Xornal de Tabeirós-Terra de Montes

A “Festa do Canteiro” en Cerdedo (1976-1978)

23/1/2021

0 Comentários

Ao vuxa Marcos Escudero,
escultor do Campo das Laudas.

Calros Solla

Cartel da Festa do Canteiro do ano 1976 (Xulio Maside).

O vervo xido. A fala secreta dos canteiros de Cerdedo (Calros Solla, 2011).

A primeira edición da desaparecida “Festa do Canteiro” de Cerdedo celebrouse no ano 1976. Conforme lemos na prensa da época (El Pueblo Gallego, 28-3-1976), a xunta organizadora do evento, que o fixara para o 18 do mes de xullo, lexitimaba a celebración, aclarando que non era a súa pretensión facerlle sombra á festividade relixiosa do Ecce Homo nin, tampouco non, argallar unha vulgar lupanda: Esta festa non xurde por simpre capricho de orgaizar unha festa máis –Cerdedo ten abondo coas do Ecce Homo– ou tamén por deixarnos levar de algún xeito das recentes e prolíficas festas gastronómicas. Cerdedo quer voar máis alto e orgaizar esta “Festa do Canteiro” partindo do innegábel intrés social e cultural que representa pra Galicia enteira, e sobor de todo pra este pobo cerdedense, o antergo e moi nobre oficio de “canteiro”.
Amais, os organizadores engadían catro razóns xustificativas: a) Dar a coñecer e resaltar dalgún xeito o granito como materia nobre na construción, sobor de todo en Galicia. b) Recoñecer e valorar a mestría e o arte dos nosos canteiros, agradecéndolles diante da historia o traballo sacrificado, o saber e a ilusión que tantos moimentos encerran detrás da laboura artística que contemplamos. c) Promover o estudo da Terra de Cerdedo como berce de grandes mestres canteiros, hastra o feito de que “cerdedense” e “canteiro” veñen a identificarse de cotío. d) Promocionar o verdadeiro arte de traballar a pedra e chegar a facer unha “Escola de Canteiros” en Cerdedo. E desta maneira, concienciar ao pobo galego da necesidade de gardar celosamente o noso patrimonio arquiteutónico-artístico como herdade preciosa dos nosos maiores e da que nós non somos máis que responsables administradores.
O 16 de setembro de 1976, o xornal El Pueblo Gallego anunciaba a Festa do Canteiro para o día 26, posto que os organizadores aínda estaban traballando na programación. O adiamento dos actos obrigou a rectificar a data nos carteis deseñados para a ocasión polo pintor vigués Xulio Maside.
El Pueblo Gallego do domingo 26 de setembro, baixo o titular “Cerdedo. Primera ‘Festa do Canteiro’”, achegaba o programa de actos. O acontecemento festivo desenvolveuse na capital do concello. Iniciouse ás once da mañá coa lectura do pregón, a cargo do escritor bearicés Francisco Ogando Vázquez (1913-2005), que foi catedrático e director do instituto Otero Pedrayo, en Ourense.
Ao mediodía, oficiouse unha misa en galego na igrexa parroquial de San Xoán. Seguidamente, rendéuselle unha homenaxe póstuma ao mestre de canteiros Francisco Viéitez Viéitez. Á unha da tarde tivo lugar un acto académico verbo da figura do canteiro. Interviron os profesores Alfredo García Alén (1923-1981) e Carlos Amable Valiñas e mais o crego Antonio Rodríguez Fraiz (1912-1995). Aproveitouse o acto para facerlles entrega duns pergameos de honra aos canteiros mais veteranos de cada unha das oito parroquias do municipio. Pechouse a sesión matutina coa presentación do libro Los canteros gallegos, publicado ese mesmo ano por Xosé Filgueira Valverde (1906-1996) e que recolle unha conferencia pronunciada en 1973 polo polígrafo pontevedrés na sede viguesa da Asociación de Amigos de los Pazos. Tras a misa de doce, servíronselles a todos os asistentes mexillóns de balde, pan de millo e viño. Houbo xantar de confraternidade e, xa pola noite, déuselle remate á xornada cun “baile-verbena”.
Esporeado xaora pola iniciativa, Antonio Rodríguez Fraiz publicaría seis anos despois, en 1982, o seu libro Canteiros e artistas de Terra de Montes e ribeiras do Lérez.
Malia non atopar rastro na prensa galega verbo da segunda edición da “Festa do Canteiro” (ano 1977), ben seguro se celebrou, xa que, El Pueblo Gallego do primeiro de xullo de 1978, na sección “Mirador de la Herrería”, informaba que co gallo da celebración o domingo día 23 de xullo da “III Festa do Canteiro” en Cerdedo, convocárase un concurso fotográfico patrocinado polo Ministerio de Cultura arredor da “arte na pedra”. Velaquí as bases do certame: El motivo artístico estará relacionado siempre con la piedra: casas, iglesias, cruceiros, hórreos, puentes, calzadas etc. La modalidad será en blanco y negro y los tamaños: mínimo 18x24, montada en cartulina de 24x30; y máximo de 30x40, montada en cartulina de 50x60. O prazo de presentación das fotografías finalizaba o día 19 de xullo. Os traballos debíanse entregar na casa do concello de Cerdedo, pechados nun sobre ou carpeta, cuxo interior contería unha reprodución da fotografía en tamaño 7x10, en brillo. No reverso da instantánea, escribiríanse o nome e apelidos do autor e mais un lema. No tocante ás recompensas, establecéronse 15.000 pesetas para o primeiro premio, 12.000 pesetas para o segundo, 8.000 para o terceiro e un premio especial de 15.000 pesetas á mellor fotografía dalgún motivo artístico, en piedra, de la villa de Cerdedo. Indicábaselles tamén aos concursantes que as obras premiadas e mais os seus clixés pasarían a ser propiedade da Comisión organizadora da “III Festa do Canteiro”.
O 20 de xullo, tres días antes da celebración da festa, El Pueblo Gallego avisaba que a comisión organizadora ampliara o prazo de presentación de traballos fotográficos até o venres 21, comunicaríase o veredicto o 22 e a entrega de premios sería o domingo día 23, no transcurso dos actos festivos.
O 26 de xullo, El Pueblo Gallego, a toda plana e baixo o titular “En Cerdedo”, publicou unha reportaxe da xornada, asinada polo polifacético cotobadés Lalo Vázquez Gil (1927-2016), que cubrira o evento. A reportaxe ilustrouse cun debuxo das ferramentas de canteiro, tomado da Etnografía: Cultura material de Xaquín Lorenzo (1962). Lalo deulle principio ao texto nun chapurreado latín dos canteiros: Os humáns de Avedra, arjinas sulicantes (debe dicir: xulicantes), apatulados, arpados (debe dicir: arpolidos) no murio feito (debe dicir: mariñado) chirimboleira (debe dicir: churuvía); xidos samarúas (debe dicir: xamarúas), de verbo (debe dicir: ghalruada) como arría (A tradución dende o vervo xido viría expresar algo así: “Os homes de Pontevedra, canteiros calados, asentados, ricos no traballo feito música; bos compañeiros, de palabra como a pedra”). O xornalista xustificou o preludio afirmando que deste xeito comezaba o anteproxecto, xa redactado, de creación dunha Escola de Canteiros na provincia de Pontevedra.
Vázquez Gil enfía, a seguir, un parágrafo laudatorio do gremio: Allí veteranos canteros, dulces, recios, curtidos y olvidados canteros, que han llenado de encajes en piedra toda Galicia, creadores y plasmadores de una cultura que, desde la prehistoria hasta hoy, han dejado su huella en petroglifos, mámoas, castros, citanias, ciudades, villas, calzadas romanas, puentes, petos de ánimas, cruceros, hórreos, fuentes, relojes de sol, capillas, iglesias, catedrales, monasterios, castillos, pazos, casas, y a los que la sociedad no ha tratado con justicia.
O reporteiro auguraba que a festa iría adquirindo máis forza co tempo (Lalo non posuía o don da infalibilidade). A xornada comezou cunha misa na que tomaron parte o gobernador civil, o delegado de Cultura, o alcalde de Cerdedo e os veciños da localidade e da comarca. O oficio relixioso dirixiuno o padre Isorna (1921-2016). Lalo Vázquez gabou a homilia pronunciada por Isorna: un verdadero canto poético dedicado a los canteiros, a la piedra que florece en sus manos en esta rosa de Galicia, salientando as seguintes pasaxes: Habló de esta Tierra de Montes, de estas laxes, de los inicios en Campo Lameiro, de los druidas de la piedra –canteros– que llenaron Galicia de obras cimeras del arte y del amor que por ella sienten, “pica na pedra, na pedra pica”, y que, si la hacen llorar y la golpean, es para eternizarla en cruceros, en monumentos, para que dejando de ser piedras, sean catedrales, altares o sartegos.
Finalizada a misa, as autoridades visitaron a exposición de fotografías, instalada no Grupo Escolar. Nela expúñanse máis de cincuenta traballos presentados a concurso. Segundo as deliberacións efectuadas de véspera, procedeuse á entrega de premios. Velaquí o veredicto do xurado: Antonio Prieto Barbeitos foi merecente do primeiro premio pola fotografía intitulada “Ergamos os peitos” (bello conjunto de hórreos en un cumio). O segundo premio levouno Vicente Caramés Fortes pola fotografía “A ponte da Cavadosa” (recia temática de paisaje); e Manuel Campos Nodar gañou o terceiro premio por “Sinfonía en piedra” (extraordinaria concepción de la fachada de Santa María de Pontevedra). O premio especial recaeu sobre Gabriel Rubio López, polo traballo “Cerdedo III” (hermosa perspectiva local).
No salón principal do colexio leuse o pregón –a cargo de Pousada Covelo–, e, a continuación, interveu Caramés, nomeado alcalde en 1974, aínda con Franco sobre terra: Ojalá el sudor de nuestros canteros no sirva para sembrar tierras ajenas. Ojalá, pronto, el sudor, el trabajo y los canteros hagan posible que la Tierra de Montes no sea solamente eso: montes. Por desgraza, en Cerdedo o vacuo discurso imposibilista dos seus gobernantes no mudaría en corenta anos. Do “Terra de Montes é só iso: montes”, do alcalde Caramés, a “Que culpa teño eu de que esta terra só dea toxo”, do alcalde Balseiros. Calvus turpis nihil compton.
Recolle Vázquez Gil na súa reportaxe que, naquela altura, barruntábase a posibilidade de que a anunciada Escola de Canteiros de Pontevedra contase con dúas sedes: unha no mosteiro de Poio e outra en Cerdedo lugares ambos de tradición canteril y de estudio. O anteproxecto seica xa estaba en poder do galego Pío Cabanillas (1923-1991), o ministro de Cultura e Benestar durante a Lexislatura Constituínte.
Ao ano seguinte (1979), fundouse en Poio a Escola de Canteiros de Pontevedra. A Cerdedo quitáranlle o caramelo da boca. Os mandatarios cerdedeses, coma sempre, non souberon defender os intereses do municipio. Probabelmente, este doloroso desengano fixo que a do ano 1978 fose a terceira e a derradeira edición da Festa do Canteiro.
Conclúe Lalo Vázquez a súa reportaxe en Cerdedo engadindo que, tras o discurso do gobernador civil Faustino Ramos Díaz (que lamentó no poder expresarse en la lengua de Castelao), houbo comedela campestre en una umbría carballeira donde –sardiñada, truchas, carne y vino– se celebró una fiesta campestre con gaita y queimada. O lugar ameno escolleito para o banquete foi o arboredo da Insua, á beira do río do Castro, illote fluvial no que se instalaron unhas mesas corridas de madeira. Como ben anota o xornalista, a sobremesa na Insua contou cun convidado insospeitábel: o actor de orixe galega Sancho Gracia (o televisivo Curro Jiménez (TVE: 1976-78)) que, coñecido do gobernador, fixo acto de presenza, departindo amigabelmente cos asistentes, ben seguro, na nosa lingua.
En 2010, trinta e dous anos despois da derradeira edición da Festa do Canteiro, inaugurouse en Cerdedo o chamado Museo da Pedra cuxos fondos (paupérrimos) conxugan á perfección o desleixo e a incompetencia dos seus promotores. Segundo as malas linguas, a escultura do canteiro que no exterior recibe os visitantes ten un aire co alcalde vello.
En 2011, co mecenado de Edicións Morgante, tirabamos do prelo o libro O vervo xido. A fala secreta dos canteiros de Cerdedo, cuxa segunda edición está xa ao dispor dos seareiros e usuarios da xerga. Oreta en pinzas, domine nostre!

