, que a decisión de cambiar de aires e probar fortuna na América non foi secundada por seu pai. Gómez Tato, o Señorito, non embarcou impelido pola precariedade, senón polo abafo existencial e, talvez, pola proximidade do servizo militar.
Amais da recorrente señardade, Gómez Tato reflicte nos seus escritos unha innegábel devoción por Cerdedo e pola comarca de Montes. Malia estaren redactados en castelán, nos seus textos as expresións na lingua de noso son frecuentes. “Tato” é apelido común en Cerdedo, polo que, non desbotamos que a súa nai fose cerdedense. Se for natural de Cerdedo, esta circunstancia podería explicar o traslado da familia á aldea do Lérez.
Instalado na Arxentina, Santiago Gómez Tato vinculouse como xornalista ás seguintes cabeceiras (entre outras): a revista Relieves (Coronel Dorrego-provincia de Buenos Aires), os xornais Nueva Era, Eco del Tandil e Derecho (Tandil-provincia de Buenos Aires); os semanarios Correo de Galicia e El Heraldo Gallego, a quincenal Céltiga e mais o mensuario Umia y Lérez (órgano da “Sociedad Residentes del Ayuntamiento de Forcarey en el Plata”), todos catro periódicos “de intereses galegos” editados en Buenos Aires. Tamén atopamos colaboracións súas na revista viguesa Vida Gallega e na madrileña Mundo Gráfico. Cara a 1925, cadrando co seu casamento, pasa a residir na cidade de Rosario (provincia de Santa Fe). Nesa altura cesan as colaboracións en Correo de Galicia e principia a súa relación co periódico El Heraldo Gallego e mais coa revista Céltiga da que foi representante en Rosario. Tan só cinco anos despois da súa chegada ao Cono Sur e con apenas 25 anos de idade, Gómez Tato xa se convertera, no eido profesional, nun prestixioso xornalista, escritor e crítico literario e, no social, nun referente da comunidade emigrante e nun inquedo activista cultural. A súa sona transcendía os círculos da diáspora galega. En 1931 dirixiu o xornal La Voz del Pueblo de Martínez (localidade situada perto da cidade de Buenos Aires).
Nas hemerotecas dixitais, o primeiro artigo asinado co seu nome aparece publicado o 23 de xullo de 1922 na segunda do semanario bonaerense Correo de Galicia (“Órgano de la colectividad gallega en la República Argentina”; prezo: 10 centavos (de peso)). Segundo se le baixo a sinatura, o texto acabárase de redactar o día 7. O artigo titúlase “Evocación” e nel fai unha loa saudosa do 25 de xullo, “día del Apóstol” e mais da súa onomástica: ...y en medio de este silencio frío que embarga y se apodera del que te recuerda, de este silencio férvido sintiendo como nos penetra esta emoción interna y aguda hasta lo más recóndito de nuestro ser. E ao tempo, diríxelle uns rogos á cidade compostelá: ...oye también los llantos humanos, tristes de nosotros este puñado de gallegos que viven lejos, desde donde acarician tu recuerdo y viven tras el día lejano para volver a extasiarse, a verte nuevamente y formar el número de tus “forasteros”.
Son curiosos os versos, en galego, que introducen o texto: Santiago d’a boa vila / d’a de comer a quen pasa que, cremos, son unha versión libre dos coñecidos: Pontevedra é boa vila / dá de beber a quen pasa...
Correo de Galicia saíu á rúa durante o período 1898-1965. Entre os colaboradores deste semanario, salientamos a: Basilio Álvarez, Valle-Inclán, Emilia Pardo Bazán, Eduardo Blanco Amor, Julio Camba...
O 31 de decembro de 1922, na mesma cabeceira, Gómez Tato asina o artigo titulado “Partículas humanas”, unha filípica contra os “descendientes de caciques miserables” que, empregando un discurso vacuo e hipócrita, ansiaban controlar o funcionamento das sociedades galegas en Buenos Aires: ...Es necesario, pues, desterrar a esos “fenómenos” charlatanes y que quiero conocer por “partículas humanas”; es necesario y se impone depurar un poco esos recintos donde tienen amplia fuerza moral descendientes de caciques miserables... Non por acaso, oito días antes, a 10.000 quilómetros de distancia, o xornal pontevedrés Progreso publicaba o artigo do médico de Cerdedo Manuel Varela Paz, azoute do caciquismo e aspirante a alcalde, titulado “Alrededor de una campaña”, cuxos argumentos, case un século despois, aínda teñen validez: Y esos hombres malos –verdaderos híbridos, porque consumen y no producen– apellídanse caciques... E interpelando o pobo: Carga tus hombros el hatillo oprobioso que te oprime y tiraniza y caminas tranquilo por la pendiente que te conduce al abismo. Y te embauca nuevamente el cacique, halagándote con justas promesas, y nuevamente –con la candidez de una paloma–, dibujan tus labios una sonrisa libre de pecado.
Manuel Varela Paz era pai de Francisco Varela Buela, o mestre republicano de Cerdedo, e mais de Xosé Varela Buela, escritor establecido na Arxentina (Faro de Vigo, 9-9-2019). A relación de amizade e colaboración de Francisco Varela Buela (don Paco) e Francisco Varela Garrido (ambos os dous, secretarios do concello en 1936 e vítimas da represión franquista) é un feito. A relación de amizade entre Francisco Varela Garrido (Pancho Varela) e Santiago Gómez Tato pecha o triángulo da esquecida intelectualidade cerdedense de comezos do século pasado.
Gómez Tato publica en Correo de Galicia do 9 de setembro de 1923 o artigo “La tronada”, dedicado ao escritor uruguaio Alberto Nin Frías (1878-1937). Neste texto lembra unha noite de trono vivida na súa nenez e na compaña valedora da súa avoa: ...Apercibimos en los vidrios de la ventana el vendaval con toda su fuerza; el viento alimentado por la aridez de las “agras” y que baja del monte ríspido, trae una velocidad de huracán que al llegar a nosotros nos aturde, bien con su silbido, ora con su canto isócrono, desconocido ... Rezamos. De pronto un relámpago cruzó por delante de nosotros cuya luz nos dejó un instante a todos ciegos ... el trueno anunciado un instante ha por el relámpago llegó a nosotros aterrándonos y, ahora, todos escalando el cuerpo huesudo de la abuela, poseídos de miedo, invocamos juntamente con ella la siguiente oración: “Santa Bárbara bendita / que en el cielo estás escrita / con papel y agua bendita”. Quizais, o “monte ríspido” fose o Faro ou o Seixo. O relato “La tronada” aparecerá recollido no seu primeiro libro De la tierra meiga (1924).

Continuará...

0 Comments

Retrato de Otero Espasandín

15/9/2019

0 Comments

Retrato descoñecido de Otero Espasandín recuperado polo investigador e documentalista Xosé Enrique Acuña. Fíxose no ano 1942 en Bós Aires, polo famoso pintor italiano Attilio Rossi (http://www.treccani.it/enciclopedia/attilio-rossi_(Dizionario-Biografico)/), amigo, entre outros de Borges, Neruda ou Diego Rivera. Foi publicado pola Editorial Nova (fundada por Lorenzo Varela e Arturo Cuadrado) un ano despois, en 1943.

0 Comments

Vestixios litolátricos en Xirasga: A Pedra dos Mouros e a Laxa da Ferradura

15/9/2019

0 Comments

Membros de Capitán Gosende a carón da Pedra dos Mouros (A Alén-Xirasga).

A Pedra dos Mouros

Calros Solla

Resistíndonos a abandonar a parroquia de Xirasga (Beariz), o día 25 de agosto os de Capitán Gosende investimos a xornada na busca, polo monte da Alén, da chamada Pedra dos Mouros que, segundo a tradición, se erguía senlleira no medio das centeeiras do común, sen que ao parecer os aldeáns lle atribuísen función demarcativa ningunha. Como explicaremos, a Pedra dos Mouros é, en efecto, un marco de deslinde, mais, neste caso, a divisoria só tería validez no catastro dos mouros.
Coa axuda dun todo terreo e na gratísima compaña do señor Aurelio Ramos, acadamos o cume do monte do Ceo (819 m). Guiándonos polas indicacións do noso informante (memoria nonaxenaria), internámonos nunha boscaxe mesta de piñeiro e monte baixo onde progresaba sen atranco a toxeira. A cada paso, as pugas dos toxos afagábannos coxas e canelas coas garatuxas do seu vizo. Retranca fóra, o avance fíxose penoso por momentos. Cando estabamos a piques de sucumbir, Vítor Xil bateu coa impertérrita entosta de xisto. A súa verticalidade tapizada de fungo e carriza tentaba pasar desapercibida entre a espesura. Velaquí, para aqueloutros cazatesouros que nos seguen os pasos, as coordenadas do chantón que en Xirasga nomean a Pedra dos Mouros.- X: 556.499; Y: 4.703.985; 785 m de alt. O cachote presenta as seguintes dimensións: 160 cm (parte visíbel) e 80 cm na súa parte máis ancha.
As toxeiras posúen unha proverbial capacidade de disuasión, emporiso, a temíbel barreira vexetal non foi óbice. Ben se encargou o señor Aurelio de espelir a nosa ansia co relato que transformaba aquel vulgar chantón nunha pedra prodixiosa. Coñecedores do suxestivo aparato lendario que reviste a Pedra de Xan Xil (léanse anteriores publicacións), darlles a coñecer a Pedra dos Mouros era, sen dúbida, quefacer inescusábel. As mil e unha xornadas que nos entreteñen en Xirasga son mérito do señor Aurelio Ramos, pois o seu fabular engaiolador nada ten que envexar ao da princesa Sherezade.
Segundo o señor Aurelio, por boca dos antepasados transcendeu a noticia de que naquela lomba, na vertente oriental da Vela (A Suavela), do Outeiro do Lobo e mais do Outeiro da Verruga, librárase xacando unha feroz batalla entre dous exércitos de mouros, episodio dunha guerra sanguenta que duraba anos. Porén, tras aquel combate, oneroso en vidas e haberes, acordaron os bandos enfrontados porlles fin ás hostilidades e asinar un acordo de paz duradeiro. Para testemuñar tan loábel avinza, fincaron unha pedrafita que valese de recordatorio e, ao tempo, deslindase os eidos en disputa. Amigos si, pero a vaquiña polo que vale.
Solucionado o conflito, os mouros ocultáronse baixo terra ou migraron a outra dimensión, empregando o espello da lagoa estacional que alí chaman Auga Empuzada. Así e todo, empolicados nos penedos da Vela, sentinelas das dúas tribos mouras vixían (velan) día e noite o cumprimento do pacto, empregando para cociñar e para o aseo a auga que repocha nas bacías naturais do Outeiro da Verruga. Conforme outras opinións, corroboradas no Ciprianillo, a Pedra dos Mouros sinalaría o lugar onde a mourindade en forzosa retirada soterrou un valioso tesouro, fortuna reservada á espera do retorno.
Sendo o señor Aurelio rapaz, cando o monte da Alén se rozaba para estivadas, moitos comuneiros consideraban o marco da Pedra dos Mouros un atranco e non poucos desexaban arrincalo e arrombalo, ou mesmo facer del cachote para valagotos. Convocouse unha xuntanza. O avó do señor Aurelio, pedáneo axuizado, tomou a palabra e, impoñéndose ao rebumbio da discordia, exclamou: “Recoño, a esta pedra non se lle anda nas raíces!!”. Aquela lúcida e tallante intervención permitiunos hogano retratármonos a carón da Pedra dos Mouros a tempo de cinguirlle o adobío lendario. A pedra termará da lenda como a áncora fondea unha embarcación.
Mentres nos distraïamos en elucubracións, un miñato real (Milvus milvus) sucou silandeiro a agra do luscofusco, indo pousar nun ramallo de arume. Dende o galleiro, a sentinela mantívose á espreita. Mouros, habelos hainos.