Los canteros gallegos (Filgueira Valverde, 1976).

Canteiros e artistas de Terra de Montes e ribeiras do Lérez (Rodríguez Fraiz, 1982).

0 Comentários

Aqueles caciques de Cerdedo nos seus tolos cacharros

13/1/2021

1 Comentário

Comparanza entre un ómnibus (esqu.) e un ripert (der.).

Calros Solla

Do xornal pontevedrés Progreso do primeiro de setembro de 1914 escolmamos a seguinte nova: Se ha puesto en circulación, para el servicio a Sotelo de Montes, un hermoso coche automóbil titulado “La Folgosana”, propiedad de nuestro estimado amigo don Francisco Cachafeiro. Es un coche cómodo y el chofer que lo dirije, un excelente mecánico.
No tamén pontevedrés La Libertad do 17 de setembro, aclárasenos un chisco o proxecto empresarial: Se ha establecido un nuevo servicio de automóviles entre esta ciudad (Pontevedra) y Carballino (O Carballiño-Ourense). Los cómodos y elegantes coches hispano-suízos, que se destinan a este servicio, son propiedad de los señores Cachafeiro y Campos y se llaman “La Folgosana”. Deseamos un éxito a la empresa.
Polo xornal El Diario de Pontevedra (14-1-1915) sabemos que os automóbiles de “La Folgosana” estacionaban e fornecíanse de combustíbel no garaxe do mecánico-electricista suízo Julio Senn, en Pontevedra, situado “frente a los muelles de pequeña velocidad de la estación de ferrocarril”. Cómpre lembrar que a antiga estación de tren pontevedresa localizábase na actual praza da Galiza. Por ser máis precisos, o “Garage Senn” situábase na, antano e hogano, rúa de Andrés Mellado. En xaneiro de 1915, as instalacións do garaxe Senn en Andrés Mellado van ser pasto das lapas. Un ano despois, Julio Senn abriría un taller de reparacións electro-mecánicas de automóbiles e bicicletas na rúa da Peregrina.
Este Francisco Cachafeiro tiña por segundo apelido Cabano, e era fillo de Francisco Cachafeiro Vaamonde (†1918) (que fora alcalde de Cerdedo a finais do século XIX). Os Cachafeiro eran naturais da parroquia cerdedesa de Folgoso. Francisco Cachafeiro Cabano (†1934) era enxeñeiro e contratista de Obras Públicas, ocupación na que se vai prodigar a liñaxe Cachafeiro: o seu irmán Ramón Cachafeiro Cabano, o fillo deste, Ramón Cachafeiro Varela etc. Entre outras moitas obras, os Cachafeiro víñanse facendo dende finais do século XIX coas adxudicacións de construción e mantemento da estrada Barbantiño-Pontevedra, é dicir, a estrada de Ourense, a actual N-541, por onde tamén circulaban os seus autobuses.
Quen é o Campos que, asociado con Cachafeiro, puxo en funcionamento a liña de trasporte de viaxeiros? “Campos” é un apelido común en Cerdedo. Puidéramos pensar que o tal Campos fose Xosé María Campos Varela, médico titular de Cerdedo, irmán, entre outros, do avogado e conserveiro Ánxel Campos Varela (monárquico e agrarista), que ocupará fugazmente a alcaldía do Vigo republicano. Ánxel Campos, que mesmo recibirá a medalla da Orde da República, afiliarase a Falanxe tras o golpe de Estado de xullo do 36 (El Pueblo Gallego, 17-9-1936 e 6-10-1936). Pola súa banda, Xosé María Campos Varela, afervoado agrarista, tamén acabará abrazando a sublevación fascista (El Diario de Pontevedra, 22-10-1936).
Ramón Cachafeiro Cabano (†1947), fillo do exalcalde cerdedés Francisco Cachafeiro Vaamonde e irmán de Francisco, casou con Vitorina Varela Garrido, filla do tamén alcalde cerdedés Xerardo Varela Figueroa (†1937). Os Cachafeiros e o Varela eran os homes fortes do deputado Riestra en Cerdedo.
Xerardo Varela sucedera na alcaldía cerdedesa ao seu consogro Francisco Cachafeiro Vaamonde. Ramón e Vitorina serán pais, entre outros, de Ramón Cachafeiro Varela (neto e afillado de Xerardo Varela e alto cargo da empresa MZOV), e por tal, os Ramóns serán cuñado e sobriño, respectivamente, de Francisco Varela Garrido, fillo de Xerardo Varela. O díscolo Pancho Varela foi activista republicano e era secretario do concello de Cerdedo en xullo de 1936. Segundo lemos na causa 1.306/36, Pancho foi entregado polos Cachafeiro aos fascistas, que o fusilaron, tras xuízo-farsa, un ano despois. Pola banda da muller, Xerardo Varela era así mesmo bistío de Francisco Nieto González (Paco Nieto), “brigada caballero mutilado”, presuntamente implicado en episodios de represión tras a sublevación militar do 36 (Pereira, D.: A II República e a Represión franquista no Concello de Cerdedo, 2006). Paco Nieto era o chofer da Pendanga, un pequeno autocar (a camioneta) que carrexaba nos feirantes cara aos mercados de Soutelo, Famelga, Cuspedriños...; nos músicos, cara as romaxes dos santos de lonxe; nas poubanas, cara aos areais de Marín. Paco Nieto era sobriño de Francisco González Caramés Majito, socio de Ramón Cachafeiro Varela no consorcio MZOV, a compañía que uniu por camiño de ferro Medina del Campo con Vigo, nunha angueira que enviou anticipadamente a moitos obreiros para a tumba. Inhabilitado para o maxisterio e condenado á perpetua o en consello de guerra, Francisco Varela Buela, o mestre republicano de Cerdedo e secretario técnico do concello, houbo de gañar a vida póndolles escola en Campobecerros (Castrelo do Val) aos fillos dos carrilanos e, entre eles, aos de Cachafeiro Varela. Eis a caridade dos vencedores. (Léase: Cid, R.: Carrilanos: Os túneles dun tempo, Xerais, 2005). Unha filla de Paco Nieto casou con Manuel Gutiérrez Torres, alcalde de Cerdedo durante a ditadura (1950-4; 1958-65) e xefe local de Falange. Manuel Gutiérrez Pérez, pai de Gutierrez Torres, casara en segundas nupcias con Carme Díaz Gutiérrez que, á súa vez, enviuvara de Serafín Sieiro Moreira, alcalde riestrista de Cerdedo (1920-3). Os Gutiérrez estiveron presuntamente implicados en episodios de represión tras a sublevación militar do 36 (Pereira, D.: A II República e a Represión franquista no Concello de Cerdedo, 2006).
A vinculación entre os Cachafeiro e os Campos Varela era moita. Valla un exemplo: En setembro de 1912, Candelaria Campos Varela, irmá de Xosé María, ingresou no convento das clarisas en Pontevedra. Un ano despois (decembro de 1913), amadriñou a sú profesión relixiosa Henriqueta Camiña Losada que, poucos meses despois, en xaneiro do 14, contraería matrimonio en Cerdedo con Xosé María Campos Varela. En outubro do ano 1912, outro dos irmáns, Xesús María Campos Varela fora nomeado capelán do convento de Santa Clara.
Henriqueta Camiña Losada era irmá de Carme Camiña Losada, fillas do boticario de Cerdedo Henrique Camiña Nieto, falecido en 1896. Carme Camiña casou co boticario de Cerdedo Gumersindo Bugallo Bouza (†c.1912). Carme Camiña Losada e mais os seus fillos Helena e Ánxel Bugallo Camiña (dirixente local de Izquierda Republicana) serán vítimas da represión en Cerdedo tras o golpe de Estado fascista de xullo de 1936 (Solla, C: Así aprenderán a non ter ideas. Agrarismo, caciquismo e República en Cerdedo, 2016).