A Laxa da Ferradura
O primeiro de setembro, reunida a tropa no adro do San Salvador, dirixímonos ao sudoeste da aldea da Correa, xa que nos impuxeramos a nova misión de atopar a chamada Laxa da Ferradura.
Consonte os nosos informantes, na parroquia de Xirasga existen até catro pedras con esa denominación, todas elas, por suposto, distinguidas coa pegada indelébel do cabalo do apóstolo Santiago. Disque, no seu rol de azoute do paganismo e da herexía, o Apóstolo patrullou tempo esquecido aquelas fraguizas na escorrentada dos mouros autóctonos e alóctonos que, nisto, o pobo fixo envurullada.
Dos catro penedos ferrados, tres aínda están por situar no mapa: de norte a sur, un ocultaríase na fraga de por riba de Framia (monte da Sobreira), outro, no lugar nomeado A Ferradura, o terceiro, nos prados da Naveira (variante de Neveira) e o cuarto acharíase tras do regueiro do Porto da Anta (nos predios de Casaseto). Dedúcese daquela que á cabalgadura do Matamouros lle abastaban catro chancadas para atravesar a parroquia.
Estreado setembro, Capitán Gosende foi quen de localizar a Laxa da Ferradura dos prados da Neveira (óese Naveira). O penedo metamórfico aflora a escasa distancia dun dos pozos da neve de Xirasga, de aí o microtopónimo. Malia que inactivas, no lugar aínda son evidentes as trincheiras da minaría do estaño e do volframio. Fálase da presenza de axentes alemáns en Xirasga cando a Segunda Guerra Mundial.
A parte visíbel da Laxa da Ferradura (coordenadas.- 554.792; Y: 4.702.305; alt. 688 m) acada os 6 m de lonxitude. O toxo, o carrasco e a carqueixa tecéronlle a touca. A cara da rocha orientada cara á postura do sol é un plano case vertical duns 3 m de alto. Contemplándoa de fronte, apreciamos que a auga labrou nela unhas canles de desaugadoiro que a atravesan en diagonal, de dereita a esquerda e de arriba a abaixo. No seu treito medio, a canle meirande anchea formando unha pía natural. Soterrado na bacía, atopamos en letarxia unha femia de limpafontes verde (Triturus marmoratus). Procuróuselle ao anfibio nova toqueira para a soneca. A Laxa da Ferradura sitúase a uns 40 m de distancia, cara ao leste, do regueiro do Porto da Anta, tributario do río de Doade ou Cardelle, tributario do río Avia, tributario, á súa vez, do río Miño. Boa fillarada ten o pai Miño.
No lado esquerdo, iniciándose na parte superior da rocha e perpendicular ao chan, observamos outra canliña de desaugadoiro. Esta canle, máis estreita, duns 160 cm de lonxitude e unha profundidade máxima de 7 cm, córtase pola diagonal da canle meirande. A uns 130 cm do seu inicio, a canliña forma unha concavidade (non parece natural) que lembra o casco dunha cabalaría (13x10 cm). Tras a dita concavidade, a canliña continúa uns 30 cm, mais non acada o chan. Segundo o pobo, a cavidade sería a “ferradura” do cabalo do apóstolo Santiago e a canliña, a marca da escorregadura. O extremo superior da canliña bifúrcase a semellanza dunha punta de frecha, sinalando, seica, o lugar onde se oculta un tesouro.
Villaamil y Castro, na súa obra Antigüedades prehistóricas y célticas de Galicia (1873), referíndose ao “famoso” Pico Sacro, fala da existencia de ciertas peñas, sospechosas, por lo menos, de ser menhires, semidólmenes y altares, y que aparecen entre los muchos aparentes peñascos en que el monte ese abunda; y de las cuales una es poseedora del significativo nombre de “huella del caballo de Santiago”, análogo al que otras muchas peñas llevan en el país y fuera de él, como el de “penas caballadas” ... es muy posible que estuviesen destinadas a servir de linderos o mojones, y que de ellas se haya derivado la palabra “marca”, en la acepción de mojón, pues que “mar” o “marc’h” es palabra gala que significa a la vez “caballo” y “límite” (páxs. 38-9).
Na paisaxe granítica, alterada pola meteorización, erosión e diaclasado, son comúns as formacións encabalgadas: pedras sobrepostas. Esta modelaxe foi a que inspirou os chamadeiros “pena cabalada” ou “cabaleirada” e non tanto as marcas que evocan a equina pisadura. Ascendendo o monte do Seixo pola costa da Galgareta de Meilide, anotou o Padre Sarmiento (1745): Pena Cabaleirada, unha sobre outra. Por outra banda, non todos os penedos superpostos son pedras abaladoiras.
Ratificando a relevancia que para os naturais ten a Laxa da Ferradura e o seu compango mitolóxico, engadiremos que, hai anos, Severino, un mozo da Correa, investiu ben horas na cava dos arredores, tentando exhumar a sospeitada riqueza. Descoñécese se o seu esforzado labor foi finalmente recompensado. En Xirasga, por entre o filón do estaño e a veta do volframio, escintilan de ouro as entrefebras.

Membros de Capitán Gosende na Laxa da Ferradura (A Correa-Xirasga).

Primeiro plano da ferradura, atribuída ao cabalo do apóstolo Santiago

0 Comments

A MANUEL MARÍA

8/9/2019

0 Comments

David Otero

MANUEL…

Hoxe as nosas palabras

van nos alentos amorosos da Chaira
tal como aturuxos druídicos
desta nosa tribu irmandada.

Hoxe as nosas palabras na túa memoria
acenden as luces dos nosos pensamentos
e motívanse nas aventuras de creación
para se afirmaren na dignidade das nosas vidas.

Fáisenos na urxencia
un cambio arriquecedor das nosas convivencias
para acadar a liberación dos nosos servidumes
postos arestora nunha resignación que tanto nos empobrece.

Xa que velaí ben ves e así nós sufrimos derredor

a proclamación… tal insultante afirmación
da patriótica españolidade chea de falsidades

que sen mostrar pensamento…ameaza.

Polo mesmo nós non queremos camiñar
polas rúas das voces ermas de corazóns pechados,
co ir dos nosos soños ás cegas,
e sen siquer un verso de esperanza.

Hoxe é contigo, na túa memoria presente,
queremos que aquí se afirme o abrazo colectivo irmandado,
coa palabra de amor medrado,
sen que o laio resignado sexa…

o noso rendido e triste berro matrio.

david otero, oito de setembro de MMXIX.

0 Comments