Porén, retomando o fío, o socio de Cachafeiro Cabano non é o cerdedés Campos Varela, senón o estradés Pedro Campos Rozados, adiñeirado empresario curtido no sector da locomoción terrestre e, no eido político, adicto tamén ao candidato riestrista (Progreso, 12-2-1922). O xornal El Norte de Galicia do 29 de maio de 1914, adiántanos que Pedro Campos partira cara a Barcelona co obxecto de adquirir tres coches automóbiles e un camión para establecer a liña entre Pontevedra e O Carballiño, pasando por Cerdedo. A empresa de automoción Hispano-Suiza fundárase na Cidade Condal en 1904. “La Folgosana” tivo unha vida efémera, quizais condicionada polas perdas acaecidas por mor do incendio do garaxe Senn. Xa en 1917, Pedro Campos, dono dos autobuses de liña “El Águila”, fixérase cargo dos servizos Pontevedra-O Carballiño e Cuntis-Compostela. As iniciativas de Pedro Campos acabarán consolidándose na empresa de transportes “La Estradense”, aínda en activo.
O transporte motorizado de viaxeiros “La Folgosana” entrou en rivalidade cos coches tirados por cabalos (as carrilanas) da empresa “La Cerdedense” (ou “El Cerdedense”), fundada no principiar do século polo empresario local Secundino Bugallo Sieiro. Secundino Bugallo investirá nos seus proxectos empresariais o diñeiro obtido cun premio da lotaría. En 1913, Antonio Gómez era un dos seus maiorais. As sancións por infrinxir o regulamento verbo do número de pasaxeiros eran habituais (Noticiero de Vigo, 22-8-1913).
No mesmo ano 13, o veciño da parroquia de Figueiroa (Cerdedo) Constantino Troitiño Sieiro, empresario de coches da competencia, é denunciado pola Garda Civil por conducir un riper con 34 asientos y ocho caballerías de tiro, careciendo de licencia y numeración el vehículo. Aplícaselle unha multa de 20 pesetas (El Correo de Galicia, 28-8-1913). En setembro do ano 1935, Costantino Troitiño, Francisco Arca Valiñas e Roxelio Arca Rivas (entre outros) serán axuizados por interromper bruscamente os cultos do Xoves Santo na parroquial de Figueiroa (El Pueblo Gallego, 1-9-1935). Un ano despois, Francisco Arca sería asasinado por falanxitas de Cerdedo na Ponte do Barco (Pedre). Constantino Troitiño rexentará en Cerdedo unha tenda de ultramarinos e, asemade, a empresa de transportes “La Trucha”, con vehículos xa motorizados: feiras (Doade, Pontevedra...) e festas.
No ano 1914, Secundino Bugallo Sieiro vendeulle a empresa a un tal Manuel Portas. En 1900, dende Pontevedra saía diariamente un coche ás 2’50 h da mañá con destino Cerdedo; tornando á capital ás 14:00 h. Catorce anos despois, dende Pontevedra aínda saía, de xeito cotián, un coche de cabalos ás 15:30 h e tornaba ás 9:00 h (do día seguinte). Paseniñamente, os coches de cabalos e os riperts (na honra de monsieur Ripert, o seu inventor) irán pasando á historia. O roncexar arfante dos Hispano-Suíza de “La Folgosana”, ascendendo as costas de Viascón ou de Dorna, sinalaban unha nova época. Os cabalos rinchantes de “La Cerdedense”, e os máis tiros, quedarían relegados á denominación dunha unidade de potencia.
Secundino Bugallo Sieiro, Secundino do Monte, contraerá matrimonio con Carolina Varela Garrido, filla do alcalde Xerardo Varela Figueroa. En 1912, sucederá o seu sogro na alcaldía de Cerdedo. Do matrimonio nacerá Carolina Bugallo Varela, presuntamente implicada en episodios de represión tras a sublevación militar do 36 (A II República e a Represión franquista no Concello de Cerdedo, 2006). Como se comproba, baixo o control sempiterno da dereita caciquil, o nepotismo foi unha práctica enraizada na política cerdedesa, agás no trienio agrarista (1917-1920) e no primeiro bienio republicano (1931-1933). De pura endogamia, a xenética do poder foi depauperándose até provocar en 2016 a vergoñenta desaparición do municipio.
Amais de ser pioneiro na condución de pasaxeiros, Secundino Bugallo Sieiro, alcumado o eléctrico Patita, tamén foi precursor en Cerdedo na condución da electricidade. Dende 1907, Secundino Bugallo fora autorizado a empregar 500 l de auga por segundo do río Lérez para usos industriais. O 4 de xuño de 1912, o xornal Progreso informa que o Ministerio de Fomento autorizaba a Secundino Bugallo Sieiro a establecer una línea de transporte de energía eléctrica con destino a alumbrado y fuerza motriz desde el lugar de “Insua” o “Torre dos Mouros” (na ribeira do Lérez), hasta la villa de Cerdedo (Real Orde do 28 de maio de 1912). Henrique de Francisco, o mecánico da hidroeléctrica de Dorna, foi o encargado de montar a maquinaria Lérez arriba, así como o tendido dos cables condutores até as rúas e vivendas do lugar de Cerdedo. Púñase en funcionamento a Fábrica da Luz de don Secundino que contaba, entre os seus socios, con Francisco Cachafeiro Cabano e Serafín Sieiro Moreira (Progreso, 24-7-1918). En xaneiro de 1934, Secundino Bugallo obtivo a autorización para conducir a electricidade dende a central da Torre dos Mouros até Vilapouca (Forcarei), Folgoso, Figueiroa e Quireza (Cerdedo). As queixas e denuncias polo servizo careiro e deficiente e mais pola incompatibilidade nos cargos de alcalde e empresario encargado da subministración eléctrica foron frecuentes (Progreso, 28-1-1916). Herdeiro ideolóxico do seu sogro, o incombustíbel Secundino Bugallo volverá á primeira liña da política cerdedesa canda o Bienio Negro e durante a ditadura franquista.
Documéntase abondo na prensa histórica que a xestión dos alcaldes cerdedeses Francisco Cachafeiro, Xerardo Varela e Secundino Bugallo (entre outros), proclives ao riestrismo e refractarios á corrente agrarista e ao republicanismo, caracterizouse polas prácticas caciquís (exceso de poder, favoritismos, aplicación arbitraria do artigo 29 da lei electoral de 1907, excesos no cobro de taxas e tributos, lucro na exención do servizo militar, fariseísmo, persecución ideolóxica...) (Léase: Solla, C: O ano que chimpamos o cacique. Crónica do agrarismo en Cerdedo (1916-1923), Morgante, 2011 e Así aprenderán a non ter ideas. Agrarismo, caciquismo e República en Cerdedo, Morgante, 2016).

Case un século despois, os próceres cerdedeses seguían obtendo beneficios da instalación de enxeños eléctricos nos ríos e montes dun territorio desafiuzado a mantenta: a hidroeléctrica do Lérez, a hidroeléctrica do Castro, o parque eólico do monte do Seixo... En Cerdedo, como bágoas na chuvia, o renxer cachazudo das carrilanas de “La Cerdedense” e dos ómnibus de “La Folgosana” perderase definitivamente ao paso estremecedor do tren de alta velocidade.

Autocar de Transportes 'La Trucha'.

Coche de cabalos de 'La Cerdedense'.

Este ómnibus Hispano-Suiza de 1915 (20 cabalos de forza) era moi semellante aos vehículos empregados por 'La Folgosana'.

"La Estradense" na praza principal deste concello que lle dá nome.

1 Comentário

A igrexa e a represión na comarca de Tabeirós-Terra de montes

11/1/2021

0 Comentários

Crego diante de militares intervindo na represión nos primeiros días do golpe militar no centro de Vilagarcía (foto: O faiado da memoria)

Xoán Carlos Garrido

Capitán Capelán Castrense Manuel López Constenla

A igrexa oficial non foi neutral diante do golpe militar franquista, participa activamente na súa preparación, financiamento e xustificación, e ademais é unha ferramenta fundamental da represión. Se ben isto é así de xeito xeneralizado compre modular e matizar por territorios, por ordes relixiosas e mesmo por casos particulares de xeito que a intensidade na que se aplica o castigo divino contra os disidentes deberan ser analizadas en detalle. Aquí só nos podemos limitar a apuntar trazos xerais e poñer algúns exemplos de mostra.
Unha das variábeis a ter en conta no caso galego sobre a intervención da igrexa na represión pode ser a falla de identificación co país das autoridades relixiosas, maioritariamente foráneas. Neste sentido ía a queixa de Otero Pedrayo dirixida ao Nuncio no ano 1934. Unha xerarquía eclesiástica allea que desde o primeiro día do levantamento fascista esporeaba nos cregos rurais e en toda a maquinaria do catolicismo institucional e social para poñerse ao servizo da “cruzada” contra os “sen deus”.
As diferentes achegas territoriais que están a publicarse nesta serie dá conta da multitude de cregos que interviron directamente nas matanzas informais. Mais aquí imos a centrarnos na contribución da igrexa tanto a nivel de xustificación doutrinal como colaborando no aparello de aniquilación oficial e extraoficial. Especializándose así o seu labor na desculpa dos crimes, na delación e no tráfico de influencias. Os casos individuais ilustran como actuar ao servizo da devandita función é eficaz mentres que en caso contrario aqueles que así o fan teñen escaso éxito.
Hai tamén multitude de relixiosos que empatizaban coa súa veciñanza e se poñían ao seu carón mais os bispados, a falanxe e as propias autoridades militares interviron para neutralizalos. No caso da diocese de Santiago de Compostela, co arcebispo onubense Tomás Muñiz de Pablos á cabeza, a presión era enorme sobre os sacerdotes para que prestaran o apoio necesario nas masacres. E sobre todo, para evitar que testemuñaran a favor dos perseguidos. Lémbrese as instrucións a ese respecto do arcebispo que emitiu o 8 de setembro do 1936 e que comeza dicindo “se han acercado a esta curia eclesiástica varias personas escandalizadas de la facilidad con que algunos parrocos extienden certificados de catolicismo y religión a favor de funcionarios que estuvieron afiliados al comunismo u otras entidades marxistas”, ou a do 11 de novembro na que da conta da petición que lle fan para que “reprimamos a las actividades de algunos párrocos y sacerdotes que bajo el pretesto de hacer favores andan de acá para allá recomendando o pidiendo recomendaciones”... “actividades siempre reprobables y hoy sumamente peligrosas” advertindo que o prelado non vai facer nada para evitar que os cregos insubmisos sexan punidos senón que, pola contra, el mesmo tamén os sancionará. O que se evidencia aquí é a desobediencia nalgúns casos dunhas ordes expresas a prol de colaborar no xenocidio. Envíaselle un formulario ás parroquias para esixirlles un inventario de “agravios” para poñer a disposición do novo réxime listaxes negras que servirían para orientar os labores coercitivos das bandas paramilitares existentes así como para os procesos militares en marcha. O curioso da linguaxe da máxima autoridade relixiosa na Galiza que asinaba estas ordes é que apelaba ao apoliticismo para pedir a obediencia ao fascismo, apoliticismo que non vía contraditorio con el ser membro do Consello Nacional do Movemento e procurador en Cortes do 1943 ao 1946.
Baixando máis ao concreto, por poñer un caso dunha comarca desta diocese compostelá, a de Tabeirós-Terra de Montes, imos profundar un pouco máis no xa abordado en colaboracións anteriores dedicadas a ese territorio e nas que xa se da conta da comprenetración entre as milicias falanxistas e a igrexa citando o caso de Aquilino López Picón, crego da Madanela (Forcarei) e militante falanxista.
No imaxinario dos máis vellos de Soutelo queda a imaxe de Aquilino co seu látego ao cinto e abusando das mulleres do lugar. Pero é a documentación da causa instruída por Bouza Brey contra a cúpula da falanxe a finais do 36 -aproveitando as liortas internas- a que nos fornece dos datos precisos do funcionamento desta trama mafiosa. Esta causa 8/37 contra Bao Lagares achéganos por exemplo a confesión deste lembrando a implicación dos cregos na recadación de tributos de sangue. Aquí topamos acreditada a participación do ecónomo de Tabeirós Manuel López Costa na toma desta decisión que logo se encubriría como caritativa: “era preferible a pasear a las personas y dejarlas muertas en las cunetas”, como literalmente di o crego de Quireza dando conta da visita de falanxistas co sacerdote López Costa á cabeza para persuadilo da posta en marcha da maquinaria impositiva. Insistíndolle logo Aquilino en que “los curas debían facilitar relación de los individuos de cada una de las parroquias”, diante do que rematou por facer dita listaxe, cedendo ás súas presións.
Cando se destapa esta engrenaxe corrupta de lucrarse a conta de poñer de prezo á salvación, o que Dionisio Pereira dou en chamar o “imperio da roubacha”, sexa polas vidas perdoadas, sexa polo diñeiro raspiñado, son detidos moitos dos implicados. Entre eles Aquilino López Picón, quen tivera acochado na súa reitoral ao propio paseador Ramón Bao Lagares en busca e captura polos roubos. Compre dicir que el, xunto con outros encausados, deciden ir ao fronte por ver de librarse das acusacións de delincuentes comúns que recaía sobre eles, e incorpórase como capitán á 2ª Bandeira da F.E.T. en Guadalajara. Con todo, a pesares do seu breve paso polo cárcere e por ter probada a súa participación na banda de atracadores na que rematou por converterse aquela primeira camada de dirixentes falanxistas, non veu manchada a súa carreira como crego (rematará ao fronte da parroquia de Santa Cristina de Cobres en Vilaboa), nin como falanxista, ostentando diversos cargos sindicais e políticos.
Mais da cooperación coas milicias informais pásase á máis efectiva co aparello xurídico-militar encargado da limpeza da retagarda. O 2 de decembro do 36 foi fusilado en Pontevedra Manuel Vázquez Cruz, marido da dirixente do PG na Estrada e prima de Virxinia Pereira, María Pereira. No interior da súa chaqueta a súa muller atopou unha nota onde se dicía expresamente o nome dos seus asasinos. Citábase tres nomes entre os que se atopaba o crego Manuel López Constenla. Manolo Gaitas, tal como era coñecido popularmente, tiña claro quen eran os seus asasinos e non precisamente unha serie de soldados, xuíces, fiscais, militares, etc... que non o coñecían de nada, pero detrás dos que se ocultaban os auténticos responsábeis.
Se analizamos esta causa (694/36) atopamos que certamente as persoas que cita na nota testemuñaron na súa contra, pero había máis que estes tres, mesmo outros cregos. Mais a vítima sabía perfectamente quen inclinou a balanza cara a pena máxima. No seu favor conseguira mobilizar os testemuños do párroco estradense Nicolás Mato Varela, do xuíz Fermín Bouza Brey, e mesmo da empresaria e cuñada do xefe local da falanxe María Martínez. Pero pesou máis a atestación na súa contra do capelán castrense Manuel López Constenla. Compre lembrar que o seu tío é o tamén tenente coronel capelán castrense Adolfo Constenla Costa, quen tiña unha relación directa co Cardeal compostelá e coas novas autoridades militares, e era veciño da porta dos primeiros dirixentes da falanxe da comarca e da provincia, os Castro Pena. Non esquezamos tampouco que o inventor de “mellor roubarlles que matalos”, o crego Manuel López Costa, tamén é parente deste Adolfo Constenla e casualmente el non é molestado a diferenza do seu correlixionario e compañeiro do seminario, Aquilino.
Así pos non todos os testemuños valen igual aínda vindo de cregos. Mesmo os que son desfavorábeis á condena, como é o caso dos feitos por Nicolás Mato Varela, o único que consegue é que este sexa ameazado tanto polo Tribunal Militar como polo Bispado.
O que temos constatado na comarca a que estamos a referirnos é que os testemuños de cargo de cregos son moi útiles para acadar penas capitais. Véxase o caso do crego cerdedense Ventura Pérez Alvite, quen declarou profusamente contra Francisco Varela Garrido (fusilado o 27 de xullo de 1937); ou o do testemuño de Ramiro Moreira Filloy, párroco de Loimil, para a condena a morte de Manuel Puente Porto e José Rico Gaiteiro (fusilados o 14 de outubro do 36).
Agora ben, a cobertura ideolóxica da igrexa bendicindo os crimes ía máis aló da actuación particular dos seus membros. Profundemos neste último caso onde efectivamente se bota man da acusación de asalto á reitoral de Loimil para apoiarse no relato do seu ocupante para facer pasar unha simple e pacífica incautación de armas como un atentado violento. Quen articula isto con devandito material é o fiscal. Neste caso Ramón Rivero de Aguilar, coñecido por lograr a pena de morte para Alexandre Bóveda e sobre o cal a biografía realizada por Xosé Enrique Acuña nos ilumina para entender algunhas claves da mecánica dos xuízos nos que el intervén. O clasismo e o afervoado fascismo bebido directamente nas fontes mussolinianas deste persoeiro fai que exculpe a un acusado desta mesma causa por petición do patrón deste, amigo seu (así o recoñece no proceso) mentres que arremete contra un Puente Porto que tivo unha actuación menor, pero que ostentaba unha bandeira vermella na súa casa. Esta causa está moi relacionada con outros veciños desta zona da Ulla que se xulgara esa mesma mañá, nela lograra a pena de morte para José Gomez Rivas e José Cortés Fernández (fusilados o 15 de outubro do 36). Os feitos de que se lle acusan aos da tarde son os mesmos, participar no grupo da Ulla que desde o Concello se organizou para desarmar aos fascistas que puideran colaborar co golpe militar. Pero neste segundo caso o fiscal non atopou cregos que se lle prestaran para artellar a xustificación da pena máxima. Ao contrario, os encausados piden que deixen testemuñar no seu favor aos cregos das súas parroquias (Oca, Arnois e S. Miguel de Castro). Isto non foi obstáculo para que se centrara no mesmo argumentario para arremeter contra o mestre e escritor Cortés Fernández. Mesmo achega multitude de xornais nos que se subliña en vermello frases como “Consiste la ‘fé’ en creer lo que no vimos. Y creer es dar por cierto lo que nos han dicho que era verdad, sin tomarnos la molestia de averiguarlo nosotros mismos”.
O odio que se destila contra Cortés por parte dos que participan no proceso non se deduce da súa actuación práctica senón polo seu pensamento, que mesmo é calificado de “depravado”. Así, na sentencia recóllese como cargo principal ter colaborado “en periódicos como ‘El Emigrado’, de la Estrada, y el ‘Nuevo Heraldo’, de la Guardia, desde los cuáles, continuamente atacaba los fundamentos más sólidos de la sociedad española, principalmente los conceptos religiosos, básicos de la sociedad cristiana...”.
En definitiva, se analizamos como se instrúen os procesos que dan como resultado o asasinato institucional de milleiros de galegos, e vemos o uso instrumental que se fai da relixión para lexitimar os crimes, decatarémonos como vai máis alá das intencións e beneficios particulares, que os hai, que os relixiosos tiran desta oportunidade que se lle dá. Mesmo é independente das súas conviccións que nalgúns casos os levan precisamente a opoñerse a tarefa tan pouco piadosa como o xenocidio. O fundamental é a lectura que se fai do catolicismo como un ben superior consubstancial á identidade española que esixe o exterminio dos que considera que ameazan a súa pervivencia. Ao situar fóra do concurso da opinión pública a definición dese ben, adxudicándoo a unha autoridade divina, esquivan a contradición que supón beneficiarse como clase social e mesmo a título particular a través da corrupción, dunha concepción do que chaman o ben común para a que non se ten en conta a opinión da devandita comunidade. De feito, como vimos, nin sequera a opinión dos propios cregos a hora de usar a relixión como escusa.
Acúsaselle a Cortés como mestre de propagar as “ideas anti-españolas del comunismo” e de promover unha revolución “enemiga de España”. De igual xeito que nas acusacións de anti-deus coas que se funden estas da anti-españa tampouco precisan do parecer da devandita españa ao respecto. O propio Cortés alega neste sentido que si afirman que envelenaba aos nenos con esas ideas que se lle pregunte á Inspección se tivo algunha queixa neste sentido. Cousa que non só non fai o tribunal senón que na sentencia se propón actuar sobre tal Inspección. Isto é, Deus e a divinización da identidade española – coa complicidade da Conferencia Episcopal – propiciaría unha coartada perfecta para perpetrar toda clase de crimes, desde os niveis máis baixos até os máis elevados e desde o aparello oficial ao paralegal, que se desataron no noso país baixo o amparo do golpe militar franquista.

Tenente Coronel Capelán Castrense Adolfo Constenla

A Coruña, 1936. Adolfo Constenla na Misa e consagración de bandeiras.

Irmáns Constenla Costa

0 Comentários

José Darriba Puente, o fillo da Licha. Memoria da represión en San Clodio de Ribas de Sil

10/1/2021

0 Comentários

José Darriba Puente coas súas irmás Luisa e Carmen.

Alicia Garrido

Marcelino Fernández Prada.

Axiña amañecerá. Once homes comparten a mesma cela. Apurando os derradeiros cigarros, devecen por atopar a calma que lles permita soportar a situación. Esperan un milagre tentando dominar o medo, a rabia e a impotencia que se acrecenta co paso dos minutos. Os once compartirán un mesmo destino, o mesmo patíbulo. Están na antesala da morte: o pavillón dos condenados do Cárcere Provincial de Lugo.
Todos foran acusados de rebelión militar pola súa actuación na defensa da República entre os días 18 e 22 de xullo de 1936 en San Clodio de Ribas de Sil (Lugo). Nemesio Prieto Ferreiro era un xornaleiro de 35 anos. Casado e pai de catro fillos, vivía en Castro de Abaixo (Ribas de Sil). Manuel Álvarez Martínez, de 50 anos, tamén xornaleiro, estaba casado e tiña un fillo. Enrique Martínez Franco tiña 37 anos, casado e pai dun fillo, gañaba o pan traballando no campo. Manuel e Enrique naceran en Nocedo (Quiroga). Bienvenido Bao Fernández era un labrego de 26 anos, aveciñado en Paradaseca (Quiroga). Casara e tiña dous fillos. Albino Núñez Rodríguez era un labrego de 31 anos, natural de Carballo de Lor (Quiroga). Estaba casado e era pai dun fillo. Manuel Díaz López Mataovellas, tiña 25 anos. Dedicado á labranza, estaba casado e era pai dunha nena. Bautista Martínez Fernández, de 26 anos, era un labrego que vivía en Paradaseca (Quiroga). Toribio Rodríguez Torres, labrego de 28 anos, estaba aveciñado en Castro de Abaixo (Ribas de Sil). Rogelio Padín París, xornaleiro de 19 anos, nacera en Bos Aires e vivía en Ferrol. Dionisio García Fraga, de profesión panadeiro, tiña 21 anos e era natural de Poio (Pontevedra). Por último, o labrego José Darriba Puente de 19 anos era natural de San Clodio de Ribas de Sil e estaba solteiro como Bautista, Toribio, Rogelio e Dionisio. Permítanme determe na vida de José.
José María Darriba Puente nacera en San Clodio o 13 de xullo de 1917. Fillo natural de Alicia Puente Fernández, a Licha, foi bautizado en setembro de 1917, de pai e avós paternos “incógnitos”. Pero o seu proxenitor tiña nome e apelidos: José Darriba Suárez era natural da Frieira (A Pobra de Brollón) e atopábase en 1917 realizando o servizo militar en Madrid. Trasladado a Monforte en 1919, Darriba Suárez retomará a súa relación con Alicia e terminará casando con ela e recoñecendo o pequeno José como fillo de ambos en 1920. Estableceron o seu fogar en San Clodio ata que en 1922 Darriba Suárez, condutor na Compañía de los Caminos de Hierro del Norte de España, é destinado a León.
O pequeno José recibirá unha educación relixiosa nun colexio de recente creación: Os Maristas. Na rúa Barahona, José aprenderá a ler e a escribir, desenvolverá o seu amor pola literatura e o teatro e destacará pola súa ansia de coñecemento que lle reportará o alcume de “Afonso X o Sabio”. Polas tardes, axuda a súa nai e traballa de recadeiro para unha tenda do barrio gañando uns reais, necesarios para unha familia que vai crecendo. O seu pai tamén vai ascendendo na xerarquía militar e chega a sarxento. A vida sorríalle á familia Darriba Puente, ata a proclamación da Segunda República o 14 de abril de 1931. José Darriba Suárez, militar de ideoloxía monárquica e tradicionalista, non pode ser máis contrario á instauración do novo réxime. Cando no seu desexo de transformar o estamento castrense, o Goberno Provisional aproba uns decretos entre abril e setembro (refundidos posteriormente na “Lei Azaña”) encamiñados a tal fin, Darriba Suárez solicita o seu pase á “situación de retirado”. Concedido o retiro en decembro de 1931 cunha asignación mensual de 232 pesetas, a familia volve a San Clodio.
José Darriba Puente ten 14 anos. Remata os seus estudos, probablemente nos Escolapios de Monforte. Co paso do tempo e despois de varios traballos esporádicos, comeza a traballar como caldeireiro na fábrica de Pío López Ojea, industrial da localidade. A súa formación e as súas inquedanzas fan que participe de forma activa na vida cultural da localidade sendo membro do grupo de teatro da Sociedad Cultural y Recreativa Artesana de San Clodio. Esta sociedade, de carácter progresista, tiña como obxectivos principais promover actividades culturais e formar a clase traballadora: clases nocturnas, conferencias, creación dunha biblioteca. Así, en abril de 1936, nos salóns da sociedade, estréase a obra Mi vida es mía (do dramaturgo Augusto Pérez Olmedilla) cun gran éxito de público e crítica. O xornal El Pueblo Gallego (22-5-1936) dedícalle espazo ao acontecemento: Satisfechos pueden estar los directivos de la popular y progresiva Sociedad Cultural y Recreativa Artesana por el éxito obtenido por su cuadro artístico […] El joven Darriba, el número uno entre todos, interpretó y supo sentir su papel de Andrés Manso.
No eido político, José Darriba Puente non herdara a ideoloxía do seu pai. A súa conciencia de clase lévao a afiliarse á UXT e á Agrupación Socialista Agraria de San Clodio, constituída en abril de 1931 (denominada Agrupación Socialista Obrera de Oficios Varios “Fraternidad y Trabajo” a partir de marzo de 1933) e presidida por Marcelino Fernández Prada, quen se converterá no primeiro alcalde socialista de San Clodio en maio de 1931. A nova política practicada polo rexedor significou un sopro de aire fresco que terminaba con décadas de caciquismo e corrupción. O alcalde erixirase ademais nun modelo para as novas xeracións, demostrándolles que unha política social en beneficio do pobo e non dun mesmo era posible. Sen dúbida, a chegada de Marcelino, a súa influencia, afastou aínda máis os dous Darriba. A persoa na que se está convertendo o mozo Darriba: socialista, sindicalista, defensor da República e cativado polo mundo da farándula, contraviña os desexos do seu pai. O seu futuro prometedor veríase truncado o 18 de xullo de 1936. Definitivamente, os camiños de pai e fillo separaríanse neste punto para sempre: mentres o sarxento retirado se presentaba o 20 de xullo na Comandancia Militar de Monforte para reincorporarse de forma inmediata ao servizo da sublevación, o mozo Darriba aliñábase co seu alcalde para defender a legalidade democrática.
San Clodio de Ribas de Sil, onde obreiros e labregos deran mostras de firmeza e compromiso durante a Revolución de Outubro de 1934, foi un dos lugares que opuxeron maior resistencia ante os golpistas. Converteuse tamén no punto de encontro de xente procedente de poboacións limítrofes e mineiros de Ponferrada e Fabero, algún feridos, que fuxían da barbarie. O alcalde axiña organizou a defensa da legalidade republicana recrutando máis homes, requisando armas e distribuíndo cuadrillas polas principais entradas do pobo. Resisten durante catro días, ata que o 22 de xullo forzas falanxistas, Garda Civil e Carabineiros de Quiroga e mais efectivos da Garda Civil de Lugo, todos baixo o mando do capitán López de Haro y Rey, entran no pobo dobregando a resistencia coa súa superioridade de armamento. Aqueles que non caen na loita vense obrigados a fuxir ao monte; outros escapan nunha das máquinas do tren. Os menos “afortunados” son detidos e levados ao depósito municipal de Quiroga para seren posteriormente trasladados aos cárceres de Monforte ou Lugo. Algúns non chegan nunca a tal destino e son “paseados” durante os días sucesivos. José Darriba Puente non foxe, non se agocha; queda na casa. E así pasan días, semanas, meses... Ata que un día de novembro, a Garda Civil o está esperando na estación de San Clodio. José Darriba volvía da panadería de Monforte onde traballaba pois, na fábrica de Pío López Ojea xa non o precisaban.
José Ferreiro Rodríguez, sarxento da Garda Civil do posto de Quiroga, abrira en setembro un atestado-dilixencias por unhas denuncias dalgúns veciños nas que se reclamaban uns pagos pendentes. Un dos nomes que se citan é o de José Darriba Puente, o fillo da Licha. Seis son os dedos acusadores que sinalan a Darriba, catro os delitos que se lle imputan: portador de armas, encargado de fornecer de municións aos seus compañeiros na ponte de ferro, cortar os fíos do teléfono público de San Clodio e, motivo da denuncia, presentarse na farmacia por orde do alcalde cuns vales para comprar produtos susceptibles de converterse en explosivos. Na declaración, José admite os feitos pero afirma que o fixo obrigado. O sarxento José Ferreiro ten claro que Darriba Puente formou parte do grupo dos cooperantes coa República por sentir a rebelión e ordena o seu encarcelamento.
José Darriba Puente ingresa no cárcere de Monforte o 22 de novembro de 1936 procesado na causa 1.312. Declara ante o xuíz instrutor, o comandante de Infantería retirado Ramón Pozo, o 3 de decembro de 1936. Esta vez, nega o afirmado perante o sarxento Ferreiro, xa que, na súa opinión, fora coaccionado por el temor que le inspiraba la Guardia Civil instructora. Pouco vai permanecer na Pinguela –como era coñecido o cárcere de Monforte–, sendo reclamado polo xuíz Mariano Pérez Hickman e Hickman, a quen se lle viña de encomendar a instrución do sumario 636/36, ao que se lle engade, entre outras, a causa 1.312.
O 21 de xaneiro de 1937, José Darriba Puente e outros vinte e un presos chegan ao Cárcere Provincial de Lugo. Posiblemente asignáronselles as chamadas “celas de concentración”, cun gran número de reclusos compartindo un espazo mínimo. Ao día seguinte, diante de Pérez Hickman, Darriba Puente ratifica o declarado perante o xuíz de Monforte e solicita que se lle tome declaración a unha serie de testemuñas para confirmar a súa verdade.
A moderna prisión de Lugo, na que a vixilancia se exercía dende un punto central (deseño “panóptico”), quedara pequena, pois, con capacidade para cento oitenta reclusos, xa aloxaba perto dun milleiro. Darriba, nunha das cartas que lle envía a súa irmá, describe a cela que comparte con outros 46 homes e, con retranca, engade que non necesita roupa de abrigo. Fai broma sobre o seu peso e envía saúdos para todos os que preguntan por el.
Os once que compartirán destino xa dormen baixo o mesmo teito. Soportan como poden as duras condicións do penal e a incerteza sobre o seu futuro. Mentres tanto, o proceso segue o seu curso e o xuíz solicita documentos, toma declaracións e apura dilixencias. En marzo, Hickman conclúe o sumario e envíallo ao auditor de Guerra, Eugenio Pereiro Courtier, quen considera que hai probas suficientes para xulgar a Darriba en consello de guerra. A causa 636/36 suma un total de trinta e tres procesados. O 23 de marzo de 1937, os trinta e tres elixen avogado defensor: o alférez de complemento José Iglesias Presa.
O 11 de abril, os acusados escoitan formalmente os cargos que se lles imputan e solicitan a comparecencia de testemuñas que apontoen a súa defensa. Darriba requirirá a presenza das tres persoas máis influentes do pobo, segundo a nova orde establecida: Armando López Vila, xefe da Falanxe local e fillo do empresario Pío López Ojea; Leopoldo Rodríguez y Rodríguez, administrador da casa Batanero, e o cura párroco José Gómez. López Vila non falará en favor de Darriba; as outras dúas testemuñas, non comparecerán.
O 12 de abril ten lugar o consello de guerra no salón de actos da Deputación Provincial de Lugo, actuando como fiscal José López Ardá. López Ardá, que será alcalde da Coruña en tres ocasións, defendía a aplicación sistemática da pena de morte, como explica o historiador Luís Lamela (A Coruña 1936. Memoria convulsa de una represión. Ed. do Castro, 2002). Dos trinta e tres acusados, Ardá solicita a pena de morte para dez deles. No xuízo farsa, pouco ou nada pode facer o avogado defensor Iglesias Presa. Un dos procesados, Nemesio Prieto, fai uso da palabra e reclama xustiza. O ditame do Consello non se fai esperar e dase a coñecer a sentenza. Só un procesado, Francisco Baliña, obtén a absolución; dezanove son condenados a reclusión con penas que oscilan entre a cadea perpetua e os doce anos e un día; para outros doce, aplícase a pena máxima. Un deles, Rafael Quiroga Daviña, consegue fuxir. Manuel López Díaz Mataovellas, para quen o fiscal non solicitara de primeiras a pena de morte, inclúese finalmente neste grupo pola súa participación na Revolución de Outubro de 1934. Por último, un dos inicialmente procesados, Donato Pol Bao, non cumprirá sentenza xa que morre o 7 de abril de 1937. A causa oficial da morte foi tuberculose.
Só quedan uns trámites por cumprir para darlle un verniz de legalidade a esta pantomima: a conformidade de Eugenio Pereiro Courtier, o auditor de guerra, e o visto e prace do xeneral xefe do VIII Corpo do Exército Antonio Aranda. O 10 de maio todo se precipita a golpe de providencias e dilixencias.
Pasadas as doce da noite do 11 de maio de 1937, os once presos son levados perante o xuíz Salgado que lles notifica a súa sentenza á morte e a hora da súa execución. Xa nada os sorprende. Pídeselles que asinen esta última dilixencia. Só Padín o fai. Os once quedan “en capilla”. Non volven ás súas celas e comparten as últimas horas no pavillón dos condenados. José Darriba Puente sabe que chegou ao final do camiño. Ten a conciencia tranquila. Dezanove anos dunha vida plena nos que ofreceu o mellor de si mesmo.
Minutos antes das seis da mañá véñenos buscar. Son levados fronte ás tapias do cuartel da Garda Civil. En apenas uns segundos todo termina para Darriba e os seus compañeiros. Os ecos dos disparos resoan en todo o cárcere. Ao día seguinte, os once son enterrados no cemiterio de Magoi. Fila primeira, tumba dezaseis para José Darriba Puente. Un camposanto demasiado afastado para que unha nai poida levarlle flores ao seu fillo.
A vida da familia Darriba Puente mudou para sempre. Este asasinato supuxo o primeiro dos golpes que tiveron que encaixar: convivir cos acusadores de Darriba, unha criatura morta con apenas un mes, unha nena falecida por broncopneumonía á idade de dous anos, o traslado a outra cidade que foi baleirando a casa familiar, o nacemento dun fillo cunha minusvalía, o suicidio do militar Darriba Suárez que deixaba soa a unha nai con sete fillos…
E o silencio. Unha omertá de máis de oitenta anos.
De José Darriba Puente só se conservan os fragmentos de dúas cartas, unha fotografía e a súa sinatura en diferentes documentos do sumario. Atopar o seu retrato entre os papeis dun vello baúl foi toda unha revelación. Cando lle preguntei a miña avoa quen era aquel rapaz e, con bágoas nos ollos, contestou que era o irmán que lle mataran na guerra, souben que era unha obriga contar a súa historia. A súa faciana de neno, o seu sorriso inocente, a súa mirada curiosa acompañoume todos estes anos, obrigoume a abrir e remexer nos armarios pechados do meu pasado familiar, guioume cando atopaba atrancos e levoume a coñecer outras almas inquedas, desexosas de evitar o peor dos agravios posibles: o esquecemento sen reparación. En homenaxe reconciliador, todas e cada unha das historias destes homes merecen ser contadas en voz alta, recollidas en artigos e libros, divulgadas en calquera dos soportes posibles, porque se esquecemos a nosa historia, estaremos condenados a repetila (G. Santayana).
Valla este artigo como anticipo do libro José Darriba Puente “o fillo da Licha”. Memoria dun fusilado (1917-1937) a cuxa elaboración dediquei estes últimos anos e que hai uns días dei ao prelo. Con esta investigación, non só reivindico o nome do meu tío avó e o dos dez que morreron con el, senón os de todos aqueles que, por defenderen a liberdade e a democracia, foron agasallados cun inxusto, cruel e infame final. Non existe unha rúa en San Clodio que lembre os veciños que foron vítimas da atrocidade franquista, nin monumento que homenaxee o seu sacrificio. Reclamo ás autoridades competentes a reparación desta anomalía.
Reclamo a recuperación da Memoria Histórica en San Clodio.

* Alicia Garrido
Profesora e membro do colectivo Capitán Gosende

Alicia Puente Fernández e José Darriba Suárez..

Fragmento da carta nº 1.

José Darriba Puente.

Sinatura de José Darriba Puente.

Portada de 'Mi vida es mía'.

Palacio de San Marcos, sede da Deputación Provincial de Lugo, nos anos 60.

Dilixencia do cumprimento da sentenza.

FONTES

Causa nº 1.312, Archivo Intermedio Militar Noroeste.
Causa nº 636/36, Archivo Intermedio Militar Noroeste.
Sumario nº 15/943, Archivo General e Histórico de Defensa.
Cao Rodríguez, Manuel: Breve(s) historia(s) do Concello do Ribas do Sil, Concello de Ribas de Sil, 2002.
Fiaño, Cristina: “O vello cárcere de Lugo 1936-1946”, Unión Libre, Cadernos de vida e culturas nº 20, 2015.
Lamela García, Luís: A Coruña, 1936. Memoria convulsa de una represión, Ediciós do Castro, Sada, 2002.
Redondo Abal, Francisco Xavier: Memoria(s) de Marcelino Fernández Prada. Un alcalde socialista y revolucionario, A Nosa Terra, Vigo, 2007.
Sanz García, Gregorio: Uno de Tantos. Cinco años a la sombra, Ediciós do Castro, Sada, A Coruña, 1986.
Souto Blanco, María Jesús: La represión franquista en la provincia de Lugo (1936-1940), Ediciós do Castro, Sada, A Coruña, 2008.
Web “A represión franquista e as súas zonas de penumbra. Vítimas confirmadas e posibles en Lugo (1936-1940)”.
Web “Nomes e Voces”.
El Pueblo Gallego, Vigo.

0 Comentários

“Eran malos de raza e de inclinación”. 1936: o imperio da delación e da roubacha en Tabeirós-Montes (e II)

10/1/2021

0 Comentários

Carmen Díaz Gutiérrez

Mulleres falanxistas de Quireza, agosto de 1936.

Dionisio Pereira

Nesta bisbarra, os abusos de toda caste tiveron na delación un soporte necesario que, a maiores, contribuíu a acadar outro obxectivo dos franquistas: desartellar mediante a desconfianza, unha sociedade na que as diferenzas políticas non impedían o acontecer comunitario. A memoria popular retivo arquetipos de “especialistas” na delación e con maior intensidade canto máis visibles se facían na súa función de fisgar e controlar a vida diaria.i
En primeira instancia, transcendeu a figura de tres mulleres, Ramona Gutiérrez, de Soutelo; Carmen Díaz, de Cerdedo; Paulina Bugallo, de Outeiro-Quireza. As tres, de posición económica acomodada, eran propietarias de establecementos públicos (estanco-taberna, ferraxería, taberna-tenda, respectivamente) onde podían exercer con facilidade aquel cometido; no caso de Paulina, o seu local mesmo serviu de “checa” para latrocinios, malleiras e cortes de pelo a veciñas, nos que ela mesma participaba ataviada, ás veces, coa farda masculina de falanxistaii. As dúas primeiras, mulleres de intenso activismo relixiosoiii, estaban emparentadas entre si e cos Gutiérrez e Ballesteros cerdedenses e souteláns; segundo fontes orais, exerceron supostamente tanto de delatoras como de instigadoras dos atropelos dos milicianos da FE, de xeito que a lembranza popular do seu papel perpetuouse no tempo. Así, en 1949 a Guardia Civil de Soutelo incautou aos guerrilleiros que pasaron polas armas ao falanxista José Couceiro e á súa dona, unha relación de presuntos represores locais na que figuraba Ramona co seguinte apuntamento: “hizo tanto daño con la lengua como su hijo con la pistola”. iv
Ao cabo, denunciar por calquera motivo foi propio das delatoras, que contribuíron a unha extensa socialización do castigo: así, un veciño de Figueiroa foi sinalado pola fundadora da Sección Femenina cerdedense, Carolina Bugallo, por zafar dun peditorio. Como resultado, o delegado gobernativo impúxolle unha multa de 250 pts.; para pagala, debeu vender dúas vacas. Pola súa banda, Paulina mesmo denunciou a unha veciña do Outeiro porque o seu carro a penas rozara o vehículo co que os facciosos facían as súas correrías.
Noutro ámbito, en Cerdedo houbo un feixe de cidadáns “de orden”, todos eles patriarcais cabezas de familia noutrora partidarios de RE, que exerceron como testemuñas de cargo contra veciños sometidos a Consejos de Guerra ou Expedientes de Depuración. Os nomes de Ramón Cortizo, Perfecto Sieiro, Aurelio Varela ou Gervasio Bugallo, entre outros, aparecen nos sumarios; neles, acusaron a xente coa que tiñan trato cotiá de militar nas esquerdas e participar na resistencia contra o golpe, con nefastas consecuencias para os afectados v. Porén, neste concello a pirámide delatora, cimentada nos preceptivos certificados de conduta solicitados a cregos, alcaldes e Guardia Civil, estivo representada polo párroco da vila Ventura Pérez e polo garda Maceiras, destacados pola virulencia dos seus partes que determinaron tanto as conclusións dos fiscais ou instrutores dos expedientes, como as duras resolucións aplicadasvi. En Soutelo, o activismo delator do crego Picón tamén foi notorio, pois no albor de agosto acusou a Alfredo Iglesias de masón, da clausura da igrexa de Santa Mariña de Presqueiras e de propagar o comunismo no municipio. vii
Porén, o talante acusador dalgúns cregos non se limitou á emisión de informes para os sumarios xudiciais, senón que fixeron directamente as acusacións aos delegados gobernativos: está documentada a paranoica denuncia duns 80 veciños e veciñas de Castro por parte do párroco Jesús Rodríguez Anllo que, mesmo, non tivo reparo en incluír na listaxe datada o 29/05/1938 ao cabo da Guardia Civil Avelino Sánchez e a persoeiros da dereita cerdedense, tal que o ex alcalde Caramés ou o médico Perfecto Lois.

Imperio da roubacha

A represión económica, pola que @s desafect@s ao novo réxime pagaban o seu desleixo co patrimonio, regulamentouse co Decreto-Ley do 10/01/37 polo que se creou a Comisión Central Administrativa de Bienes Incautados por el Estado, encargada de incoar a nivel provincial os Expedientes de Responsabilidades Civiles que, adoito, remataron en multas ou expropiacións. Antes, o que imperou foi a ladroeira pola brava: co golpe consolidado, abundaron os asaltos a domicilios e negocios que derivaron en roubos de pertenzas persoais ou ferramentas de traballo. A título de exemplo, en Figueiroa e no transcurso dos múltiples rexistros levados a cabo no inicio do verano, os falanxistas esnaquizaron na casa de Carmen Monteagudo unha insólita colección de vinilos enviados dende EEUU polo seu home, desaparecendo tamén un dos poucos gramófonos que había no concello. Así mesmo, no lugar de Fondós (Quireza) os falanxistas requisaron as mellores vacas de moitas casas, mesmo as dos pobres que estaban “de medias” e houbo que pagar aos donos…
Daquela, entre agosto de 1936 e xaneiro de 1937, Tabeirós-Montes foi escenario dunha sistemática morea de asaltos, secuestros, extorsións e aleivosas violacións de domicilios de antigos esquerdistas, cuxo planeamento apunta a mandos provinciais e locais da FE. Diante do silencio dunha veciñanza atemorizada e da notoria incomodidade doutros falanxistas, caso dos de Sabucedo, foi o xuíz de instrución de A Estrada Fermín Bouza Brey quen desenguedellou o novelo nun sumario aberto o 1/12/36, días despois de se producir perto de Codeseda o derradeiro asalto, desta volta na casa dun antigo apoderado das dereitas. Así, o ideario afín á "Santa Causa" da vítima deu pé a Bouza para investigar e, ao cabo, focalizar a responsabilidade das agresións en dúas persoas: o xefe provincial de FE o mestre Manuel Castro Pena e o seu enlace Ramón Bao, antes de pasar a instrución ao tribunal militar. A fin de contas, o sumario da Causa 8/37 permite albiscar tanto a ríspeta metodoloxía das represalias, como formular a pregunta de se aquela puido ser aplicada país adiante, tal e como puideran facer pensar os contactos da trama noutras zonas.
A desfeita comeza mediado agosto, coincidindo cos “paseos” de cerdedenses e souteláns, cando o estradense Castro Pena deu en convocar unha xuntanza de xefes locais da contorna co gallo de recadar 1,5 millóns de pts. para, seica, rescatar a José Antonio e devolver préstamos. Aos poucos, confórmanse as partidas encargadas dos asaltos con milicianos do Cuartel de FE da Consolación (Tabeirós) e tamén da escolta do xefe provincial. Velaí: dous matóns de moura traxectoria, Bao e José Filloy; Constantino Alonso, aspirante á xefatura dunha “non nata” FE de Quireza, para a que xa tiñan confiscado un edificio; Ricardo Menéndez "O Cubano", implicado en varios asasinatos e secuestros en Bouzas; o xefe de Milicias da Consolación, Alfonso Castro Pena; o xefe da FE de Tabeirós, Pelayo Bergueiro....
As requisas, en diñeiro ou en especie, realizadas tras ordes verbais de Castro Pena con violencia e nocturnidade, durarán máis de catro meses e terán como centros loxísticos os cuarteis falanxistas da Consolación e da Estrada, así como a mencionada “checa” do Outeiro. Nesta, moitos veciños de Quireza incluídos en listas negras elaboradas por Bao coa axuda do mestre do Serrapio (e antigo esquerdista) David Fernández, foron extorsionados con ameazas e malleiras, contando coa tépeda reticencia do crego José Rey e o concurso dos pedáneos. Ademais, as requisas se intensificaron a fins de setembro tras o enterro en Cerdedo de Luís Gutiérrez Torres, finado en combate; nelas, salientou o vingativo bulir de Alonso e Bao. Este último, encheu a súa adega de xamóns que non dubidaba en exhibir.
Non foi a única lista operativa naquela altura, pois Aquilino Picón ideou outra de esquerdistas comprendidos entre 18 e 40 anos, para envialos á fronte. Daquela, contou cos padróns aportados polos párrocos de Castro, Tomonde e Quireza e cunha relación de veciños elaborada polos “cívicos” de Pedre; logo, se eliminaban da listaxe aqueles que efectuaran o pago de certas cantidades, que Bao cobraba.
Outro método de espolio foi o emprego abusivo da “prestación voluntaria” (obrigatoria, naquel entón) para a construción de camiños, ocupándose asemade propiedades que, no caso dos desafectos, se lles expropiaban sen indemnización. En agosto de 1936, o propio Bao non foi alleo a estas prácticas porque Manuel Castro Pena empregouno nos traballos dunha pista que transcorría entre as localidades estradenses do Arnado e Rivela (onde, casualmente, residía o xerarca falanxista), dándolle carta branca para eliminar resistencias veciñais. Daquela, na Causa 8/37, Bao declarou que Castro Pena:

“…le dijo que iba a construir una carretera en la parroquia de Parada hasta su casa en la que iban a trabajar los rojos y que, el dicente, tenía que delinearle y estar al frente del personal como capataz….Que en dichas obras trabajaron gratuitamente, por haberlo impuesto así el Jefe Provincial Castro Pena, todos los vecinos de las parroquias limítrofes, fuesen rojos o de derechas, pues el único que mandaba y les hacía trabajar a la fuerza, era dicho Jefe Provincial y que los terrenos que cogía para la carretera eran de propiedad particular, y de cuyos terrenos se apropió Castro Pena, sin autorización ni consentimiento de sus dueños, los cuales lo mismo que los que trabajaban, no protestaban porque tenían miedo de dicho individuo”.

Tras a intervención de Bouza o contubernio ficou ao descuberto e, no abrente de 1937, o Delegado Territorial de 2ª Línea de FE, Raúl Boo, iniciou unha investigación interna que provocou a expulsión de Castro Pena, Bao, Alonso e outros, así como a supresión da xefatura de Tabeirós e a cancelación do proxectado deslinde entre a FE de Cerdedo e a de Quireza. Mais a instrución da devandita Causa contra unha trintena de falanxistas da Estrada e Cerdedo, levantou unha sospeitosa vaga de complicidade co atracador Bao entre a piadosa dereita da capital cerdedense e, ao cabo, o mando militar decidiu arrombala na gabeta. Así, en abril de 1938, o sanguinario Auditor de Guerra Martín Barbadillo só enxergou exceso de celo nos dirixentes e obediencia debida nos milicianos; todos eles, saíron á rúa tras poucos meses de cadea. Do diñeiro incautado, nada se sabe; os delitos, pois, ficaron impunes.
Unha impunidade que, insistimos, perdura mercé á Lei de Amnistía de 1977.

O mestre Alfonso Castro Pena, xefe de Milicias do Cuartel de Falange da Consolación.

Relación de presuntos vitimarios de Soutelo de Montes, incautada aos guerrilleiros. Causa 224-51

i As fontes deste traballo, pódense consultar en Pereira, D. “1936: dinámicas represivas na Terra de Montes pontevedresa” in AAVV Os nomes do terror. Galiza 1936: os verdugos que nunca existiron, Santiago: Sermos Galiza, 2017. Compre engadir a Causa 224/51, Cabada Castro, M. “Lembranza de Francisco Sanmartín Muras (1905-1993), un sobranceiro veciño da parroquia de Sabucedo (A Estrada). Cun apéndice inédito”, in Metacios. Anuario Cultural de Forcarei, nº II / 2013, pp. 20-36 e testemuño de Montserrat Fernández Arén.
ii Paulina contou, a maiores, cunha pequena malla de mulleres informantes en distintos lugares de Quireza.
iii Carmen Díaz fundou dúas asociacións católicas en Cerdedo: a Sociedad de San José e a Sociedad del Ecce Homo. A súa relixiosidade era ostentosa tanto na súa vestimenta, inzada de cruces e escapularios, como polo feito de ir baixo palio nas procesións do Ecce Homo durante a posguerra.
iv Causa 224/51. O fillo de Ramona Gutiérrez era Ángel Ballesteros “O Xordo”.
v Causa 1306/36 contra o mestre socialista Francisco Varela Buela e o secretario do Concello na Fronte Popular, Francisco Varela Garrido; o primeiro, foi condenado a perpetuidade; o segundo, fusilado. Tamén, Expediente de Depuración contra Varela Buela, resolto coa definitiva separación do servizo.
vi Eis, o Expediente de Depuración contra o mestre de Pedre, Claudino Vidal, suspendido de emprego e paga ate 1940.
vii Alfredo librou da morte mercé os testemuños favorables do alcalde ex republicano Mariño e, sobre todo, do párroco de Santa Mariña, Manuel Fraíz.

0 Comentários